Page 1
1 १
अ यापक िश णाची स ंक पना
िवभाग रचना
१.० उि े
१.१ प रचय
१.२ अ यापक िश ण -अथ , गुणधम , गरज
१.३ या ी आिण उि े (सेवापूव आिण अ ंतग त - सेवा िश क िश ण )
१.४ अ यापक िश णाच े भिव यवादी मत (िवशेष शाळा ंसाठी िश काची तयारी , समाव ेशी
वग खो या आिण जागितक स ंदभ )
१.४.१ िवशेष शाळा , समाव ेशी वग खो या ंसाठी िश काची तयारी
१.४.२ जागितक पा भूमीवर िश काची तयारी
१.५ सारांश
१.६ वा याय
१.० उि े:
हे घटक वाच यान ंतर,तु ही
अ याप कां या िश णाची उि े सांगू शकाल .
अ यापक िश णाचा अथ प क शकाल .
अ याप कां या िश णा या व पावर चचा क शकाल .
अ याप कां या िश णाची उि े सांगू शकाल .
अ यापक िश णा या या ीच े वण न क शकाल .
अ यापक िश णा या भिव यवादी या ंचे प ीकरण आिण िव ेषण क
शकाल .
१.१ प रचय :
शै िणक स ं था या ं या िव ा या ना अ ाना या अ ंधारात ून ाना या काशाकड े
ने यासाठी श ै िणक अन ुभव दान कर याच े मह वप ूण काय करत े. हे प रवत न घडव ून
आण यासाठी मह वाची भ ूिमका बजावणा या स ं थांमधील म ुख कम चारी हणज े िश क . munotes.in
Page 2
अ यापक िश ण
2 NCTE (1998 ) ने मा यिमक िश क िश णातील ग ुणव ा चाचणीम य े हट या माण े,
“कोण याही श ै िणक काय मात िश क हा सवा त मह वाचा घटक असतो . कोण याही
ट यावर श ै िणक ि य े या अ ंमलबजावणीसाठी म ु यतः िश क जबाबदार असतो .”
याव न अस े िदसून येते क िश का ं या तयारीम य े गुंतवणूक करण े अ याव यक आह े,
जेणेक न रा ाच े भिव य स ुरि त होईल . देशा या शाल ेय यव थ ेसाठी स म िश का ंचे
मह व कोण याही कार े कमी क ेले जाऊ शकत नाही . रा ीय अ यास म आराखडा
2005 िश का ंवरील माग या करतो जेणेक न ारंिभक आिण सतत िश क िश णाची
गरज आहे.
१.२ अ यापक िश ण - अथ , गुणधम , गरज
अथ आिण या या :
िश ण ही एक माण ूस घडवणारी ि या आह े . प रवत नाची ही ि या एका िश का या
मदतीम ुळे आिण पािठ ं याने े रत होते यासाठी भारतीय 'गु ' उ म कार े आपली
जबाबदारी बजावतात . 'गु फोस ' या घटकाचा सतत प ुरवठा आिण िवतरण कस े कराव े
आिण याची खा ी कशी करावी ही सं थेची मु य जबाबदारी आहे, याला 'िश क िश ण '
हणतात .
िश णा या एक ूण काय मात ‘िश क िश ण ’ हे क थानी आह े. हा काय म िश का ंना
यो यता आिण मता ंनी सुस ज कर यासाठी जबाबदार आह े जेणेक न त े भिव यातील
नाग रका ं या यो य हाताळणी ार े समाज आिण रा ा या निशबाच े माग दश न क शकतील .
िश क हण ून िश का या जीवनाशी स ंबंिधत असल ेले ान , कौश य े आिण मता
िश का ंना दान करण े हे िश क िश ण स ूिचत करत े. ही एक ि या आह े जी मनोव ृ ना
पु हा आकार द े याचा य न करत े, सवयी प ु हा तयार करत े आिण िश का या
यि म वाची प ुनर चना करत े.
'िश क िश ण ' या श दाची या या C.V. या गुड्स िड शनरी ऑफ ए य ुकेशन (1973 ),
"सव औपचा रक आिण अनौपचा रक ि याकलाप आिण अन ुभव ज े एखा ा य ला
शै िणक यवसायाचा सद य हण ून जबाबदाया वीकार यास िक ंवा या या जबाबदा या
अिधक भावीपण े पार पाड यासाठी पा हो यास मदत करतात "
शै िणक आयोगान े (1964 -66) हटल े, "िश णा या ग ुणा मक स ुधारणेसाठी िश का ं या
यावसाियक िश णाचा एक चा ंगला काय म आव यक आह े. िश का ं या िश णातील
गुंतवणुक मुळे खूप जा त लाभा ंश िमळ ू शकतो , कारण प रणामी स ुधारणा ं या त ुलनेत
आव यक आिथ क संसाधन े के हाहीकमीच असतात .”
ा. बी.के. पासी (1997 ) यां या मत े, "िश क िश ण हणज े ाथिमक , मा यिमक आिण
व र मा यिमक ट या ंवर शाळा ंम ये िशकव यासाठी या ंना सुस ज कर यासाठी िश ण ,
संशोधन िक ंवा िश ण काय म आिण यात अनौपचा रक िश ण , अध वेळ िश ण , ौढ
िश ण आिण प य वहार िश ण ". munotes.in
Page 3
अ यापक िश णाची स ंक पना
3 अशा कार े, जरी यावसाियक सािह यात 'िश क िश ण ' या श दाची या या अन ेक
कार े केली गेली असली तरी , रा ीय िश क िश ण कायदा (NCTE 1993 ) म ये
िदलेली या या आिण अथ उ ल ेख कर यासारख े आहे. काय ान ुसार, “िश क िश ण
हणज े शाळांम ये पूव ाथिमक , ाथिमक , मा यिमक आिण व र मा यिमक ट या ंवर
िशकव यासाठी य ना स ुस ज कर यासाठी िश ण , संशोधन िक ंवा िश णाच े काय म
आिण यात अनौपचा रक िश ण , अध वेळ िश ण , ौढ िश ण आिण द ूर थ प तीन े
प यवहार िश ण "यांचासमाव ेशआह े
िश क िश णाम य े एकूण शै िणक अनुभवांचा समाव ेश होतो, जे एखा ा य ला
िशकव यासाठी तयार करते . यात िव ाथ -िश का ं या यि म वातील येक पैलूचाही
समाव ेश होतो. िश क िश णाची तीन मूलभूत वैिश ्ये आहेत-
िश क िश ण ही िनर ंतर ि या असत े. यात सेवापूव Pre-service आिण सेवा
अंतग त In-service हे घटक एकम ेकांना पूरक आह ेत.
िश का ंचे िश ण "िश क ज माला य ेतात, तयार होत नाहीत " या िव "िश क
तयार होतात , ज माला य ेत नाहीत " या गृिहतकावर आधा रत असतात . िशकवण े ही
एक “कला” तसेच “शा ”मानल े जात े आिण िश का ंना काही कौश य े आ मसात
करावी लागतात जी “ यवसायाचीची कौश य े" असतात .
िश काला प ुरेसे ान, कौश य े, वार य आिण अ यापन , यवसायािवषयीची व ृ ी
आ मसात करण े आव यक आह े.
अशा कार े िश क िश ण ह े आप या श ै िणक यव थ ेतील एक मह वाच े े आह े. याचा
अथ केवळ िश का ंना कस े िशकवायच े य ा चे िश ण द ेणे असा नाही . याचा अथ केवळ
िश का ंचे िश ण आिण िश का ंना िश ण द े यापे ा अिधक आह े. याचा अथ िश काची
आवड आिण व ृ ी सुधारणे, याचे वत न आिण सवयी स ुधारणे आिण या या यि म वाची
पुनर चना करण े असा होतो .
िश क िश णाच े व प :
िश क िश ण ही एक िनर ंतर ि या आह े आिण याच े सेवापूव आिण स ेवाअंतग त
घटक एकम ेकांना पूरक आह ेत. “इंटरनॅशनल एनसाय लोपीिडया ऑफ टीिच ंग अँड
टीचर ए य ुकेशन” (1987 ) नुसार, “िश क िश णाचा तीन ट या ंम ये िवचार क ेला
जाऊ शकतो : सेवापूव , ित ापना आिण स ेवांतग त. तीन ट प े सतत ि य ेचे भाग
मानल े जातात .
"िश क ज माला य ेतात, घडलेले नसतात " या गृहीता या िव "िश क तयार
होतात , ज माला य ेत नाहीत " या िस ांतावर िश क िश ण आधा रत आह े. अ यापन
ही एक कला आिण शा मानली जात अस यान े, िश काला क ेवळ ानच नाही तर
कौश य े देखील आ मसात करावी लागतात या ंना “ यवसायाचीची कौश य े“
हणतात . munotes.in
Page 4
अ यापक िश ण
4 िश क िश ण ह े िव त ृत आिण यापक आह े. िश का ंसाठी स ेवापूव आिण
सेवाअंतग तकाय मां यित र , िविवध साम ुदाियक काय म आिण िव तार उप म ,
उदा ौढ िश ण आिण अनौपचा रक िश ण काय म, सा रता आिण समाजा या
िवकास ि याकलापा ंम ये सहभागी होण े अिभ ेत आह े.
ते सतत िवकिसत आिण गितमान आह े. गितमान समाजा या आ हा नांना त ड
दे यासाठी स म िश क तयार कर यासाठी , िश क िश णाला अलीकडील घडामोडी
आिण कलची मािहती ठ ेवणे आव यक आह े.
िश का ं या िश णा या स ंपूण ि य ेचा मु य भाग या या अ यास मात , आराखडा ,
रचना, संघटना आिण यवहार प ती तस ेच या या यो य ते या या ीम य े आहे.
इतर यावसाियक िश ण काय मां माण ेच िश क िश ण अ यास मात ानाचा
आधार असतो जो यावहा रकगरजा ं ती स ंवेदनशील असतो आिण अन ेक
ानशाखा ंम ये उपल ध असल े या स ै ांितक समजाच े अथ पूण , संक पना मक
िम ण समािव कर तो. तथािप , िश का ं या िश णातील ाना या आधाराम य े केवळ
इतर िवषया ंतील स ंक पना आिण त वा ंचे िम ण समािव नाही , तर 'वैचा रक
िम णात ून' एक व ेगळा 'मानस ' तयार होतो , याम ुळे ते पुरेसे िनिद केले जाते.
िश का ंचे िश ण तर -िविश काय मांम ये वेगळे केले गेले आह े. याव न अस े
सूिचत होत े क ानाचा आधार हा प ुरेसा िविश आिण िविवध ट या ंम ये वैिव यप ूण
आहे, याचा उपयोग िश का ंनी य ेक ट यावर करण े अपेि त असल े या काया साठी
वेश िश क तयार कर या या भावी ि या िवकिस त कर यासाठी क ेला पािहज े.
ही एक णाली आह े याम य े या या इनप ुट, ि या आिण आउटप ुटचे
पर परावल ंबन समािव आह े.
िश क िश णाची गरज
िश क आिण या ं या िश णाची गरज आिण मह व िदवस िदवस वाढत आह े. िश णाचा
दजा सुधार यात िश का ंची भूिमका मह वाची असत े. यांना रा ाच े भिवत य ठरवणार े
िनमा ता मानल े जाते. िश क समाज घडव ू शकतात िक ंवा मरतात . यामुळे िश णाचा दजा
आिण पत ाम ु यान े िश का ं या ग ुणव ेवर अवल ंबून अस यान े िश का ं या िश णाकड े व
िश णाकड े दुल करण े कोण या ही समाजाला परवडणार े नाही. ोफेसर ह माय ून कबीर
यांनी अगदी बरोबर हटल े आह े, "चांग या िश का ंिशवाय , सव म णाली द ेखील
अपयशी ठरत े. चांग यािश का ं यासाहा यान े, यव थ ेतील दोष द ेखील मोठ ्या माणात
दूर केले जाऊ शकतात "
अिलकड या दशकात क आिण रा य सरकारा ंनी िनय ु केले या िविवध आयोग आिण
सिम या ंनी शै िणक यव थ े या गरज ेनुसार दज दार िश क िश णा या गरज ेवर भर िदला
आहे. िश क िश णाच े मह व ओळख ून, कोठारी आयोगान े (1964 -66) यावर जोर िदला ,
"िव ान आिण त ं ानावर आधा रत जगात , िश ण हेच लोका ं या सम ृ ी, क याण आिण munotes.in
Page 5
अ यापक िश णाची स ंक पना
5 सुरि तत ेची पातळी ठरवत े आिण त ेएक आव यक काय म आह े. िश णा या ग ुणा मक
सुधारणेसाठी िश का ंचे यावसाियक िश ण आव यक आह े.
िश क िश णाची गरज व मह व खालील माण े आहे.
मुलाचे ान : िश क िश णाम ुळे िश काला मुलाचा वभाव समज ून घे यास मदत
होते, जसे क याची मता , अिभ ची , भावना , वृ ी, भावना आिण िवकासाची
पातळी इ . हे िश का ंना िव ा या या सम या समज ून घे यास आिण या ंना मदत
कर यास मदत करत े. चांगले समायोजन कर यात .
िशकव याच े आिण िशक याच े ान: िश क िश ण िश का ंना िशकव याची आिण
िशक याची त व े, तं े आिण ि या समज ून घे यास मदत करत े. हे यांना िविवध
अ यापन उपकरण े, क ा य सहा यक आिण उपद ेशा मक सािह य वापर यात मदत
करते.
अ यास मस ंबंिधत उप म आयोिजत कर यात मदत करत े: िश क िश ण
शाळे या सह -अ यास म उप मा ंचे आयोजन , पय वे ण आिण सहभागी हो यात
िश का ंना मदत करत े.
माग दश नाचे आयोजन : िश क िश ण शाळ ेम ये माग दश न आिण सम ुपदेशन काय म
आयोिजत कर यात िश का ंना मदत करत े.
मू यमापन प त च े ान : िश क िश ण िविवध प त ार े िव ा या या ा च े
मू यांकन आिण म ू यमापन कर यात िश का ंना मदत करत े.
अनुकूल वृ ी िनमा ण करण े: िश क िश णाम ुळे िश क प ेशाकड े अनुकूल वृ ी
िनमा ण हो यास मदत होत े. िश णा या व ेळी िश क िश णाथ ं या अनेक शंका दूर
के या जातात . यामुळे िश क प ेशािवषयी ेम आिण आदर िनमा ण हो यास मदत
होते.
िश णाचा दजा सुधारण े: ख या अथा ने िशि त िक ंवा िशि त िश क िश णाचा
दजा िकंवा गुणव ा उ ंचाव यास मदत क शकतात .
सामािजक अ ंत ीची िनिम ती: िश कांना साम ुदाियक जीवन जग यासाठी
िशकव यासाठी िश क िश णाची गरज आह े. यां यात सामािजक अ ंतरंग िनमा ण
कर यासाठी िश ण आव यक आह े.
अ यावत िश णाची ओळख : िश क िश ण भिव यातील िश का ंना िश णातील
अ यावत असल े या सव गो सह प रिचत करत े. यात िश ण े ातील
अलीकड या स ंशोधन आिण योगा ंची मािहती िमळत े. munotes.in
Page 6
अ यापक िश ण
6 उ म िनयोिजत िश णासाठी प ूव -तयारी : अिधक ह ेतुपूण आिण उ म -िनयोिजत
िश णाची जािहरात आिण प ुढे चाल ू ठेव यासाठी िश क िश ण ही एक प ूव -तयारी
मानली जाऊ शकत े.
िश काला िशकवण े, मू यमापन करण े, संवाद साधण े, िव ा या ना माग दश न करण े आिण
समुपदेशन करण े, अ यास मा ंचे आयोजन करण े, सामुदाियक काय मांम ये सहभागी
होणे, िव ा या या सम या ंचे िनदान करण े आिण यावर उपाय करण े इ यादी अन ेक
उप म िश काला कराव े लागतात हण ून िश क प ेशात िश क िश णाची गरज आिण
मह व प होत े. यासाठी िश का ं या श ै िणक आिण यावसाियक तयारीम य े उ कृ ता
आव यक आह े.
तुमची गती तपासा ;
१. िश क िश णाची या या करा आिण याचा अथ सांगा.
२. िश क िश णाची गरज आिण मह व उदाहरणा सह प करा .
१.३ या ी आिण उि े (सेवापूव आिण स ेवाअंतग त िश क िश ण )
सेवापूव िश क िश ण :
सेवापूव िश क िश ण हणज े िव ाथ िश का ंना कोणत ेही िश ण घ े यापूव िदल े जाणार े
िश ण आिण िश ण . भारतातील िश क िश ण काय म िश क िश णा या
िड लोमा /पदवी तरा या िविवध गरजा प ूण करतो आिण मी प ूव ाथिमक तरापास ून ते
सं था/िव ापीठ तरापय त िश का ंना तयार करतो . भारतीय समकालीन िश ण
यव थ े या स ंदभा त िविवध े े जसे क , िवषयाशी स ंबंिधत अ यापनशा ीय िस ा ंत
आिण यावहा रक घटक , सामुदाियक काय , सराव अ यापन , इंटन िशप इ याद चा समाव ेश
िश क िश ण काय मांतग त केला जातो . भारतातील िश क िश ण प ूव ाथिमक ,
ाथिमक ,उ च ाथिमक , मा यिमक , उ च मा यिमक आिण , उ च िश ण अशा
िश णा या सव तरांवर िश का ंना तयार करत े.
सेवापूव िश क िश ण काय मांची उि े:
सव तरा ंवरील स ेवापूव िश क िश ण काय मांनी भिव यात स ुस ज कर याचा य न
केला पािहज े
सह िश क
I. ान आिण समज :
• भारतीय सामािजक -सां कृितक स ंदभ आिण रा ीय िव कासात िश णाची भ ूिमका.
• मानवी िवकासाची आिण िश णाची ि या या या सव आयामा ंम ये आिण याच े
िश णावरील प रणाम . munotes.in
Page 7
अ यापक िश णाची स ंक पना
7 II. संबंिधत यावसाियक मता आिण कौश य े:
• भावी स ंवाद.
• भावी अ यास म यवहार , िविवध कार या िश ण स ंसाधना ंचा वापर करण े आिण
िशकणा या ं या सवा गीण वाढीला चालना द े यासाठी पर परस ंवादी िश ण िशक या या
धोरणा ंचा वापर करण े.
• यो य साधन े आिण त ं ां ारे िव ा या या गतीच े सव समाव ेशक आिण सतत म ू यमापन .
• िशकणा या ंची वाढ जा तीत जा त कर यासाठी वगा या आत आिण बाहेर िशक याच े
भावी यव थापन .
• मुलां या िवश ेष गटा ं या िशक या या गरजा प ूण करण े जसे क : ह शार, मंद िशकणार े
तसेच अप ंग िशकणार े.
• मुलां या सवा गीण वाढीला चालना द े यासाठी िविवध कार या सह -अ यास मा ंचे
आयोजन करण े.
• िव ा या ना या ं या वैयि क , शै िणक आिण यावसाियक सम या ंम ये माग दश न करण े.
• िश णात स ंशोधन आिण योग .
III. सहभागा ार े सामािजक बा ंिधलक :
• समाजातील िवकासा मक उप म , िव तार उप म आिण साम ुदाियक स ेवा.
• पूरक आिण समा ंतर श ै िणक स ेवा णाली जस े क अनौपचा रक िश ण, ौढ िश ण ,
काय िश ण .
IV. सकारा मक ीकोन :
• िव ाथ , शाळा, यावसाियक वाढ आिण काम .
v. स दय िवषयक वार य े आिण श ंसा:
• सािहि यक , सां कृितक आिण कला मक यवसाय :- सेवापूव िश क िश णाची ही
सव उि े आधुिनक िश णाच े उि माणसा या सवा गीण वाढ आिण िवकासासाठी आह े हे
गूढ अथ लावतात आिण उलगडतात . येक िश काला म ुलांचे सखोल ान आिण समज
असायला हवी आिण या ानाचा य यवहारात वापर कर याची मता या यात
असली पािहज े. हेिनि त िनयमान े िमळवता य ेत नाही आिण ब याचदा अ िशि त
िश काला कठीण आिण दीघ सरावान े/अनुभवान े हे काम िशकाव े लागत े. अशा कार े,
चांगले िश क तयार कर यासाठी स ंपूण िश क िश ण णाली यावहा रक आिण
अ यासािभम ुख स ै ांितक ाना या भ कम पायावर बा ंधली ग ेली पािहज े. मािहतीप ूण ,
सां कृितक आिण िश तब मन िनमा ण करणार े िवशेष तं , उपकरण े आिण सािहि यक
िश णावर भर िदला पािहज े; आिण िश का ंचे िश ण यापक व पाच े, यापक आिण munotes.in
Page 8
अ यापक िश ण
8 िविवध या ीच े बनवण े. यवसायात यश िमळव यासाठी सराव अ यापन अिधक भावी
आिण प ुरेसे असाव े. अशा का रे, सेवापूव िश क िश ण काय म भावी िश काच े संपूण
यि म व ल ात ठ ेव यास स म असाव ेत.
सेवापूव िश क िश णाची या ी :
सेवापूव िश क िश ण हा स ंपूण िश क िश ण णालीचा अ य ंत मह वाचा प ैलू आह े.
NPE ( 1986 ) नुसार, "िश क िश ण ही एक िनर ंतर ि या आह े आिण याची स ेवापूव .
आिण स ेवांतग त घटक अिवभा य आह ेत"
• शै िणक े ात कोण याही िठकाणी होणार े मोठे धोरणा मक बदल पाहता , िश का ं या
िश णासाठी अ यास माच े पुनरावलोकन आिण प ुनर चना कर याची व ेळ आली आह े.
सेवापूव िश क िश ण काय मात न यान े पाह याची गरज आह े आिण याचा स ंबंध
िश का ं या स ेवांतग त िश णातील उदयो म ुख चलनाशी असायला हवा .
• सव िश क िश ण स ं थांनी गुणव ा िनय ं णासाठी NCTE ारे िवकिसत क ेले या
मानदंड आिण मानका ंची पूत ता केली पािहज े.
• शाळेत एमएलएल आधा रत अ यापन िशक याची ि या स ु के यामुळे िश का ं या
शै िणक अ यास माची प ुनर चना करण े अ याव यक बनल े आहे, िवशेषत: ाथिमक
तरावर िश क िश णा या स ू ीकरणासाठी .
• सेवापूव िश क िश ण ह े केवळ समोरासमोर स ं था मक अ यास म असल े पािहज े.
सेवा िश क िश ण म य ेआव यकआह े
सेवांतग त िश क िश ण आिण िश ण हणज े िश ण े ातील यावसाियक
कम चा या ंनाआजीवन िश णा चे व प , जे िश ण िमळिव यासाठी आिण या ं या
सुधारणेसाठी अ यास मा ं या अ यासा यित र आव यकआह े. हे यावसाियक
कामगारा ंना ानाच ेअ ावत , सार आिण सखोल कर याची स ंधी देखील दान करत े
आिण या ंना यवसायातील घडामोड शी जोडत े िकंवा मूलभूत परवाना (तथाकिथत
अ यापनशा ीय आिण अ ॅ ॅगॉिजकल िश ण ) िमळिव यासाठी . सेवांतग त िश क िश ण
आिण िश णाचा म ूळ उ ेश िश णातील यावसाियक कम चा या ंचा यावसाियक िवकास
आहे, याम ुळे संपूण शै िणक णालीची ग ुणव ा आिण प रणामकारकता वाढत े (देवजाक ,
आिण पोलक , 2007 ).
सेवांतग त िश क िश णाची उि े सेवांतग त िश क िश णाची उि े खालील माण े
आहेत.
िश का ंना अिधक काय मतेने काय कर यासाठी ो साहन द ेणे.
िश का ंना या ं या सम या जाण ून घे यासाठी आिण या ंची संसाधन े आिण शहाणपण
एकि त क न या ंचे िनराकरण कर यात मदत करण े.
िश का ंना अ यापना या अिधक भावी प ती वापर यास मदत करण े. munotes.in
Page 9
अ यापक िश णाची स ंक पना
9 िश का ंना अ यापन आिण िशक या या आध ुिनक त ं ांशी प रिचत हो यासाठी मदत
करणे.
िश काचा यवसायाकड े तसेच जीवना या इतर प ैलूंकडे पाह याचा मानिसक ीकोन
यापक करण े.
िश का ंचे ान आिण अ ययनअ यापनसाम ीचीसमज वाढवण े.
िश का ंची यावसाियक काय मता वाढवण े.
िश काला रा ा या गतीत मदत कर यासाठी स म बनव यासाठी सकारा मक
ीकोन िवकिसत करण े.
िश का ं या यावसाियक तयारीतील कमतरता दूर करण े
िश का ं या िनर ंतर स ुधारणा ंना ो साहन द ेणे.
सेवांतग त िश क िश णाची या ी :
नवीन ान आिण िवषयाशी प रिचतता राखण े- एखा ा यवसायाच े एक व ैिश ्य
हणज े याच े सद य िनयिमतपण े वतःला स ंबंिधत ानाच े अ तन करतात .
कौश य दान करण े.
सुधा रत ीकोन आिण कौश य - शै िणक सािह य वार ंवार या क पन ेवर पु हा जोर
देते क अ यास मातील स ुधारणा हा ाम ु यान े लोका ं या स ुधारणेचा प रणाम आह े.
सव िश का ंना आव यक असल ेले मह वाच े कौश य हणज े सहकारी गटाच े काय .
सहकारी सम ूह काया या त वांवर भ ु व िमळवण े सोपे नाही. न यान े थापन झाल े या
कोण याही गटान े या त वा ंकडे ल द ेणे चांगले होईल .
सामुदाियक स ंसाधना ंचा वापर आिण ौढा ंसोबत काम कर यात अिधक कौश य -
आधुिनक िश णाच े मह वाच े काय हणज े बुि मान नागरी िन ा आिण सम ज िवकिसत
करणे.
समान म ू ये आिण उि े यांचा िवकास आिण प र करण - सेवाअंतग तिश णाचा एक
मुख उ ेश हणज े सं थे या कम चा या ंम ये, शासनाचा एक गट िक ंवा इतर
कोण याही यावसाियक गटातील पय वे कांम ये समान म ू य आिण उि े िवकिसत
करणे याने सहकाया ने काम क ेले पािहज े.
तुमची गती तपासा :
१. िश क िश णाची गरज प करा .
२. िश क िश णा या या ीच े वण न करा .
३. िश क िश णाची उि े सांगा. munotes.in
Page 10
अ यापक िश ण
10 १.४ िश क िश णाच े भिव यवादी मत (िवशेष शाळा ंसाठी िश काची
तयारी , समाव ेशी वग खो या आिण जागितक स ंदभ )
१.४.१ िवशेष शाळा , समाव ेशी वग खो या ंसाठी िश काची तयारी
NCTE ने िवकिसत क ेले या िश क िश णासाठी रा ीय अ यास म आराखड ्यात
सामा य स ेवापूव िश क िश ण काय माचा अिवभा य घटक हण ून अप ंगांसाठी िवश ेष
िश णाची तरत ूद कर यात आली आह े. या कारणा तव , आ ही सामा य आिण िवश ेष
िश क िश ण काय म हण ून अि त वात असल े या यित र स ु वाती या ट यावर
एकाि मक स ेवापूव िश क िश ण काय माची योजना आिण ताव द ेऊ शकतो .
एकाि मक स ेवापूव िश क िश ण काय माच े उि िश का ंना सामा य तस ेच अप ंग
िव ा या या गटासाठी , सामा य िविश गरजा प ूण कर यासाठी िशि त आिण िशि त
करणे हे असाव े.
िनयोिजत काय मात अप ंग िव ा या या िवश ेष गरजा आिण या ंची सामािजक -सां कृितक
पा भूमी, िविवध कार या अप ंग वाम ुळे यांपैक कोण याही एका िवषयात न ैपु य असणा -
या मया दांब ल अिनवाय िवषय समािव क ेले जाऊ शकतात . िद यांग िव ा या म ये उ म
संवाद साध यासाठी िविवध िविश िश ण त ं ांचा तपशील जस े क ि हीन
िव ा या साठी ेल णाली ार े िकंवा वण मत ेसाठी स ंभाषणाची तीका मक णाली
इ याद चाही समाव ेश केला जाईल .
हा स ै ांितक आिण ता ंि क अ यास म पदवी तरावरील सामा य िश क िश ण
काय मासाठी िविहत क ेले या इतर अिनवाय िकंवा म ु य अ यास मा ं यित र ,
स या या व ैकि प क अ यास म /पेपर या बद यात अस ेल.
जोपय त अशा काय मासाठी अ यापना या भागा या सरावाचा स ंबंध आह े तोपय त संभा य
िश का ंना अप ंगांसाठी या िविवध िवश ेष शाळा ंम ये सराव -अ यापन उप म राबवाव े
लागतील , तसेच सामा य शाळा ंम ये दोनआठवड ेपे ा कमी नसल े या िविश
कालावधीसाठी सराव करावा लाग ेल. यांना यावहा रक अ यापनात ग ुणांक दान
कर यासाठी या ं या कामिगरीच े वतं पणे मू यांकन क ेले पािहज े.
अशा काय मा या स ीय आिण यावहा रक भागाम य े ेल मजक ूर तयार करण े, ि िमतीय
नकाश े आिण मॉड े स, मितम ंद मुलांसाठी िश ण िकट , सुधा रत अ यापन -िश ण सािह य
आिण वण य ं े इ याद ची तयारी यासार या िवश ेष कौश या ंशी संबंिधत ि याकलापा ंचा
समाव ेश अस ू शकतो . सामा य काय माचा . 'गरज वाट यास अ यास माचा कालावधी
दोन वषा पय त वाढवला जाऊ शकतो .
ता पय
B. Ed. बॅचलर ऑफ ए य ुकेशन (एकाि मक ) ची पदवी घ ेत यान ंतर स ंभा य िश क िवश ेष
तसेच एकाि मक वग आिण शाळा ंम ये अ यापनकर यायो य असतील . munotes.in
Page 11
अ यापक िश णाची स ंक पना
11 अपंग िव ा या ना पूव - ाथिमक ाथिमकम य े सं ेषण आिण िच हओळखण े, वावल ंबन
आिण व ैयि क काळजी , वाचन , लेखन आिण अ ंकगिणत इ यादी म ूलभूत शै िणक कौश य े
यासार या िविवध म ूलभूत आिण अिनवाय कौश या ंचे िश ण द े यासाठी िवश ेष शाळा
काय रत आह ेत.
िद यांग, वणदोष , मितम ंद इ. अशा अप ंग िव ा या साठी अशा िवश ेष शाळा ंचे
काय पातळी या पलीकड े, यां या उ च दजा या अप ंग वाम ुळे आिण म ुलभूत कौश य े
िशक यास असमथ तेमुळे कोण याही तरावर एकि त होऊ न शकल े यांची स ेवा करण े
आव यक आह े.
अशा अप ंग िव ा या या कायम द ुल ि त गटासाठी , ाथिमक िश णा या
साव ि क करणाशी स ंबंिधत रा ीय श ै िणक धोरण , कृती का य म (1986 ) ची उि े पूण
कर यासाठी , अशा सव िव ा या ना समान श ै िणक आिण म ु य वाहात आण याची स ंधी
वाढव यासाठी , एकाि मक शाळा ंची खरोखरच मोठ ्या माणात गरज आह े, अशा कार े,
िश ण णालीची प रणामकारकता स ुधार यासाठी , सव साधारणपण े आिण िश क िश ण ,
िवशेषतः, अशा एकाि मक िश क िश ण काय माची तरत ूद करण े ही आजची गरज आह े.
िवशेष शाळा ंम ये सेवा देऊ इि छणा या स ंभा य िश का ंसाठी आिण सामा य शाळा ंम ये
मु य वाहात य ेऊ न शकल े या अप ंग िव ा या साठी अप ंग वा या िविश े ातील
िवशेषमािहतीसाठी िवश ेष िश क िश ण काय माची िनधी आव यक अस ू शकत े.
अशा कार े, अशा कारच े काय म िश क िश ण काय मा या उ च िक ंवा पद य ु र
(एम.एड.) तरावर रचनाक ेलीजाऊशकत े, बी.एड (िवशेष ) सार या पदवी तरावरील
िवशेष िश क िश ण काय मांची आव यकता कमी कर यासाठी .
िद यांग िव ा या ची वाढती स ं या ल ात घ ेऊन आिण या ं या सवा गीण सामािजक आिण
मानिसक िवकासासाठी या ंचे एक ीकरण िक ंवा मु य वाहात आण याच े आवाहन ,
संभा य अ प ैलू िश क तयार कर यासाठी एकाि मक िश क िश ण काय म व ेळ, मानवी
आिण आिथ क बचत कर यासाठी ेणी तरावर अप रहाय बनला आह े. संसाधन े तसेच
अपंग िव ा या ची िविवध मानिसक -सामािजक स ंकुलांपासून मु ता िमळव यासाठी ज े
अशा कार या कोण याही कार या म ु य वाहातील सरावा या तरत ुदीिशवाय ,
िश णा या दीघ िकंवा पूण कालावधीसाठी िवश ेष शाळ ेत राहायच े अशा लोका ंम ये वारंवार
िवकिसत होत असतात .
१.४.२ जागितक पा भूमीवरिश काची तयारी
जागितक करण :- आपण काय आिण कस े िशकवतो त े बदलत आह े. जागितक करण
हणज े काय
हे पूण पणे समज ून घे यासाठी , लेखक Hill (2009 ), आिण McShane आिण Von
Glinow ( 2008 ) यांनी जागितक करणाची या या अिधक एकाि मक आिण पर परावल ंबी
जागितक अथ यव था ंशी आिण जगा या इतर भागा ंतील लोका ंशी आिथ क, सामािजक
आिण सा ं कृितक स ंबंध अशी क ेली आह े. सो या भाष ेत सांगायचे तर - आ ही आता एका
मोठ्या जागितक बाजारप ेठेत राहतो िजथ े व तू, सेवा आिण लोक सतत व ेगवेग या सीमा munotes.in
Page 12
अ यापक िश ण
12 ओला ंडत असतात (झेझोटा क , 2001 ). मानवी स ंसाधना या या चळवळीम ुळे उ च
िश ण स ं थांना या ं या िव ा या ना जागितक बाजारप ेठेत रोजगारासाठी िशि त
कर यासाठी मोठी मागणी आह े.
जागितक ीकोनात ून का िशकवाव े?
जसजस े जग व त ू आिण स ेवांसह सहज बनत आह े आिण लोक एका द ेशातून दुस या
देशात जातात , तसतस े नवीन कम चारी अम े रकेत िकंवा परद ेशात परद ेशी कंपनीसाठी काम
क शकतात ह े समज ून घेऊन िश का ंनी जागितक सिह ण ुता िशकवली पािहज े ( डमन ,
2005 ). हणून, िश का ंनी िव ा या ना जागितक अथ शा ािवषयी ानान े सुस ज करण े
आव यक आह े याचा िव ा या या भिव यातील नोकरी या िनवडीवर थ ेट प रणाम होईल
(डॉिलंग आिण व े च, 2005 ).
जागितक करण ह े केवळ यवसायाशी स ंबंिधत अ यास मा ंपुरते मया िदत ना ही, तर उ च
िश णाम य े िशकव या जाणा या सव अ यास मा ंशी स ंबंिधत आह े ( हाइट अ ँड टॉ स ,
2009 ). उदाहरणाथ , थम मानवी च ेहरा यारोपण ा सम य े झाल े. जगातील सवा त
वेगवान ेन चीनची आह े आिण जगातील सवा त उंच इमारत द ुबईचे लँड केप िदसत े.
हणून, सव िवषया ंसाठी वग िश का ंनी या ंचे िशकव याच े त व ान द ेशांतग त त व ानाकड े
वळवल े पािहज े.
जागितक िश क
सव साधारणपण े, महािव ालयीन िव ा या ना या ं या िश का ंकडून जागितक सम या ंची
ओळख क न िदली जात े. परदेशात वास करणा या िश कांना वेगवेगळे अनुभव य ेतात
आिण त े अनुभव वगा त आण ू शकतात . ते लोक , खा पदाथ , वा तुकला, भाषा, लँड केप
आिण परद ेशी देशाची स ं कृती याब ल य ान दान क शकतात . हे अनुभव, चांगले
िकंवा वाईट , पाठ्यपु तकात ल ेखक काय हणत आह े य ा चे समथ न िकंवा िव रोध क
शकतात .
यां या वासातील अ सल कलाक ृती दिश त क न , जागितक िश क परद ेशात वास न
केले या िव ा या साठी जागितक अन ुभव वा तिवक बनव ू शकतात . परदेशी चलन ,
मातीची भा ंडी, दािगन े, कपडे आिण कलाक ृती यासार या अ सल कलाक ृती जागितक
अनुभवांचे मह व मािणत क शकतात आिण िव ा या वर अिमट छाप पाड ू शकतात . हे
िव ा या ला तो िक ंवा ती राहत असल े या जगािवषयी अिधक जाण ून घे यासाठी े रत
क शकत े आिण पश आिण ी ार े िव ा या ची उ स ुकता जाग ृत क शकत े.
एकिवसा या शतकातील िव ा या ना िशि त कर यात जागितक िश क मह वाची भ ूिमका
बजावतात . जागितक अथ यव था बदलत असताना , या माग या प ूण कर यासाठी
िशकव या या प तीत बदल करावा लाग ेल. हणून, जागितक िश काला सव संभा य
सव म प त मध ून काढाव े लागेल जे या या िक ंवा ित या िव ा या ना आव यक ान ,
कौश य े आिण जागितक अथ यव था ंम ये पधा कर यासाठी आिण काम कर यासाठी
मता द ेऊशक ेल. munotes.in
Page 13
अ यापक िश णाची स ंक पना
13 िश क िविनमय काय मां ारे जागितक अन ुभव िमळवण े-
जर एखा ा िश कान े अ यास क ेला नस ेल िक ंवा िव ाथ हण ून िकंवा आन ंदासाठी
परदेशात वास क ेला नस ेल तर अस े कर या या िविवध स ंधी आह ेत. अनेक सं था
कम चारीबदलकाय मम य े भाग घ ेतात ज ेथे कम चारीसद य आव यक जागितक अन ुभव
िमळव ू शकतात . िव ाशाखा सद या ंना परद ेशात स ंशोधन क प कर यासाठी अन ुदान
िदले जाऊ शकत े आिण यात सहभागी होणा या ा यापक सद या ंना ते मौ यवान
जागितक अन ुभव देईल. या काय मांम ये सहभागी होऊन , ा यापक :
• िविवध स ं कृती, मू ये आिण िनयमा ंचे ान ा करतील ,
• वगा त आिण मोठ ्या माणावर महािव ालयीन सम ुदायासाठी जागितक म ू यविध त
ीकोन िवकिसतकरतील
• संबंिधत िवषय िशकव याचा व ेगळा माग िशकतील ,
• कॅ पस यापी जागितक करणाच े समथ न करतीलआिण
• जागितक नाग रक व स ंक पन ेचे समथ न करतील
जागितक िश णातकायसमािव आह े?
(१) सम या आिण सम या ंचा अ यास यान े रा ीय सीमा ओला ंड या आह ेत आिण
सां कृितक, पया वरणीय, आिथ क, राजक य आिण ता ंि क णाल चा पर परस ंबंध
आिण
(२) आंतर-सां कृितक समज िवकिसत करण े, याम य े " ीकोन -घे याचे" कौश य
िवकिसत करण े समािव आह े, हणज े, एखा ा या ि कोनात ून जीवन पाह यास
स म असण े.
जागितक ीकोन य ेक गुणांक तरा वर, येक अ यास मा या िवषया या े ात आिण
सव मुलांसाठी आिण ौढा ंसाठी मह वप ूण आह ेत. (Tye&Tye, 1992 ) सािह य
सामा यतः अस े सुचिवत े क िश क िश ण काय मांम ये जागितक ीकोना ंचा समाव ेश
कर याचा सव म माग हणज े केवळ वाचन आिण या यान ेच न ह े तर भ ूिमका बजावण े,
केस टडीज आिण सहकाया मधील उपय ु संसाधना ंचे सहयोगी अ व ेषण या ंचा वापर
क न अ यापनशा ाच े मॉडेिलंग करण े. Merryfield ( 1997 ) जागितक प र े यांसाठी
अ यापनशा ा या प ती स ेट करत े यात आ म - ान, ॉस-सां कृितक अन ुभव आिण
कौश य े, ीकोन च ेतना, मू यांचे िव ेषण आिण ामािणक िश ण या ंचा समाव ेश होतो .
ब याच देशांम ये मोठ्या सं येने नवीन िश का ंना िशि त कर याची िव त ृत ेणी आिण
मता ल ात घ ेता, अ यथा ता ंि क ्या उ म ुख िश ण काय मांम ये जागितक
ीकोन अ ंतभू त करण े सहसा यव थािपतपण ेकेले जातनाही .
तुमची गती तपासा :
१. भारतीय प रि थतीत िश क िश णाच े बदलत े संदभ प करा . munotes.in
Page 14
अ यापक िश ण
14 १.५ सारांश
कोणत ेही रा आप या िश का ं या ग ुणव ेवर अवल ंबून असल े या िश ण यव थ े या
गुणव े या पलीकड े िवकिसत होत नाही . िश का ंना या ं या िश णादर यान आिण न ंतर
यांचे काय यावसाियक र या कर यास स म हो यासाठी साम ी ान आिण कौश य े
तसेच िशकव या या प तीसह सवा त यो य साधन े िदली पािहज ेत. जागितक करणाची
संक पना िवचारा त घेत यास , िश क आिण अ यापनाला इतर सव यवसाया ं माण ेच
मा यता िमळण े आव यक आह े आिण यासाठी कठोर िश ण आिण ान आिण कौश य े
संपादन करण े आव यक आह े आिण स ुलभ गितशीलता िमळ यासाठीएकि त िश क
न दणी स ं थे या जागितक प रषद े या अ ंतग त यावसािय क न दणी आव यक आह े.
१.६ वा याय
१. िश क िश ण हणज े काय? याचे व प आिण या ी प करा .
२. जागितक स ंदभा त िश क िश णाची बदलती प रि थती आिण याचा भारतावर होणारा
प रणाम प करा .
३. िवशेष शाळा , सव समाव ेशक वग खो या ं या स ंदभा त िश क िश णाच े भिव यवादी
ि कोन द ेशाला कस े लाभदायक ठरतात ?
REFERENCES:
file:///C:/Users/tanaj/OneDrive/Documents/global%20context.pdf
B.N. Panda -A.D. Tewari Teacher Education 9 78-81-313-0497 -6
Lokman Ali Teacher Education 978 -81-313-1365 -7
https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1016/S1479 -
3679(04)06010 -4/full/html
munotes.in
Page 15
15 २
अ यापक िश णातील यव थापन यवहाय ता
िवभाग रचना
२.० उि य े
२.१ सराव िस ा ंताचे एक ीकरण
२.२ सराव अ यापनाची स ं था आिण िनरी ण
२.३ सराव अ यापनादर यान पय वे ण
२.४ सराव अ यापनाच े मु यांकन
२.५ इंटन िशपची त व े आिण स ं था
२.६ िव ाथ िश का ंना अिभ ाय – संक पना
२.७ िव ाथ िश क - अिभ ायाच े कार
२.८ सारांश
२.९ वा याय
२.१० संदभ
२.० उि य े
हा िवभाग वाच यान ंतर िव ाथ प ुढील बाबतीत स म होतील .
िश का ं या िश णात सराव हा िस ा ता या एक ी करणाची गरज प करण े.
िश क िश ण स ं थे ारे िशकव या या प ती या स ंघटनेसाठी NCTE माग दश क
त वांचे वण न करा .
धड्यांचे िन र ण आिण पय वे ण करता ंना ल क ि त कर यासाठी यापक प ैलू
ओळखण े.
सं था पय वे कांची भूिमका आिण कत ये यांचे वण न करण े.
अ यापन सरावा या म ू यमापनासाठी वापर या जाणा या िविवध प त या वापरावर
चचा करण े. munotes.in
Page 16
अ यापक िश ण
16 २०१४ म ये NCTE ारे दान क े यानुसार िश क िश णासाठी इ ंटन िशपची
माग दश क त व े प करण े.
िव ाथ िश का ंना िदल े या िविवध क र या अिभ ाया ंम ये फरक करण े.
२.१ सराव िस ा ंताचे एक ीकरण
िव ाथ िश का ंची तयारी हा या ं या यावसाियक िश क हो या या वासातील एक
मह वाचा प ैलू आहे. िश का या नोकरीसाठी िवश ेष ान , कौश य आिण वत न आव यक
असत े. अ यापन े ात, यावसाियकता हणज े िश का ंची मता , कामिगरी आिण वत न.
मुलत: यावसाियक स मत ेम ये िश का ंना वगा तील ि याकलापा ंसाठी तयार करण े,
वेगवेग या प रि थतीत कशी तडजोड करायची ह े िशकण े, भावीपण े संवाद साधन े आिण
यां या िव ा या या वत नाचे िव ेषण कर णे समािव आह े. एक स म िश कान े सं ेषण
कौश य े बळकट क न , अ यापनशा सश क न आिण स ं था मक न ेतृ वाचे दश न
क न सवा गीण बाल िवकासा या ीन े अिधक चा ंगली कामिगरी करण े अपेि त आह े.
यावसाियक मता ही िश का या भावीत ेने मोजली जा ते. सो या भाष ेत सांगायचे तर,
िव ाथ िश का ंनी केवळ िशकव या या िस ा ंताचे िन र ण करण े आिण वचन प ुरेसे नाही
तर या ंनी या ंचा सरावद ेखील करायला हवा .
िश का ं या िश णात िस ा ंत व यावहा रकता या ंचे पर परावल ंबन :
िस दा ंत हा िश क िश णाच े व प आिण या ी प रभशीत कर यात मह वप ूण भूिमका
बजावतो . यामुळे, िश का ं या िश णात िस ा ंताचे मह व ओळखण े आिण िश का ं या
िश णावर िस ा ंताचा भाव िनि त करण े आव यक आह े. िस ांत जे अ यापन सरावा या
प ती व त ं ांचे संपूण े उघड करत े जे मनोव ै ािनक आिण ताि वक रचना ंचे प रणाम
आहेत. याच व ेळी, िव ाथ िश का ंना वगा त या ं या िशकव या या सरावावर ग ंभीरपण े
िवचार कर यास अन ुमुती देते. हे ते चौकशी या म ुलभूत प त ार े करत े जे मानसशा ीय
आिण ताि वक िस ा ंता ार े अंतभू त असल े या िव ास , गृहीतके आिण म ु ये उघड करण े व
यांचे िव ेषण करण े यावर ल क ि त आह े. सव क ृ सरावा या ामािणक जािणव े या
काशात , भावी िश का ंनी या ं या वगा या सरावावर िवप ुल भाव पाडणा या सा ं कृितक,
मानिसक आिण सामािजक सम या ंशी जोड यासाठी म ुलभूत ते सै ांितक ब ुि म ा
आ मसात करण े आव यक आह े. परंतु केवळ िस ा ंताचे ान प ुरेसे असू शकत नाही .
िव ाथ िश का ंना या ं या िव ा या या िवकासासाठी उपय ु असल ेले मू यांकन व
फरक कस े कराव े हे मािहत असण े आव यक आह े.
संभा य िश का ं या या तयारी ि य ेचा सवा त मह वाचा प ैलू हणज े अ यापनाचा सराव
समािव असल ेली यावहा रकता आह े. कारण ज े िव ा या नी पाय िश क हो याप ूव
य वगा तील िशकवण ुक तून ा क ेलेले वा तिवक -जगाच े अनुभव द ेतो. हे सराव व
िस ांत यांचे एक ीकरण स ुिनि त करत े. हे िव ाथ िश का ंना एक स ंक पना िशक ून
यांनी थािपत क ेले या स ै ांितक ानाची चाचणी घ े याची स ंधी द ेते. यावसियक
कौश या ंम ये तं , रणनीती आिण वा तिवक वगा तील प रि थतीचा वापर या ंचा समाव ेश munotes.in
Page 17
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
17 होतो. हणून भा रतात सव िश क िश ण स ं थांना ाथिमक िश ण िड लोमा आिण
बॅचलर ऑफ ए य ुकेशन अ यास मा ंचा भाग हण ून िशकव या या प तीचा समाव ेश
कर या या धोरणा ार े सूचना द े यात आ या आह ेत. अनुभव हा एक उ म िश क अस ू
शकतो , परंतु तो वगा त जे उ म िशकवल े जाऊ शकत े याची जागा घ ेऊन शकत नाही
आिण याउलट स ु ा स य आह े. दोघेही पर परावल ंबी आह ेत आिण िश क िश णा या
खंिडत भागा ंम ये यो य स ंतुलन शोधण े केवळ िस ा ंत आिण सरावा या एक ीकरणा ार े
श य आह े.
सराव िस ा ंता या एक ीकरणाची आव यकता :
सै ांितक ान आिण यावहा रक िनप ुणता या ं या सम वयात ूनच िश क िश णाच े इ तम
व प गाठल े जाऊ शकत े.
ड्युई (१९०४ /१९७४ ) या या “िश णातील सरावाशी िश का ंना सामोर े जाणा या
यवहारील आ हाना ंपासून वेगळे केले जाऊ नय े. यांनी पुढे युि वाद क ेला क , िश का ंचे
यावहा रक कौश य आिण वा तिवक – जगातील अन ुभव ह े शै िणक िस ा ंत
सुधार यासाठी मह वप ूण संसाधन हण ून काम करतात .
िस ांत आिण सराव एकि त कर याच े मह व साव ि करी या मा य क ेले गेले असल े तरी,
िश का ं या िश णात िस ा ंत आिण सराव या ं यात अंतर िनमा ण झाल े आह े, तरीही
िश का ं या तयारी या या दोन प रणामा ंचे एका मीकरण यावहा रक ्या िकती चा ंग या
कार े सुलभ होत े, हे जाणून घे यासारख े आहे.
डािल ग-हॅमंड (२००६ ) यांनी हट या माण े:“िश का ं या िश णातील बारमाही (नेहमी या )
संिद धांपैक एक हणज े िव ापीठा या वग खो या ंम ये पारंपा रकपण े िशकवल े जाणार े
सै ांितक ्या आधा रत ान ह े अनुभाव- आधा रत ज े ान पर ंपरेने िश का ं या सरावात
आिण वग व शाळा ं या वा तवात ि थत आह े. या याशी कस े समाकिलत करायच े.
िश क िश णा या दोन म ु य उि ा ंवर ल क ि त क या –
संभा य िश का ंना मुलांची वाढ , िवकास आिण ि या या ार े िव ाथ िशकतात , या
मुलभूत त वा ंची यो य समज वाढवण े.
िव ा या म ये वगा या आत आिण बाह ेर िशक यास ो साहन द े यासाठी म ुलांशी
संवाद सा ध यासाठी मानवी स ंबंधांना पोषक अस े सं ेषण आिण सायाकोमोटर
(मानस ेरक) कौश य े व मता िवकिसत करण े.
ती उि य े सा य कर यासाठी , यावसाियक अ यास मातील िव ाथ िश का ंनी वगा त
िशकल े या गो ी आचरणात आणण े अ याव यक आह े. त व ान , मानसशा आिण
िश णाच े समाजशा तस ेच िविवध िवषय कस े िशकवायच े आिण या ंचे मु यांकन कस े
करावे यावरील आव यक िस ा ंत, नीितवचन े आिण रचना ह े िश क िश ण
अ यास मा ं या सौ ाि तक भागाचा म ुख भाग आह ेत. हा सव समाव ेशक िस ा ंत
िश काला िश णा या मानिसक , सामािजक , ताि वक आिण ता ंि क प ैलुंशी तस ेच शै िणक munotes.in
Page 18
अ यापक िश ण
18 संक पना ंशी प रिचत क न द ेतो. भिव यातील िश का ंम ये यवसायाची म ुलभूत समज
िनमा ण कर या या उ ेशाने हे केले जात े. तसेच, िविवध अ यापन -अ ययन काया साठी
आव यक िविश िनणा यक मता आिण कौश य े ि वकिसत कर यात ज े उ ेरक आह े.
यवहार आधा रत िस ा ंता ार े, िश क िश णाथ ंना अ यापना या म ुलभूत त वा ंची
ओळख क न िदली जाय े, जसे क िश णाची उि ्ये, अ यास म व प ती आिण या
उ ेशासाठी िश क कोणती स ंसाधन े वाप शकतात .
सराव अ यापन आ िण इतर सराव स ंबंिधत उप म या ंना या ं या िश णाच े िस ा ंत, बाल
मानसशा , िशकव या या प ती आिण त ं े, िश णातील सम या आिण उपाय इ याद च े
ान वापर यासाठी यासपीठ दान करतात .
िस ांताला सरावा ंशी भावीपण े जोड यान े अ यापन ह े ठोस बनत े. िविवध यव थ ेत या ंचे
यावसाियक ान लाग ू कर याबरोबरच या ंना या ं या वा तिवक अन ुभवांमधून आिण
यां या वगा तील िव ा या या िन र णात ून तयारी स ुधारता य ेईल यावर िवचार कर याची
संधी िमळत े.
जे हा िश क िश णाथ वतःच े जीवन अन ुभव वा परतो आिण याम ुळे पुढील िशक याची
इ छा उ ेिजत करतो त े हा सकारा मक रोल मॉड ेिलंग होऊ शकत े.
भावी िश क ह े ल ात घ ेऊ शकतात क िश ण या या अ ंतिन िहत सामािजक आिण
सां कृितक स ंदभा म ये कसे घडत े आिण त े ि ल वगा या वातावरणात या समजा ंना
य ा त आण यास स म कस े िशकव ू शकतात .
हे ते हाच श य आह े जे हा िश क िश ण यावहा रकत े ारे शाळा ंशी अिधकािधक थ ेट
जोड यावर भर द ेईल. िश क , िश णाच े “काय” हे अनुभवां या कौश यप ूण सं थे ारे
“कसे” सह एकि त सराव अ यापन व इ ंटन िशप ही अशी साधन े आहेत जी िस ा त “काय”
चे सराव “कसे” म ये भाषांतर कर यास वाव द ेतात. या घटका ंवर पुढे चचा केली जाईल .
तुमची गित तपासा :
१) िश क िश णातील िस ा ंत आिण यावहा रकता या ं या पर परावल ंबनाचे वण न करा .
२.२ सराव अ यापनाची स ं था आिण िन र ण
सव यावसाियक अ यास मा ंम ये े ीय अन ुभवाला मह व आह े. सेवा-पूव िश क
िश णाचा एक भाग हण ून सामा यत : सराव अ यापन हण ून ओळखला जाणारा े ीय
अनुभव िव ाथ -िश का ंना अ यापना या या प ती आिण त ं े वाप न पाह याची स ंधी
दान करतो , या यांनी अ यास मादर यान िशक या असतील . सराव अ यापन हा
िश क िश णातील सवा त मह वाचा आिण िनणा यक ि याकलाप हण ून वीकारला ग ेला
आहे.
munotes.in
Page 19
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
19 मेरीअम व ेब टर श दकोशान े सराव अ यापनाची या या “अनुभवी िश का या
देखरेखीखाली िव ाथा ने िशकवण े” अशी केली आह े.
ब ट न (२००० ) यांनी प रभािषत क ेले क अ यापन सराव ही स ंबंिधत कौश य े दश िवणार े
ान आयोिजत कर याची कला आिण िव ान आह े.
मूलत: सराव अ यापन ही िनयोजन , वा तिवक िशकव याची आिण िश णाच े मु यांकन
कर याची एक णाली ि या आह े, याम य े िव ाथ िश क वा तिवक प रि थतीत
िशकव या या म ुलभूत गो चा शोध घ ेतात.
माग दश का या माग दश नाखाली एक िव ाथ िश क स ंपूण अ यापन ि य ेतून गित
करतो . सराव अ यापना या दर यान स ेवांपूव िश क यान े िकंवा ितन े जे काय िशकल े आहे
ते सव िस ा ंत अ यास म , तं े िकंवा अ यापना या प ती तस ेच स ंबंिधत
अ यास मा ंम ये िमळवल ेले शै िणक साम ीच े ान य सरावासाठी ठ ेवतो. याला
सामा यत : िव ाथ िश का ंनी या ंचे िश ण िस ा ंत, बाल आिण िकशोरवयीन
मानसशा , माग दश न व सम ुपदेशन, वग यव थापन , शै िणक शासन , िनयोजन व
पय वे ण यािवषयी या ंचे सव ान मा ंड याची यव था हण ून संबोधल े जात े. सराव
अ यापन स ा ं या उ ेशाने िविवध स ं कारी शाळा या ं या स ंबंिधत स ं थे ारे आयोिजत
के या जातात .
सराव अ या पनाची स ं था :
सेवापूव िश क िश णासाठी , रा ीय िश क िश ण प रषद (NCTE ) क सरकारची
एक व ैधािनक स ं था ही द ेशातील िश क िश णा या िनयोजनब आिण समि वत
िवकासासाठी जबाबदार आह े. NCTE ही िविवध िश क िश ण अ यास मा ंसाठी मानद ंड
व मानक े िश क िनद शकांसाठी िकमान पा ता , अ यास म व साम ी आिण कालावधी
आिण िविवध अ यास मा ंसाठी िव ाथ िश का ं या व ेशासाठी िकमान पा ता ठरवत े.
NCTE ने २०१४ म ये सराव अ यापनासह इ ंटन िशप आयोिजत कर यासाठी िश क
िश ण स ं थेला खालील माग दश क त वे दान क ेली आह ेत.
NCTE या माग दश क त वा ंनुसार ब ॅचलर ऑफ ए य ुकेशनचा िव ाथ िश का ंसाठी
नावन दणी या पािह या वषा पासून अ यापनाचा सराव स ु होतो . सराव अ यापना या
पािह या श ेडयूल दर यान , िव ाथ िश का ंना काही काळासाठी शाळ ेत पाठिवल े जाण े,
जेणेक न य अ यापन ि या व इतर अ यास म ि याकलापा ंचे यव थापन या ंत
अनुभवी िश काच े िन र ण करता य ेईल. ही संक पना छाया िशकवण (रॉडो िटच ग )
हणून ओळखली जात े. हे िव ाथ िश का ंना शाळ ेतील िश का या जीवनाब ल आिण
धड्या या दर यान िक ंवा वगा बाहेर घडणा या अनप ेि त घटना ंना कस े सामोर े जातात ,
याब ल एक मह वप ूण अंत ी दान करत े.
पुढील ट यात , िव ाथ िश क ंना मह वप ूण िवषया ंवर स ै ांितक आिण यावहा रक
अिभम ुखता िदली जात े, जसे क : munotes.in
Page 20
अ यापक िश ण
20 अ यापनाची िविवध कौ श ये जसे क स ंक पना नकाशा िवकिसत कर याच े कौश य ,
प रचयाच े कौश य , िवचार याच े कौश य , वग यव थापनाच े कौश य .
यां या अ यापनशा ाची िनद शा मक उि े िलिह यासाठी माग दश न
ा यि क धड े आिण याच े िन र ण
पाठ योजना बा ंधणीसाठी तपशीलवार काय शाळा
वग यव थापन धोरण े
अ यापन कौश याची स ै ांितक आिण यावहा रक समज िवकिसत क े यानंतर, िव ाथ
िश का ंना सराव िश ण स ं थांम ये पाठवल े जात े. सराव अ यापना या या
वेळाप कादर यान , िव ाथ िश क या ं या स ंबंिधत स ं थेतील अन ुभवी माग दश क
िश का ं या माग दश नाखाली य अ यापनाला स ु वात करतात . सराव अ यापना या
या ि य ेदर यान , यवसायात व ेश करणा या िव ाथ िश का ंना हे समज यास मदत
केली जात े क अ यापन ह े केवळ िशकल ेले िस ा ंत लाग ू करण े नाही. यासाठी यावहा रक
सम या सोडव याच े कौश य द ेखील आव यक आह े, जे भावी अ यापनाकड े नेते.
सराव अ यापन / इंटन िशप श ेड्यूल ची स ं था सामा यत : पुढील य न करत े :
१) िव ाथ िश का ंना शाळ ेची सं था आिण ितची स ं कृती यांची ओळख क न द ेणे.
२) िव ाथ िश का ंना बाल मानसशा ाच े यो य आकलन क न धड ्याचे भावीपण े
िनयोजन कर यास स म करण े आिण िवषय सािह याची यवि थत मा ंडणी करण े.
३) िव ाथ -िश का ंना िशकव या या प ती आिण त ं े वाप न पाह यासाठी ो सािहत
करणे.
४) िव ाथ िश का ंना स ं थेम ये उपल ध उपकरण े, सािह य आिण स ुिवधांब ल
अ यावत करण े.
५) िव ाथ -िश का ंना िविवध मनोर ंजक आिण सामािजक उप म आयोिजत कर यास
मदत करण े आिण माग दश न करण े.
६) िव ाथ -िश का ंना शाळ ेतील िश काची सामा य कत ये आिण जबाबदा या ंची ओळख
क न द ेणे.
७) पूव िनयोिजत उि ां या स ंबंधात या ं या िशकव या या प रणामकारकत ेवर िवचार
करणे.
सराव अ यापना या िनरी णा मक भाग खालील माण े आहे :
पाठ िनरी ण धोरण दोन तरा ंवर मह वप ूण पैलू हणून वापरल े गेले आहे. munotes.in
Page 21
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
21
१) िव ाथ िश का ं ारा पाठ िनरी ण :
स म स म हो या या िदश ेने पिहली पायरी हणज े भावी अ यापनावर धोरण े िशकण े,
प रणामी , अ यापनावर आधा रत धोरण े िशकण े. प रणामी , पय वे ी सराव अ यापन स ु
कर याप ूव य ेक िव ाथ िश कान े पेशलायझ ेशन या य ेक िवषयाच े काही पाठा ंचे
िनरी ण करायलाच ह वे. पाठांचे हे िनरी ण अन ेक कारच े असू शकत े आिण त े पाठ
यां या समवय क व िश का ंनी िक ंवा िशि त व अन ुभवी शाळ ेतील िश का ं ारे िदले
गेलेले असू शकतात . या कार या पाठ या िन र णाचा उ ेश िशक या या ि य ेची
अिधक चा ंगली समज िमळवण े हा आह े व िनरी ण क ेले या धड ्यांचे मु यांकन करण े हा
नाही. पय वे काचा ीकोन न ठ ेवता वगा त काय घडत े आिण त े कसे घडत े याब ल
उ सुक असल े या िव ा या चा ीकोन असावा . वगा त काय चालल े आहे यावर ल ठ ेवणे
हे िनरी काच े काम आह े. िनरी ण भावी हो या साठी, काय िनरी ण कस े कराव े आिण
िनरी ण े कशी न दवायची ह े अगदी प पण े जाणून घेणे आव यक आह े.
२) िव ाथ िश का ंचे यां या पय वे काद ् ारा पाठ िनरी ण :
िव ाथ -िश का ंचे यां या पय वे कां ारे पाठ िनरी ण करण े हा म ू यांकनाचा सवा त
सामा य कार आह े. पय वे कां ारे लागू केले या िनरी ण प तीचा कार हा िव ाथ -
िविश रणनीती िक ंवा प त वाप न काय ल य ठ ेवत आह े, यावर अवल ंबून असतो . उदा.
पय वे काच े ल बह धा म ू यविध त धा या ंचे िनरी ण करताना म ू य वाढव यावर अ सू
शकते आिण साम ी या अ ंितम म ु यांकनावर नाही . गोिमंगवर आधा रत धड ्यासाठी ,
याला उ पादनाप े ा ि य ेवर ल क ि त करण े न क च आवड ेल. वगा तील िनरी णा ार े
कोण याही धड ्या या प रणामकारकत ेचे मु यांकन करता ंना वैध आिण स ंबंिधत साधन े
आव यक असतात . सु िशि त आिण सश मनाच े िनरी क / पय वे क असण े देखील
मह वाच े आहे, जे उपकरण स ुसंगतपण े वाप शकतात . ह शारीन े वापर यास , िनरी ण े ही
िव ाथ िश का या कामिगरीब ल आिण वाढीब ल उपय ु मािहती द ेऊ शकतात .
पाठाच े िनरी ण आिण म ू यमापन कर यासा ठी ल क ि त करावयाच े पैलू
िव ाथ -िश कान े िशक यासाठी क ेलेले िनरी ण असो िक ंवा िव ाथ िश काच े मु यांकन
कर यासाठी पय वे कान े केलेले िनरी ण असो , पाठाच े िनरी ण करताना खालील िनकष
ल ात घ ेतले पािहज ेत. सराव धड ्यासाठी या या / तीई या मु यांकनाक रता िव ाथ
िश काची कामिगरी ही स ं थे या पय वे का ार े या प ैलुंसाठी मोजली जात े. रमाका ंत
मोहिलक RTE बुवाने र य ेथील िश णाच े ा यापक ह ँडबुकऑन इ ंटन िशप इन िटच ग
म ये पुढील प ैलूंवर चचा करतात . हे पैलू सामा यत : िव तृत शीष काखाली य ेतात त े हणज े: १. िव ाथ िश का ंचे पाठ िनरी ण २. िव ाथ िश का ंचे यां या
पय वे का ार े पाठ िनरी ण
munotes.in
Page 22
अ यापक िश ण
22
अ) तयारी
हा पाठाचा पिहला ट पा आह े. िनरी ण करताना खालील गो ी ल ात यायला ह यात :
१) धड्याचे उि कस े नमूद केले आहे ?
२) ते िव ा या ना कस े िदले जाते?
३) पूव ान स ंबंिधत आह े क नाही ह े ठरिव यासाठी कोणती प ार आह े?
ब) पाठाचा (धड्याचा) िवकास :
हा पाठाचा म यवत आिण सवा त मह वाचा भाग आह े :
१) अटी, त ये, संक पना , साम ी , कौश य े आिण वार य (आवड ) या संदभा त पाठाची
मुख उि य े कशी आह ेत?
२) मु य िशकव याच े मु े कोणत े आहेत ? अ ययन अन ुभवांचा म िकती भावी आहे?
अ ययना या स ंक पना या मान े मांड या जातात तो म तक संगत आह े का?
येक मुद् ाची गती मानिसक आह े का?
३) सा पोडीत क ेलेले िविवध िश ण प रणाम काय आह े?
४) उि य े सा य कर यासाठी प ती आिण उप म भावी आह ेत का? प रि थतीसाठी
अिधक यो य असल े या अिधक चा ंग या असल े या ि या त ेथे आहेत का? सामा य प ैलू तयारी धड्याचा िवकास पुनरावलोकन नेमलेले काम (असाइनम ट) आिण म ू यमापन वगा त सामािजक वातावरण munotes.in
Page 23
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
23 ५) िश का ंचे प ीकरण यो य , प आिण भावी आह े का? याने ितने यो य जोडणार े
श द वापरल े आहेत का?
६) िदलेले ह े -----
अ) अथ पूण आिण उ े पूण आहेत का?
ब) सोपे, प आिण चा ंगले िलिहल ेले आहेत का?
क) संपूण वगा ला सादर क ेले आहे का?
ड) िव ाथ सहभागाच े उ च तर सा य कर यासाठी भावी आह े का ?
७) ांना िदल ेले ितसाद (उ रे) हे ---
अ) यो य अस यास वीकारल े का?
ब) चुक चे अस यास द ु त क ेले का?
क) आव यक अस यास प ीकरण िद ले का?
ड) यो य आिण भावी प तीन े सुधा रत आिण मजब ूत केले का?
८) कोणती अ यापन साधन े वापरली जातात ? अ यापन साधना ंचा वापर क न काही
ा यि क आह े का? ते सु यवि थतस ुवण नीय आिण उपय ु आह े का? िशकव याच े
साधन तयार आह े क स ुधा रत आह े?
९) िजथे श य अस ेल ितथ े पाठ हा इतर पाठ , िवषयं ि याकलाप आिण जीवन
प रि थतीशी कसा स ंबंिधत आह े?
क) पुनरावलोकन
१) धड्यांतील मह वा या म ुद् ांचे पुनरावत न कस े केले जाते?
२) िव ा या या फाय ासाठी फलक सारा ंश कसा तयार क ेला जातो ?
३) िन कषा पय त िव ा या चे ल ठ ेवले जाते का आिण अस यास कस े? ते शेवटपय त
उ साही आिण ल द ेणारे आहेत का?
ड) नेमून िदल ेले काम आिण म ू यमापन
१) िव ा या या कामिगरीच े मू यमापन कस े केले जाते? (त डी , लेखी चाचणी , नेमून
िदलेले काम, िनरी ण आिण इतर प ती )
२) कोण या कारच े उपचारा मक का य केले जाते?
३) िश कान े उपाययोजनावर आद ीत न ेमून िदल ेले काय िदले आहे का? ते िकती ह ेतुपूण ,
प , यो य आिण उपय ु आह े? munotes.in
Page 24
अ यापक िश ण
24 इ) वग खोलीतील सामािजक वातावरण :
१) वगा त िश क आिण िव ा या मधील स ंबंधाचे व प काय आह े?
२) िश क िव ा या ना ल णीय वातं य देतात का ? िश क ह े िश त आिण स ु यव था
राख यास स म आह ेत का?
३) िव ा या ना िवचार यासाठी , य हो यासाठी आिण प ुढाकार घ े या या प ुरेशा
संधी आह ेत का?
४) यांना वतःह ं श य िततक े िनरी ण कर यासाठी , कामिगरी कर यास आिण
िशक यासा ठी ो सािहत क ेले जात े का? िव ा या म ये पुरेशी स ंल नता आिण
सहभाग आह े का? तेथे सहकारी िश ा ंचे वातावरण आह े का?
फ) सामा य प ैलू
१) िव ा या या अडचणी कशा ल ात घ ेत या जातात ? यांना कस े हाताळल े जाते?
२) अनपेि त ितसादा ंना सामोर े जाताना यान े याचा हजरजबाबीपणा वापरला आह े
का?
३) िश काच े एकंदरीत यि म व कस े होते – मै ीपूण / नेहपूण / प तशीर / जाग क /
कडक ? याचा िव ा या या वत नावर कसा प रणाम झाला आह े?
अशा कार े, पाठाच े िनरी ण ह े वगा त, िश का या मनात काय घडत आह े आिण
िव ा या या वत नातून काय पहल े जात आह े याचे ३६० अंशातील याची मागणी करत े.
तुमची गती तपासा :
१) सराव अ यापन हणज े काय? सराव अ यापनाची या या करा .
२) पाठांचे िनरी ण करताना ल क ि त कर या या यापक प ैलूंची यादी करा .
२.३ सराव अ यापनादर यान पय वे ण
सराव अ यापनात पय वे णाच े मह व जिम क ेले जाऊ शकत नाही . अ यापन ही एक कला
आहे आिण िश का या क पना आिण क ृती या ंचा मेळ असायला हवा . हणून, पय वे णान े
हे सुिनि त करण े आव यक आह े क पय वे क य ीकोनात ून अ यापन स ुधारल े गेले आहे
आिण पय वे क ह े सुिनि त कर यास स म आह ेत क अ यापन सराव आिण या
शै िणक िस ा ंतावर पाठ आधा रत या ं यातील एक ीकरणद ेखील सम िमत आह े.
अथ :
‘पय वे ण का श द दोन श दा ंपासून बनल ेला आह े : ‘पय ’ (super ), याचा अथ े िकंवा
अित र आिण व े ण हणज े ि िक ंबा ीकोन पय वे ण (Supervision ) या श दाचा
अथ इतरा ं या कामावर ल ठ ेवणे िकंवा तपासणी करण े असा होतो . प रणामी ‘पय वे ण’ munotes.in
Page 25
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
25 हणज े इतर लोक काय मतेने काय करत आह ेत क नाही ह े िनधा रत कर यासाठी
यां या कामाची तपासणी िक ंवा ल ठ ेव या या क ृतीचा स ंदभ देते.
आर. पी. भटनागर आिण आय .बी.वमा यांनी िश णातील पय वे णाची या या अशी क ेली
आहे, “िश णा या इि छत उि ा ं या प ूत तेसाठी िश क आिण िव ा या ना वत :ला
सुधार यासाठी अन ुकूल माग दश न आिण िदशा य ेणारी एक सज नशील आिण गितमान
ि या .”
सराव अ यापनासाठी “पय वे ण” हा श द िव ाथ िश का या िवकासाला चालना
दे या या आिण िनद िशत कर या या क ृतीला स ूिचत करतो . पय वे णाम य े, िदशा,
माग दश न आिण िव ा या चे िनयमन या ंचा समाव ेश होतो . जेणेक न िश क, योजन ेनुसार
काम करत आह ेत क नाती आिण सरावा या धड ्यांसाठी व ेळेचे वेळाप क ठ ेवत आह ेत, क
नाही या ीकोनात ून पाहता य ेईल, याम य े िव ाथ िश का ं या सराव धड ्यांचे माग दश न
करणे आिण म ु यांकन करण े समािव आह े.
पय वे ण भावी कर यासाठी न ेमके काय िन र ण कराव े आिण िनरी णा ंचे
द तऐवजीकरण कस े कराव े हे जाण ून घेणे मह वाच े आहे. यो य कारच े पय वे ण भावी
आिण काय म िश क बनवत े. पय वे णा या ि य ेत सामील असल े या म ु य प ैलूंवर
चचा क या .
पय वे णा या ि य ेत खालील मुख पैलूंवर ल क ि त क ेले पािहज े :
पय वे णाची काय प ती चा ंग या कार े प रभािषत करण े आिण अचानक होणार े बदल
टाळण े आव यक आह े. साम यात : प ीकरण िमळिव यासाठी आिण िटप या व
सूचना समज ून घे यासाठी दररोज एक तािसका िदली जात े.
िव ाथ -अ यापनाची उि य े सार य असल े या म ुद् ांवर चचा केली जात े, ते मु े
उचलून धरल े जातात व प क ेले जातात .
सु वाती या ट यातील पय वे ण अिधक िनयिमत अस ू शकत े कारण िव ाथ -
िश का ंना मदत आिण माग दश न आव यक असत े. जे हा ज े हा नवीन त ं े लागू केली
जातात , ते हा पय वे ण अिधक तपशीलवार आिण स ंपूण माग दश नािभम ुख आव यक
आहे. येक धड ्याचे पय वे ण आव यक नाही . एका व ेळी, िवशेषत: सु वातीला
सुधार यासाठी फ काही प ैलू हाती घ ेतले पािहज ेत.
असेही सुचिव यात आल े आहे क पय वे णाच े व प िनदना मक असाव े. कमकुवतेची
एक ला ंबलचक यादी िव ाथ िश का या एक ूण गतीला पराव ृ करत े आिण म ंदावते.
याऐवजी व ैकि पक त ं िकंवा उपाया ंवर ल क ि त क ेले जाऊ शकत े. पय वे ण ह े
केवळ पय वे णासाठी क ेले पािहज े. munotes.in
Page 26
अ यापक िश ण
26 पय वे ण व ै ािनक आिण रचना मक व पाचे असाव े. कमकुवत म ुद् ांवर भा य
कर याऐवजी स ुधारणे या या ीवर ल क ि त क न िवधायक िट पणी करण े इ
आहे.
प तशीर पय वे णाची िविहत ोफॉ मा आिण च े ली टचा वापर करण े अ य ंत
आव यक आह े. जे हा िश क िनद शक स ं थांना आवत न आधारावर भ ेट देतात त े हा
ते पय वे णात एकसमानता स ुिनि त करत े. हे ोफॉ मा आिण च ेकिल ट िव ाथ
िश का ंना देखील उपल ध असायला हव े, जेणेक न त े आव यक मानका ंनुसार काय
क शकतील .
सं था पय वे काची भ ूिमका आिण कत ये :
पय वे णाची म ु य जबाबदारी िश क िनद शकांवर य ेते. जरी िव ाथ िश का ं या
पय वे णाची यव था ही स ं थांनुसार िभ न असली तरी , साम यात : िश क िनद शकांना
येक सराव अ यापन स ं थेवर द ेखरेख कर यासाठी िनय ु केले जात े. िश ण
महािव ालयातील कम चा या ं या अन ुपि थतीत , सराव अ यापन शाळा ंचे मु या यापक
िकंवा उपम ु या यापक या ं या द ेखरेखीखाली सराव अ यापनाच े धडे िदले जाऊ शकतात .
काही स ं था असा आ ह धरतात क सराव अ यापना या पय वे कांनी सा ािहक िक ंवा
ि -सा ािहक आधारावर एका शाळ ेतून दुस या शाळ ेत िफराव े.
िश क िश ण स ं थेचा तो ितिनधी आह े आिण स ं था व शाळा या ं यातील स ंबंध हण ून
काय करतो . िव ाथ िश का ंना या ं या सराव अ यापनात आिण इतर ि याकलापा ंम ये
पाठ बा द े याबरोबरच , िव ाथ िश क आिण शाल ेय सम ुदाय या ं यातील मानवी स ंबंध
असोत िक ंवा िश णाथ ंना भ ेडसावणा या तातडी या आरो य आिण स ुरि तत े या
सम या असोत , अशा कोण याही सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी तो / ती जबाबदार
असतो . सं थे या पय वे कान े नाजूक प रि थती हाताळता ंना अ य ंत सावधिगरी , संयम
आिण शहाणपणाचा वापर कसा क ेला पािहज े.
सराव अ या पन/ इंटन िशप क ाला भ ेट देणारे आिण िविश कालावधीसाठी ितथ े राहणा या
सं थे या पय वे काला अन ेक कत ये पार पदवी लागतात . आपण खाली काही महाता या
गो ची गणना क शकतो :
१) िनयोिजत तारख ेला सराव अ यापन / इंटन िशप क ावर हजार होण े आिण व ेळेवर काम
सु करण े आिण व ेळेवर काम स ु करण े आिण क ात या या म ु कामा या िनयोिजत
शेवट या तारख ेपय त ितथ ेच राहण े.
२) वेळाप कान ुसार अ यापन / इंटन िशप शाळा ंना भेट देणे आिण शाळ ेतील िश क व
यां या म ुखांकडून िव ाथ िश का ंची आ हान े, गो ी कशा चा लू आह ेत, यांची
गती इ . जाणून घेणे.
३) येक िनरी ण क ेलेय धड ्यासाठी धडाप ूव आिण पाठो र चचा आयोिजत करण े. munotes.in
Page 27
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
27 ४) िव ाथ िश काला या या / ित या साम या ब ल आिण िविश धड ्यांब ल या
कमकुवतपणाब ल मािहती द ेणे आिण याला / ितला वगा तील कामिग री सुधार यासाठी
उपयु सूचना द ेणे.
५) क ात सराव अ यापन / इंटन िशप या सम या ंवर चचा कर यासाठी शाळ ेतील िश क
आिण िव ाथ िश का ंसोबत ब ैठक घ ेणे.
६) सं थेला सादर कर यासाठी ोफाईल / डायरी आिण इतर न दीम य े िनरी ण े आिण
रेिटंग सुचीब क न धड ्यांचे वेळेवर व अच ूकपणे मु यांकन करण े.
७) शाळेतील उपल ध स ंसाधना ंकडेल द ेऊन शाळ ेत उपय ु उप म आयोिजत
कर यास व पार पड यास स ुचिवण े.
८) सं थेचे पय वे काच े लॉगब ुक/ डायरी स भालान े, याम य े िनरी ण क ेले या
धड्यांब लच े स व तपशील समािव असल े पािहज ेत आिण त े सं थेला सादर क ेले
जावेत.
९) उ वू शकणा या कोण याही सम य ेकडे (उदा. िव ाथ िश काच े आरो य , वैयि क
सुर ा, िश ती या सम या , शाळेतील सम ुदायातील सम या इ . ल द ेणे आिण सव
प ांना (उदा. महािव ालय , शाळा अिधकारी , िव ाथ िश का ंचे आई-वडील / पालक )
सहभागी क न घ ेणे. सं था पय वे कां या तरावर क ेले या कारवाईची मािहती या ंना
देणे.
अशा कार े, पय वे काच े काय िव ाथ िश क वापरत असल े या मह वप ूण ीकोन ,
प ती , अनुभव व ि याकलाप , तसेच िस ी या ंचे िन र ण करण े आिण द त ऐवजीकरण
करणे आहे. पय वे ण भावी हो यासाठी काय िन र ण कराव े, िव ेषण कस े कसे कराव े
आिण िन र ण े प तशीरपण े कशी न दवावी ह े समज ून घेणे मह वाच े आह े. वैिव यप ूण
प रि थती कशा हाताळ या पािहज ेत हे सांगणे अश य असल े तरी, सं थे या पय वे काची
संसाधनाप ूण ता, मानवी व ैिश य े आिण सम य ेचे आकलन याम ुळे भावी आिण व रत
कारवाई करण े आव यक आह े, हे ल ात घ ेणे पुरेसे आहे.
तुमची गती तपासा :
१) पय वे ण हणज े काय? पय वे णा या काय प तीम य े कोणत े मह वाच े पैलू समािव
आहेत?
२.४ सराव अ या पनाच े मु यांकन
िश क श ै िणक काय माच े खरे मू य या या इि छत व यवहाय उि य े व य ेये सा य
कर यात आढळत े. सराव अ यापन ही म ूलत: एक उ ेशपूण ि या आह े आिण या या
उ ेशाची प ूत ता यो य म ू यमापना ार ेच होऊ शकत े.
munotes.in
Page 28
अ यापक िश ण
28 अथ :
‘ॲसेस’ (assess ) हा श द ल ॅिटन ि यापद ‘असाइडर ’ हणज े ‘सोबत बसन े’ या
श दापास ून आला आह े. मूलत: मू यमापन (assessment ) हणज े शै िणक
ि याकलापा ंची प रणामकारकता िनि त कर या या उ ेशाने यां याब ल या मािहतीच े
प तशीर स ंकलन , िव ेषण आिण वापर होय .
हाल न, ि स, ॉडफूट, यूटन (1992 ) यां या मत े, “िश णातील म ू यमापन हणज े
शै िणक काया साठी िव ा या या ितसादाब ल मािहती गोळा करण े, अथ लावण े, न द
करणे आिण वापरण े.”
ह बा व ड न े (२००० ) मू यांकनाची सवा त यापक या या िदली आह े. यां या मत े,
“िव ा या ना या या श ै िणक अन ुभवां या प रणामी काय मािहत आह े, काय समजल े
आहे आिण या ं या ानान े काय करता य ेईल याच े सखोल आकलन िवकिसत कर यासाठी
अनेक आिण िविवध ोता ंकडून मािहती गोळा कर याची आिण यावर चचा कर याची
मु यांकन ि या आह े; जे हा म ु यांकन प रणाम प ुढील िश ण स ुधार यासाठी वापरल े
जातात त े हा ि य ेचा शेवट होतो .”
मु यांकन साधनाची आव यकता :
वगा तील सराव अ यापनाच े मु यांकन करण े ही इंटन िशप व यवहाय काय मातील सवा त
महाता ची बाब आह े. या पैलूंचे मु यांकन अन ेकदा य िन असत े. हणून, श य
ितत या व त ुिन पण े सराव अ यापनाच े मु यांकन करण े मह वाच े आह े. िव ा या या
अ यापनाच े मू यमापन कर याची जबाबदारी स ं था पय वे कावर असत े. सराव
अ यापनाच े मू यमापन कर यासाठी यो य योजना आिण साधन असण े मह वाच े आह े.
सराव अ यापन म ू यमापनाची प रणामकारकता या उ ेशासाठी वापरल े या म ु यांकन
साधना ार े िनधा रत क ेली जात े. िश का या िविश साम य व कमक ुवतेवरील
िटप या ंसाठी जाग ेसह सो या र ेिटंग केलला स ं था पय वे क समवय क , िवषय त िक ंवा
शाळा म ुख यां याकड ून माना ंकन (रेट) कर यास सा ंिगतल े जाऊ शकत े. या साधनान े –
अ) िविवध अ यापन कौश य े आिण मता ं या स ंदभा त िव ा या या अ यापनातील
साम य आिण कमक ुवतपणाच े मु यांकना कर यासाठी पय वे कांना मदत करायला
हवी.
ब) िव ाथ िश कां या अ यापन मता स ंदभा त पय वे कांना िविश आिण ठोस
माग दश क त व े दान करायला हवीत .
क) िव ाथ िश का या कामिगरीच े व गुणव ेचे एक िश क हण ून व त ुिन पण े मु यांकन
करायला हव े.
िशकिव या या ग ुंतागुंतीमुळे िशकवण े हे सवा त कठीण काम आह े. यासाठी म ू यमापन
साधन िवकिसत करण े आव यक आह े. जे िव ाथ िश काच े मु यांकन क ेले जाणार े munotes.in
Page 29
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
29 व तुिन म ु यांकन दान करत े. आणखी एक म ु ा याकड े दुल केले जाऊ नय े, तो
हणज े अशा म ु यांकन साधनाचा यो य वापर होय .
पाठाच े मु यमापन कर या साठी िवचारात घ े यासारख े पैलू :
िव ा या या अ यापनाच े मू यमापन कर याची जबाबदारी स ं था पय वे कांवर असत े.
धड्याचे मू यमापन करताना पय वे का ार े साम यात : िवचार घ ेतले जाणार े मुख पैलू
हणज े –
अ) तयारी
ब) पाठाचा िवकास
क) पुनरावलोकन
ड) नेमून िदल ेले काम व म ू यमापन
इ) वगा तील सामािजक वातावरण
ई) सामा य प ैलू
या पैलूंअंतग त घटक आिण घटका ं या म ू यांकनासाठी वापर यात य ेणारे िनकष ह े –
अ यास अ यापना या िनरी णा ंतग त धड ्याचे िनरी ण व म ू यमापन यावर ल क ि त
कर याच े िनकष या उपिव षयावर चचा करताना िदल े आहेत. हे िनकष सराव धड ्या या
िनरी णावर आधा रत म ु यांकना माण ेच राहतात . येथे िन र ण ह े मू यमापनासाठी
वापरल े जाणार े तं आह े.
सराव अ यापन धड ्यांसाठी म ु यांकन प ती
सराव धड ्यादर यान म ु यांकन करण े आव यक आह े. आजकाल िश क िनद शाका या
धड्या या िन र णा या पार ंपा रक पद ् ती यित र , अ यापना या सरावादर यान
सेवापूव िश का ंचे मु यांकन कर यासाठी इतर िविवध म ू यमापन प ती वापर या जातात .
अ यापन सरावादर यान स ेवापूव िश का ंचे मू यमापन कर यासाठी वापर या जाणा या
िविवध कार या म ु यांकन प तीची चचा खाली क ेली आह े.
अ) िश क िनद शाका ार े िन र ण
ब) समवय क प ुनरावलोकन
क) सराव िश ण स ं थे या शाळ े या ितिनधी ार े मु यांकन
ड) िव ा या चा अिभ ाय
इ) अ यापनावर आ मिच ंतन
ई) ई-पोट फ़ोिलओ munotes.in
Page 30
अ यापक िश ण
30 अ) सेवापूव िश का ंचे मू यमापन कर यासाठी स ं थे या पय वे कांचे अथा त िश क
िनद शकाच े िन र ण आिण माना ंकन (रेिटंग) हा नेहमीच म ुख ीकोण हण ून वापरला
जातो. या मु यांकन प तीम य े दोन म ु य घटका ंचा समाव ेश आह े ते हणज े कोअ रंग
िनकष ि या िश क िश ण स ं था सामा यत : कम चारी सद या ंना आिण बा
पय वे कांना (कुणी अस यास ) गुणांकन ि य ेत ( कोअ र ंग ि या ) समािव असल े या
बारकाव े आिण अप े ांब ल मािहती द ेतात. येक पय वे काला सव आव यक ग ुणांकन
( कोअ र ंग) िनकष असल ेला तयार ोफामा िदला जातो . ही एक यावसाियक िवकास
ि या आह े. याम य े वगा तील पर पर स ंवादावर अिभ ाय दान कर यासाठी आिण
सेवापूव िश का ंना अिधक भावीपण े अ यापन कर यात मदत कर यासाठी धड े
िनरी णा ंची मािलका समािव आ हे.
ब) समवय क प ुनरावलोकन े
वगा िम ांकडूनची समवय क प ुनरावलोकन े ही अ यापन व अ ययनाब ल िभ न ीकोण
ा कर यासाठी उपय ु ीकोण अस ू शकतात . याऐवजी समवय क िश क ह े िव ाथ
िश काच े मु यांकन कर यासाठी अिधक चा ंग या कार े मदत क शकतात . कारण त े
एकाच बोटीत ून वास करत आह े. समवय क म ु यांकनाम ुळे सेवापूव िश का ंचा
आ मस मान स ुधारतो . अ ययन ि य ेची ग ुणव ा स ुधार यासाठी , िव ा या म ये
मह वप ूण मता ंना चालना द े यासाठी अ यापन सरावादर यान स ेवापूव िश का ं या
कामिग रीचे िन र ण कर यासाठी समवय क म ु यांकन योग ु मानल े गेले आहे, परंतु येथे
रेटस असल े या समवय का ंनी हे ल ात ठ ेवले पािहज े क त े एकम ेकां या िवकासासाठी
एकमेकांना माना ंकन द ेत आह ेत.
क) सराव अ यापन स ं थे या शाळ े या ितिनधी ार े मु यांकन ज ेथे शाळेचे मु या यापक
आिण िवषय म ुख मु यांकन ि य ेचा भाग बन यास इ छ ुक आह े, तेथे हे मु यांकन धोरण
वापरल े जाऊ शकत े. िवषयत या ं या िविश िवषया या च ंड व व ैिव यप ूण पा भूमीवर
यांचे ठळक म ु यांकन द ेऊ शकतात . यािशवाय न ेतृ व प ुढाकार , ामािण कपणा ,
व शीरपणा यासारख े इतर सामा य ग ुण शाल ेय ितिनध ार े पािहल े जाऊ शकतात आिण
यांचे मु यांकन क ेले जाऊ शकत े.
ड) िव ा या चा अिभ ाय :
शालेय िव ा या कडून वगा तील िव ाथ या ना यान े यां या अन ुभवांवर अिभ ाय िमळिवण े
हा िव ाथ िश का या अ यापनाच े मु यांकन कर यासाठी एक उ क ृ ीकोन आह े.
गुगल, फॉम , वेब यू, ावली आिण ओपन – एंडेड फ डब ॅक फॉम हे सव िव ा या कडून
इनपुट िमळिव याच े चांगले माग आहेत. व तुिन माना ंकन िमळिव यासाठी , िव ा या ना
िननावीपण े आिण प ूण वात ं यासह सराव करणा या िश का ंना माना ंकन कर याची स ंधी
िदली पािहज े.
इ) अ यापनावर आ मिच ंतन :
िव ाथ िश कान े वतः या िशकव यावर ल क ि त क न िवचार करण े मह वाच े आहे.
वयं-मु यांकन ह े पूव -सेवा िश का ंना िच ंतनशील िश क बन यास मदत क शकत े. munotes.in
Page 31
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
31 धड्या या योजना ंचे िव ेषण करण े आिण या या / ित या िशकव यावरील अिभ ाय
अिभ ाया ंचे िनयिमतपण े िव ेषण करण े हे एखा ा या वाढीचा मागोवा ठ ेव यासाठी एक
सोपी पर ंतु भावी धोरण आह े. हे याला / ितला याची कौश य े मजब ूत कर यास आिण /
िकंवा पूव केले या च ुका दूर कर यास मदत कर ेल.
क) ई- पोट फोिलओ :
तं ाना या गतीम ुळे पोट फोिलओ ह े पेपर-आधा रत त े इ ले ॉिनक आधा रत टोर ेज
संसाधना ंम ये बदलल े आह ेत. या कारचा पोट फोिलओ हा कागदावर आधा रत
पोट फोिलओसाठी एक यवहाय पया य बनून तो कोण याही िठकाणाह न िमळिवता य ेतो.
दुसरीकड े, ई-पोट फोिलओ िविवध कार े पारंपा रक पोट फोिलओप े ा वेगळे आहेत. ि थर
कागदावर आधा रत कालाक ृत ऐवजी िडिजटल फोटो , ऑडीओ , ि हिडओ आिण ॲिनमेशन
हे सािह याच े नमुने आह ेत जे ई-पोट फोिलओ तयार कर यासाठी गोळा क ेले जाऊ
शकतात . ते िशकणा या ंचेिचंतन आिण वाढ , मु यांकन आिण भिव यात रोजगारासाठी
साधन हण ून काम क शकतात .
अशा कार े, सराव अ यापन / इंटन िशपच े मू यमापन ही पय वे काच े माना ंकन,
समवय का ंचे िन र ण , शाळे या ितिनधी ार े िन र ण आिण िव ा या चा अिभ ाय
यासार या अन ेक आिण िविवध ोता ंकडून मािहती गोळा कर याची आिण यावर चचा
कर याची ि या आह े. भावी म ू यमापन ह े पय वे कांना िव ाथ िश का ंची ताकद आिण
कमकुवतपणा समज ून घे यावर अवल ंबून असत े. िव ाथ िश काच े भ कम म ु े जाण ून
घेत यान े िव ाथ िश काम य े आ मिव ास िनमा ण होतो तर िव ाथ िश का या
अ यापनातील कमक ुवतपणा ओळख ून पय वे काला आगामी धड ्यात द ु ती कर यासाठी
उपाय स ुचिवण े सोपे होऊ शकत े. प तशीर म ु यांकना ार े, िव ा या या अ यापनातील
गुण आिण दो ष ओळखण े श य आह े. प रणामी , मु यांकन प रणाम प ुढील िश ण
सुधार यासाठी वापरल े जातात आिण म ु यांकन ि या समा होत े.
तुमची गती तपासा :
१) सराव अ यापन पाठा ंचे मू यमापन कर यासाठी यो य म ू यमापन साधन वापर या या
गरजेचे समथ न करा .
२.५ इंटन िशपची त वे आिण स ं था
इतर कोण याही यावसाियक अ यास मा माण ेच िश क िश णाम य े, िव ा या या
सै ांितक ानाची वा तिवक -जागितक स ंदभा त चाचणी करण े आव यक आह े. ही संधी
े ीय अन ुभव िक ंवा सराव अ यापना ार े दान क ेली जात े, जे अ यास माच े मू य
वाढवत े. सराव अ यापनाप े ा इ ंटन िशप अिधक यापक आह े. िव ाथ िश का ंम ये
यवसायािवषयी म ुलभूत अंत ी आिण िविवध अ यापन -अ ययन काया साठी आव यक
असल ेली काही म ुख कौश य े िवकिसत कर या या ीकोनात ून इंटन िशप क ेली जात े.
munotes.in
Page 32
अ यापक िश ण
32 अथ :
“इंटन िशप” हा श द व ै क य यवसायात ून आला आह े. भारतीय िश क िश ण णाली या
संदभा त िविवध े े जसे क , िवषय स ंबंिधत श ै िणक यावहा रक घटक , सामुदाियक
काय , सराव अ यापन इ याद चा अ ंतभा व िश क िश ण काय मां या इ ंटन िशप
शीष काखाली क ेला जातो.
नॅशनल किमशन ऑन टीचस – I (शालेय िश का ंसाठी) म ये नॅशनल किमशन जॉन टीचस
- I (१९८३ -८५) ने असे सुचिवल े क सराव अ यापन या श दाची जागा “इंटन िशप” या
श दान े यायला पािहज े.
अ यापनातील इ ंटन िशप ही एक स ंधी आह े िजथे िव ाथ िश क वतःची ओ ळख याला /
ितला िनय ु केले या शाळ ेशी करतो . सराव अ यापन हा काय माचा एक महाता चा
घटक अस ून िव ाथ -िश क एक ूण शाल ेय जीवनात शाळ े या य ेक उप मात सहभागी
होतात . इंटन िशप हा तो कालावधी आह े या दर यान िव ाथ िश क िक ंवा इंटन हा
धड्यांचे िनरी ण करण े आिण सराव धड े पूण करण े यािशवाय प ुढील काय पूण करतात .
इंटन हा –
ठरािवक िव ता रत कालावधीसाठी शाळ ेत राहतो , शाळे या सम ुदायात िमसळतो .
शाळेत प रि थती आिण स ंबंिधत सम या ंचे य ान िमळिवतो .
शाळे या काय मात भाग घ ेतो.
शाळेतील िश क आिण समवय का ंसोबत कथानक -आधा रत धड े व सह -शाळेतील
धड्यां ारे बह - तरीय अ यापनाम य े समािव होतो .
वािष क योजना , घटक योजना , घटक चाचणी आिण िनकाला ंचे िव ेषण िवकिसत
करतो .
िविवध शाळ े या न द चा अ यास करतो . शाळे या फाय ासाठी नवीन आिण फलदा यी
काय म आयोिजत करतो .
शालेय कुटुंबाचा एक भाग बन ून यो य कौश य े, वृ ी, वर य े आिण श ंसावृ ी
िवकिसत करतो .
शाळेतील कौश य आही स ंसाधना ंचा उ म वापर क न वतःला एक चा ंगला िश क
बनवतो जो भिव यात याचा यवसाय दान करणा या शाळ ेचा एक ठ ेवा अस ू शकतो .
इंटन िशप हा एक मौ यवान अन ुभव आह े, इंटन िशप दर यान इ ंटन काही सव
वीकारल ेली िशकवण त व े आिण न ैितकता तस ेच मुलभूत व िश तब जीवन कस े
जगायच े हे िशकतो . या काळात यान े/ ितने प रि थती या वा तवाशी ज ुळवून घेतले
पािहज े, उपल ध असल े या स ंसाधना ंचा सव म वापर क ेला पािहज े. शाळे या munotes.in
Page 33
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
33 वातावरणात ज े काही उपल ध आह े याम य े ित या / या या गरजा यान ुसार बदल या
पािहज े व वतःला यान ुसार बदलल े पािहज े आिण याची /ितची कत ये आन ंदाने करत
रािहल े पािहज े. इंटन ह े िशकाऊ उम ेदवारासारख े असतात . जे अ यंत े रत व अन ुभवी
अशा शाळ ेचे िश क व पय वे क या ं या द ेखरेखीखाली कामा करतात . इंटन िशप हा याच े
िश न आिण याच े िश ण आिण याच े यावसियक क रअर िक ंवा नोकरी या ं यातील एक
मह वप ूण ट पा आह े. या बदलाम ुळे यांना भिव यातील यश वी बन यास मदत झाली
आहे. इंटन िशप अन ुभव हा एक असा घटक आह े याचा एक िश क हण ून तो वत :ला
कसा आकार द ेतो यावर मह वप ूण भाव पडतो .
इंटन िशपची त व े :
म , २०१४ म ये, NCTE ने ा. पूनम ब ा या ं या अ य त ेखाली ओळख आिण स ंबंिधत
काया या मा यत ेबाबत NCTE या िव मािनयामक काया चे पुनरावलोकन कर यासाठी
एक सिमती थापन क ेली. जुलै २०१४ म ये NCTE ने २०१४ म ये थापन क ेले या
सिमती या अहवालावरील मत े/ िट प या िनरी णा ंना अन ुस न द ेशातील िश क
िश णासाठी खालील माग दष त वे दान क ेली आह ेत.इंटन िशपब ल प ूनम ब ा सिमती या
िविश िट प या खाली नम ूद के या आह ेत. ही माग दश क त व े देशाभरातील िव ापीठ े
इंटन िशपसाठी माग दश क त व े हणून वापरली जातात :
दोन वषा या काय मासाठी इ ंटन िशपचा िकमान कालावधी १६ आठवड े असण े
आव यक आह े.
िनयिम त िश कासह िनयिमत वगा चे िन र ण कर यासाठी एक आठवड ्याचा ार ंिभक
ट पा आिण यात समवय क िन र ण े, िश का ंची िन र ण े व सराव अ यापन धड ्यांचे
िश क िन र ण े यांचा समाव ेश अस ेल.
इंटन िशप दोन ट यात आयोिजत क ेली जाईल . पािह या वषा त ४ आठवड े
अिभमुखता समािव अस ेल, यापैक
एक आठवडा वगा तील िनरी णा ंसाठी
एक आठवडा सम ुदाया या अन ुभवांसाठी आिण
िनवडल े या अ यापण िवषयातील घटक िनयोजन आिण िशकव यासाठी दोन
आठवड े
इंटन िशप दोन ट यात आयोिजत क ेली जाईल . शालेय इंटन िशप या द ुस या वषा तील
िश ण मा यिमक आिण / िकंवा व र मा यिमक तरावर १२ आठवड ्यांपय त
पसरल ेले असेल. munotes.in
Page 34
अ यापक िश ण
34 दुस या वष , इंटन कडून आठवड ्यातून सतत ४ िदवस शाळ ेत असण े अपेि त आह े.
आठवड ्यातील २ िदवस िनयोजन , सािह य िवकिसत करण े, िचंतनशील जन ल लेखन
आिण स ं थेतील ा यापका ंशी संवाद साध या साठी समिप त केले जातील .
शाळेतील जा तीत जा त ७ िव ा या ना अिभ ाय , समथ न, माग दश न व
मू यांकनासाठी मदत कर यास एक िश क
काय माची अ ंमलबजावणी िकमान दहा शाळा ंसह एक साम ंज य करारान े करा .
याम य े इंटन िशप तस ेच काय मा या इतर शाळा -आधा रत ि याकलापा ंना
परवानगी द े याची या ंची इ छा दश िवली जाईल .
यािशवाय , NCFTE (िश क िश णासाठी रा ीय अ यास म आराखडा ) २००९
िशफारस करतो क शाल ेय िश णा या सव तरा ंवरील िश क िश णाच े स याच े मॉडेल
अशा कार े बदलल े जावे क त े शाळा ंम ये इंटन िशप या मागणीसह िश णाला यावसाियक
िवकासासह एक कर ेल. NCFTE , २००९ नुसार शाल ेय इंटन िशपम य े पुढील बाबी
समािव असा या :
१) जेथे श य अस ेल तेथे अ यापनशा आिण िश णा या नािव यप ूण क ांना भेटी ;
२) वग -आधा रत स ंशोधन ;
३) िनयिमत वगा चे िनरी ण कर या या स ु वाती या ट यासह , िकमान सहा त े दहा
आठवड ्यां या कालावधीसह आठवड ्यातून चार िदवस शाल ेय इंटन िशप;
४) इंटन िशप शाळा ंम ये संसाधन े तयार करण े आिण या ंची देखभाल करण े.
५) घटक योजना िवकिसत करण े आिण िच ंतनशील जन स राखण े.
शालेय इंटन िशप दर यान अ या पां या सरावाम य े ित िवषय चार घटका ंपे ा जा त
योजना ंचा समाव ेश नसतो . घटका ं या िनयोजनात शाल ेय पाठ ्यपु तक, िवषय सािह याच े
संघटन व सादरीकरण , तयार करण े यांचा समाव ेश असल े या िविवध ोता ंपासून या
साम ीसह समी ा मक ग ुंतवणूक पुढील बाब साठी समािव असत े :
अ) िव ा या या ानधारा या आकलनाच े मु यांकन करण े.
ब) पुढे वगा त ानिनिम ती व अथ िनिम तीची गती .
क) अ यापनशा ीय सराव स ुधार यासाठी प ुढे अ ययन वाढिव यासाठी िव ा या या
अ ययनाच े मु यांकन करण े.
िकमान १२-२० आठवड े कायम व पी िनयिमत िश क हण ून काम करत असताना ,
इंटस ना िश ण , अ यास मातील साम ी आिण अ यापनशा ीय सरावा या ीन े
वा तववादी य ेये िनि त कर यासाठी िशक याची स ंधी िमळ ेल. अपार ंप रक
अ यापनशा ा या श यता पाह या या ीन े अशा युतीचा शाळ ेला फायदा होईल . munotes.in
Page 35
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
35 इंटन िशप या या ि य ेत, िश क - िश णाथ ह े अ यापन -िश णासाठी नवीन सािह य
िवकिसत करतात ज े शाळे या िनयिमत िश का ंसाठी मौ यवान स ंसाधन बन ू शकतात .
इंटन िशपची स ं था :
इंटन िशप या स ं थेसाठी माग दश क त व े हे ल ात घ ेऊन तयार क ेली गेली आह ेत क
इंटन िशपन े संभा य िश का ंना िशकवायला िशक याची सव आव यक समज , कौश य े,
ीकोन आिण ग ुणवाखाणनी ह े वा तिवक शाल ेय प रि थतीत ा कर याची उ क ृ संधी
दान क ेली पािहज े. या या इ ंटन िशप दर यान इ ंटन हा स ंवादाची कला सम या
सोडव याची कौश य े, अगदी नाज ूक प रि थतीच े यव थापन कर याची स ंवेदनशीलता
आिण शाल ेय िव ा या या फाय ासाठी श ै िणक व फायद ेशीर काय मांची योजना
आख याची व तयार कर याची मता िशक ू शकतो .
भारतातील िविवध िश क िश ण अ यास मा ंम ये इंटन िशप या स ं थेसाठी NCTE ारे
येथे सामा य माग दश क त व े दान क ेली आह ेत. येक िव ापीठ िक ंवा वाय स ं था
एनसीटीईन े जारी क ेले या माग दश क त वान ुसार इ ंटन िशप या स ं थेसाठी अ यास म
आिण माग दश क त व े आखतात .
मा टर ऑफ ए य ुकेशन ो ाम न े मा टर ऑफ ए य ुकेशन (एम. एड) पदवी िमळवत े.
िफ ड अट ॅचम ट/ इंटन िशप/ फ ड ए ंगेजम टची स ुिवधा िश ण ज े ात काम करण या
सांगताना व स ं थांना िदली जात े. िव ा या ना फ ड -आधा रत प रि थतीशी जोड ून घेणे
आिण ाथिमक व इतर तरा वरील िश णाम य े काम प ूण करण े आिण यावर िच ंतन व
लेखन कर याची स ंधी दान करण े हे या ह े उि अस ेल.
बॅचलर ऑफ ए य ुकेशन ो ाम ज े बॅचलर ऑफ ए य ुकेशन (बी.एड.) पदवी िमळवत े.
शालेय इंटन िशप ह े े ाशी स ंल नत े या िव त ृत अ यास मा या े ाचा एक भाग आह े
आिण ीकोन , यावसाियक मता , संवेदनशीलता आिण कौश या ंचा िव त ृत सं ह
िवकिसत कर यासाठी आर ेिखत क ेलेले आहे. अ यास मा या अ ंितम वषा त िव ा या ना
१६ आठवड े सि यपण े य त ठ ेवायचे असत े. यांना उ च मा यिमक (VI-VII) आिण
मा यिमक (IX-X) िकंवा व र मा यिमक अशा दोन तरावर िकमान १६ आठवड े
मा यिमक (व र मा यिमक वगा त सहभागी याव े लागेल. हणून शाळ ेतील इ ंटन िशप दोन
वषा या काय मासाठी िकमान २० आठवड े (पिह या वष ४ आठवड े यित र , िनयिमत
िश कासह िनयिमत वगा चे िन र ण कर यासाठी एक आठवड ्या या ार ंिभक ट पा आिण
समवय क िन र ण े, िश का ंची िन र ण े आिण सराव धड ्यांचे िश क िनरी ण या ंचा
देखील समाव ेश असावा .
ाथिमक िश क िश ण काय म ज े िड लोमा इन एिलम टरी ए य ुकेशन (D.EL.ED)
पदिवका िमळवत े.
दोन व षा या अ यास मादर यान शाळ ेत िकमान २० आठवड े इंटन िशप, यापैक ४
आठवड े पिह या वषा त वग िनरी ण इ याद साठी समिप त असतील . ि तीय वष शाल ेय munotes.in
Page 36
अ यापक िश ण
36 इंटन िशप ाथिमक आिण उ च ाथिमक सह ाथिमक वगा म ये िकमान १६
आठवड ्यां या कालावधीसाठी अस ेल. याम ये रेकॉड आिण रिज टरची द ेखभाल िविवध
कलाक ृती आिण त ं ानाचा वापर क न धड े व घटक योजना तयार करण े, वग
यव थापन , शाळा, समुदाय िक ंवा पालक इ ंटरफेसशी स ंबंिधत ि याकलाप आिण
अ यापन सरावाच े वय ं-िवकास व यावसायीकरण यावर िच ंतन यासार या
ि याकलापा ंचा समाव ेश आह े.
िड लोमा इन अल चाई डह ड ए य ुकेशन ो ाम ज े िड लोमा इन ी - कूल ए य ुकेशन
(DPSC ) पदिवका िमळवत े.
ही ि या तीन -ट या ंम ये प रकि पत क ेली ग ेली आह े. यात शाल ेयपूव वगा चे
िनरिनरा या वातावरणात िनरी ण करण े, िद बासाचा काही भा ग शाल ेय वगा त िनयोिजत
सराव अ यापन करण े आिण प ूण वेळ इंटन िशप िक ंवा साव जिनक खाजगी , एनजीओ या ं या
ेणीतील शाल ेयपूव काय मात घालवण े यांचा समाव ेश आह े. हे इ आह े क यान े वतःच े
ी- कूल संल न क ेले आह े. सं था अशा िकमान १० ी- कूल/ ाथिमक शाळांसह
यव था कर ेल याम य े इंटन िशप तस ेच काय मा या इतर शाळा आधा रत
ि याकलापा ंना परवानगी द े याची या ंची इ छा दश िवली अस ेल. काय मादर यान ी -
कूल सव यावहा रक ि याकलाप आिण स ंबंिधत कामा ंसाठी म ुलभूत संपक िबंदू तयार
करेल. रा य िश ण िवभागाच े िज हा लॉक काया लय व ेगवेग या िश क िश ण
सं थांना (TTIs) शाळांचे वाटप क शकत े.
भारतातील सव िविवध िश क िश ण अ यास मा ंसाठी, संबंिधत िश क िश ण
सं थेतील लायक आिण अन ुभवी िश का ं या द ेखरेखीखाली इ ंटन िशप आयोिजत क ेली
जाते. इंटन िशप दर यान िविवध अन ुभवांची ह नाव ा आिण या ी दान कर यासाठी
िश क िश ण स ं था आिण सहभागी शाळा / कॉलेज यां यात एक यापक करार आह े. या
कालावधीत शाल ेय काय मां या िविवध ेण म य े सहभागी होणा या िव ाथ िश का ं या
मह वावर ह े जोर द ेते. थोड यात , इंटन िशप हा असा कालावधी असतो या दर यान
िव ाथ – िश क वतःला स ं थेशी जोडतात .
तुमची गती तपासा :
१) िश क िश णाम य े “इंटन िशप” या श दाचा अथ काय आह े? तु ही ब ॅचलर ऑफ
ए युकेशन ो ामसाठी इ ंटन िशप कशी आयोिजत कराल ?
२.६ िव ाथ िश का ंना अिभ ाय – संक पना
सवा त यश वी श ै िणक साधना ंपैक एक हणज े अिभ ाय याचा थ ेट प रणाम
िशक या या ि य ेवर होतो . अिभ ाय हा सतत िशकव या या आिण म ु यांकन ि य ेचा
एक मह वाचा भाग आह े. वारंवार आिण िनयिमत अिभ ाय द ेणे हा िव ाथा या िश णात
सुधारणा कर याचा एक मह वाचा भाग आह े. अिभ ाय हा िव ा या ना ते यो य मागा वर
आहेत क नाही ह े सांग याची ि या आह े.
munotes.in
Page 37
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
37 ब याच व ेळा अिभ ाय हणज े “िव ा या या िशक यात प रणाम हो यासाठी या या
वत नात बदल घड ून आण यासाठी याला भािवत कर या या उ ेशाने याला िदल ेली
मािहती ” असे समजल े जाते. यात िश क िनद शक, समवय क आिण वत : िव ाथ िश क
यां यात समज ून घे या या आिण कामिगरी या अन ेक पैलुंसंबंधी मािहतीची द ेवाणघ ेवाण
समािव आह े.
हॅटी (१९९९ ) असा दा वा करतात क , “अिभ ायाचा िशकव यावर मह वप ूण भाव पडतो ;
याचे वण न िस ी वाढवणारा सवा त शि शाली एकल िनया तक अस े केले गेले आहे.”
अिभ ाय हणज े काय दश नाची मािहती जी ती कामिगरी स ुधार यासाठी वापरली जाऊ
शकते. अिभ ाय हा वा तिवक आिण इि छ त कामिगरीमधील अ ंतर कमी कर यात मदत
करतो . अिभ ायाच े व प अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी आिण वा तिवक
आिण इि छत कामिगरीमधील अ ंतर कमी कर यासाठी , पय वे कान े िदले या अिभ ायाला
तीन आव यक ा ंची उ र े देणे आव यक आह े.
िव ाथ िश का ची स याची कामिगरी कशी आह े?
स याची कामिगरी इि छत िश ण उि ा ंशी कशी स ंबंिधत आह े?
चांग या गतीसाठी यान े/ ितने कोणत े उप म हाती घ ेणे आव यक आह े?
थोड यात , अिभ ाय हा िश क िनद शक आिण िव ाथ िश क दोघा ंनाही वत मान ान
आिण कौश य िवका साची अ ंत ी देतो. िश क िनद शक पाठ योजना सादरीकरणातील
पुढील चरणाब ल या ंची गती आिण यशाच े माण या ंचे मुलुनाकन क न िनणा यक
यशाच े माण या ंचे मु यांकन क न िनण य घेऊ शकतात . हे िव ाथ िश का ंना या ंचे
काय दश न सुधार यासाठी या ंना िस कर याचा िक ंवा पा ंतरीत कर या या उ ेशाने
यां या िशक या या त ं ांवर िच ंतन कर यास स म करत े.
िश क िनद शकान े िव ाथ िश का ंना िदल े या अिभ ायाची व ैिश ्ये
िश क िनद शकान े ि ब ाथ िश का ंना िदल ेला अिभ ाय हा -
िव ाथ िश का या काय उ पादना या प रणामकारकत ेवर आिण यात समािव
असल े या ि या ंवर ल क ि त कर ेल
िश णाची उि य े आिण ेणी िनकषा ंशी थेट जोडला जाईल .
िव ा या ने जे काही चा ंगले केले आहे ते मा य कर ेल आिण काय ग ैरसमज झाल े िकंवा
समजल े नाही त े ओळख ेल.
िव ाथ िश का ंना या ंचे ान आिण कौश य े अिधक िवकिसत कर याच े आ हान
करेल. munotes.in
Page 38
अ यापक िश ण
38 कामा या दजा वर अिधक भर द ेईल.
िजथे श य अस ेल ितथ े उदाहरण े वाप न अिभ ायाब ल व ैिश ्यपूण आिण प
होईल.
िनण या मक भाषा वापरणार नाही .
यांना अिभ ायाब ल िवचार यास ो सािहत कर ेल आिण श ंसा, ब ीस िक ंवा
िश ेचा वापर टाळ ेल.
बोलक े करेल, क भाव कर ेल िकंवा िलिखत व पात औपचा रक कर ेल.
यामुळे अिभ ाय हा या करणात िव ा या ना ते कुठे चुकले ते सांिगतल े तेथे िदशादश क
असू शकतो, िकंवा या प रि थतीत िव ा या ना कस े सुधाराव े याब ल स ूचना िद या
जातात , तेथे तो सोयीचा अस ू शकतो . िव तृत अिभ ायाम य े सुधार यासाठी स ूचना
समािव आह ेत.
तुमची गती तपासा .
१) अिभ ाय हणज े काय ? िव ाथ िश काला अिभ ाय द ेताना अिभ ाया ची कोणती
वैिश य े ल ात ठ ेवली पािहज ेत?
२.७ िव ाथ िश क - अिभ ायाच े कार
अिभ ाय िविवध कारणा ंसाठी आिण िविवध व पा ंम ये िदला जाऊ शकतो . अिभ[राय हा
एकाच गो हण ून िदला जाऊ शकतो . उदा – िव ाथ िश काकड ून उ क ृ किवता
वाचनासाठी वगा िनरी णासाठी अनौपचा रक अिभ ाय िक ंवा िविवध गो ी हण ून उदा –
धड्याचा िश का ं या डायरीम य े औपचा रक िक ंवा अनौपचा रक रचना मक िक ंवा
सारांशा मक , वत: िकंवा समवय क अिभ ाय ा ंची िव ाथ िश का ं या कामिगरीला
ो साहन द े यात आिण अम ुकुल कर यात येकाची भ ूिमका असत े. अिभ ायाच े अनेक
कार आह ेत, आिण आपली द ैनंिदन जीवनात आपली याप ैक अन ेकांशी गाठ पडत े, ते
हणज े ;
१) अनौपचा रक अिभ ाय :
अनौपचा रक अिभ ाय कोण याही व ेळी येऊ शकतो कारण तो णात िक ंवा कृती दर यान
उ फ ुत पणे होतो . िव ाथ िश का ंना वग वा वा थापन आिण पाठ सादरीकरणात
भावीपण े े रत कर यासाठी िक ंवा स ला द े यासाठी , अनौपचा रक अिभ ाय हा
यां याशी स ंबंध िवकिसत कर याची आव यकता दाखवतो . हे भौितक वगा त शाळ े या
कॉ रडोअर म य े िकंवा संदेशा ार े घडू शकतो .
munotes.in
Page 39
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
39 २) औपचा रक अिभ ाय :
औपचा रक अिभ ाय स ंरिचत आिण स ंघिटत प तीन े ि य ेत आणला जातो . औपचा रक
अिभ ाय सहसा म ु यांकन काया शी स ंबंिधत असतो . यात मािक गाचे िनकष , टडड
ोफाम वारीलो कौश य े यासार या गो चा समाव ेश असतो . मु यत: सव सराव अ यापन
धड्यांचे मू यमापन प ूव िनधा रत िनकषा ंवर केले जाते. यांना आव यक त ेथे िटप या ंसह
रेिटंग केलवर र ेट करण े आव यक आह े. तो िव ाथ िश क आिण िश क िश ण स ं था
या दोघा ंसाठी प ुरावा हण ून न दवला जातो .
३) जडण -घडणा मक अिभ ाय :
जडण घडणा मक म ू यांकनाचा उ ेश िव ाथ िश का ं या गतीचा मागोवा आिण सतत
अिभ ाय दान करण े हा आह े. याचा उपयोग िश क आिण िव ाथ िश क या ंचे
अ यापन आिण अ ययन स ुधार यासाठी क शकतात . प रणामी घडणा मक अिभ ाय हा
अ यास मा या स ु वातीला सारा ंशा मक म ू यांकनापूव दान क ेला जावा . उदा. मायको
िटच ग स ा दर यान िश क या कारचा अिभ ाय वापरतात . यामुळे, िव ाथ िश काला
घडणा मक , अिभ ायाचा फायदा होतो आिण याच च ुका टाळ ून ते कौश य िवकिसत
कर यासाठी प ुनिन योजन करतात . येथे अ यापना या प ुढील चकाप ुव अिभ ाय आव यक
आहे. याम ुळे यांना ो साहन िमळत े आिण या ंना गती कर यास समथ ता वाटत े.
४) सारांश अिभ ाय :
सारांश मु यांकनाचा वापर िव ाथ िश का या िश णाच े िकंवा कामिगरीच े एका घटका या
शेवटी िक ंवा इटन शीप या ट या या श ेवटी मा नक िक ंवा बैच माक शी तुलना क न या ंचे
मु यांकन कर यासाठी क ेला जातो . प रणामी , सारांश मु यमापनाम ं ये यां या कामा या
िविश े ांवर िव व ृत िटप या , दान क ेले या िनकषा ंचा वापर क ण ेिडट्सची गणना
कशी क ेली गेली याच े प प ीकरण समािव आह े. याम य े काय दश न कस े सुधा
शकते यासाठी अित र रचना मक स ुचना द ेिखल समािव अ य शकतात .
५ ) समवय क अिभ ाय :
वग िम ा ंकडून समवय क अिभ ाय हा धड ्या या सादरीकरणावर िविवध ि कोण
ठेव याचा एक चा ंगला माग असू शकतो . दुसरीकड े, समवय क िश क ह े िव ाथ िश का ंचे
मू याकंन कर यात अिधक चा ंगली मदत क शकतात कारण त े समान िवमानत आह ेत.
िश क िनद शकासोबत , इतर िव ाथ िश क उ म अिभ ाय द े यास िशक ू शकतात
याची स व सकाकड ून चांगली िक ंमत क ेली जात े. िव ा या ना समवय क म ु यमापन
दे या या आिण ा कर या या िनयिमत स ंधीमुळॆ यांचा िशक याचा अन ुभव वाढतो
आिण या ं या यावसाियक कौ याचा िवकास होतो .
६) विभ ाय :
िव ाथ िश का ंची वतः या िशकवणीवर ल क ीत क न िच ंतन कर याची मता
मह वप ूण आहे. िश क िनद शक अिभ ायाचा उपयोग िव ा या ना िदशा द े यासाठीच न ह े munotes.in
Page 40
अ यापक िश ण
40 तर या ंना वम ु यांकन िशकव यासाठी द ेिखल क शकतात . वअिभ ाय प ूव सेवा
िश का ंना िच ंतनशील िश क बन यास मदत क शकतात एखा ा या अ यापनावर
अिभ ाय िलिह यासाठी धड ्या या योजना आिण वगा तील कामिगरीच े िनयिमतपण े
िव ेषण करण ॆ हे एखा ा या गतीचा मागोवा घ े यासाठी एकसाध े परंतु भावी त ं आह े.
हे याला या ं या कलाग ुणाना प र क ृत कर यात आिण / िकंवा पूव या च ुका ओळख यात
आिण स ुधार यात मदत कर ेल.
७) रचना मक अिभ ाय :
औपचा रक असो वा अनौपचा रक , जडण - घडणा मक असो वा सारा ंशा मक , अिभ ायान े
गती, उ नतीवर भर िदला पािहज े. िवधायक अिभ ाय हणज े पदाथ तोड याऐवजी तो
तयार करण े होय. ही बाब सहा य दान कर याब ल आिण काय अप ेि त आह े याची
समज वाढव या ब ल आहे आिण च ुका व क मकुवतपणा दश िव याब ल नाही . िवधायक
अिभ ाय वीकाय सीमा िक ंवा िव ाथ िश का या शारी रक / मानिसक / सं ाना मक
मया दांब ल जाग कता दिश त क न ा क या ब ल आदर दश िवतो. येक जण एक
अि तीय आह े आिण िविवध कौश या ं या स ंचाने वरदान ा आह े. रचना मक अिभ ाय
या कौश या ं या स ंच ओळखतो आिण या या /ित या चा ंग यासाठी व द ुशारा यासाठी
याला यो य आकार िदतो . ते कठोरपण े िनण या मक भाषा वापरण े टाळत े आिण अच ूक व
िव ासाह मािहती वाप न िविश अिभ ाय दान करत े. हणूनच, असे िदसून येते क
रचना मक आिण स ंबंिधत अिभ ायाम ुळे यश वी अ यापन आिण अ ययन तस ेच आ म -
सुधारणा होऊ शकत े. अचूक, ासंिगक, वेळेवर होणारा , उपयु , िववेक , आदरणीय ,
िविश गरजा ंसाठी अन ुकूल आिण ी सहान द ेणारा अिभ ाय ही सव वांछनीय व ैिश य े
आहेत. अशा का रे, अिभ ाय द ेखील ोता ं या िव त ृत ेणीतून येऊ शकतात . नेहमी
औपचा रक अिभ ाय द ेणे आव यक नाही . खरतर य ेक कार या अिभ ायाची वत :ची
िकंमत या याशी स ंल न आह े. यामुळे िदले या प रि थतीत कोण या कारचा अिभ ाय
भावी होईल ह े ठरव यासा ठी िश क िनद शकाची भ ूिमका खरोखरच मह वाची असत े.
२.८ सारांश
िश क िश णासार या यावसाियक े ातील िव ा या नी केवळ िस ा ंत िशकण े आिण
िस ांत हा मह वाच े आहेत हे समज ून घेणेच न ह े तर स ै ांितक चौकटी यवहारात लाग ू
कर यास द ेखील िशकण े मह वा चे आहे. ही गरज २१ या शतकातील वगा खो या ंम ये
आिथ क प होत े. िजथे िविवध िशकणा या ंची पूत ता (सोय) केली जाईल . सराव अ यापन
हे, जे इंटन िशप अन ुभवा या क थानी आह े. िव ाथ िश का ंना अ यापन व
अ ययनाब ्लचे स व सै ांितक ान तस ेच िव ा या या मानसशा ािवषयी या ंची
समाज , वा तिवक वगा तील वातावरणात लाग ू कर यास अन ुमती द ेते. िव ाथ िश क ह े
िशकव याची काला िशकत असता ंना वगा तील स ंदभा शी स ंबंिधत अ यापन धोरण कस े
आिण क े हा वापराव े, समायोिजत कराव े आिण स ुधा रत कराव े हे िशकता त.
munotes.in
Page 41
अ यापक िश णातील यव थापन
यवहाय ता
41 एक प िश क तयार कर यासाठी ,अ यापन सरावासः इ ंटन िशप ही िश क िश णा या
िनयामक म ंडळा या माग दश क त व े आिण िदशािनद श ल ात घ ेऊन कठोरपण े आयोिजत
करणे, पय वे ण करण े आिण म ु यांकन करण े आव यक आह े. काया ि वत क ेलेय मु यांकन
प त नी स ेवापूव िश क वगा त असता ंना या ं या वाढीस मदत क ेली पािहज े. याच े
मु यांकन कस े गेले आहे ते यो य आिण अच ूक अिभ ाया ार े कळिवल े जाने आव यक
आहे. अिभ ाया या िश ण स ुधार यावर मह वप ूण भाव पडतो . िवशेषत: सराव अ यापन
आिण इ ंटन िशप ि याकलापा ंसार या े ीय अन ुभवां या े ात जर आप याला आप या
िव ा या नी एखाद े काय पूण पणे समज ून याव े आिण भिव यात त े इतर ि याकलापा ंना
लागू क शकतील अशी मता या ं यात िनमा ण हावी अस े वाटत अस ेल तर भावी
अिभ ाय मह वप ूण आहे.
२.९ वा याय
१) िश क िश णात सराव िस ा ंता या एक ीकरणाची गरज प करा .
२) िश क िश ण स ं थां ारे िशकव या या सरावा या स ंघटनेसाठी एन .सी.टी.ई
माग दश क त वा ंची थोड यात चचा करा.
३) िव ाथ िश का ं ारे पाठ िनरी ण आिण िव ाथ िश का ंचे यां या पय वे कां ारा
पाठ िनरी ण यातील फरक प करा .
४) िश क िश ण स ं था आिण शाळा दर यान स ंपक अिधकारी हण ून स ं था
पय वे कांची भूिमका आिण कत ये प करा .
५) भारतातील िश क िश ण स ं थां ारे अ यापन प तीच े मू यमापन कर यासाठी
वापर या जाणा या िविवध प त ची चचा करा.
६) २०१४ म ये NCTE ारे दान क ेले या िश क िश णासाठी इ ंटन िशप या माग दश क
त वांची चचा करा.
७) िविवध कारच े अिभ ाय कोणत े आहेत? अिभ ाय द े याची कोणती प त त ु हाला
सवा त भावी वाट ेल? कारण े ा.
२.१० संदभ
Allen J . and Wright S . (2014 ), Teachers and Teaching Theory and Practice
(2) “Integrating theory and practice in the pre -service teacher education
practicum .” Retrieved from DOI : 10.1080 / 13540602 . 2013 .848568 .
Cohen Luise et . (2010 ) A Guide to Teaching Practice . Riutledge 2 Park
Sequre , Milton Park , Abinagdon , Oxon . Retrieved from
htte://103.5.132.213:8080 *jspui/bitstream /123456789 /618/1/A%20Guide %20
to % 20 Teaching % 20 Practce . pdf. munotes.in
Page 42
अ यापक िश ण
42 Darling – Hammond , L. (2006 ) : Constructing 21st – Cent ury teacher
education . Journal of Teacher Education , Vo157, No. X, pp.1-15. Retrieved
from
https ://www .researchgate ,net/publication /241423878 contructing 21st
Century Teacher Education .
Darling – Hammond , L. & Snyder , J (2000 ). Authentic assessment of
teaching in context . Teaching and Teacher Education , 16(5-6), 523-545.
http://doi.org/10.1016 /50742 -051x(00)00015 -9
Dewey , J. (1904 /1974 ). The relation of theory to practice in education . In R.
Archambault (Ed.) John Dewey on Education : Selected Writings (pp.315-
338). Chicago , IL: University of Chicago Press .
Mohalik Ramakanta , (RTE Bhuvneshwar ) Handbook on Internship in
Teaching . Retrie d From .
https ://www .slideshare .net/ deepali 2009 / handbook – on. internship –
inteaching
Wrenn Jan & Wrenn Bruce (2009 ), “Enhancing Learning by Integrating
Theo ry and Practice” International Journal of Teaching and Learning in
Higher Education , Volume 21, Number 2, 258-265 Retrieved from
https ://files. eric.ed.gov/fulltext /EJ899313 .pdf
https ://ncte.gov.in/website /PDF/NCFTE _2009 .pdf
https ://granite .pressbooks .pub/teachingdiverselearners /chapter /feedback -2/
https ://www .education .education .vic.gov.qu/school /teachers /teachingresourc
es/practice .pages ,insightfeedback .aspx
munotes.in
Page 43
43 ३
अ यापक िश णा या स ं था
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ रा य तरावरील अ यापक िश ण स ं था
३.२.१ रा य तरावरील िश ण स ं था (एस.आय.ई.)
३.२.२ रा य श ै िणक स ंशोधन व िश ण प रषद (एस.सी.ई.आर.टी.)
३.२.३ रा य अ यापक िश ण म ंडळ (एस.बी.टी.ई.)
३.२.४ िव ापीठातील िश ण िवभाग (यु.डी.टी.ई.)
३.२.५ सव िश ा अिभयान (एस.एस.ए.)
३.३ रा ीय तरावरील अ यापक िश ण स ं था
३.३.१ िव ापीठ अन ुदान आयोग (यु.जी.सी.)
३.३.२ शै िणक िनयोजन आिण शासना या रा ीय स ं था (एन.यु.ई.पी.ए.)
३.३.३ रा ीय अ यापक िश ण प रषद (एन.सी.टी.ई.)
३.३.४ रा ीय श ै िणक स ंशोधन व िश ण प रषद (एन.सी.ई.आर.टी.)
३.३.५ रा ीय मा यिमक िश ा अिभयान (आर.एम.एस.ए.)
३.४ आंतररा ीय तरावरील अ यापक िश ण स ं था
३.४.१ संयु रा श ै िणक, वै ािनक , सां कृितक स ंघटना (युने को)
३.५ सारांश
३.० उि े
हे घटक वाच यान ंतर तु ही खालील गो ी सा ंगू शकाल .
रा य, रा व आ ंतररा ीय तरावरील अ यापक िश ण काय मा या िविवध
सं था.
रा य, रा व आ ंतररा ीय तरावरील अ यापक िश ण काय माची भ ूिमका व
काय . munotes.in
Page 44
अ यापक िश ण
44 ३.१ तावना
ाना या िव ताराम ुळे िश णाचा भारतातच न ह े तर स ंपूण जगभरात सार झाल ेला
आहे. या बदला ंमुळे आप या सामािजक गरजाही बदलल े या आह ेत. िश णातील
नव वाहा ंना सामोर े जा याक रता िश का ंनी िश ण घ ेणे गरज ेचे आहे. अशा कारच े
िश ण िविवध स ं था अन ेक पात ळीवर दे याचे काय करीत असतात . या घटकाम य े
आपण रा य , रा आिण आ ंतररा ीय तरावरील िविवध स ं थांची काय व भ ूिमका
याची चचा करणार आहोत .
३.२ रा य त रावरील अ यापक िश ण स ं था
िश णा ची आिण श ै िणक स ं थांची ग ुणव ा वाढिव याक रता व श ै िणक प ती
अ यावत ठ ेव याक रता य ेक रा यातील श ै. सं था, प रषदा व स ंघटना ंमाफ त अन ेक
नवनवीन श ै िणक स ंशोधन करण े व याचा सार करण े गरज ेचे आ हे. या घटकात
आपण खालील रा य तरावरील स ं थांची भूिमका व काय याची चचा करणार आहोत .
रा य िश ण स ं था (SIE)
रा य श ै िणक स ं था (SCERT )
रा य अ यापक िश ण म ंडळ (SBTE )
३.२.१ रा य िश ण स ं था (SIE) :-
िश णात ग ुणव ा आण यासाठी िश ण द ेणे, शै िणक साधना ंची िनिम ती करण े आिण
मू यमापन क रणे यांची आव यकता असत े. यासाठीच महारा रा यान े 'रा य िश ण
सं थेची' थापना क ेली. सु वातीला 'रा य िश ण स ं था' ही ाथ िमक िश णाची
देखभाल करीत होती . नंतर या स ं थेची या ी प ूव ाथिमक , मा यिमक आिण उ च -
मा यिमक िश णापय त पोहोचली . १९८४ म ये या स ं थेला रा ीय श ै िणक स ंशोधन
व िश ण प रषद े माण े (NCERT ) घटना मक ्या थान ा झाल े व या स ं थेचे
नाव 'महारा रा य श ै िणक स ंशोधन व िश ण प रषद ' (MSCERT ) असे झाले.
रा य िश ण स ं था (SIE) ची काय खालील मा णे आहेत :
साम ी िश णावर िवश ेष भर द ेऊन िश क िश णा या प ूव -सेवा आिण स ेवा-
काय िश णाच े आयोजन .
मु य स ंसाधन य च े िश ण
संसाधन य च े िश ण munotes.in
Page 45
अ यापक िश णा या स ं था
45 रा ीय तरावरील स ं था आिण रा य िश ण िवभाग या ं या सहकाया ने काय शाळा/
अिभम ुखता काय मांचे आयोजन
िविवध मॉ ड्यु समधील िश का ंसाठी िनद शक सािह य / माग दश क प ु तके,
श दकोश , मा यिमक आिण उ च शाळा ं या योगशाळा ंसाठी उपकरण े आिण
सािह याची यादी तयार करण े.
बैठका, प रषद , मंजुषा काय म, प रसंवाद, या यान े, ा याि क े आिण इतर
काय म जस े क िज हा आिण िवभागीय तरावर िव ान दश नाचे आयोजन .
शै िणक स ंशोधन आिण िश ण े ात व ेळोवेळी श ै िणक जन ल, अहवाल ,
अ यास इ याद च े काशन .
िश णािधकारी आिण शासका ंसाठी आध ुिनक यव थापन त ं ातील छोट ेखानी
िश ण काय म/ अ यास माच े आयोजन .
पुढील े ात क ृती संशोधनाच े आयोजन :
सव ण
योग शाळा ंचे बळकटीकरण
शै िणक माग दश न
शै िणक तपासणी
SIE ची इतर काय हणज े PMOST , OBB , SOPT , SS िव ान िश ण , संगणक
िश ण आिण RIMC परी ा आयोिजत करणे यासार या क ायोिजत योजना ंची
अंमलबजावणी करण े आह े. यािशवाय SIE चे कम चारी NCERT नवी िद ली
NUEPA नवी िद ली , RTE अजम ेर, IMPA , J & K, MHRD , BASE आिण
इतर स ंल न एज सीकड ून िश ण ि य े या ड व त ं ाम य े सुधारणा कर यासाठी
िश ण घ ेतात.
भारतातील रा य श ै िणक त ं ान स ं थेची (SIET ) भूिमका :
िश ण क पासाठी इ स ॅट (INSAT ) भावीपण े राबिव यासाठी आ ं देश,
िबहार , गुजरात , महारा , ओ रसा आिण उ र द ेश या सहा रा या ंम ये रा य
शै िणक त ं ानातील त ं ान स ं था थापन कर यात आली आह े. या सं था काही
रा या ंम ये SCERT या शासक य िनय ं णाखाली आिण इतर रा या ंम ये िश ण
संचालना या अ ंतग त काय रत आह ेत. munotes.in
Page 46
अ यापक िश ण
46 मनु यबळ िवकास म ं ालय (MHRD ) हे SIETs ला आिथ क मदत करत े. टेट
कौि सल ऑफ ए य ुकेशन रसच अँड ेिनंग (SCERTs ) ामु यान े सव कारच े मोडेम
िमिडया , प ती व सािह य वाप न श ै िणक त ं ान क प राबवण े अ पेि त आह े.
आजकाल ५-८ आिण ९-११ वयोगटातील म ुलांसाठी अिधक भर िदला जातो .
अलीकड ेच स ंपूण सा रता मोिहम े या (TLC) आिण ाथिमक िश णा या
साव ि क करणा या श ै िणक हालचाल ना समथ न दे यासाठी ऑडीओ आिण ि हिडओ
साम ी दान कर यासाठी िविश काय म हाती घ ेतले आहेत.
१९८२ म ये सु झाल े या “इ सॅट फॉर ए य ुकेशन” क पा ंतग त आ ं देश,
िबहार , गुजरात , महारा , ओ रसा आिण क ीय श ै िणक त ं ान स ं था (NCETEs )
थापन क ेली जात आह े. मुलांसाठी श ै िणक सॉ टवेअर तयार कर यासाठी (CIET )
ची थापना NCERT म ये १००% क ीय सहा यान े कर यात आली आह े. देशातील
मॉडेम क य ुिनकेशन त ं ाना या मत े या यो य अ ंमलबजावणीसाठी आिण
िवकासासा ठी सरकारन े या SIETs ला वाय बनिव याचा िनण य घेतला आह े.
जेणेक न त े अिधक यावसाियक बनतील .
यु.पी., महारा , ओ रसा आिण आ ं देशातील SIETs ला याप ूव च वाय
दजा बहाल कर यात आला आह े. तथािप , SIETs चे काय आिण या ंचे आउटप ुट
अजूनही उप -इ तम काय मांचा दजा सुधार याची गरज आह े. नवीन श ै िणक धोरण
१९८६ , असे नमूद करत े क , २१ या शतकातील िश ा ंची पूत ता कर यासाठी
शै िणक णालीम य े यो य आिण यवहाय तं ानाचा प रचय क न द े याची िनता ंत
आव यकता आह े. कारण मोड ेम मा यम े अ यास माशी स ंबंिधत िश णासाठी तस ेच
या या सम ृ ीसाठी उपय ु आधार द ेऊ शकतात .
धोरण हणत े :
“आधुिनक दळणवळण त ं ानाम य े पूव या दशकात आल े या िवकासा या
ि य ेतील अन ेक ट प े व अन ु मांना माग े टाक याची मता आह े. वेळ आिण अ ंतर या
दो ही मया दा एका च वेळी आटोपशीर बनतात . संरचना मक ैतवाद टाळ यासाठी ,
आधुिनक श ै िणक त ं ानान े तुलना मक सम ृ ी आिण तयार उपल धत े या े ांसह
सवा त दूरचे े आिण लाभा या चे सवा त वंिचत वग या सवा पय त एकाच व ेळी पोहोचण े
आव यक आह े. शै िणक त ं ानाचा उपयोग औपचा रक आिण अनौपचा रक अशा
दो ही े ांम ये उपय ु मािहतीचा सार , िश का ंचे िश ण आिण प ुन िश ण ,
गुणव ा स ुधार यासाठी ला व स ं कृतीची जाणीव वा वाढव यासाठी , कायम व पी
मु ये जिव यासाठी इ . साठी क ेला जाईल . उपल ध पायाभ ूत सुिवधांचा जा तीत
जा त वापर क ेला जाईल . वीज नसल े या गावा ंम ये काय म चालिव यासाठी ब ॅटरी
िकंवा सोलट प ॅकचा वापर क ेला जाईल . संबंिधत आिण सा ं कृितक ्या स ुसंगत
शै िणक काय म त ं ानाचा एक मह वाचा घटक बनतील आिण यासाठी द ेशातील
सव उपल ध स ंसाधनांचा वापर क ेला जाईल .” munotes.in
Page 47
अ यापक िश णा या स ं था
47 ३.२.२ रा य श ै िणक स ंशोधन व िश ण प रषद (SCERT ) :-
रा य प रषद ही रा याची िशखर स ं था आह े. महारा ात इ .स.१९६४ -६५ साली या
सं थेची रा य श ै िणक स ं था (SIE) हणून थापना झाली . इ.स.१९८४ साली या
सं थेचे महारा रा य श ै िणक स ंशोधन व िश ण प रषद (MSCERT ) असे
नामकरण झाल े.
शालेय िश णाचा ग ुणा मक िवकास कर यासाठी ही स ं था अ यापका ंचे िश ण ,
संशोधन आिण म ू यमापनाची जबाबदारी घ ेते.
उि े :-
या सं थेची उि े खालील माण े आहेत.
िविवध कार या शै िणक स ंशोधना ार े िश णाची ग ुणव ा वाढिवण े.
अ यापक िश णात स ुधारणा करण े.
शै िणक स ं थाचा ग ुणा मक दजा वाढिवण े.
शै िणक प ती अ यावत ठ ेवणे.
िश णातील नािव यत े या सारास उ ेजन द ेणे.
रचना :-
महारा रा य श ै िणक स ंशोधन व िश ण प रषद ेचे (MSCERT ) चे मु य काया लय
'पुणे' येथे आ ह े. ही सं था हणज े िश णाचा एक श ै िणक िवभाग आह े. िश ण
संचालक ह े या स ं थेचे मुख अस ून अन ेक िवभागा ंची देखभाल ि तीय ेणीतील
राजपि त अिधकारी घ ेत असतात . तसेच रा या या िश ण म ं या या अ य तेखाली
या सं थे या स लागार सिमतीच े काय चालत े.
भूिमका व काय :-
ही सं था ाम ु यान े,
िनयोजन
यव थापन
संशोधन
मू यमापन आिण
िश ण munotes.in
Page 48
अ यापक िश ण
48 यांचा गुणा मक िवकास कर यासाठी काय करत े.
या सं थेची काय खालील माण े आहेत.
शालेय िश ण , िनरंतर िश ण, अनौपचा रक िश ण व िवश ेष िश णात स ुधारणा
घडवून आणण े.
पूव - ाथिमक त े उ च मा यिमक िश णाशी स ंबंधीत असल े या तपासणी
अिधकाया ना सेवांतग त िश ण द ेणे.
अ यापक िश ण स ं थाना िव तार स ेवा उपल ध क न द ेणे व याच े सम वय
करणे.
शै िणक स ं थांसाठी शै िणक साधन े तयार करण े.
आशयय ु अ यापनास ंबंधी संशोधन े व नवीन शोध घ े यासंबंधी िश का ंना ेरणा
देणे.
MSCERT ची काय खालील िवभागा ंमाफ त होतात .
अ यापक िश ण िवभाग
िव तार स ेवा क
संशोधन िवभाग
मू यमापन िवभाग
अ यास म िनिम ती िवभाग
लोकस ं या िश ण िवभाग
िस ी िवभाग
३.२.३ रा य अ यापक िश ण म ंडळ (SBTE ) :-
सव थम इ .स.१९६६ साली कोठारी आयोगान े रा य अ यापक िश ण म ंडळाची
थापना कर याची िशफारस क ेली. या मंडळाचे मु य काय हे रा य म ंडळाकडून
चालिव या जाणा या अ यापक िश णाचा िव कास करण े हे होत े. रा यम ंडळाची
थापना इ.स.१९६७ म य द ेशात झाली आिण यान ंतर इ.स. १९७३ साली महारा ,
ज मू आिण का मीर , आिण तािम ळनाडू येथे कर यात आली . रा या या
िश णम ं यांकडून रा य अ यापक िश ण म ंडळ (SBTE ) हे सव रा यात थापन
करावे असे NCERT ला सूचिव यात आल े. munotes.in
Page 49
अ यापक िश णा या स ं था
49 काय :-
अ यापक िश ण स ं थांचा दजा ठरिवण े.
अ यास म , पाठ्यपु तक, रा या या अ यापक िश णात स ुधारणा व बदल
घडवून आणण े.
अ यापक िश ण स ं थांमधून माग दश नाची सोय आयोिजत करण े.
अ यापक िश ण स ं थां या मा यत ेक रता िनकषा ंचे िवकसन करण े.
अ यापक िश णा ं या व ेश आिण िव ाथ िश का ं या अ यापका ं या
काय मतेचे मू यमापन याबाबत या िनकषा ंचे िवकसन करण े.
अ यापक िश णा या ग ुणा मक व स ं या मक िवकासासाठी िनयोजन करण े.
िश णाचा अ यास म , पाठ्यपु तक आिण परी ा प तीत बदल व स ुधारणा
कर यासाठी िव ापीठ े आिण रा य स ं थांना माग दश न करण े.
संल नत ेक रता / सद य वाक रता अ यापक िश ण स ं थेची श ै िणक आिण
भौितक ि थती िनि त करणे/ ठरिवण े.
िव ापीठातील िवभाग आिण इतर िश ण स ं था या ं या सहकाया या जािणव ेत
िवकास घडव ून आणण े.
अ यापक िश णाक रता व ेगवेग या तरावर आिथ क मदत व िविवध स ुिवधा
पुरिवणे.
रा य िश क िश णाथ या िवकासा ंक रता स ूचना द ेणे.
३.२.४ िव ापीठातील िश ण (UDTE ) :-
स या िश ण ह े एक अ यासाच े वतं े आह े असे समजल े जाते. िव ापीठ अन ुदान
आयोग (UGC ) िव ापीठातील िश ण िवभागाला अन ुदान प ुरवते. िश का ं या
िवकासाक रता या ंना उ च दजा या िश णाची आव यकता असत े. िश ण
िवभागाकड ून शै िणक शासन आिण अ यास म त ा ं या ार े िश ण ि य ेचा व
परी ा प तीचा िवकास कर यात य ेतो. िव ापीठ िश ण िवभागात फ एम.एड्. बी.एड्.
आिण एम ्. िफलच े वग चालिव यात य ेतात याचबरोबर िश णातील पीएच .डी.साठी व
डी.िलट.पदवीसाठी संशोधनाच े काय कर यात य ेते. इ.स.१९१७ साली पिहला िश ण
िवभाग कलक ा िव ापीठात स ु कर यात आला . स ि थ तीत एम .एड्.आिण
पीएच.डी. क रता भारतातील सव िव ापीठात िश ण िवभाग आह ेत.
munotes.in
Page 50
अ यापक िश ण
50 काय :-
पदवी र अ यास आिण स ंशोधन काया चा िवकास करण े.
शालेय िश का ंसाठी िश ण आयोिजत करण े.
अ यापक िश ण आिण स ंशोधन काया या िवकासासाठी भरीव काय मांची तरत ूद
करणे.
पदवी र िश का ंसाठी काही काय म स ु करण े व यानच े संघटन करण े.
अ यापक िश णात मोठ ्या योगशा ळा, अनुदेशन साधन े, नवनवीन अ यापन
प ती व सराव या ंचा िवकास घडव ून आणण े.
इतर िवभागा या गरजा प ूण होऊ शकतील अशा व पाच े आंतरिव ाशाखीय
अ यास म व स ंशोधन अ यासास उ ेजन द ेणे.
संशोधका ंना िश णा या िव ाशाख ेत सहभागी हो यासाठी िव ता रत या यान े व
काय मांचे आयोजन करण े.
अ यापक िश णाचा तर अ यावत ठ ेव यासाठी नवीन अ यापन प ती व
तं िव ानास ंबंधीची जाणीव क न द ेणे.
िश णातील ा यि क काय व ताि वक भागाच े मू यमापन कर यासाठी
प रणामकारक ि या िवकिसत करण े.
आिथ क य ेय, िविवध घटका ंचे एकाि मकरण य नातील एकिन ता , िविवध स ं थां या
गरजा यानात घ ेऊन, याना आदश वाकड े ने यासाठी या या ाचारी आिण
फोटक व ृ ीत बदल घडव ून आण यासाठी रा य तरावर एका भ कम श ै िणक
आिण शासक य य ं णेची आव यकता आह े.
येक रा यात वत ं पणे िव ापीठीय अ यापक िश ण असण े अ याव यक आह े.
संपूण रा यातील महािव ालय े पदवी व पदवी र तरावरील िश क वय ंपूण तसेच
संल नीत असण े अ यंत आव यक आह े.
तुमची गती तपासा :-
१) अ यापक िश णा या रा य तरावरील स ं थांची काय प करा .
munotes.in
Page 51
अ यापक िश णा या स ं था
51 ३.२.५ सव िश ा अिभयान (एस एस ए )
सव िश ा अिभयान (SSA) हा ाथिमक िश णाच े साव ि क करण (UEE) कालबा
प तीन े सा य कर यासाठी भारत सरकारचा म ुख काय म आह े, भारतीय
संिवधाना या ८६ या द ु ती ार े ६-१४ वष वयोगटातील म ुलांना मोफत व स च े
िश ण द ेणे हा एक म ुलभूत अिधकार आह े हण ून बंधनकारक आह े. मानव स ंसाधन
िवकास म ं ालय (MHRD ), भारत सरकार (GOD ) SSA काय माच े िनद शन करत े.
SSA हे २००० -२००१ पासून काया ि वत आह े. िश णािधकार (RTE) कायदा
२००९ पास झा याम ुळे SSA ीकोन , धोरण आिण िनकषा ंम ये बदल समािव क ेले
आहेत. SSA ची अंमलबजावणी क आिण रा य सरकार या िनधी ार े केली जात आह े
आिण यात स ंपूण देश सामावतो . स या SSA ारे १.१ दशल व या ंमधील स ुमारे
१९२ दशल म ुलांना देवा िदली जात े. लोक सहभाग हा SSA या यशाचा पाया आह े.
काय मा या अ ंमलबजावणी या य ेक ट यावर योजन ेमुळे समुदाया या सहभाग
आिण द ेखरेख यांना ो साहन िदल े जाते.
सव िश ा अिभयान हण जे काय ?
साव भौम व ाथिमक िश णासाठी प कालमया दा असल ेला काय म.
देशभरात दज दार म ुलभूतिश णा या मागणीला ितसाद .
मुलभूत िश णा ार े सामािजक यायाचा सार कर याची िवन ंती.
ाथिमक शाळा ं या यव थापनात प ंचायती राज स ं था, शाळा यव था पन
सिम या , आिदवासी वाय , पाष द यांचा भावीपण े सहभाग घ े याचा य न
राजक य इ छाश ची अिभ यि ही ाथिमक िश णाला सव च तरावर
साव ि क नाही .
क , रा य आिण थािनक सरकार या ं यातील भागीदारी
रा या ंना वत :ची ाथिमक िश ण ि िवकिसत कर याची स ंधी
सव िश ा अिभयानाची उि य े सव िश ा अिभयान
सव िश ा अिभयान २००० पय त ६ ते १४ वयोगटातील सव मुलांसाठी उपय ु आिण
संबंिधत ाथिमक िश ण दान कर यासाठी आह े. शाळां या यव थापनाम य े
समाजा या स य सहभा गासह सामािजक आिण ल िगक अ ंतर भ न काढ याच े
आणखी एक य ेय आह े. munotes.in
Page 52
अ यापक िश ण
52 उपयु आिण समप क िश ण ह े अशा िश ण प तीचा शोध दश िवते जे परके नाही
आिण ज े समुदाय एकता आकिष त करत े. मुलांना या ं या न ैसिग क वातावरणाब ल
िधकता याव े आिण याम य े भु व िमळवता या वे हे यांचे उि आह े, जेणेक न
यां या मानवी मत ेचा आिण भौितक या प ूण उपयोग क न घ ेता येईल. हा शोध
देखील म ू यावर आधा रत िश णाची ि या असण े आव यक आह े. याम ुळे मुलांना
केवळ वाथ गो ना अन ुमती द े याऐवजी एकम ेकां या क याणासाठी काम कर याची
िमळत े.
सव िश ा अिभयानाची उि ा ंची यादी
१) शाळेतील सव मुले, िश ण हमी क , पया यी शाळा , २००३ पय त शाळा िशबीर
२) सव मुले २००७ पय त ाथिमक शाल ेय िश णाची पाच वष पूण करतील .
३) सव मुले २०१० पय त आठ वषा चे ाथिमक िश ण पूण करतील .
४) जीवनासाठी िश णावर भर द ेऊन समाधानकारक ग ुणव े या ाथिमक िश णावर
ल क ि त करत े.
५) २००७ पय त ाथिमक तरावर आिण २०१० पय त ाथिमक िश ण तरावर सव
िलंग व ेणीतील अ ंतर भ न काढणार .
६) २०१० पय त साव ि क धारणा
मु य क ीय ह त ेप आिण SSA सह याच े एक करण
१९८६ या िश णावरील रा ीय धोरणान ंतर ाथिमक िश णा या े ात अन ेक
नािव यप ूण योजना आह ेत, जसे क ऑपर ेशन ल ॅकबोड , िश क िश ण , अनौपचा रक
िश ण , अनौपचा रक िश ण , मिहला , ाथिमक िश णासाठी पोष ण सहा यासाठी
रा ीय , काय म, िबहार , राज थान , उ र द ेश व आ ं द ेशमधील रा य िविश
िश ण क प आिण १५ रा यातील २१९ िज ा ंम ये DPEP हे सव िश ा
अिभयानासार या घडीत खालील कार े एकि त कर याचा ताव आह े.
i) ऑपर ेशन ल ॅकबोड चे उि िश णा या भौितक पायाभ ूत सुिवधांम ये सुधारणा
कर याचा उ ेशाने होते, या ार े शाळेची वाढिवली ग ेली आिण अिधक िश क िस
झाले. तथािप , ऑपरेशन ल ॅकबोड शाळा ंचा स ंपूण व ण याप ू शकला नाही . SSA
िव मान स ंरचनेत गुणा मक स ुधारणा आिण िव तार करेल. SSA काय म काया ि वत
झा यान ंतर OBB अंतग त कोणतीही नवीन िश क भरती होणार नाही . OBB अंतग त
िश का या पगारासाठी सहा य ह े तथािप , या योजन तग त िश का ंची आधीच िनय ु
केली गेली आह े, तेथे चालू राहील . ामीण / शहरी रोजगार योजना ंमधून वग खो यांसाठी
िनधी िमळिव याच े य न स ु च राहतील , जरी या िनधीसाठी वािष क मािक ग लाग ू
होणार नाही .
munotes.in
Page 53
अ यापक िश णा या स ं था
53 ii) िश क िश णाच े बळकटीकरण :
िश क िश णा या स ुधा रत योजन ेत रा य सरकारा ंचे ाधा यान े ल व ेधले जाईल
याची खा ी कर यासाठी िवश ेषत: कठोर िनवड िनकषा ं ारे र पड े भर याबाबत
रा या ंशी साम ंज य कराराची तरत ूद आह े. ही योजना ९ या योजन े या समा ीन ंतर
SSA ेमवक चा एक भाग अस ेल, यानंतर ती SSA या काय मात िवलीन होईल . हे
DIETs पूरक ठर ेल, ते िज हा तरावर माग दश न करतात .
iii) ाथिमक िश णा साठी रा ीय पोषक सहा य काय म :
ाथिमक िश णासाठी रा ीय पोषण सहा य काय माच े मू यमापन दश िवते क प ुरवठा
माल ध याम ुळे िव ा या या पोषणाचा दजा उंचावताना उपि थतीत स ुधारणा होत े.
रा या ंशी स लामसलत क न यो य स ुधारणा ंसह योजना स ु ठेव याचा ताव आह े.
iv) मिहला समा या :
मिहला समा या ीकोनावरील म ू यमापन अ यास मिहला समी रणाम य े झाल ेली
गती दश िवतात . यामुळे मुल या ाथिमक िश णाची मागणी िनमा ण होत े. शाळे या
यव थापनात मिहला गटा ंना अिधक स य भ ूिमका द ेऊन म ुलभूत िश णाशी ह े संबंध
आिथ क श कर याची गरज आह े. मिहला समा या ही योजना रा य व िज हा तरावर
आप या िज ाची ओळख कायम ठ ेवणार असली तरी मिहला समा याची
अंमलबजावणी करणा या िज ा ंम ये SSA या िनयोजन आिण अ ंमलबजावणीसाठी
तो मदत कर ेल.
v) िश ण हमी योजना आिण पया यी व नािव यप ूण िश ण :
अनौपचा रक िश ण योजन े या अ यासण े लविचकत ेचा अभाव िनदश नास आणला
आहे. याम ुळे िविवध रा या ंम ये भावी अ ंमलबजावणीम य े अडथळा य ेतो. नुक याच
मंजूर झाल े या स ुधा रत योजन ेम ये िविवध कारच े ह त ेप दान कर या चे य न
केले गेले आहेत. जसे क िश ण हमी शाळा , पया यी शाल ेय सुिवधा, बािलका िश ण
िशबीर , शाळा िशिबर े इ. सुधा रत NFE योजना EGS आिण ATE हणून ओळखली
जाते. जी SSA चा घटक अस ेल आिण ९ या योजन े या अख ेरीस यात आ मसात
होईल. EGS आिण ATE योजना काया ि वत कर यासाठी िनयोजन व यव थापन
सहा य दान कर ेल.
vi) िज हा ाथिमक िश ण काय म (DPEP ) :
DPEP िज ह े सूिचत करतात क िवक ि त िनयोजन व अ ंमलबजावणीम ुळे नावन दणी
ि य ेत सम ुदायाचा स ुलभ होतो . DPEP ला िविवध रा या ंम ये िविवध कारच े यश
िमळाल े आहे. काह नी DEPE लाभ घ ेतले आ हेत आिण या ंचे ाथिमक िश ण े
सुधारल े आ हे. अनेक DEPE रा या ंम ये मोठ्या सं येने िश का ं या जागा भर यात
आ या आह ेत. लॉक आिण क टर रसोस स टस या थापन ेमुळे िश का ंमधील munotes.in
Page 54
अ यापक िश ण
54 शै िणक स ंवाद स ुलभ झाला आह े. बह तेक डीपीईजी रा या ंम ये िश क आिण त ा ं या
सहभागान े नवीन पाठ ्यपु तका ंचा िवकास हा उ साहवध क आह े. सव DEPE िज ह े
देखील SSA ेमवक चा भाग असतील . DEPE िज ा ंम ये सव समाव ेशक िज हा
ाथिमक िश ण योजना तयार कर याच े य न क ेले जातील . उ च ाथिम क
िश णाम य े उ या िव तारावर व ाथिमक शाळ े या य ना ं या एक ीकरणावर ल
क ि त क ेले जाईल .
vii) लॉक ज ंिबश क प (Lock Jumbish Project ) :
LJP अंतग त, मू यमापन अ यास स ू म िनयोजन आिण शाळा म ॅिपंग या सकारा मक
प रणाम दश िवतात . याम य े समुदायाचा सहभाग आह े. बािलका िश ा िशबीर आिण
सहज िश ा क ामाफ त मुल या िश णासाठी िविश ह त ेप केला जातो . नावन दणी
आिण तीधारणाम य े सुधारणा झाली असली तरी , य िशक याची उपल धी माफक
आहे. राज थानातील १३ िज ा ंम ये एलज ेपी लाग ू केली जाईल . आिण िज ा ंसाठी
जी सवा गीण िज हा योजना तयार क े या जातील . LIP ही SSA ेमवक चा एक भाग
आहे.
सव िश ा अिभयाना ंतग त तरत ूद :
वर स ूचीब क ेलेले सव ह त ेप सव िश ा अिभनयात क ेले जाऊ शकतात . मुल या
िश णासाठी खालील तरत ूद :
१) िशशु बालक काळजी व िश णासाठी ह त ेप
२) शाळा/ ईजी सार या पया यी स ुिवधा या सव व त ूंपासून एक िकलोमीटर या
प रघात उभार यात यावी .
३) िनयिमत शाळा ंम ये ईजीएस च े अप ेडेशन (सुधारणा )
४) पया यी आिण नािव यप ूण िश ण या घटका ंतग त शाळाबा म ुल साठी िवश ेष
मु य वाहात िशिबर े.
५) नवो म ेष िनधीत ून मिहला समा या सारख े ह त ेप
६) मिहला ं या सहभागावर ल क ि त क न ि या -आधा रत सम ुदाय सहभागाची
तरतूद.
७) मुल या िश णाची स ंदभ िविश नािव यप ूण ह त ेपाची तरत ूद एका िविश
वषा त ित ह त ेप १५ लाख . पय त आिण एका िज ात . ५० लाखापय त.
८) शाळा यव थापनासाठी मता िवकिसत कर यासाठी सम ुदाय न े यांसाठी
िश ण काय म.
९) भावी श ै िणक पय वे णासाठी लॉक आिण ल टर रसोस स टस ची थापना .
१०) इय ा आठवी पय त या सव मुल ना मोफत पाठ ्यपु तके.
११) म या ह भोजन काय म स या माण ेच सु राहणार आह े. munotes.in
Page 55
अ यापक िश णा या स ं था
55 १२) गणवेश आिण िश यव ृ ी यासारख े ो साहन फ रा य योजन ेतून िदल े जातील .
१३) सव ाथिमक आिण उ च ाथिमक शाळा ंसाठी प ुरेशी अ यापन अ ययन
उपकरण े.
१४) िनयु कर यात य ेणा या िश का ंपैक िकमान ५०% मिहला असण े आव यक
आहे.
१५) पुढील बाब साठी तरत ूद –
सव िश का ंसाठी शाळा आिण िश क अन ुदान
सव िश का ंसाठी दरवष २० िदवसीय स ेवा काय िश ण
सव अपंग मुले
समुदाय आधा रत िनरी ण , संशोधन आिण स ंसाधन स ं थांसह भागीदारी आिण
ह त ेपावर िनयतकािलक भरणा .
३.३ अ यापक िश ण काय मा या रा ीय तरावरील स ं था
३.३.१ िव ापीठ अन ुदान आयोग (UGC ) :-
िव ापीठ अन ुदान आयोगाची थापना २८ िडस बर १९५३ साली य ू िद ली य ेथे
झाली. इ.स.१९५६ साली िव ापीठ अन ुदान आयोगाला भारत शासनाकड ून वत ं
दजा ा झाला .
काय :-
िव ापीठ े आिण महािव ालया ंची गरज यानात घ ेऊन या ंना आिथ क साहा य
करते.
िव ापीठ े आिण या ंची अव था चा ंगली ठ ेव यासाठी आिथ क साधना ंचा िव तार
करते.
िव ापीठाला अन ुदान द े यासाठी क आिण रा य शासनाला माग दश न पुरिवते.
रा यात नवीन िव ापीठ थाप यास पाच वषा क रता अन ुदान प ुरिवते. munotes.in
Page 56
अ यापक िश ण
56 िव ापीठात नवीन िवभाग स ु कर याक रता िक ंवा श ै िणक काय म
कर याक रता पाच वष अनुदान द ेते. परंतू यासाठी रा याची स ंमती आव यक
असत े.
आिथ क मदत द ेऊन उ च तरावरील स ंशोधन काय आिण शै िणक काय
कर यास ेरणा द ेते.
उ च िश ण िव ापीठातील नवीन काय म आिण महािव ालया ंना अन ुदान द ेते.
िव ापीठातील आिण महािव ालयातील ा यापका ंना क प काया क रता
िश यव ृ ी पुरिवते.
अ यापक िश ण सिम या :-
िश णाचा दजा उंचाव यासा ठी अ यापक िश ण सिम या ंची िनिम ती कर यात य ेते.
या सिमतीत सात सभासदा ंचा दोन वषा क रता समाव ेश कर यात य ेतो.
अ यापक िश णात नवीन उप म आिण संशोधन काया या जािणव ेसाठी ेरणा
देते.
संशोधन आिण अ यापना काया ला ो साहन द े यासाठी रा ीय िश यवृ ी आिण
िश क िश यव ृ ीस अन ुदान व मा यता द ेते.
िव ापीठातील ा यापका ंना आ ंतररा ीय सभा व चचा स ास हजर राह याक रता
िव ापीठ अन ुदान आयोग वासासाठी अन ुदान द ेते.
काय मातील अ ंतग त बदलाक रता व या यान े दे याक रता िव ापीठा ंमधून
िनमंि त ा यापका ंची नेमणूक कर यात य ेते.
िव ापीठ आिण महािव ालयातील ा यापका ंक रता राह यास ंबंधी या सवलती
पुरवते.
पो ट पीएच .डी. काया साठी स ंशोधन मदतिनसची न ेमणूक करत े.
संशोधन :-
िव ापीठातील ा यापका ंना याच े वत:चे संशोधन कर याक रता य ु.जी.सी. भरीव
अनुदान द ेते. इ.स.१९५३ -५४ म ये, िश ण म ं ालयान े एक योजना स ु केली.
या योजन ेअंतग त महािव ालयातील आिण िश ण िवभागातील ा यापका ंनी
िनवडल े या सम य ेवर स ंशोधन काय कर या क रता व क मं ालयात ून मा यता
िद यान ंतर या ंना यासाठी अन ुदान द े यात य ेते.
संशोधनाक रता स ुिवधा प ुरिवणे हा या योजन ेचा मु य ह ेतू आ ह े. बह तेक वेळा
िनधीची द ुिम ळता िदस ून येते. क प प ूण कर याक रता काही साधन े पुरिव यात munotes.in
Page 57
अ यापक िश णा या स ं था
57 येतात. िश ण महा िव ालयाच े कम चारी, संशोधक , सहा यक , यां याक रता
आिथ क सवलती द े यात य ेतात.
गितशील अ यास क (CASE ) :-
भारतातील अ यापन आिण स ंशोधनाचा दजा सुधार याक रता य ु.जी.सी.ने
ाना या िविवध शाख ेत CASE ची थापना क ेलेली आह े. िश णातील अ यापन
आिण स ंशोधनाचा दजा उंचाव या या ह ेतूने बडोदा य ेथील िश ण िवभाग आिण
मानसशा िवभागाची िनवड कर यात आल ेली आह े. हे िवभाग सव भारताचा श ै िणक
पाया यानात घ ेऊन काय करतात .
३.३.२शै िणक िनयोजन आिण शासना या रा ीय स ं था (NUEPA / NIEPA :-
काय :-
शै िणक िनयोजन आिण शासन ही एक रा ीय उ च स ंघटना हण ून ितची काय
खालील माण े आहेत.
सेवांतग त काय मांमधून शै िणक शासनाची मता आिण प ुरेसे ान िवकिसत
कर यासाठी श ै िणक िनयोजन आिण शासनाच े िश ण द ेणे.
रा य तर आिण थािनक पात ळीवर श ै िणक िनयोजन आिण शासनाची
काय मता उ ंचाव यासाठी िश णाची स ुिवधा उपल ध क न द ेणे.
शै िणक िनयोजन आिण शासना या े ांतील एकाि मक िश ण आिण स ंशोधन
काया चे सम वय करण े.
चचा स े आिण क ृतीस े आयोिजत क न श ै िणक िनयोजन आिण शास नातील
सम या सोडिव यासाठी िश का ंना उ ेजन द ेणे.
िनयोजन आिण शासना या े ातील नवीन िवकास आिण नवीन उप मासाठी
िव तार काय माची आखणी करण े.
िवकासा ंचे आकलन आिण िवकिसत द ेशातील नवोप म समज ून घे यासाठी इतर
देशांशी संबंध थािपत करण े. munotes.in
Page 58
अ यापक िश ण
58 िनयोजन आिण शासना या े ांत रा ीय आिण रा य तरावर माग दश न करण े.
िव तार काय मांतग त शै िणक िनयोजन आिण शासनावरील िनयतकािलक व
इतर प ु तके कािशत करण े.
आपली िश ण प ती आिण श ै िणक सम या सोडिव यासाठी इतर द ेशातील
शै िणक िनयोजन आिण शासनाचा आढावा घ ेणे.
या े ात नवीन िवकास व जाणीव जाग ृतीसाठी श ै िणक शासका ंसाठी उज ळणी
वग घेणे.
शै िणक स ंशोधन अहवाल कािशत करण े. य क ृती आिण ताि वक बाज ू यांचा
सम वय साध यासाठी काशन िवभागाची थापना करण े.
कािशत झाल ेले िन कष व चचा यावर आधा रत चचा स े व कृतीस े आयोिजत
करणे.
िवशेष े ातील या शा ळा व महािव ालय े संगणक, शै िणक त ं िव ान , कला
यासारख े मूलभूत िश ण द ेतात या ं यासाठी िश णाची यव था करण े.
भािषक स ं था :-
क ीय िह ंदी सं थान .
स ल इि ट ट्युट ऑफ इंि लश ह ै ाबाद .
स ल इि टट ्युट ऑफ इंिडयन ल ँ वेज, हैसूर.
या िठकाणी भाष ेचे िश ण द े यात य ेते.
३.३.३ रा ीय अ यापक िश ण प रषद (NCTE ) :-
अ यापक िश ण काय म हा नािव य नसल ेला, ताठर आ िण वा त यापास ून दूर असा
आहे. अशी िच िक सा कोठारी आयोग अह वाल (१९६४ -६६) म ये केलेली आह े.
हणून, अ यापक िश णाचा दजा उंचाव यासाठी रा ीय अ यापक िश ण प रषद ेची
थापना कर याच े ठरिव यात आल े. इ.स.१९७२ या स ट बरम य े िश ण क ीय
स लागार सिमतीन े (CABE ) सदर ताव सादर क ेला. सदर तावाला पाच या munotes.in
Page 59
अ यापक िश णा या स ं था
59 रा ीय िनयोजनान े पाठ बा दश िवला. यानंतर काय ान ुसार २१ मे १९७३ रोजी
भारतीय िश ण म ं ालयान े NCTE ची थापना क ेली. इ.स.१९९३ पासून NCTE ला
वतं घटना मक दजा ा झाला .
उि े :-
अ यापक िश णा या िनयोिजत आिण सम वया मक िवकासासाठी काय करण े.
अ यापक िश का ंचा दजा आिण काया त सुधारणा घडव ून आणण े.
काय :-
१९९३ या घटन ेनुसार NCTE खालील माण े काय करत े.
अ यापक िश णाच े िविवध प ैलू आिण कािशत िन प ी स ंबंधी सव ण आिण
अ यास करण े.
क आिण रा य सरकार िव ापीठ अन ुदान आयोग आिण इतर स ं थांना अ यापक
िश णास ंबंधी िनयोजन व काय म यास ंबंधी िशफारशी करण े.
देशातील अ यापक िश ण आिण या या िवकासकाया ची जबाबदारी घ ेणे व
सम वय करण े.
िविवध तरावर अ यापक िश क हण ून काम करणा या उमेदवारासाठी कमीत
कमी पा ता ठरिवण े यासाठी माग दश क िनयम तयार करण े.
एखा ा िविश िवभागाक रता िक ंवा अ यापक िश णातील िश ण , वेशासंबंधीचे
िनकष इ .साठी िनयमावली िवकिसत करण े.
अ यापक िश णाअ ंतग त येणारे नवीन अ यास म व काय माच े माग दश क िनयम
तयार करणे तसेच आव यक बाबीची िनि ती करण े.
अ यापक िश णा ंतग त नवीन अ यास क सु कर यास ंबंधीचे िनयम व आव यक
बाबी या स ंबंधी िनयमावली तयार करण े.
अ यापक िश ण काय मास ंबंधी सव सामा य माग दश क िनयम िवकिसत करण े.
अ या पक िश ण (सेवापूण िश ण/ सेवांतग त िश ण ) िश का ंसाठी या
अ यास माच े मू यमापन आढावा घ ेऊन का ळानु प अ यास मातील कर याच े
बदल इ . बाबतीत क शासनाला स ला द ेणे.
रा य शासना या स ंबंधीत असणा या कोण याही िवषया या बाबतीत स ला द ेणे.
रा य सरकारन े िदल े या अ यापक िश णा या गित या िनयोजनाचा आढावा
घेणे.
अ यापक िश णाचा यो य दजा राख यासाठी शासनाला माग दश न करण े.
अ यापक िश ण स ं थाना मा यता द ेणे.
अ यापक िश णाचा दजा राख यासाठी िनयम तयार करण े. munotes.in
Page 60
अ यापक िश ण
60 नवोप म आिण स ंशोधन अ यासास ेरणा द ेणे व या ंचे संघटन करण े (मािसक /
वािष क).
अ यापक िश ण काय माच े पय वे ण करण े व आिथ क मदत द ेणे.
भारतातील िश क िवकासा या काय माची जबाबदारी पार पाडण े.
स ि थती या िवकासान ु प व बदलान ुसार स ेवांतग त िश का ंक रता उज ळणी
काय म तयार करण े.
खालील सिमती या ारे NCTE काय करत े.
पूव ाथिमक , ाथिमक अ यापक िश ण सिमती .
उ च मा यिमक अ यापक िश ण सिमती .
िवशेष िश ण अ यापक िश ण सिमती .
सेवांतग त अ यापक िश ण सिमती .
NCTE ची काय खालील बाब शी स ंबंिधत आह ेत.
संशोधन -िव तार स ेवा
िवकासा मक काय म
िश ण
मू यमापन
३.३.४ (NCERT ) रा ीय श ै िणक स ंशोधन व िश ण प रषद :-
तावना :-
ानाचा फोट झा याम ुळे िश णाचा सार भारतातच न ह े तर प ूण जगात झाला
आहे. या बदला ंमुळे समाजा ं या गरजाही बदलत चाल या आह ेत. िश णातील नवीन
बदलाला सामोर े जा यासाठी िश का ं या िश णाची गरज आह े. अशा िश णाची
गरज NCERT आिण NCTE या सं थांकडून भागिवली जात े. munotes.in
Page 61
अ यापक िश णा या स ं था
61 रा ीय श ै िणक स ंशोधन व िश ण प रषद (NCERT ) :-
थापना :-
भारत सरकार या िश ण म ं ालयान े ची थापना सन १९६१ म ये केली. ही एक
वाय स ं था अस ून ती िश ण म ं ालयाचा एक श ै िणक भाग हण ून काय करत े.
िश ण े ातील धोरणा ंची रचना आिण अ ंमलबजावणी कर याक रता िश ण
मं ालयाला मदत करत े. शै िणक स ंशोधन कर यासाठी िव ाथ -िश क आिण िश क -
िश का ंना ही स ं था ो साहन द ेते. वरील म ु य उि े पूण कर या या उ ेशाने
िद ली य ेथे िश णाची रा ीय स ं था (NIE) व िश णाची चार िवभागीय महािव ालय े
अजम ेर भोपा ळ, भुबने र आिण ह ैसूर येथे थापन क ेली. ही स ं था रा यातील
िव ापीठ े आिण स ं था या ं या सहकाया ने काम करत े तसेच शाल ेय िश णा या उि ा ंचा
पाठपुरावा करत े. रा ीय आिण आ ंतररा ीय स ं थांशी जव ळचे संबंध थािपत करत े.
या स ं थेकडून केले या स ंशोधनाच े िन कष स व सामा या ंपय त पोहोचिव यासाठी
पु तका ंचे व िनयतकािलका ंचे काशन क ेले जाते.
उि े :-
िश णा या िविवध ि कोनात स ंशोधना ंचे संघटन व साम य वाढिवण े.
उ च तरावर स ेवापूण आिण स ेवाअंतग त िश णाची सोय करण े.
उि े ा ीसाठी आव यक पाठ ्यपु तके िनयतकािलक े आिण इतर सािह याच े
काशन करण े.
रा य शासना या सहकाया ने शै िणक स ं थांमधून िव तार क ाचे संघटन करण े
तसेच नवीन प ती व त ं ानास ंबंधी सं थांना सवलती द ेणे.
संशोधन आिण उ च िश णाचा िवकास करण े व श ै िणक शासक आिण
अ यापका ंक रता न ॅशनल इि टट ्युट ऑफ ए य ुकेशनची थापना क न याची
यव था पाहण े.
मोठ्या माणावर माग दश न आिण सम ुपदेशनाची स ेवा पुरिवणे.
अ) NCERT ची भूिमका :-
NCERT ची मह वाची काय खालील माण े आहेत.
NIE या शासनाची द ेखभाल करण े/ व ाद ेिशक िश ण महािव ालयाची
देखभाल करण े.
शालेय िश णात स ुधारणा कर यासाठी सव शाखा ंमधून संशोधन काया चे सम वय
करणे.
िश का ंक रता स ेवापूण व सेवाअंतग त शै िणक काय मांचे संघटन करण े. munotes.in
Page 62
अ यापक िश ण
62 िव ा या क रता अ यास सािह य व िवषया ंशी स ंबंिधत िश क ह तप ुि तका
तयार करण े व कािशत करण े.
िव ान , तं ान आिण सामािजक शा े या िवषयामध ून िश यवृ ी व पा रतोिषक े
दे याक रता ब ुि मान िव ा या चा शोध घ ेणे.
शालेय िश णात स ुधारणा कर याक रता िश ण म ं ालयान े (आता HRD )
िदले या कामाची जबाबदारी घ ेणे.
खालील स ं था कशा कार े काय करत े याची मािहती क न घ ेणे आव यक आह े.
नॅशनल इि टट ्युट ऑ फ ए युकेशन (NIE) NCERT ची उि े प रप ूण
कर या या उ ेशाने NIE ची काय ९ िवभाग , ७ घटक आिण २ क ां ारे चालत े.
याची मािहती खालील माण े :
NIE चे िवभाग :-
शै िणक िवभाग
िनिम ती िवभाग
गिणत िश ण िवभाग
पाठ्यपु तक िवभाग
अ यापक िश ण िवभाग
शै िणक मानसशा काशन िवभाग
शै िणक मानसशा योगशा ळा िवभाग
पाठ्य पु तका ंचा िवभाग
NIE चे गट :-
रा ीय ाशोध अ यास म गट
सव ण आिण मािहती ि या गट
धोरण, िनयोजन आिण म ू यमापन गट
ंथालय आिण द तऐवज गट
िश णाचा यावसाियक गट
परी ा स ुधार गट
परी ा स ंशोधन गट munotes.in
Page 63
अ यापक िश णा या स ं था
63 NIE चे क :-
ाथिमक क
िनयतकािलक क
ब) शै िणक त ं िव ानाची क ीय स ं था (CIET ) (Central Institute of
Educational Technology ) :-
CIET ची काय खालील माण े आहेत.
िश णा या साराम य े शै िणक त ं िव ा नाचा उपयोग कर यास उ ेजन द ेणे.
शालेय नभोवाणी आिण श ै िणक द ूरदश नशी स ंबंिधत िश ण काय माच े
संघटन करण े.
शै िणक त ं िव ानावर आधा रत अ ययन साधनाची िनिम ती करण े.
क) ादेिशक िश ण स ं था (RIE) (Regional Institute of Education ) :-
देशा या िविवध भागात एक नम ुना स ं था हण ून NCERT ची ने या िश ण
सं थेची थापना क ेली.
याचबरोबर अ यापक िश ण काय म (बी.एड्.चा ४ वषा चा एकाि मक
अ यास म ) सेवांतग त िश ण , िव तार स ेवा आिण स ंशोधनाशी स ंबंिधत
असल ेला हा काय म महािव ालयाला जोड या त आला आह े.
चार वषा या बी .एड्. अ यास मात िश णाचा यावसाियक िवषयी ि कोन समोर
ठेऊन अिभया ंि क व ै िकय िव ाशाख े माण े ब ी.एड्.चे िव ाथ स ु ा आशय
आिण अ यापन प तीच े एकाचव ेळी िश ण घ ेतील.
हे िश ण बी .एस.सी., बी.एड्. (िव ान ) बी.ए.बी.एड्. (भाषा) पदवीसाठी द े यात
येते.
ही महािव ालय े एक वषा चा बी .एड. अ यास म िवश ेषत: िव ान , कृषी, वािण य
आिण भाषा म य े आयोिजत करतात .
ते एम.एड. अ यास म स ु ा चाल ू क शकतात .
ही महािव ालय े अजम ेर, भोपाळ, भुबने र आिण ह ैसूर येथे असून ती देशातील
सव क ृ ाद ेिशक क े आहेत.
भारतीय िश णात NCERT ची भूिमका :-
NCERT संशोधन , िवकास , िश ण , िव तार स ेवा अ यास सािह याच े काशन
आिण म ू यमापनास ंबंधी िविवध काय माच े संघटन व आयोजन करत े.
शालेय िश णात ग ुणा मक स ुधारणा करण े हे या स ं थेचे येय आह े. munotes.in
Page 64
अ यापक िश ण
64 सं या मक वाढीप े ा शाल ेय िश णाचा ग ुणा मक िवकास करण े हा स ं थेचा हेतू
आहे.
आप या िश णाचा स ंबंध रा ीय उि ा ंशी व सामािजक गरजा ंशी असावा .
यासाठी ही स ं था काम करत े.
िश का ं या स ंशोधन क पा ंना, NIE NCERT म ये आयोिजत क ेले या
संशोधना ंना आिथ क मदत िदली जात े.
शालेय िश क आिण िश क िश का ं या यवसायात वाढ हो यासाठी ही स ं था
उ हाळी िश ण काय माच े संघटन करत े. या उप मा ंमधून िश णात ग ुणा मक
सुधारणा हावी अशी या स ं थेची धारणा आह े.
तुमची गती तपासा :-
१) अ यापक िश णा या रा ीय स ं थां या काया ची चचा करा.
३.३.५ रा ीय मा यिमक िश ा अिभयान (आर.एम.एस.ए.)
रा ीय मा यिमक िश ा अिभयान (RMSA ) ही मा यिमक िश णात व ेश
वाढिव यासाठी आिण याची ग ुणव ा स ुधार यासाठी भारत सरकारची म ुख योजना
आहे.
रा ीय मा यिमक िश ा अिभयान (RMSA ) चे उि आह े क य ेक घरापास ून दर
वाढिवण े. सव मा यिमक शाळा ंना िविहत िनयमा ंचे पालन क न िल ंग, सामािजक -
आिथ क आिण अप ंग वातील अडथळ े दूर क न आिण मा यिमक िश णाची ग ुणव ा
सुधार याच े उि आ हे.
मानवी भा ंडवल िनमा ण कर यासाठी आिण भारतातील य ेकासाठी जीवनाची ग ुणव ा
वा समानता तस ेच वाढ व िवकासाला गती द े यासाठी प ुरेशी प रि थती दान munotes.in
Page 65
अ यापक िश णा या स ं था
65 कर यासाठी योजन ेची अ ंमलबजावणी करण े. या योजन ेत बह आयामी स ंशोधन , तांि क
स ला , अंमलबजावणी आिण िनधी सहा य यांचा समाव ेश आह े.
ही योजना माच २००९ म ये मा यिमक िश णात व ेश वाढिवण े आिण याची ग ुणव ा
सुधार यासाठी उ ेशाने सु कर यात आली . योजन ेची अ ंमलबजावणी २००९ -१०
पासून सु झाली . योजन े या अ ंमलबजावणी या मा यिमक ट यावर कोण याही
व तीपास ून वाजवी अ ंतरावर मा यिमक शाळा उपल ध क न २००५ -०६ मधील
५२.२६% व न ७५% नावन दणी दर गाठ याची क पना आह े. इतर उि ा ंम ये सव
मा यिमक शाळा ंना िविहत िनकषा ंचे पालन क न मा यिमक तरावर िद या जाणा या
िश णाची ग ुणव ा स ुधारणे. िलंग, सामािजक -आिथ क व अप ंग वाचे अडथळ े दूर करण े,
२०१७ पय त मा यिमक तरावरील िश णासाठी साव ि क व ेश दान करण े. हणज े
१२ या प ंचवािष क योजन े या अख ेरीस प ूण करण े आिण २०२० पय त साव ि क धारणा
सा य करण े यांचा समाव ेश होतो .
उि य े
कोण याही व तीपास ून अंतरावर मा य िमक उपल ध क न ५ वषा या आत इय ा ९-
१० वी साठी २००५ -०६ मधील ५२.२६% व न एक ूण न दणी ग ुणो र गाठ याची
योजना या योजन ेत आह े.
सव मा यिमक शाळा ंना िविहत िनकषा ंचे पालन क न मा यिमक तरावर िद या
जाणा या िश णाची ग ुणव ा स ुधारणे.
िलंग, सामािजक -आिथ क आिण अप ंग वातील अडथळ े दूर करण े.
मा यिमक तरावरील िश णासाठी साव ि क व ेश दान करण े.
२०२० पय त धारणा वाढवण े आिण साव ि क करण े.
या योजन तग त पुरिव या जाणा या मह वा या भौितक स ुिवधा प ुढील माण े आहेत :
(१) अित र वग खो या , (२) योगशाळा , (३) ंथालय े, (४) कला आिण ह तकला
क , (५) टॉयलेट लॉ स , (६) िप या या पा या या तरत ुदी आिण (७) दुग म भागातील
िश कासाठी िनवासी वसितग ृहे.
या योजन तग त दान कर यात आल ेले मह वाच े दज दार ह त ेप हे आहेत :
(१) PTR हा ३०:१ पय त कमी कर यासाठी अित र िश का ंची िनय ु ,
(२) िव ान , गिणत आिण इ ं जी िश णावर ल क ि त करण े, (३) सेवांतग त िश का ंचे
िश ण , (४) िव ान योगशाळा , (५) ICT स म िश ण , (६) अ यास म स ुधारणा ,
आिण (७) अ यापन अ ययन स ुधारणा
munotes.in
Page 66
अ यापक िश ण
66 या योजन ेत दान क ेलेले मह वाच े समानता ह त ेप हे आहेत :
(१) सू म िनयोजनावर िवश ेष ल , (२) अप ेडेशनसाठी आ मशाळा ंना ाधा य , (३)
शाळा उघड यासाठी SC/ ST/ अ पस ं यांक घनता असल े या े ांना ाधा य , (४)
दुब ल घटका ंसाठी िवश ेष नावन दणी मोहीम , (५) शाळांम ये अिधक मिहला िश क ,
आिण (६) मुल साठी वत ं टॉयलेट लॉ स .
योजन ेची अ ंमलबजावणी य ं णा
योजन े या अ ंमलबजावणीसाठी थापना कर यात आल ेला रा य सरकारी
सोसायट ्यांमाफ त ही योजना राबिवली जात आह े. क ाचा िह सा थ ेट अंमलबजावणी
करणा या एज सी ला िदला जातो . लागू असल े या रा याचा िह सा स ंबंिधत रा य
सरकारा ं ारे अंमलबजावणी करणा या एज सीलाद ेखील क ेला जातो .
योजन े या काही िनयमा ंची सुधारणा
भारत सरकारन े ०१/०४/२०१३ पासून RMSA या खालील स ुधा रत िनयमा ंना
मा यता िदली आह े :
रा य/ क शािसत द ेश सरकारा ंना RMSA अंतग त परवानगी असल े या नागरी
कामां या बा ंधकामासाठी रा य दर अन ुसूची (SSOR ) िकंवा CPWD दर (जे कमी
असेल) वापर याची परवानगी द ेणे.
काय मांतग त यव थापन , देखरेख मू यमापन आिण स ंशोधन (MMER ) २.२
ट या ंव न ४ ट या ंपय त वाढवण े, ४ ट या ंपैक ०.५ ट के रा ीय
तरासाठी आिण उव रत ३.५ ट के रा याचा भाग हण ून या रा या ं या बाबतीत
जेथे ३.५ ट के MMER घटका या ३.५ ट के अंतग त याकलापा ंना बाधा
आणेल, कोण याही िविश रा य (क शािसत द ेशातील प र यया या जा तीत
जा त ५ ट या ं या अधीन राह न , PAB ारे रा य / क शािसत द ेशातील फरक
मंजूर केले जाऊ शकतात .
मा यिमक िश ण मािहती आिण स ं ेषण त ं ान (ICI) शाळा, मुल चे वसितग ृह,
मा यिमक तरावर अप ंगांसाठी समाव ेशक िश ण (IEDSS ) आिण यावसाियक
िश ण (VE) या इतर क ायोिजत योजना RMSA या छ ाखाली या ं या
िव मान व पात समािव करण े.
अनुदािनत शाळा ंसाठी RMSA छा योजना घटका ंनुसार दज दार ह त ेपासाठी
RMSA चे लाभ अन ुदािनत शाळा ंना (पायाभ ूत सुिवधा/ मु य े े वगळ ून, उदा.
िश का ंचे वेतन आिण कम चारी व ेतन) वाढवण े. munotes.in
Page 67
अ यापक िश णा या स ं था
67 १२ या योजन े या उव रत कालावधीसाठी िबगर NER रा या ंसाठी ७५:२५ आिण
NER रा या ंसाठी िस क मसह ) ९०:१० िव मान िनधी श ेअ रंग पॅटन सु
ठेव यासाठी
िश ण म ं ालया या RMSA क प म ंजुरी म ंडळाला (PAB) अिधक ृत
कर यासाठी छ ी योजन े या एकाि मक योजन े या (RMSA ची) मंजुरीसाठी ,
मा यिमक िश णा या चार अ ंतभू त क ीय ायोिजत योजना ंचा समाव ेश आह े.
RMSA छ ी योजन े या सव घटका ंसाठी थ ेट RMSA रा य अ ंमलबजावणी
सोसायटीला िनधी जरी कर यास अिधक ृत करण े.
३.४ आंतररा ीय तरा वरील स ं था
३.४.१ UNESCO युने को :-
रा ांची गती / क याण ह े तेथील उ च िश ण प ती व स ं था या ं या ग ुणव ेशी
जोडल ेली असत े. (उ च िश णावरील जागितक प रषद ज ून २००३ ).
उ च िश णाची जबाबदारी स ंयु रा ा ंवर अस याकारणान े नवीन उप म आिण
िवकास, पुरा यांवर आधा रत धोरणा ंचा िवकास कर याच े काय तसेच गरीबीच े उ चाटन
आिण हजारो िवकासा मक य ेये, ा कर याची जबाबदारी य ुनो कोचीच आह े.
त णा ंना उ च िश णाची स ंधी स ं थांना नवोप म कर यासाठी उ ेजन द ेणे, उ च
िश णापास ून वंिचत असल े या गटा वर िश णाचा सहज प रणाम होईल अशा कारच े
िश ण द ेणे आव यक आह े.
उ च िश ण द ूरवर पोहोचिवण े, गितशीलता आिण पा त ेची ओ ळख, िश णाचा
खालावल े या दजा इ. पासून संर ण कर यासाठी िव ा या ना साधन े पु िवण े, उ च
िश णाची ग ुणव ा राख यासाठी ही स ं था िवशेष ल द ेते.
युने को ग ुणव ाप ूण िश णाला ाधा य द ेते यासाठी स ंशोधन कर यासाठी स ं थांचे
साम य वाढिवत े व सव ानाचा सार करत े.
munotes.in
Page 68
अ यापक िश ण
68 अ यापक िश ण :-
िश का ंचे जागितक न ेतृ व
यांचा दजा / गुणव ा
यांचे यावसाियक िश ण
यांचे यव थापन , शासन आिण धोरणा मक िवषय
युने को / ILO िश का ंचा दजा आिण याची काय प ती यास ंबंधी िशफारशी
करते.
द िटचर ेिनंग इिनिशएिट ह फॉ र सब सहारा अ ि का (TTISSA ) ही
आि क े या संदभा त पुढाकार घ ेऊन काय करत े.
युने को िश क िश णासा ठी काय करत े (भूिमका आिण काय ) :-
िश का ंचा यावसाियक दजा सुधार यासाठी या ंना युने को िश ण द ेते.
युने को आिण िश क :-
गुणव ाप ूण िश णात चा ंग या िश का ंना मह वाच े थान आह े. येक मुलांची मता व
िशक याची इ छा ल ात घ ेऊन मान वी पाया भ कम क न या ंचा िवकास कर यात
िश काची भ ूिमका अ य ंत मह वाची आह े. 'सवा साठी िश ण ' हे िश का ंिशवाय श य
नाही.
िश क : उ ाची आशा िनमा ण करतात :-
युने को या काया त िश क क थानी आह ेत. दररोज ६० दशल ाप े ा अिधक
िश क एक अ ज मुलांची का ळजी घेतात व या या आ यावर व मनावर स ुसं कार
करतात . िश णाचा दजा उंचाव यासाठी शांतता आिण ऐ य िनमा ण कर यासाठी
िश का ंची अ य ंत गरज आह े. उ ाच े नेतृ व करणाया मुलांसाठी िश क काय
करतात .
परंतू प रणामकारक िश क हो याक रता ते चांगले िशि त असल े पािहज ेत.
ेरणा व चा ंग या काया चे वातावरण िम ळाले पािहज े. ेरणा व चा ंग या काया चे
वातावरण िम ळाले पािहज े. यांची जीवनश ैली उंचाव यासाठी चा ंगले वेतन असण े
आव यक आह े. िश का ं या यावसाियक सामािजक न ैितक, दजा ची बा ंधणी
कर याक रता य ुनो कोन े १९६६ आिण १९९७ म ये िश का ंचा दजा व
िश णास ंबंधी िशफारशी क ेले या आह ेत.
munotes.in
Page 69
अ यापक िश णा या स ं था
69 स या जगात िश का ंची सं या फारच अप ूरी आह े. िश का ंची िनिम ती, गळती व
यांचा यावसाियक दजा उंचाव यासाठी 'युने को' रा ीय आयोगा ंना मदत करत े.
िश कांची भरती कर यासाठी शासनावर दबाव आणत े.
युने को आिण अ यापक िश ण :-
िश क िश ण आिण रा ीय िवकासा या य ेयातील श ै िणक धोरण यावर भर
देणे.
अ यापक िश णातील द ूर व म ु अ ययन , इ-लिन ग आिण मािहती त ं ान व
संगणकाचा उपयोग या स ंदभा तील धो रणांना मा यता द ेणे व सार करण े.
जगातील िश का ं या िश णात आिण दजा त सुधारणा घडव ून आणण े.
HIV/ AIDS आिण रा ीय श ै िणक धोरणातील जीवन कौश य या स ंबंधी
आंतररा ीय दजा त एकिन ता आणण े.
चांगले पाठ व द ेशातील िश का ंसंबंधी चा ंग या गो ी सव सामा य िश का ंपय त
पोहचिवण े व मािहतीची द ेवाणघ ेवाण करण े.
यावसाियक ्या िशि त झाल े या िश का ंचा िवकास क न या याकड ून
मानवी स ंबंध, उ ा या जगाची नवीन िपढी तयार कर यासाठी ेरणा द ेणे.
सवा साठी िश ण स ंपादन कर याक रता िश क िश ण (EFA) :-
िशि त िश का ंचा ती त ुटवडा ह े एक फार मोठ े आ हान EFA समोर आह े.
जर EFA ने २०१५ पय त हे आ हान ा क ेले तर जगात १५ ते ३० दशल
िश का ंची गरज भास ेल. सब सहरान अ ि केत हे येय सा य कर याक रता फ
ाथिमक िश णात २०१५ पय त ४ दशल िश का ंची गरज आह े. अनौपचा रक
िश ण , सा रता िश ण याचबरोबर िश का ंचे सेवांतग त िश णासाठी अिधक
िश का ंची गरज भासणार आह े.
अ यापक िश ण ह े पूण पणे गुणा मक िश णाशी स ंबंिधत आह े आिण याचा
अ यास म बदलाशी जव ळचा स ंबंध आह े. अ ययन िन प ीत स ुधारणा आिण शाल ेय
वातावरण िनकोप राख यासाठी अ यापक िश ण मह वाच े ठरते. चार वषा या अख ेरीस
येक देश रा ीय िश णातील सव समाव ेशक अ यापक िश ण योजन ेत एका मता
आण यासाठी अ यापक िश ण िश णात ग ुणा मक स ुधारणा करण े, िश का ंचा
तुटवडा आिण िश का ंचा दजा िनि त करण े, आिण आ ंतररा ीय व रा ीय तरावर
HIV ितबंधासंबंधी धोरण ठरिवण े याबाबतीत य ुने को या काया ची ओ ळख क न घ ेणे
आव यक आह े. munotes.in
Page 70
अ यापक िश ण
70 युने कोची िश क िश ण क ृती :-
गितमान रा ीय मािहतीची योजना अ ंगोला, झांिबया आिण नायगर य ेथे पूण झालेली
आहे. व बु ंदी येथे काय चालू आहे.
सु वातीला पिह या िवकास ट यात १७ देशात प ूण वेळ त ा ंची नेमूणक करण े.
अ यापक िश णाची रा य व रा ातील सव समाव ेशक आिण एकाि मक मािहती
गोळा करणे.
देशातील िश का ंची कमतरता ल ात घ ेऊन व मािहतीच े िव ेषण क न िशि त
िश क , यावसाियक िश का ंची स ं या वाढिवण े व धोरणा ंची अ ंमलबजावणी
कर यासाठी मदत करण े.
शासन आिण िनयोजन व 'सवा साठी िश ण ' ही योजना राबिवणार े िश क
यां यातील स लामसलतीस उ ेजन द ेणे.
चांग या िश का ंची िवभागणी व वाटणीच े धोरण ठरिवण े.
EFA धोरण आिण चा ंग या िश का ं या धोरण व क ृतीचा फ ैलाव कर यासाठी व
संबंिधत स ंशोधन कर यासाठी माग दश न करण े.
सुधा रत धोरण े ठरिवण े, सं था मक साम या त सुधारणा करण े, िश का ं या ग ुणात
सुधारणा घडव ून आणण े िश का ंची अप ूरी सं या असली तरी यावर मात क न
२०१५ पय त िश ण सवा साठी ही योजना प ूण कर याचा ह ेतूने युने को िश का ंना
िश ण द ेते.
युने को या अ यापक िश णाच े UNITWIN / UNESCO काय म अगोदरच
अनेक द ेशात चा ंग या कार े ि थरावत झाल ेले आहेत. युने को या अिधकारा ची
थापना इ ट चालना नॉ म ल युिन ह िसटी, शांघाय, PR चायना य ेथे केली आह े.
संशोधन , िश णाची मािहती , अ यापक िश ण व िश णाची मािहती गो ळा करणे
आिण श ै िणक स ंशोधन इ . बाबतीत एक वा यता आणण े हा या थापन ेमागील ह ेतू
आहे. उ च तरावरील आ ंतररा ी य तरावरील स ंशोधन े, आिण इ ट चायना
िव ापीठातील अ यापक वग व िचन , दि णप ूव आिशया द ेशातील इतर स ं था
यां याम य े सम वय आणण े असा याचा अथ होतो.
तुमची गती तपासा :-
१. युने को एक आ ंतररा ीय स ं था हण ून या या भ ूिमकेची व काया ची चचा करा.
munotes.in
Page 71
अ यापक िश णा या स ं था
71 ३.५ सारांश
या घटकात आपण रा य , रा व आ ंतररा ीय तरावरील िश णास ंबंधी SIE,
SCERT , NCERT , NCTE , UGC आिण UNESCO या काया ची चचा केलेली
आहे. परंतू हे िनयोजन वा तवात आण यासाठी त ुमची भ ूिमका व काय मह वाच े आहे.
घटकावरील :-
अ यापक िश णा या िवकासास ंबंधी MSCRT चे काय प करा .
रा ीय तरावरील िविवध स ं थांची नाव े सांगा.
अ यापक िश णास ंबंधी NCTE ची भूिमका प करा .
टीपा िलहा .
अ) UGS
ब) UNESCO
munotes.in
Page 72
72 ४
अ यापक िश णातील नवक पना
करण रचना :
४.० उि े
४.१ प रचय
४.२ अ यापनाच े ितमान - संक पना आिण मह व
४.३ िश क िश णाच े ितमान
४.३.१ वत नवादी ि कोन
४.३.२ मता आधा रत ि कोन
४.३.३ चौकशी आधा रत ि कोन
४.४ िचंतनशील िश ण - संक पना आिण मह व
४.४.१ िचंतनशील िश णाला ो साहन द े यासाठीची धोरण े
४.५ नवक पना
४.५.१ नािव यप ूण प त च े कार
४.५.१.१ ि याकलाप आधा रत िश ण
४.५.१.२ ायोिगक िश ण
४.५.१.३ सहकारी िश ण
४.५.१.४ सहयोगी िश ण
४.६ सारांश
४.७ िवभागवा र अ यास
४.८ संदभ
४.० उि े
हा िवभाग िशक यान ंतर तु ही पुढील गो ी कर यास स म हाल .
१. िश क िश णा या िविवध ितमान संक पन ेब ल जाग कता िनमा ण करण े.
२. िश ण िश णा या िविवध ितमान मह व िव ा या ना समज यास स म करण े.
३. िचंतनशील अ यापनाची स ंक पना आिण मह व याब ल जाग कता िनमा ण करण े. munotes.in
Page 73
अ यापक िश णातील नवक पना
73 ४. िश का ं या िश णातील नािव यप ूण प त ची स ंक पना आिण मह व याब ल
जाग कता िनमा ण करण े.
५. िश क िश णातील िविवध कार या नािव यप ूण प त ब ल जाग कता िनमा ण
करणे.
४.१ प रचय
अ यापन अ ययन ि या अिधक भावी कर यासाठी एक िश क िनद शकाला
अ यापना या िविवध ितमान ची मािहती असण े आव यक आह े. एक स ंवादी वग
बनिव यासाठी एका िश कान े अनुसरण कर या या व ेगवेग या रणनीती असायला ह यात .
अशा रणनीत म य े िविवध प ती , तं , ि कोन आिण नवक पना ंचा समाव ेश होतो .
िश क िश कान े िचंतनशील अ यासक असण े आव यक आह े. काळ बदलत आह े आिण
बदल अप रहाय आहे. २१ या शतकात िव ा या ना आध ुिनक प ती आिण त ं ांची गरज
आहे. यासाठी िश काला अ यावत करण े आव यक आह े आिण या या िव ा या या
गरजेनुसार आिण मागणीन ुसार अन ुकूलीत करण े आव यक आह े हण ून िशकव या या
िविवध ितमान व ि कोना ंची येथे चचा केली आह े.
४.२ अ यापनाच े ितमान - संक पना आिण मह व
संक पना :
अ यापनाच े (िशकव याच े) ितमान हे खरोखरच अ या पनाचे (िशक याच े) ितमान
आहेत. असे आपण िव ा या ना मािहती , क पना , कौश य े, मू ये, िवचार कर या या
प ती आिण वत :ला य कर याची मा यम े ा कर यास मदत करत े. तसेच आपण
यांना िशक यास द ेखील िशकवत असतो . िकंबह ना िश णाचा सवा त मह वा चा प रणाम
हणज े िव ा या ची भिव यात भावीपण े िशक याची वाढीव मता जी या ंनी आ मसात
केले या ान व कौश याम ुळे आिण या ंनी िशक या या ि य ेत भ ु व िम ळिव यान े या
दो ह म ुळे येऊ शकत े. अ यापन कस े केले जात े याचा िव ा या या वत :ला िशि त
कर या या मत ेवर मोठा भाव पडतो . यश वी िश क क ेवळ क र माई , मन व ळवणारे
िकंवा त सादरकत नसतात . याऐवजी त े यां या िव ा या ना शि शाली स ं ाना मक
आिण सामािजक काय सादर करतात आिण िव ा या ना या ंचा उ पादन म वापर कसा
करावा ह े िशकवतात . अशा कार े अ यापनातील एक म ुख उि ह े भावी िव ाथ तयार
करणे आह े जे यां या िश का ंकडून मािहती , क पना आिण शहाणपण घ ेतात आिण
िशक या या स ंसाधना ंचा चा ंग या कार े वापर करतात .
िशकव या या ितमान / मॉडे सचे मह व :
खया अथा ने िशक याची मता वाढिवण े हा अ यापना या मॉडे स या म ुलभूत उ ेशांपैक
असा एक समकालीन उ ेश आह े. िव ा या ची िशक याची रणनीती वाढ यान े
िव ा या म ये बदल घड याची श यता आह े आिण त े अिधकािधक कारच े िश ण अिधक
भावीपण े पूण क शकतील . अशा कार े अ यापनाच े मॉडे स ह े असे साधन हण ून काम munotes.in
Page 74
अ यापक िश ण
74 करतात ज े आप या िशकणाया या मता व साम या वर भाव पाडतात . या िविश
उि ा ंना ते िनद िशत करतात त े िकती चा ंग या कार े सा य करतात याव न न ह े तर त े
िशक याची मता कशी वाढवता त याव नही या ंचे मू यमापन क ेले जाते. आता आपण
येक मॉडे स समज ून घे याचा य न क या .
४.३ िश क िश णाच े ितमान
िश क िश णाच े िविवध कार आह ेत. यापैक काही ितमान खाली सादर क ेले आहेत.
येक ितमान चे वत :चे असे वैिश व मह व आह े. िश का ंनी अशा ितमान ब ल
जाग क असण े आव यक आह े आिण त े या गरज ेनुसार आिण स ंदभा नुसार वापरायच े
आहे यान ुसार याचा वापर करण े आव यक आह े.
४.३.१ वत नवादी ि कोन :
वत नवादान ुसार अ ययन ही उ ेजनेला ितसादाशी जोडल ेली एक या ंि क ि या आह े,
याम ुळे नवीन वत न िनमा ण होत े. अशा वत नाना मजब ुती करणान े बळकटी िदली जात े.
वत नवादी िशकणाया ला एक िनि य य हण ून पाहतात जो उ ेजनांना ितसाद द ेतो.
वत नवादी शा ळा मनाला एक ' लॅक बॉ स' हणून पाहत े, या अथा ने क एखा ा
उ ेजनास िदला जाणारा ितसाद हा मनात होणाया िवचार ि य े या भावाकड े पूण पणे
दुल क न मा ा मकरी या पािह या जाऊ शकतो . यामुळे शाळा उघड वत न पाहत े
याच े िन र ण आिण मोजमाप ह े िशक याच े सूचक हण ून केले जाऊ शकत े. वत नवादी
मॉडेलचे एक प व ैिश हणज े िश क आिण िव ा या या िनरी ण म िवकासावर आिण
बदला ंवर भर द ेणे. शै िणक वातावरणात ह े अ यापनाच े प रणाम व िन प ी आिण
िव ा या म ये िशक याच े व समज याच े िच ह हण ून पािहल े जात े. सव थम, वत न ही
िति या व हालचाल नी बनल ेली असत े जी सजीव एखा ा िविश प रि थतीत द ेतो व
करतो . वत न ही स ं ा मु यत: बाहे न पािह या जाऊ शकणाया ि या ंसाठी वापरली जात े.
हे मॉडेल नावा माण ेच य आह े. ते शै िणक साम ीकड े प तशीरपण े जात े. याची
रचना ही गती व मजब ूतीकरणा ार े ेरणा िनमा ण कर यासाठी आिण िटकव ून ठेव यासाठी
आकार द े यात आली आह े. यश आिण सकारा मक अिभ ाया ार े ते एखा ा या
आ मस मान वाढव याचा य न करत े. एक मॉडेल हण ून ते अ य ंत संरिचत आह े. या
मॉडेलनुसार िश काची भ ूिमका हणज े प रणामा ंचे ान दान करण े, िव ा या ना वत :ला
गती द े यास मदत करण े आिण इ वत न मजब ूत करण े हे आहे. वत नवादी िशक याचा
ि कोन म ु यत: वत न कस े ा क ेले आहे. यावर ल क ि त करत े. वत नवादी ि कोन
असा दावा करतो क ेरणा आिण वत न यां यातील स ंबंध थािपत क न िश ण िवकिसत
केले जाऊ शकत े आिण कोणत ेही वत न हे मजब ुती करणा ार े बदलल े जाऊ शकत े.
वत नवादी ह े अ यापनाला या ंि क ि या हण ून संबोधतात आिण व त ुिन त ेला िवश ेष
मह व द ेतात. वत नवा ा ं या मत े, माणूस ज मापास ून चांगला िक ंवा वाईट नसतो . अनुभव
आिण वाता वरण ह े माणसाच े यि म व बजवतात . यां या मत े मानवी म दूची तुलना ल ॅक
बॉ सशी क ेली जाऊ शकत े. या ल ॅक बॉ स सम य े काय चालल े आहे हे आप याला ना
कळू शकते ना त े आप याला जाण ून घे याची गरज आह े. या ल ॅक बॉ स समधय े काय
जाते (इनपुट-भरणा) आिण यात ून काय बाह ेर येते (आउटप ूट - िन कासन ) हे मह वाच े munotes.in
Page 75
अ यापक िश णातील नवक पना
75 आहे. आऊटप ूट व त ुिन , िन र ण कर यायो य आिण मोज यायो य आह ेत. इनपुट व
आऊटप ुट हे समायोिजत , संरिचत आिण िनय ंि त क ेले जाऊ शकतात . एखा ा य या
संवेदना न ह े तर या ंचे िचंतन मह वाच े आहे. वत नवादी ि कोनाच े णेते हणज े आय .
पावलॉ व, जे.बी. वॅटसन, इ.एस. थाज डीक, इ.आर. गु ी आिण बी .एफ. ि कनर ह े होत.
वत नवादी ि कोना या म ूलभूत संक पना :
वत नवादी ि कोन असा दावा करतो क , मानसशा ाचा स ंशोधन िवषय हा िन र ण
कर यायो य वत णूक असा वा, हा ि कोन असाही दावा करतो क िश ण हा सव वत नांचा
आधार आह े आिण िश ण ह े सवय घडिवणार े आह े. वत नवादी ि कोनान ुसार मानवी
वत नाचा पाया हा सवयज य आह े. मन व च ेतना यासार या मानिसक ि या य
करणाया संक पना ं या िवरोधात वत नवादी ि कोन उ प ीस आला .
वत नवादी ि कोना या म ूलभूत संक पना प ुढील माण े :
िशकून अंगवळणी पड याची ि या :
वत नवादी ि कोन दावा करतो क िश ण ह े िशकून अंगवळणी पड या ार े (कंिडशिन ंग)
हाते. ही ि या अशा कार े उ वत े क जीव एका िविश िति येसह एका िविश
उ ेजनाशी ज ुळतो. जे हा एखादी िति या ही उ ेजनाशी स ंबंिधत असत े जी
उ ेजनािशवाय वत :ला नैसिग क र या काया ि वत करत े, ते हा ती अ ंगवळणी पडली आह े
असे हटल े जात े. या ि य ेला शा ीय व काय रत अशा दोन भागात िवभागल े जाऊ
शकते. शा ीय सवय हणत े क तट थ उ ेजन िबनशत िति य ेशी ज ुळते तर काय रत
सवय सा ंगते क मजब ुतीकरणा ार े पु हा िविश वत न दिश त कर याची जीवा ंची श यता
असत े. वत नवादी ि कोन हा मानव िक ंवा वैयि क ऐवजी अिधक सामा य श द 'जीव'
वापरण े पसंत करतो . जीव या श दाम य े माणस े आिण ाणी या दो ही गो ी सामावतात .
िति या वत नवादी मानसशा ा ंना SR िस ा तवादी द ेखील हणतात . या नात ेसंबंधात
िति या ही एक वत न आह े जी जीवान े उ ेजकत ेसाठी दिश त केली आह े. उ ेजक
शरीराला हालचाल करणाया अंतग त आिण बा ि थतीतील बदला ंनी बनल ेले असत े.
वत नवादी ि कोना या मोठ ्या भागासाठी हा ि थतीतील बदल बह तक न बा असतो . ते
ि थती या अ ंतग त बदला ंशी संबंिधत अस ू शकत नाहीत .
उ च तरीय क ंिडशिन ंग (उ च पातळीची सवय ) :
सवय ही िति य ेसह उ ेजनाशी संबंिधत आह े. उ च तरीय क ंिडशिन ंग ते हा उ वत े
जे हा एखा ा जीवाला स ंबंिधत उ ेजनाशी िभ न उ ेजना जोड याम ुळे नवीन उ ेजनास
िति या द े यास य ु केले जाते.
मजबुतीकरण आिण िश ा :
मजबुतीकरण हणज े एखा ा िविश उ ेजनास प ु हा एकदा वत न दिश त कर याची
जीवाची श यता वाढव याची ि या आह े. या ि य ेत वापर या जाणाया उ ेजनाला
मजबुतीकरण हणतात . मजबुतीकरण जीवाला िकमान काही माणात समाधानी हो यास munotes.in
Page 76
अ यापक िश ण
76 ेरणा द ेतात. एखा ा जीवा या वत नाला असणारा ितसाद तीन कारचा अस ू शकतो .
(अ) मजबूतीकरण (ब) िश ा (क) मजबुतीकरण नाही . मजबुतीकरण ह े वत न पु हा एकदा
दिश त हो याची श यता वाढवत े, तर िश ेचा वापर िविश वत न दिश त न कर याची
श यता वाढिव यासाठी क ेला जातो . दुसरीकड े मजब ुतीकरण न करण े हणज े कोणताही
ितसाद न द ेणे आिण या मुळे वत नाची प ुनरावृ ी हो याची श यता कमी होत े.
सव साधारणपण े वत नवादी ह े िश े या िवरोधात असतात . कारण िश ेमुळे जीवाला कोणत े
वत न दाखवाव े यािवषयी कोणतीही मािहती िम ळत नाही तस ेच काही नकारा मक भावना
िनमा ण होतात िक ंवा अिधक प रिचत श दात , िश ा काय क ेले पािहज े हे िशकिव याऐवजी
काय क नय े हे िशकिवत े. असे करण ह े अ ययन व िश णा या या य ेत समािव नाही .
कारण िश ण िव ा या ला यान े / ितने काय क नय े यापे ा यान े / ितने काय कराव े हे
िशकव याचा य न करत े. जर आपण जीवा या ि कोना तून िवचार क ेला तर ,
मजबुतीकरण जीवला काय कराव े याब ल माग दश न करत े तर िश ेत काय कराव े याब ल
माग दश क समािव नाही . िशवाय िश ेपे ा मजब ुतीकरण अिधक काय म अस याच े
अ यासात ून िदस ून आल े आहे. मजबुतीकरण , याला द ैनंिदन भाष ेत फाय ाच े समजल े
जाऊ शकते, ते सकारा मक आिण नकारा मक अशा दोनम य े िवभागल े गेले आह े.
सकारा मक मजब ुतीकरण हणज े जीव या प रि थतीत राहतो या ि थतीत एक छान
ेरणा जोडण े, तर नकारा मक मजब ुतीकरण हणज े प रि थतीत ून वाईट ेरणा काढ ून
टाकण े, िव ा या या ि कोनात ून, चांगली वागण ूक दाखवणाया िव ा या ला चा @कलेट
देणे हणज े सकारा मक मजब ूतीकरण होय . तु ंगात अप ेि त वागण ूक दाखवणाया कै ाला
आठवड ्या या श ेवटी घरी जा याची परवानगी द ेणे हणज े नकारा मक मजब ूतीकरण आह े.
कारण क ै ाला त ु ंग टाळ याची िक ंवा या या / ित या वातं या या मया दापास ून (िविश
काळासाठी) मु हो याची परवानगी आह े. िश ा द ेखील दोन कारात मा य क ेली जात े.
पिह या कारात जीव या प रि थतीत राहतो या प रि थतीत एक अि य उ ेजना
जोडली जात े, तर द ुसया कार या िश ेत, वातावरणात ून एक स ुखद उ ेजना काढ ून
टाकली जात े. गृहपाठ न करणाया िव ा या ला शारी रक िह ंसेचा सामना करावा लागला तर
ही िश ा पिह या कारची आह े, तर याची ख ेळणी िहसकाव ून घेत यास ही द ुसया
कारची आह े. िवलोपन - ’ या प ुनरावृ ीला मजब ुतीकरण िदल े जात नाही त े नाही से
होतात .“ िशकून अंगवळणी पड याची ि या ही थािपत झा यान ंतर ते चालू ठेव यासाठी
वेळोवेळी मजबूत केले पािहज े. जे हा वत न मजब ूत केले जात नाही त े हा त े काही
काळानंतर अ य होत े.
सामा यीकरण :
या माण े जीव एखा ा उ ेजनेला न ैसिग क र या ितसाद द ेतो याच माण े याच
कार या उ ेजनेला तशीच समान अ ंगवळणी पडल ेली िति या दिश त करत अस यास
याला सामा यीकरण हणतात . भेदभाव - हे दोन व ेग या उ ेजनांम ये फरक कर याची
जीवांची मता य करत े. िवशेषत: जे हा उ ेजनांना समान िति या िद या जातात
ते हा भ ेदभावाची ि या क ेली पािहज े अ यथा जीव दो ही उ ेजकांना, जरी त े िभ न
असल े तरीही सार याच िति या द ेऊ शकतो . munotes.in
Page 77
अ यापक िश णातील नवक पना
77 मजबूतीकरण माण : वत नवादाची द ुसरी स ंक पना हणज े मजब ूतीकरण ग ुणो र
( माण ) फ नरन े वेळ आिण वत नावर अवल ंबून एखा ा जीवाला प ुर कृत कर याच े
िविवध अन ुपयोग प रभािषत क ेले. चल आिण ि थर अ ंतराला आिण ग ुणो रासह
मजबूतीकरण पार पाडण े याला मजब ूतीकरण ग ुणो राचा वापर हणतात .
उ फ ुत परतावा : िवसरल ेले वत न ठरािवक व ेळेनंतर पु हा दिष त होऊ लागत े. वत णूक
बळकट होत नाही ते हा ती ीण होत े, परंतू असे देखील आढ ळून आल े आहे क एका
िविश व ेळेनंतर िशकल ेले व त न पु हा दिश त होऊ लागत े याला उ फ ूत परतावा
हणतात .
िशक यासाठी वत ना मक ि कोण :
िशक यासाठी सामा य वत ना मक ि कोन प ुढील माण े आहेत.
१. िशकणा रा मु यत: िन य आिण स य भ ूिमका घ ेतो.
२. सूचना स ंरिचत आिण प तशीर असतात .
३. ठोस आिण प रभािषत श ै िणक य ेये, उि ्ये आिण धोरण े हे सामा यत :
िशकणाया साठी आह ेत आिण त े वैयि क िव ा या साठी नाहीत .
४. िश ण मोजल े जाऊ शकत े.
५. हे गृिहत धरले जात े क , सुिनयोिजत , सूचना मक ह त ेपामुळे इि छत िश ण
प रणाम िम ळू शकतात .
६. सरलीकरणावर ल क ि त करा (सो यापास ून सु वात करा आिण अिधक किठणाकड े
गती करा .)
७. सूचना ा िश क िनय ंि त आह ेत.
अ यापना या वत ना मक ितमान /मॉडेलचे प रणाम :
१. िशकणाया ला िशक याच े प प रणाम सा ंिगतल े पािहज ेत, जेणेक न त े अपे ा ठेऊ
शकतील आिण िदवसा या धड ्याचा प रणाम या ंनी सा य क ेला आह े क नाही ह े
वत: ठरवू शकतील .
२. िशकणाया नी िशक याचा प रणाम साधला आह े क नाही ह े ठरव यासाठी या ंची
चाचणी केली पािहज े. िव ा या ची स ंपादन पात ळी तपास यासाठी आिण यो य
अिभ ाय द े यासाठी चाचणी आिण म ू यमापन ह े िशक या या माम य े एकि त क ेले
जावे.
३. िश णाला चालना द े यासाठी िश ण साम ीचा म यो य र या क ेला पािहज े.
ाधा य म हा साध े ते गुंतागुंतीचे, ात त े अ ात आिण ान त े उपयोजन अस े
व प घ ेऊ शकतो . munotes.in
Page 78
अ यापक िश ण
78 ४. िशकणाया ना अिभ ाय दान करण े आव यक आह े जेणेक न त े कसे करत आह ेत
यावर ल ठ ेवू शकतील आिण आव यक अस यास स ुधारा मक कारवाई क
शकतील .
५. मजबूतीकरण आिण िश ेचे तं िश का ंनी वगा त इ वत नाला चालना द े यासाठी
आिण िव ा या या अवा ंिछत वत नाला पराव ृ कर यासाठी वापरल े आहे.
िश क वगा त काय करतो आिण िश का या काया चा िव ा या या िशक यावर ,
समज यावर , बौि क वाढीवर िक ंवा कौश या ंवर काय य प रणाम होतो याव न
अ यापनाच े मू यमापन क ेले जाऊ शकत े आिण त े समजल े जाऊ शकत े. जर िशकवण े ही
एक कला अस ेल, तर वत णूक या ि कोनात ून ती कामिगरी व प रणामाशी जव ळून
संबंिधत आह े. चांग या अ यापनाचा िव ा या वर सकारा मक भाव पडतो . अ यापन व
िश क िश णासाठी अस े हटल े जते क , जर ख ूप चांगला िश क सापडला तर ह े य ा
िश काचा आदश हण ून वापर क ेला जाऊ शकतो आिण या या िश का ं या
िशकव या या मत ेचे रह य काय आह े हे शोधून काढता य ेते.
४.३.२ मता आधा रत ि कोन :
साठ आिण स र या दशकात िश का ं या िश णासाठी स मता िक ंवा प रणाम आधा रत
ि कोन िवकिसत झाला . या ि कोनाम य े मुलाब ल आिण म ुलाला काय िशकवल े
पािहज े याब ल एक या ंि क ि कोन आह े. या ि कोना या समथ कांसाठी ानाम य े
वतं मता ंचा समाव ेश आह े या वत ं पणे िशकव या जाऊ शकतात आिण या ंचे
मू यांकन वत ं पणे केले जाऊ शकत े.
टन व हौसम (१९७२ ) नुसार, एक मता आधा रत िश क िश ण काय म हा
िव ा या या काय मते या कामिगरी ार े दाखिव या जाणाया मता िनिद करतो आिण
या िनकषा ंची पूत ता कर यासाठी िव ा या ला जबाबदार धरतो . या मता हणज े मुलांची
बौि क , सामािजक , भाविनक आिण शारी रक वाढ स ुलभ करणाया वृ ी, समज, कौश य े
आिण वत न होय . िव ा या या यो यत ेचे मू यांकन कर यासाठी तीन कारच े िनकष
वापरल े जातात . (१) िव ा या या स ं ाना मक आकलनासाठी ान िनकष ; (२) या या
िशकव या या वत नासाठी कामिगरी िनकष ; आिण (३) उ पादन िनकष , जे या या
िव ा या या कामिगरीच े प र ण क न या या िशकव या या प रणामकारकत ेचे
मू यांकन करतात . स मता आधा रत काय म काय दश न (कामिगरी ) आिण उ पादन
िनकषां या वापरावर भर द ेतात, तर पार ंपा रक काय मांनी ान िनकषावर जोर िदला
आहे.
अ ग य िस ा ंतानुसार स मत ेवर आधा रत िश क िश ण मॉडेल हणज े िश णाचा एक
कार आह े जो िश का या िविश कौश या या स ंपादनावर ल क ि त करतो . िश का ंना
मूलत: दोन कार या कौश याची गरज असत े.
munotes.in
Page 79
अ यापक िश णातील नवक पना
79 १) ान आिण कौश या ंमधील मता याम य े िशक या या अ मत ेब ल यावसाियक
ानाचा आधार समािव आह े आिण
२) सहकाया सार या मानवी नात ेसंबंधातील मता , यासाठी िश का ंना उपय ु , िभ न,
सहान ुभूतीपूव व मु असण े आव यक आह े.
ू टन आिण लाक (२००० ) यांनी स मत ेवर आधा रत िश क िश णाच े पाच ेणीम य े
वग करण क ेले.
१) सं ाना मक मता : जे ान आिण बौि क कौश य े व िशकणाया कडून अप ेि त
असल े या मता ंशी संबंिधत आह े.
२) कामिगरी मता : याम ये िशकणारा दाखिवतो क तो िक ंवा ती काहीतरी क
शकतो .
३) प रणाम मता : इतरांम ये बदल घडव ून आण यासाठी .
४) भावी मता : या अशा अप ेि त व ृ ी आिण म ू ये आहेत या ंचे मू यमापन अिधक
कठीण आह े.
५) अ वेषण मता : याम य े अ यापनाब ल अिधक जाण ून घे यासाठी िश का ंना
संधी उपल ध क न द ेणारे ि याकलाप समािव आह ेत.
स मता आधा रत िश क िश ण काय म समथ न करतो अशी अन ेक आव यक व ैिश ्ये
आहेत. यातील एक व ैिश ्य हणज े े काया वर (फ ड वक ) भर देणे. काय दश न आिण
उ पादन िनकषा या वापरावर वाढीव भर द े याचा आिण पार ंपा रक ानावर िक ंवा
अ यास म प ुण कर याया िनकषा ंवर कमी अवल ंबून राह याचा िश क िश णाचा कल
आहे. (कूपर १९७२ ) स मत ेवर आधा रत काय म ह े वा तवािभम ुख असतात ; िव ाथ
मुलांशी संवाद साध यात बराच व ेळ घालवता त आिण या ं या अन ेक मता ंचे मू यमापन
या यव थ ेत केले जाते.
िश क िश ण काय माच े आणखी एक वा ंछनीय व ैिश ्य हणज े वैयि क ृत सूचना. याचा
अथ िशक याचा ि य ेत िव ा या चा सि य सहभाग होय . स मता आधा रत काय माची
लविचकता ही िव ा या ना शै िणक उि ा ं या िविश महािव ालया या चौकटीत य ेये
आिण उि ्ये िनवड याची परवानगी द ेते. यामुळे यांचे वत ं बन याची , विनद िशत
बन याची आिण सतत िशकणार े बन याची श यता वाढत े. हे मॉडेल िश का ंना या ं या
िव ा या या िश णासाठी व ैयि कक ृत स ूचनांची त व े आिण ि या भाषा ंत रत
( पांत रत) कर यास स म करत े.
स मता आधा रत काय मात यश एका अथा ने ि थर असत े आिण व ेळ बदलत े. यावर
कौश य े ा क ेली जातात तो िनकष तर काय म िनिद करतो आिण िव ाथ या या
वत: या व ेगाने ो ाममध ून पुढे जातो ; तो या या इ छ ेनुसार व ेगाने िफरतो व श य
असेल या व ेगाने िफरतो . munotes.in
Page 80
अ यापक िश ण
80 स मता आधा रत िश क िश ण काय मा या क थानी िनद शानुसार मॉड्यूल आह े.
िशकणाया चे संपादन आिण एखादी िविश मता िक ंवा वैिश पूण अ न ेक मता ंचे
ा यि क स ुलभ कर या या उ ेशाने िशकव या या ि याकलापा ं या एक स ंच हण ून
िनद शा मक मॉड्यूल प रभािषत क ेले जाऊ शकत े.
पारंपा रक काय माप े ा स मता -आधा रत काय म अिधक े ािभम ुख असतात .
प रणामी , िव ाथ साव जिनक शाळांम ये मुलांसह स ंवाद साध यात बराच व ेळ घालवतात
आिण या यव थ ेत या ं या अन ेक मता ंचे मू यमापन क ेले जात े. स मता आधा रत
काय मांम ये प पण े न मूद केलेली उि े ही िव ा या ने आ मसात करावयाची मता
िनिद कर यासाठी वापरली जाता त.
चौकशी क न मािहती घ े याचा य न स ु आह े. चौकशी कल असल ेले िश क -
िश ण ितमान : ही एक ापास ून सु होणारा स ूचनांचा ि कोन आह े. िव ाथ या ंचे
वत:चे ान तयार करतात कारण त े िविवध अन ुभवांम ये गुंतलेले असतात . जे यांना
उपाय शोध या ची स ंधी देतात. िश णातील चौकशी प रवत नकारी अस ू शकत े याचा
उपयोग प ुढील माण े होऊ शकतो .
वगा त अ यास म तयार कर याची ि या हण ून
आिण ान िनमा ण कर याची ि या हण ून
या ार े संशोधन प ूण केले जाते असे एक साधन हण ून
बांधणी, कथन, शोध आिण कटीकरण या ार े शोध याच े साधन हण ून
यावहा रक ान य ु प न िक ंवा विध त कर याच े साधन हण ून आिण
समाजात काय चालल े आहे हे जाणून घे याचा एक माग हणून कारण चौकशीचा उ ेश
सामािजक आह े आिण याच े धोरणा मक प रणाम असतील .
िव ाथ िश कांना िटका मक िवचारक व सज नशील सम या सोडवणार े बनवण े.
४.३.३ चौकशी क ि त िश क - िश ण ितमान :
हे केवळ थािपत त य े सादर कर याऐवजी िक ंवा ानाचा ग ुळगुळीत माग िच ीत
कर याऐवजी , सम या िक ंवा प रि थती मा ंडून सु होत े. ि य ेस सहसा स ुलभ
क या ारे मदत क ेली जात े. चौकशी करणार े यांचे ान िक ंवा उपाय िवकिसत कर यासाठी
सम या आिण ओ ळखतील आिण या ंचे संशोधन करतील . चौकशी आधा रत िश ण ह े
सम या आधा रत िश णाशी जव ळून संबिधत आह े आिण सामा यत : लहान तरावरील
तपास आिण क प त सेच संशोधनात त े वापरल े जात े. चौकशी आधा रत स ूचना
िव ा या ना िटका मक िवचार कौश य िवकिसत कर यास आिण सराव कर यास अन ुमती
देते. चौकशी आधा रत िश ण हणज े ’अशी एक अ यापन प ती आह े जी िव ा या ची
िज ासा आिण िटका मक िवचार कौश या ंचा िवकास वाढिव या चा वै ािनक प तीला
एक आणत े.“ चौकशी आधा रत िश ण ह े ितब ता , कुतूहल आिण योगाला ो साहन
देते. िव ा या ना िनद श दे याऐवजी या ंना िवचा न आिण उपाय शोध ून काढ ून िकंवा
तयार क न िवषया या खोलात जा याचा अिधकार िदला जातो . हे हणजे िनयम आिण munotes.in
Page 81
अ यापक िश णातील नवक पना
81 माग दश क त वा ं या कठोर स ंचापे ा िश णासाठी एक त व ान आिण सामा य ि कोन
आहे.
चौकशी आधा रत िश क िश ण ितमान /मॉडेलची व ैिश ्ये :
चौकशी िश णा दर यान िव ाथ या िविश िश ण ि या ंम ये गुंततात याम य े पुढील
गो ी समािव आह ेत.
यांचे वत:चे िनमा ण करतात .
िक ंवा ा ंचे उ र द े यासाठी समथ न पुरावे िमळिवण े.
गोळा क ेलेले पुरावे समजाव ून सांगणे.
अ वेषण ि य ेतून िमळाल े या ानाशी प ीकरण जोडण े.
प ीकरणासाठी य ु वाद आिण सम थ न तयार करण े.
चौकशी िश णाम य े िवकिसत करण े, िन र ण करण े कोणती मािहती आिधच न दवली
गेली आह े हे शोध यासाठी स ंशोधन करण े, योगासाठी प ती िवकिसत करण े सांि यक
सामु ी (डेटा) संकलनासाठी उपकरण े िवकिसत करण े, डेटा गोळा करणे, याचे िव ेषण
करणे व याचा अथ लावण े, संभा य प ीकरणा ंची पर ेषा तयार करण े आिण भिव यातील
अ यासासाठी अ ंदाज तयार करण े यांचा समाव ेश होतो .
चौकशी - आधा रत िश ण कस े लागू केले जाऊ शकत े?
िव ा या या ान व मता तराला चौकशी ि या ज ुळवून घे यासाठी िश क मह वाची
भूिमका बजावतात . चौकशी आधा रत पाठ वापरताना िश क प ुढील बाब साठी जबाबदार
आहेत.
१. चौकशी ि या स ु करण े.
२. िव ाथ स ंवादाला ो साहन द ेणे.
३. लहान गट आिण वग चचा दर यान स ं मण.
४. गैरसमज द ूर कर यासाठी िक ंवा साम ीब ल िव ा या ची समज िवकिसत कर यासाठी
ह त ेप करण े;
५. वै ािनक ि या आिण व ृ ीचे मॉडेिलंग; आिण
६. नवीन साम ी ान तयार कर यासाठी िव ा या या अन ुभवांचा वापर करण े.
धड्याची उि े आिण िव ा या या मता ं या आधार े िश का ंनी ते िकती माग दश न
करतील ह े ठरवाव े. िश क िकती सहा य द ेतात याची पवा न करता , चौकशीच े मूलभूत
उि ह े िशक या या ि य ेदर यान िव ा या ची संल नता आह े. वगा त चौकशी आधा रत
प त चा समाव ेश करताना , िश का ंनी हे सुिनि त क ेले पािहज े क चौकशी च ा या सहा
ट या ंपैक य ेक ट पा प ूण झाला आह े. munotes.in
Page 82
अ यापक िश ण
82 चौकशी च ाच े सहा ट प े :
१. चौकशी - ’काय अस ेल तर “ िकंवा ’मला आ य वाटत े“ या ाची चौकशी करण े.
२. संपादन - मंथन श य असल े या ि या
३. मत - चाचणी कर यासाठी ’मला वाटत े“ िवयाम ओ ळखणे
४. अंमलबजावणी - योजना तयार करण े आिण अ ंमलबजावणी करण े
५. सारांश - पुरावे गोळा करणे आिण िन कष काढण े.
६. दश न - साम ीकरण आिण स ं ेषण प रणाम
चौकशीिभम ुख िश क िश ण ितमान /मॉडेलचे मह व :
या कारची स ूचना िव ा या या न ेतृ वाखाली असत े आिण या साठी या ंचा अथ पूण
सहभाग आव यक असतो आिण िव ा या या सहभागास ो साहन िमळत े.
िव ाथ मािणत चाच या ंवर चा ंगली कामिगरी करतात .
अिधक सकारा मक शाल ेय सम ुदाय आिण िशक याच े वातावरण
एक शाल ेय सं कृती जी श ै िणक कामिगरीला ो साहन द ेणे आिण क ंटाळवाण ेपणा
टाळत े.
गुंतलेले िव ाथ या ं या वत : या िशक यात अिधक भाविनक वत ना मक आिण
बौि क र या ग ुंतलेले असतात .
अिधक पार ंपा रक या यान पाहात िश का ंना िव ा या चे काम पाह याची स ंधी कमी
असत े. याचा अथ यां याकड े अयो यता िक ंवा गैरसमज द ु त कर या या कमी स ंधी
आहेत आिण कौश य िवकास व िश णाच े माग दश न कर या या कमी स ंधी आह ेत.
उदाहरणाथ , गिणताच े िश क चौकशी धड ्यादरमयान िव ाथ सम या सोडव या ारा
कसे कसे काय करतात ह े पाह शकतात . गिणतातील िश क सम या ंचे िनराकरण कस े
करायचे हे दाखव ू शकतात , परंतू िव ा या ना उपाय शोधता ंना पाह न , ते तेथे
जा यासाठी घ ेतले या पायया ब ल अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यास स म
आहेत.
हे िश का ंना दु त कर यास आिण माग दश न कर यास अन ुमती द ेते. परंतु हे यांना
येक िव ाथ सम या व या या िनराकरणाकड े एक अनो या प तीन े कसे पाहतो
हे सु ा बघ याची परवानगी द ेते. यानंतर िश क या ंचे िव ाथ कस े िवचार करतात
आिण िशकतात याची सखोल मािहती िमळव ू शकतात .
चौकशी क ि त ितमान / मॉडेलम य े िश का ंची भ ूिमका अन ेक घटका ंचा समाव ेश
करते :
िश क िवषयाची ओळख क न आिण ा ंना ो साहन द ेवून चौकशी ि या स ु
करतात . munotes.in
Page 83
अ यापक िश णातील नवक पना
83 ाच े उ र द े याचा य न करणाया िव ा या म ये ते क ि त स ंवाद आिण चच ला
ो साहन द ेतात व माग दश न करतात .
िश क लहान सम ुह आिण स ंपूण वगा तील चच दर यान िव ा या ना माग दश न करतात .
ते सं मण िनि त करतात .
िश क चच कडे ल द ेतात आिण ग ैरसमज प करतात . ते िव ा या ना साम ीची
समज वाढव यासाठी मािहतीची भर घालतात .
िश क िव ा या साठी चौकशी वत णूक मॉड ेल करतात .
िशकण े अिधक समप क बनव यासाठी त े िव ा या चे अनुभव चच त आणतात .
िश कान े िदलेले माग दश न आिण न ेतृ वाचे माण िभ न अस ू शकत े. िविश धड े आिण
संक पना ंशी ज ुळवून घे यासाठी िश क ह े बदल घडव ून आण यास स म आह ेत.
या यित र , यांचे िव ाथ कसे ितसाद द ेतात ह े जाण ून घेऊन िश क खरोखर
आकष क िश ण अन ुभव तयार क शकतात .
४.४ िचंतनशील िश ण - संक पना आिण मह व
’आ ही अन ुभवात ून िशकत नाही ... आ ही अन ुभवावर िच ंतन क न िशकतो .“ - जॉन डच ुई.
िचंतनशील सराव हणज े, ' वत:ची आिण सरावाची नवीन अ ंत ी िमळिव या या िदश ेने
अनुभवात ून िशकण े' (िफनल े, २००८ ).
िचंतनशील सराव सामा यत : एक ि या हण ून पािहला जातो . याम य े य या ं या
अनुभवांवर परत जातात , यां या भ ूतकाळातील क ृती आिण प रि थतीची ग ंभीरपण े
क पना करतात . (अल मह द , २०१३ ). शै िणक े ात, िचंतनशील सराव हणज े
शै िणक बाब वर मािहतीप ूव क आिण तािक क िनण य घेणे व यान ंतर या िनणया ं या
प रणामा ंचे मू यांकन करण े. (टॅगाट आिण िव सन , १९९८ , पेज २). पुढील क ृती
कर यासाठी हा एक िवचार आिण मागील अन ुभवांचे मू यांकन आह े. अशा कार े हे समजल े
जाते क िच ंतनशील सरावा या मदतीन े लोक ह े अनुड़, लोक व प रि थतीकड े मागे वळून
पाहतात , या सवा चे मू यमापन करतात आिण या ं याकड ून शै िणक अथा ने फायदा
घेतात. (सीमेर, ओडाबसी सीम ेर आिण व ेकली, २०१३ ) जे पर (२००३ ) देखील स ुिचत
करतात क म ुळात, िचंतनशी ल सराव हणज े लोक त े अनुभवतात या गो ी िवषयी िवचार
क न िशकण े आिण याकड े वेग या ि कोनात ून पाहण े, याम ुळे यांना पुढील पावल े
उचल यास मदत होत े. या संदभा त िचंतनशील सराव हा टीका मक िवचारसरणी , आ म
जाग कता िवकिसत करण े, वैयि क ान वापरण े आिण सम या ंचे िनराकरण करण े यांची
आव यकता िनमा ण करतो . (चांट, हेफनर व ब ेनेट, २००४ ). िशवाय , हे िव मान
समज ुत सह नवीन अन ुभवां या स ुसंवादाला ो साहन द ेते (कुमारी, २०१४ ).
एक िच ंतनशील िश क हा
वगा तील सरावातील कोड च े परी ण करतो , यांना चौकटीत बसिवण े व सोडिव याचा
य न करतो . munotes.in
Page 84
अ यापक िश ण
84 तो िकंवा ती िशक यासाठी आणल े या ग ृहीतक आिण म ू यांब ल जाग क असतात व
िवचारतात .
तो िकंवा ती िशकवत असल े या स ं था मक आिण सा ं कृितक स ंदभा कडे ल द ेतात.
अ यास म िवकासात भाग घ ेते आिण शाळा प रवत न य ना ंत सहभा गी होतो आिण
वत: या यावसाियक िवकासाची जबाबदारी घ ेतो.
िचंतनशील अ यापन ही िश का ंचे िवचार व िन र ण े, तसेच या ं या िव ा या चे िवचार
गोळा करणे, न दवण े व या ंचे िव ेषण करण े आिण न ंतर यात बदल कर याची अिदक
प तशीर ि या आह े. हा CPD साठी एकदाच क ेलेला ि कोन नाही , परंतु अशी एक
च य ि या आह े. िजचा भाव पडायचा अस ेल तर जी िनयिमतपण े घडण े आव यक
आहे. िश का या िश णात जरी िटका मक िवचारसरणी मह वाची भ ूिमका बजावत असली
तरी, कालांतराने आपल े य त काय आपल े जीवन याप ू लागत े आिण एक पाऊल माग े
घेणे, आप या सरावाकड े वेग या ि कोनात ून पाहण े आिण आप या िव ा या या
िशक या या अन ुभवाला अिधक चा ंग या कार े समथ न दे यासाठी स ुधारणेची े े
ओळखणे हे आपण सहजासहजी िवस शकतो . अनेक िश का ंना चा ंगले िदवस आल े
आहेत हे ल ात घ ेता िचंतनशील अ यापन ख ूप सारा फरक क शकत े. तथािप , आणखी
बरेच िश क भाराव ून गेले आहेत आिण या ंना खूप तणावप ूण आिण ासदायक िदवसा या
शेवटी कस े सामोर े जाव े हे मािहत नाही . या करणात , िचंतनशील अ यापन ह े
िश का ंसाठी एक अिनवाय साधन आह े. िचंतनशील अ यापना म ये अ यापन आिण
िशक याब लचया एखा ा या अ ंतिन िहत िव ासा ंचे परी ण करण े आिण अ यास म
िशकव याप ूव , दर यान आिण न ंतर य वगा या सरावाशी स ंरेखन करण े समािव आह े.
िचंतनशीलपण े िशकवता ंना, िश क या ं या िशकव याब ल ग ंभीरपण े िवचार करता त आिण
भावी अ यापना या प ुरावा शोधतात . िचंतनशील अ यापन ही एक ि या आह े या ार े
िश क या ं या िशकव या या प त चा एक ूण प रणामकारकत ेचे परी ण कर यासाठी
यां या िशकव या या प त वर िच ंतन करतात . िशकव या या प त म य े सुधारणा िक ंवा
बदल आव यक अस ू शकतात ज े या िव ेषणा मक ि य े या प रणामा ंवर अवल ंबून आह े
जे टीका मक िवचारसरणीवर अवल ंबून आह े.
या या :
िचंतनशील अ यापन ही एक ि या आह े िजथ े िश ण या ं या िशकव या या प त वर
िवचार करतात , काही गो ी कशा िशकिव या ग े या आ िण चा ंग या िश ण प रणामा ंसाठी
सराव कसा स ुधारला िक ंवा बदलला जाऊ शकतो याच े िव ेषण करतात . स या काय क ेले
जात आह े, ते काल क ेले जात आह े आिण िव ाथ िकती चा ंगले िशकत आह ेत हे
िचंतनशील ि य ेतील काही म ु े िवचारात घ ेतले जाऊ शकतात .
नवीन व अन ुभवी िश का ंसाठी या ं या िशकव या या प ती आिण एक ूणच मानिसक
आरो य स ुधार यासाठी िच ंतनशील अ यापन ि या हा एक उ क ृ माग असू शकतो .
हणून तु ही वत :ला िवचारत असाल क मी मा Pया आधीच अितशय य त व ेळाप कात
िचंतनशील िश ण आिण वम ू यांकनाची ही प त कशी समाकिलत क ? पुढील काही munotes.in
Page 85
अ यापक िश णातील नवक पना
85 िवभाग त ु हाला त ु ही वत : या िच ंतनशील काया चे द तऐवजीकरण कर यासाठी त ु ही
वाप शकणाया िचंतनशील िश ण जन ल या मागा सोबतच काही यावसािहक क पना व
सूचना दान करतील .
४.४.१ िचंतनशील िश णाला ो साहन द े यासाठीची धोर णे :
िचंतनशील हो यासाठी एक ि या आव यक आह े आिण एक भावी िच ंतनशील
यवसायी (वापरकता ) हो यासाठी िविवध साधन े वापरावी लागतात . या िच ंतनशील
साधना ंपैक तीन साधन े हणज े िचंतनशील डायरी , िचंतनशील ि हिडयो िव ेषण आिण
िचंतनशील समवय क सहयोग / स ह े आहेत, यायोग े अ यापनातील या िच ंतनशील
साधना ं या भ ूिमकेब ल आिण ही साधन े िश का ं या वाढीस कशी ो साहन द ेऊ शकतात
याब ल अ ंत ी िम ळिव यासाठी मदत करतात .
िचंतनशील दैनंिदनी :
िचंतनशील द ैनंिदनी िक ंवा जन लची या या ’सामा यत : रका या पाना ंची एक नोट बुक,
बुकलेट िक ंवा िव ा या साठी िवचार , िशक या या अन ुभवांतील िति या आिण
िशक या या ि याकलापा ंब ल अगदी आ ंत रक भीती न दव यासाठी इतर कोणताही
ोत“ हणून केली जात े. (िह , २००१ , पृ. १९). गॅलेगो (२०१४ : ९७) नुसार, एक
िचंतनशील द ैनंिदनी ही ’अनुभवी िश का ं या जाग कता वाढव याचा , सराव वाढव याचा
तसेच नविश या िश का ं या यावसाियक िवकासाला चालना द े यासाठीचा एक स ंभा य
माग आहे.“ िचंतनशील द ैनंिदनी िक ंवा जन स ह े अ यापन े ात िच ंतनशील सरावाला
चालना द ेणारे एक अम ू य साधन हण ून ि व कारल े जाते. डायरी ही घडल े या व ैयि क ,
मह वा या िशक या या आिण अ यापना या अन ुभवाची न द सादर कर याच े एक
मौ यवान साधन दान करत े व िश का ंना या ंचा आ मिव ास दश िव याची स ंधी देते. एक
डायरी ठ ेवणे हे यां या अन ुभवांब ल या िविश घटना आिण भावना प तशीरपण े
िलिह यात आिण या न दवल े या अन ुभवांकडे परत य े यास मदत करत े, जे हा त े हवे
असत े; हणून िच ंतनशील िनयतकािलका ंना आठवण वर प ुनिव चार कर याचा , यांना
िवसर यापास ून ितब ंिधत कर याचा आिण घटना ठोस कर याचा एक माग मानला जाऊ
शकतो . भूतकाळातील अन ुभव ल ात ठ ेव यावर आिण िलह न ठ ेव यावर असल े या
दैनंिदनी िलिह या या भावा यित र , दैनंिदनी ही य ना या ं या िच ंता आिण
सम या ंवर चचा कर यास आिण िच ंतनशील िवचार कर यास मदत करत े. डायरी
िश का ंना या ं या िशकव या या प तीम य े ते काय करतात यावर िवचार यास आिण
यांचे िन र ण कर यास मदत करतात . अशा कार े, िश क जाणीवप ूव क या ं या
िशकव या या प त च े परी ण आिण िव ेषण करतात . या िवचार याचा व
िव ेषणाचा प रणाम हण ून, एक िच ंतनशील डायरी िश का ं या यावसा ियक प त ना
जाग कता िनमा ण कर यास आिण ो साहन द े यास अन ुमती द ेते. दैनंिदनी िलिह यान े
िश का ं या आ म -जाग कत ेला चालना िम ळते, यांना अ यापनाशी स ंबंिधत काही
सम या ंब ल जाणीव हो यास मदत होत े आिण या ंची तक श वाढवत े. िचंतनशील
जन िलंग िश कांना या ं या प ती ब ळकट कर यास , यां या वत : या िव ासाब ल
आिण भाषा िशकव याब लच े ान याब ल जाग कता िनमा ण कर यास आिण समज ून munotes.in
Page 86
अ यापक िश ण
86 घे यास स म करत े. यानुसार, िश का ंना या ं या िशकव या या िव ासाब ल आिण
ानाब ल जाग कता या ंना या ं या साम य आिण कमक ुवतपणाची जाणीव कर यास
अनुमती द ेते आिण हण ूनच, यां या िशकव या या प ती िवकिसत करतात आिण या ंचे
ि कोन िव त ृत करतात . इतकेच काय , िनयिमत द ैनंिदनी िलिह यान े िश का ंना या ं या
िशकव या या श ैलीब ल अिधक सखोल समज िवक िसत कर यास , यां या क ृती आिण
मू याची तपासणी कर यास आिण या ं या िशकव या या अन ुभवांकडे अिधक
आ मिव ासान े पाह यास मदत होऊ शकत े. हे िचंतनशील साधन िश का ंना आ याना या
प रि थतीत मदत कर यासाठी आिण अ यापन स ंदभा त येणाया अडचण ब ल अ ंत ी
िमळिव यासाठी फायद ेशीर आह े. दैनंिदनी ार े वगा तील ि या ंवर टीका मक िच ंतन
के याने वायत ा ा होत े आिण िनण य घे याची कौश य े सुधारतात . िव ा या या
गरजांब ल अिधक स ंवेदनशील हो यावर डायरी ठ ेव यावर प रणाम द ेखील ती अधोर ेिखत
करते. दैनंिदनी लेखना या अन ेक फाय ा ं यित र , दैनंिदनी ल ेखन ही एक भावी प त
हणून पािहली जात े जी अथ पूण िवचारसरणीला ो साहन द ेते आिण मागील
िशकव या या अन ुभवांवर िटका मक िवचार वाढवत े. थोड यात , िश का ंना वगा तील
मह वा या घटना व तपशीला ंकडे समालोचना मकपण े पाह याची , यांची कौश य े व
प त ची सखोल मािहती घ े याची आिण या ं या क ृत चे मू यमापन कर यात आिण ग ंभीर
िचंतनात ग ुंत यासाठी या ंना माग दश न कर याची एक मह वाची स ंधी दैनंिदनी िनमा ण
करते.
िचंतनशील ि हिडयो िव ेषण :
िचंतनशील द ैनंिदनी सोबतच (डायरी ), वा तिवक अ यापनाच े ि हिडयो िव ेषण ह े
आणखी एक फायद ेशीर साधन हण ून उदयास आल े आह े जे िशकव या या प ती
सुधार यासाठी िच ंतनशील सरावात ग ुंतव यासाठी मदत करत े. िचंतनशील अ यापनाचा
एक भाग हण ून ि हिडय ना एक नािव यप ूण , भावी आिण व त ुिन ता - चिलत साधन
मानल े जात े. िचंतनशील ि हिडयो िव ेषण ह े िश का ंना याच े वत :चे अ यापन न दी
कर याचा , नंतर या ंचे िन र ण करणारा आिण या ं या अ यापनाची ग ुणव ा
वाढिव या या उ ेशाने यावर िच ंतन कर याचा एक माग हण ून प र भािषत क ेले जाऊ
शकते. वाढते सािह य ह े िश का ंची मता स ुधार याचा , यां या वत : या िशकव याब ल
अिधक जाग क हो यासाठी आिण िच ंतनशील अ यापनाला ो साहन द े याचा एक
शि शाली माग हण ून ि हिडय या वापरावर काशझोत टाकत े. ि हिडय चा वापर
िश कांना या ं या अ यापनाच े जाणीववार िटका मक िव ेषण कर यास आिण यावर
िचंतन-मनन कर यास आिण अ यापन व अ ययनाब ल िश का ंची जाग कता
वाढिव यास मदत करतो . िश का ंम ये जाग कता व िच ंतनशीलता वाढव याबरोबरच
ि हिडयोचा अ यापनातील वापर िश का ंना अिधक िचंतनशील व भावी िश क हो या या
ीने इतर फायद े दान करतो . उदाहरणाथ ि हिडयो ह े िस ा ंत व सराव या ं यांतील द ुवा
समजून घे याची आिण क ृत ची एक ेक चौकट प ु हा ल े करण े, ज करण े िकंवा पाहण े
याला परवानगी द ेऊन अ यापन व अ ययन ि य ेचे िव ेषण कर याची स ंधी दान
करतात . अशा कार े, िश का ंना या ं या िशकव या या काही प ैलूंची जाणीव होत े आिण
वगा नंतर या ंना या ं या कामिगरीब ल काय आठवत े आिण त े ि हिडयोम य े व त ुिन पण े
काय पाहतात याची त ुलना करतात . हणज ेच, ि हिडयो ह े वत : या िशकवणी चा आरसा munotes.in
Page 87
अ यापक िश णातील नवक पना
87 मानल े जातात . कारण त े एक अ सल , वा तिवक जग हण ून वगा त खरोखर काय घडत े ते
कट करतात . पुढे, अ यापनाच े ि हिडयो िटपल ेले भाग ह े िश का ंना ’ यां या य
कामिगरीच े तशीलवार न द ठ ेव यास आिण तपास ू शक यास “ आिण िश का ंना या ं या
वत: या गतीचा मागोवा घ े यास मदत करतात . अशा कार े िश का ंना या ं या व ैयि क ,
अि तीय िशकव या या प त च े िव ेषण, पुनरावलोकन आिण िच ंतन कर याची उ म
संधी आह े. ि हिडयो ार े या िव ेषण आिण म ू यमापना या मदतीन े, िश क या ं या
अ यापन काय दश नातील सम या त े े, साम य व कमक ुवतपणा ओ ळखू शकतात .
ि हिडयो व -िव ेषण िश का ं या वा तिवक िवचारा ंची एक िखडक (माग ) देऊ शकत े जी
संशोधका ंना िश का ंचे िव ास व क ृती यामधील स ंबंध समज ून घे यास मदत करत े.
िश का ंना अिधक ग ंभीरपण े ि चंतनशील ि कोन िवकिसत कर यासाठी , वगा त या ं या
वत: या िशकव या या वत नाची पडता ळणी कर यासाठी आिण या ं या यावसाियक
कृती स ुधार या या क ृती कर यासाठी ि हिडयो वापर ह े एक कायद ेशीर मा यम आह े.
ि हिडयो वापर हा िच ंतनशील िवचारा ंना चालना द े यासाठी , आशादायक बदल घडव ून
आण यासाठी , एखा ा या व ैयि क अ यापन कामिगरीब ल जाग कता िनमा ण कर याचा
आिण अशा कार े िश क यावसाियक िवकासाचा िव तार कर याचा एक भावी माग आहे.
िचंतनशील समवय क सहयोग / स :
िचंतनशील द ैनंिदनी आिण ि हिडयो र ेकॉिडंग माण ेच, िचंतनशील समवय क सहयोग
िकंवा स हा टीका मक िच ंतनात ग ुंत याचा म ु य माग आह े. िचंतनशील समवय क
स ादर यान , िश क एक ूण काम करतात आिण चचा करतात , क पना िनमा ण करतात ,
यां या िशकव या या प त वर एकम ेकांशी स ंवाद साधतात आिण एकम ेकांकडून
िशकतात . या ि य ेत, संवाद हा िच ंतनाचा अिवभा य भाग आह े. सि यपण े वत :चे
मू यमापन समािव असल ेली ि या ही यावसाियक स ुधारणेसाठी सहायक स ं ेषण
सुिनि त करत े. या स ंदभा त, समवय का ंसह सामाियकरण क पना ंची द ेवाणघ ेवाण
कर यात आिण िच ंतनशील िवचार स ुलभ कर यात ए क शि शाली भ ूिमका बजावत े.
िचंतनशील समवय क सहकाया चे िश क िवकासासाठी अन ेक फायद े आहेत अस े गृहीत
धरले जाते. उदाहरणाथ , हे अ यापन आिण िशक याब ल या क पना रोख यात मदत
करते, मागील अन ुभवांवर िच ंतन कर यास स म करत े, िश का ंची गुणव ा वाढवत े आिण
यानुसार अ यापन व िशक याची ि या स ुधारते. समवय क स ा ं ारे, िश का ंना या ं या
समज ुती आिण ग ृहीतका ंब ल अिधक जाग क हो याची आिण या ग ृहीतका ं या कारणा ंचा
शोध घ े याची स ंधी असत े. या यित र ज े अ यापनाच े स मीकरण आिण िश ण स ुलभ
कर यासाठी व यं-मू यांकन आिण सहयोग या दो ह ना ो साहन द ेते. सहयोगी िच ंतन
िश का ं या प त या ग ुणव ेला ो साहन द ेऊन िव ा या या यशाला ो साहन द ेते.
सहाकाया सोबतच े सहकाय हे सतत िवकासाचा माग उघड ू शकत े आिण अिधक
आ मिव ास िम ळवू शकत े. यािशवाय , इतर सहकाया सोबत एक काम क े याने
घटना ंब लच े अनुभव सामाियक कर यास चालना िम ळते आिण सामा य सम या ंब ल
पर पर समज िनमा ण कर यास चालना िम ळते. यामुळे, वगा तील सम या ंवर गंभीरपण े
िवचार करण े, नवीन क पना आिण िनराकरण े वापरण े, िश णाच े नवीन माग तयार करण े,
नवीन ि कोन दान करण े, एकमेकां या क ृत चे पुनरावलोकन करण े आिण िश का ं या
वाढीला उ ेजन द ेणे याला परवानगी द ेते. िचंतनशील द ैनंिदनी आिण िच ंतनशील ि हिडयो munotes.in
Page 88
अ यापक िश ण
88 िव ेषणा माण ेच, िश का ंचे सहकाय देखील आ हाना मक अस ू शकत े ही क ेवळ एक
काम करत नाहीत तर अिधक िच ंतनशील अ यासक हो यासाठी का ळजीपूव क िनयोजन व
सरावा या मदतीन े सहकाय वाढिव याची ि या द ेखील आह े.
िश का ंसाठी ७ िचंतनशील उप म :
१) पर पर स ंवादाच े गुणो र : मुले िश का ंना िकती ितसाद द ेत आह ेत यािव त े
यां याशी िकती बो लत आह ेत? यां या वगा त िशक याचा स ंवाद आह े क बोलण े मु यत:
एकतफ आह े?
२) वाढीची िनि त मानिसकता : िश क या ं या िव ा या ना या कार े ितसाद द ेतात
ते एक िनि त िक ंवा वाढीची मानिसकता े रत क शकतात . ह शार िक ंवा उ वल
अस याब ल िव ा या चे कौतुक के याने ि थर मानिसकत ेला ो साहन िम ळते तर या ंनी
िचकाटीन े काम क ेले आहे हे ओळख यान े वाढी या मानिसकत ेस ो साहन िम ळते.
३) सात यप ूण सुधारणा : िश क सात यान े िव ा या ना दु त करतात का ? िश का ंनी
िवसंगती टा ळावी; असे क एके िदवशी एखाद े उपस ंभाषण था ंबवणे पण द ुसया िदवशी
याकड े दुल करण े, कारण याम ुळे िव ा या म ये ग धळ होईल आिण िश क अ यायी
अस याची भावना िनमा ण होईल .
४) ितसाद द े याची स ंधी : िश क िव ा या ना ते काय िशकवत आह ेत याला ितसाद
दे याची प ुरेशी स ंधी द ेत आह ेत का ? ितसादा ंम ये िव ा या ना ाच े उ र द ेणे,
हाईटबोड सार या स ंसाधना ं या वापरास ो साहन द ेणे िकंवा ते यां या श ेजाया वर काय
िशकल े यावर चचा कर यास सा ंगणे समािव अस ू शकत े.
५) ांचा कार आिण तर : िश क ज े िवचारत आह ेत ते यां या वगा त वाढव ू
इि छत असल े या िशक या या प तीशी ज ुळतात का ? यांनी या ं या िव ा या ना
िवचारल े या ा ंचा कार हा ख ुला िक ंवा बंिद त, िविश िवषयावरील या ंचे मत, िकंवा
यो य वा अयो य असा अस ू शकतो . िव ा या या िशक या या तरासाठी त े िवचारात
असल े या ा ंची पात ळी यो य आह े का?
६) शै िणक िव . गैरशै िणक व ेळ : िजतक े िव ाथ िशक या या ि याकलापा ंम ये
गुंतले जातील , िततके ते अिधक िशकतील . धड्या या श ेवटी स ंसाधन े देणे िकंवा संचयी
काय देणे यासार या इतर स ं मणकालीन गो वर िकती व ेळ खच होतो या या त ुलनेत
िश का ंनी िशक या या ि याकलापा ंना िकती व ेळ िदला याचा मागोवा ठ ेव याचा य न
केला पािहज े.
७) िश का ंचे बोलण े िव िव ा या चे बोलण े : िवषयावर अवल ंबून िश का ंनी ठरवल े
पािहज े क िव ा या नी या ं याशी िकती बोलल े पािहज े या या त ुलनेत ते जे िशकत आह ेत
याब ल िकती बोलल े पािहज े.
munotes.in
Page 89
अ यापक िश णातील नवक पना
89 ४.५ नवक पना
संक पना : नावी य ह े सहसा नवीन आिण उपय ु गो चा प रचय हण ून समजल े जाते
असे क नवी प ता r, तं े िकंवा सराव िक ंवा नवीन िकंवा बदलल ेली उ पादन े आिण स ेवांचा
प रचय . शाळा िकंवा िश क िश ण स ं था या ं या अ यापन - अ ययन , िश ण िक ंवा
शाळा यव थापनाशी स ंबंिधत या ं या कामा या कोण याही प ैलूवर नवनवीन शोध िक ंवा
योग क शकतात , जेणेक न या ंना द ैनंिदन कामकाजात य ेणाया सम या आिण
अडचण वर मात कर यासाठी स ं थेची काय मता वाढ ेल. िश क िश णा या स या या
संरचनेला रा ीय , ांितक आिण िज हा तरावरील स ंसाधन स ं थां या न ेटवक ारे
पाठबळ िदले जाते जे सेवा पूव तरावर आिण द ेशभरातील सव िश का ंना सेवा दे यासाठी
सेवा काय मा ार े देखील िश क तयारी काय मांची ग ुणव ा व प रणामकारकता
वाढिव यासाठी एकि तपण े काय करत आह ेत. शालेय यव थ ेतील उदयो म ुख
माग यासाठी िश क िश ण आता अिधक आ हाना मक होत आह े. कारण िव ा या या
बदल या श ै िणक गरजा व तं ानातील गती याम ुळे िश का ं या जबाबदाया चे े
अिधक िव त ृत झाल े आहे. आता िश का ंचा अ यापन - अ ययन प रि थतीत ो साहन
देणे, सहा य करण े व या प रि तती स ुकर करण े यासार या िविवध भ ूिमका पार पाडा या
लागतात याम ुळे िशकणाया ला (िव ा या ला) या या कलाग ुणांचा शोध घ ेता येतो, यां या
शारी रक आिण बौि क मत ेची पूण जाणीव होत े, आिण जबाबदार नाग रक हण ून काय
कर यासाठी चा र य आिण वा ंछनीय सामािजक व मानवी म ू ये िवकिसत होतात .
िश क िश णातील नािव यप ूण प त चा अथ आिण संक पना :
अ यापन - अ ययन ि य ेत नािव य , सुधारणा िक ंवा िवकास कशासाठी आह े असे ते
मानतात या स ंदभा त देशांम ये यापक फरक आह े. उदाहरणाथ , रंगीत खड ू आिण म ुलभूत
ऑिडयो - ि ह य ुअल ( ा य ) साम ीचा वापर काही िवकसनशील द ेशांम ये शै िणक
नवक प ना हण ून ओळखला जाऊ शकतो , तर इतर अिधक स ंप न द ेशांम ये नवक पना
अ याध ुिनक त ं ान आिण प ती , सराव इ याद चा िवकास आिण वापर या ंचा संदभ घेऊ
शकतात . आप या द ेशातही , या इल े ॉिनक त ं ानान े आप या समाजा या य ेक
े ात आिण आप या सामािजक आिण सा ं कृितक जीवना या य ेक प ैलूम ये
नाटक यपण े वेश केला आह े. गे या काही वषा त शै िणक स ेवां या प ती आिण
मा यमा ंम ये चंड बदल झाला आह े.
नािव यप ूण प त ची गरज आिण मह व :
िश का ंची गुणव ा आिण या ंना सव तरावरील अ यापनासाठी िदले जाणार े िश ण
सुधार यात स ंशोधन आिण नवक पना मह वाची भ ूिमका बजावतात . ते वगा तील यवहार
आिण इतर अ यास म आिण सहअ यास म ि याकलापा ंम ये नवीन क पना आिण
प ती सादर कर याची मागणी करतात . िश का ंची भािवता ही उ म न ेतृ व आिण यो य
अ या पन प त नी वाढवता य ेते. िश क िश णाचा उ ेश हणज े यावसाियक मता
असल े या िश का ंना या ं या िविवध भ ूिमका ार े रा ाला प ुढे ने यासाठी तयार करण े हा
आहे. कोण याही िश का ंसमोरील सवा त मोठ े आ हान हणज े िव ा या चे ल व ेधून घेणे munotes.in
Page 90
अ यापक िश ण
90 आिण क पना अशा कार े मांडणे क त े वगा तून बाह ेर पड यान ंतर बराच का ळ
यां यासोबत राहतील . हे घड यासाठी वगा तील अन ुभवाची न यान े या या क ेली पािहज े
आिण अ यापन प ती अिधक प रणामकारक करणाया नािव यप ूण क पना अ ंमलात
आण या पािहज ेत. हणून खाली काही नािव यप ूण क पना िद या आह ेत या िश का ंना
यां या िशकव या या प ती प ु हा शोध यात आिण या ंचे वग मनोर ंजक बनिव यास मदत
करतील . (१) सज नशील अ यापन (२) ऑिडयो आिण ि हिडयो साधन े (३) खया खुया
जगाच े िश ण (४) मंथन (५) वगा बाहेरील वग (६) भूिमका बजावण े (७) मजबूत - फलक
अ यापन (८) वग वातावरण उ ेिजत करण े (९) एक स ंघ हण ून एकि तपण े काय करण े.
४.५.१ िश क िश णातील नािव यप ूण प त च े कार :
४.५.१.१ ि याकलाप आधा रत िश ण :
ि याकलापा ंचा उ ेश हा ान , अनुभव, कौश य े आिण व ृ ी यां या ा ीसाठी िव ा या ना
िविवध अन ुभव दान करण े हा आह े.
अथ : सामािजक वातावरणात शारी रक आिण मानिसक ि या ंचा समाव ेश असल े या
एखा ा उ ेशाने केलेली कोणतीही गो याला ि याकलाप हणतात , ि याकलाप
आधा रत िश ण हा अ थापनाचा एक कार आ हे. िजथे मुले िविवध पय वेि त
ि याकलापा ं ारे यां या वत : या गतीन े िशकतात , मुलांना िशकव याची ही अिधक
संवादी आिण आकष क प त आह े. हे इतर मह वा या घटका ंमधील सम वय , भाषण , ेरक
कौश य े आिण सामािजक कौश य े यासार या घटका ंचे िनरी ण कर यास अ नुमती द ेते.
ि याकलाप क न िशक या या प तीला ि याकलाप आधा रत िश ण अस े हणतात .
मुलांना केवळ टीपा समज ून घे यास आिण िलिह यास सा ंग याऐवजी , ि याकलाप
आधा रत िश ण िव ा या ना सम या सोडिवण े आिण याय चौकशी या ंसार या अथ पूण
अनुभवां ारे वैयि क र या या ं या वत : या िशक या या वातावरणात य त राह द ेते.
यामुळे मुलांना सम या -िनराकरण , तािक क िवचार आिण क पना कौश य े स म बनव ून
यांना ि याकलाप -आधा रत धोरणा ं ारे शोध यात , सराव कर या स आिण अिधक चा ंगले
िवचार कर यास स म बनिव या स मदत होत े. भावी िव ािथ िश क स ंवादावर ह े
आधा रत आह े.
ि याकलाप आधा रत िश णाच े मह व :
सि य िश ण िव ा या ना चौकशी , अ वेषण, योग, सहयोग आिण िशक याचा आन ंद
अनुभव यास ो सािहत करत े. या तं ात, िश का ंची भूिमका ान िवतरीत कर यापास ून
सुलभीकरण व ेरणा द े याकड े बदलत े. ि याकलाप आधा रत िश ण (Activity Based
Learning) एक बाल क ि त आिण ि याकलाप आधा रत अ यापनशा ह े भारता या
काही भागातील ाथिमक शा ळांम ये अवल ंब या ग ेले या ि कोनाच े उदाहरण दान करत े
जे तािम ळनाडूम यर जल े आिण यान ंतर इतर भारतीय रा या ं माण ेच िवकसनशील
जगा या इतर भागात स ु ा पसरल . या ि कोनाच े मु य व ैिश ्य हणज े अ ययन ह े व-
ारंभ, वतं आिण व ैयि क गतीन े घडणार े आहे. मानक वगा या यव थ े या िवपरीत त े
बह -वय आिण बह ेणी िश णास अन ुमती द ेते. पु हा, मानक वगा या यव थ े या िवपरीत , munotes.in
Page 91
अ यापक िश णातील नवक पना
91 येक मूल या या गतीन े गती करत असत े याला िशक याची िशडी हणतात .
िशक या या िशडीची स ंक पना अशी आह े क य ेक पायरी िदल े या यो यत ेवर भ ु व
दश िवते जी म ुलाने पुढील गती कर याप ूव ा क ेली पािहज े. हा अ यापनशा ीय
ि कोन िश का ंना िम - मते या वगा ना सामोर े जा यास अन ुमती द े यासोबतच िभ न
िश णास समथ न दे यासाठी अिधक अन ुकूल आह े. जेथे िश का ंची कमतरता आह े िकंवा
जेथे यांचे िश ण आिण िश णाच े तर कमी आह ेत अशा प रि थतीत ह े अ यापनशा
अिधक अन ुकूल आह े.
ि याकलाप -आधा रत िश णातील एका ता वाय चौकशी आिण अ यासावर आह े. हा
अ यापन ि कोन िव ा या ना टीका मक र या िज ास ू हो यास , सज नशीलपण े िवचार
कर यास आिण या ं या वत : या िकंवा संघिटत स ंघा ार े काय कर यास सा ंगून या ं या
वत: या िश णाब ल जाण ून घे यास अन ुमती द ेतो; ही वय ं-िनद िशत िशक याची प त
िवशेषत: शै िणक णाली या आत आिण बाह ेर अशा दो ही िठकाणी या ंचे ान स ंचयन
सुलभ करत े. मल ह े गटांम ये काम व ख ेळा ारे आ मिव ास वाढवत े आिण समज िवकिसत
करते.
ि याकलाप (उप म ) खालील कारच े असू शकतात :
१) अ वेषणा मक
२) िवधायक - अनुभव घ ेणे
३) अिभ य - सादरीकरण
४.५.१.२ ायोिगक िश ण :
ायोिगक िश ण ही एक अ यापन -अ ययनाची रणनीती आह े िजथ े िव ाथ
यावहा रक र या िवषया या वा तिवक जगा या ास ंिगकत ेचे कौत ुक क न िशकतात
याम ुळे िव ा या ना दीघ कालावधीसाठी स ंक पना िटकव ून ठेव यास मदत होत े. असे
िनसगा सह िश ण ह े िनयोजन , सांिधक काय , तणावप ूव प रि थत चा सामान करण े,
जबाबदारी आिण न ेतृ व यासार ं या िविवध मता ंचा िवकास कर यास स म करत े.
(डेि हडोिवच , एन. यािवच , आर. केलर, एन. २०१४ )
ायोिगक िश ण ही स ं ा दोन अथा ने वापरली जात आह े. एक कड े हे िशक याच े वण न
कर यासाठी वापरल े जात े जेथे िव ाथ ान कौश य े आिण भावना वरीत व स ंबंिधत
यव थ ेत ा करतो आिण लाग ू करतो . अशा कार े केवळ चकमक ब ल िवचार
कर याऐवजी िक ंवा याब ल फ काहीतरी कर याची श यता िवचारात घ े याऐवजी
अ यास या जाणाया घटन ेशी थेट सामना करण े समािव आह े.
अनुभवा मक िश णाचा द ुसरा अथ हणज े, ’जीवनातील घटना ंम ये य सहभागान े
घडून येणारे िश ण .“ (हौल, १९८० ) पिह या अथा या िवपरीत य ेथे िशकण े काही
औपचा रक श ै िणक स ं थे ारे ायोिजत क ेलेले नाही. परंतू लोका ंकडून वत : घेतले जावे. munotes.in
Page 92
अ यापक िश ण
92 हे अस े िशकण े आ ह े जे दररोज या अन ुभवावर िच ंतन क न ा क ेले जाते आिण
आप याप ैक बह त ेकजण या मागा ने िशकतो .
मॉ रस टी . क टन आिण पाम ेला ज े. टेव (१९७८ ) यांनी ायोिगक िश णाची प ुढील
या या िदली . असे अ ययन याम य े िशकणारा य पण े अ यास क े या जाणाया
वा तिवकत े या स ंपका त असतो . हे अशा िशकणाया शी िवपरीत आहे, जो या वा त ंवाब ल
फ वाचतो , ऐकतो , बोलतो िक ंवा िलिहतो पण याचा एक भाग हण ून या ं याशी कधीही
संपक येत नाही .
बूड कोह ेज आिण बॉकर (१९९३ ) यांचा असा िव ास होता क ायोिगक िश ण ह े
अनुभवात ून िशक याब ल या ग ृिहतका ं या स ंचावर आधा रत आह े जे खालील माण े
आयोिजत क ेले जाऊ शकत े.
अनुभव हा िशक याचा पाया आह े आिण यासाठी ेरणा आह े
िशकणार े वत:चा अन ुभव स यपण े तयार करतात
िशकण े ही एक सम ि या आह े
िशकण े हे सामािजक आिण सा ं कृितक ्या बोधल े आहे
िश ण या सामािजक भाविनक स ंदभा त घडत े याचा यावर भाव होतो .
ायोिगक िश ण िस ा ंत हा क ृती / िचंतन आिण अन ुभव / अमुत ता या द ुहेरी ं वादा या
ठरावा ार े चालिवल े या िशक या या च ावर आधा रत िश णाचा एक गतीशील ि कोन
आहे.
को बचा ायोिगक िश ण िस ा ंत : हा सवा त लोकि य आिण वार ंवार उ त क ेलेला
शै िणक िस ा ंत आह े. ायोिगक िश ण िस ा ंताम य े चार ट यात अ यास करण े
समािव आह े जे करण े, संवेदना आणन े, िन र ण करण े, िचंतन करण े, िवचार करण े आिण
िनयोजन करण े या याशी जोडल ेला आहे. को बन ुसार िश ण ह े च य व पाच े आहे.
िशक या या चार घटका ं या च य प तीला ’को ब लिन ग सायकल (को ब िश क च )“
हणून ओळखले जाते.
यश वी िश णासाठी , िशकणाया ने सव चार प तीम य े स य सहभाग घ ेतला पािहज े. या
चार प ती हणज े ठोस अन ुभव (Concrete Experience - CE), ितिबंबीत िन र ण
(Reflective Observation - RO), अमूत संक पना (Abstract Conceptualization
- AC), आिण स य योग (Active Experimentation - AE) पिह या ट यासाठी
िव ा या ने निवन अन ुभवांब ल मोक ळेपणान े िवचार क ेला पािहज े आिण अन ुभवात ून ान
ा कर यात वत :ला पूण पणे म न क ेले पािहज े. दुसरा ट पा हणज े िचंतनशील िन र ण
जे कोण याही यश वी िश णासाठी अप रहाय आह े. हा ट पा स ुचवतो क िशकणाया ने
अनुभवावर िच ंतन क ेले पािहज े आिण कोण याही अथ पूण ानाच े िविवध ि कोनात ून
िन र ण क ेले पािह जे. यानंतर अम ूत संक पना मक अव थ े येते िजथ े दोन ट यात ून
िमळालेले ान एकि त क ेले जाते. दुसया श दात या ंची िन र ण े यां या भ ूतकाळातील
अनुभवासह एकि त करा आिण स ंक पना तयार करा . अनुभव च ातील श ेवटचा ट पा munotes.in
Page 93
अ यापक िश णातील नवक पना
93 हणज े स य योग याम य े िशक णाया ने अनुभवाच े िन र ण आिण िच ंतन कर यापास ून
िमळाले या नवीन ानाच े पांतर अशा िस ा ंताम य े करायला हव े जे िनण य घेणे आिण
सम या सोडव यासाठी लाग ू केले जाऊ शकत े.
ायोिगक िश णाच े मह व : ायोिगक िश ण िशकणाया वर ल क ि त करत े. ायोिगक
िश ण ह े अशा अ यापनाला ो साहन द ेते जे पारंपा रक ि कोनापास ून यावहा रक
िश णाम ुळे वळते. पारंपा रक प तीम य े िश क हा मािहतीचा म यवत वाह असतो . जो
िव ा या ना काय सा य करायच े आहे याचा सराव या ंना देतो. अ यापनाची ही प त
िशकणाया ना सतत बदलणाया जगाचा सामना कर यासाठी कौश य े आिण मता ंनी
सुस ज करत नाही . िव ा या नी िटका मक िवचार आिण आय ु यभर उपयोगी पडणारी
िशक याची कौश य े िवकिसत करण े आव यक आह े याम ुळे िश का ंनी या ंची रणिनती
िव ा या ना आव यक जीवन िव ा न कौश य े िशकव या या अन ुषंगाने आहे क नाही याचा
पुनिव चार क ेला पािहज े. अ ययन व अ ययन श ैली एक प असण े मह वाच े आहे. जेणेक न
जा तीत जा त अ ययन घड ून येऊ शक ेल. िशकणार े हे अनेक िवषय (सादरीकरण कला ,
संगीत, मािहती व स ं ेषण त ं ान , िश ण , अिभया ंि क इ.) समकािलन क शकतात
आिण त े जे काही करतात याचा आन ंद घेत असताना अन ेक कौश य े ा करतात . मी
तु हाला काहीही सा ंग यासाठी इथ े बसल ेलो नाही , ितकड े जा आिण जीवनाचा अन ुभव
या, नंतर येते या आिण त ु ही काय अन ुभवले ते सांगा जेणेक न आ ही त ुमचा अनोखा
अनुभव आधीच अध वट समज या ग ेले या, ि वकारल े या आिण स ं िहत क ेले या
चौकटीत घ ेऊ शक ू जेणेक न त ु ही याच े कौत ुक कर यात आिण प ुढ या िपढीपय त ते
ह तांत रत कर यास अिधक चा ंगले स म हाल . यश वी ायोिगक िशकणाया म ये
कोण याही िवषयाची या ंची संक पना पुन िमत कर याची िक ंवा बदल याची मता आिण
इ छा असत े. कारण त े वत :साठी तक क शकतात . याचे थानाच े वण न कर यात व
प पण े सांग यास यश वीपण े स म आह ेत. ते वत ं पणे काय हाती घ ेतात आिण
िश का ंची गरज नसताना वत : यव थापन करतात मग ते एकट े काम करोत वा गटात
काम करोत .
१) अनेक इंि यांचा वापर क न ज े िशकल े आहे ते िटकव ून ठेवू शकत े.
२) सज नशीलता आिण लविचकता वाढव यासाठी अन ेक अ यापन / अ ययन प ती
एकि त क े या जाऊ शकतात .
३) ाहक -क ि त िश ण ह े मु य ल बनत े.
४) ान आिण उपाय शोध याची ि या ही मता व आ मिव ास वाढवत े.
५) िशकण े हे िव ाथ व िश क या दोघा ंसाठी अिधक मनोर ंजक आह े.
६) जर ाहक (िव ाथ ) अिधक सि यपण े अ ययनात ग ुंतलेले असतील , तर त े जे
िशकतात या या िन प ीत या ंचा मोठा वाटा असतो आिण िश ती या सम या
हो याची श यता कमी असत े.
७) िव ाथ ती जीवन कौश य े िशकू शकतात या ंचा वापर वार ंवार क ेला जाईल . munotes.in
Page 94
अ यापक िश ण
94 िव ा या साठी सम ृ िश ण अन ुभव आिण िश का ंसाठी एक फाय ाचा अ यापन अन ुभव
तयार कर यासाठी अ यापन ह े अ यापन - अ ययन प तीत त ं ानाचा समाव ेश करत े.
जागितक करणा या वाढीसह , िश का ंना ता ंि क बदला ंशी ज ुळवून घे याची व जिटल
सम या सोडिव यासाठी नवीन गरजा प ूण कर याची मता असण े आव यक आह े. या
आ हानाला सामोर े जा यासाठी , अ यापन आिण अ ययना या स य प ती आव यक
आहेत याम य े िस ांत आिण यावहा रक अन ु योग या ं यातील स ंबंध जोड यावर िवश ेष
भर िदला जातो याम ुळे िव ा या ना अ यास मातील साम ी समज यास मदत होत े. या
सि य प त चा वापर क न , िव ा या नी िविवध कार या बा आिण अ ंतग त चला ंसह
क प प रि थतीच े मू यांकन करण े आव यक आह े यात उपाय ि य े दर यान ता ंि क
आिण ग ैरतांि क ही दो ही कौश य े आव यक आहेत. हणून सि य प त चा वापर हा
मूलभूत संक पना ंचे अधोर ेिखत करण े सुधारते, सखोल आिण सज नशील िश णास
ो साहन द ेते आिण टीमवक व संवाद कौश य े, जबाबदारी आिण न ेतृ व िवकिसत करत े.
ायोिगक िश णाची सहा व ैिश ्ये :
१) िशकण े ही प रणामा ं या ीन े न हे तर एक ि या हण ून उ म कार े कि पली
जाते. ाना या ट या ंचे िवरामिच ह असल े तरी, िशकण े हे एखा ा प रणामा ंवर संपत नाही
िकंवा ते नेहमी काय मतेत िस होत नाही . याऐवजी , िश ण ह े जोडल े या अन ुभवां या
मा यमात ून होत े याम य े ान स ुधा रत क ेले जाते आिण प ु हा तयार क ेले जाते. ड्यूईने
सुचिव या माण े, ’िशक याची क पना अन ुभवाची सतत प ुनर चना हण ून केली पािहज े...
िश णाची ि या आिण य ेय एकच आह े.“ (१८९७ , पृ. ७९)
२) सव िश ण हणज े पु हा िशकण े होय. एखा ा िवषयाब ल िशकणाया चे िव ास आिण
क पना काढ या या ि य े ारे अ यनाची उ म सोय क ेली जात े. जेणेक न त े तपासल े
जाऊ शकतात . यांची चाचणी क ेली जाऊ शकत े आिण नवीन , अिधक श ु क पना ंसह
एकि त क ेले जाऊ शकतात . पायगेट या तावाला रचनावाद हणतात - य या ं या
अनुभवा या आधार े जगाच े ान तयार करतात .
३) अ ययनासाठी अ ंगाशी ज ुळवून घ े या या ं ा मक रतीन े िवरोध क ेले या
प त मधील स ंघषा चे िनराकरण करण े आव यक आह े. संघष , तफावत आिण मतभ ेद हेच
िश ण ि य ेला चालना द ेतात. िचंतन व क ृती आिण भावना व िवचार या िवरोधी
प त मधील प ुढे आिण माग े हालचाल या प ुनरावृ ी म य े हे तणाव सोडवल े जातात .
४) िश ण ही अन ुकूलनाची सवा िगण ि या आह े. िशकण े हा क ेवळ आकलनश चा
प रणाम नस ून एकूणच य , िवचार , भावना , आकलन आिण वागण ूक यांचे एकि त काय
यात समािव आह े. याम य े वै ािनक प तीपास ून ते सम या सोडवण े, िनण य घेणे आिण
सज नशीलत ेपय त अन ुकूलन कर या या इतर िवश ेष मॉडेलचा समाव ेश आह े.
५) य आिण पया वरण या ं यातील सम वया मक यवहारात ून अ ययन प रणत होत
असतो . पायगेट या भाष ेत नवीन अन ुभवांना िव मान स ंक पना ंम ये आ मसात
कर या या आिण िव मान स ंक पना ंना नवीन अन ुभवासाठी सामाव ून घे या या ं ा मक
ि य े या समतोला ार े िश ण होत े. वत न हे य आिण पया वरणाच े काय आह े. या munotes.in
Page 95
अ यापक िश णातील नवक पना
95 लेिवन या िस स ु ानुसार, ायोिगक अ ययन िस ा ंताचे (EET) मत आह े क िशकण े हे
िशकणाया ची वैिश ्ये आिण िशक या या जाग े ारा भािवत होत े.
६) िशकण े ही ान िनमा ण कर याची ि या आह े. ायोिगक अ ययन िस ा ंतात (ELT)
म ये ानाला ाना या दोन कारा ंमधील यवहार हण ून पािहल े जाते. सामािजक ान ह े
सामािजक , ऐितहािसक स ंदभा त सहिनिम त आह े आिण व ैयि क ान , िशकणाया चा
यि िन अन ुभव. ानाची ही स ंक पना िश णा या ा सिमशन मॉडेल या िव आह े.
याम य े पूव अि त वात असल े या िनि त क पना िशकणाया ला सा रत क े या जातात .
ायोिगक (अनुभवा मक ) िश णाम य े िशकणाया ची व ैयि क िशकायची श ेली आिण
नैसिग क ाधा य े िवचारात घ ेतली जातात आिण कौश य े व मता िशकणाया म ये बाहे न
ह तांत रत कर या या िव वाढ ही आत ून होत े. अशा सव समाव ेशक वातावरणात
िशकणारा वत : या मागा ने िवकिसत होऊ शकतो कारण िशकणाया ला सवा त सोयी कर
असल े या प ती व धोरण े िशक याचा अन ुभव आन ंददायी कर यासाठी आयोिजत क े या
जातात . अनेकदा अ ात आिण अ याि त प रणाम असतात यात ि याकलाप िटकव ून
ठेव याची मता असत े.
४.५.१.३ सहकारी िश ण :
ही एक अ यापनाची प त आह े यात मता ं या िम पात ळी या िव ा या ची गटा ंम ये
मांडणी क ेली जात े आिण व ैयि क सद या या यशाऐवजी गटा या यशान ुसार या ंना
पुर कृत केले जाते. १९०० या स ु वातीपास ून अम े रकन िश णाम य े सहकारी िश ण
संरचना स ु झाली व पस ंद पडली ज े हा या स ंचना अम े रकन िश ण स ुधारक जॉन डेवी
यांनी सादर क े या हो या . अ यासासाठी आयोिजत क ेलेले िव ा या चे छोटे गट अस े
सहकारी िश णाच े वण न केले जाते.
सहकारी िश णाचा काही व ेळा फ गटकाय हणून िवचार क ेला जातो . परंतु िव ा या ंचे
गट ह े एकि तपण े काम करतीलच अस े नाही . सहकारी िश ण ह े संघटीत िश ण
ि याकलाप आह े. िशकण े हे गटांम ये िशकणाया मधील मािहती या सामािजक , संरिचत
देवाणघ ेवाणीवर अवल ंबून असत े आिण याम य े येक िव ा या ला या या वत : या
िशक यासाठी जबाबदार धरल े जाते आिण याला इतरा ंचे िश ण वाढव यासाठी व ृ केले
जाते - ओ ल ेन आिण क ेगन
सहकारी िश ण ही एक यश वी अ यापन रणिनती आह े याम य े लहान स ंघ, येकात
िविवध तरावरील मता असल ेले िव ाथ आह ेत, िवषयाची समज स ुधार यासाठी िविवध
शै िणक ि याकलापा ंचा वापर करतात . संघातील य ेक सद य क ेवळ काय िशकवल े
जाते हे िशक यासाठीच न ह े तर स ंघातील सहकाया ना िशक यास मदत कर यासाठी
देखील जबाबदार असतो , अशा का रे ते यश वी र या समज ून घे याचे आिण प ूण कर याच े
वातावरण तयार करत े. सहकारी िश णाच े सवा त मह वाच े वैिश हणज े िव ाथ
िश का ं या न ेमून िदल े या काया चे (असाईनम ट) पालन कर याऐवजी म ु काया ारे
यां या वत : या िशक याच े िनयोजन क रतो. हे िव ा या वर िशक याची जबाबदारी
टाकत े आिण िशकण े अिधक मनोर ंजक बनवत े. munotes.in
Page 96
अ यापक िश ण
96 सहकारी िश णाच े मह व :
सहकारी िश ण ह े
१) िव ा या या िश णाला आिण श ै िणक कामिगरीला ो साहन द ेते.
२) िव ाथ धारणा वाढवत े.
३) िव ा या या िशक या या अनुभवान े याच े समाधान वाढवत े.
४) िव ा या या त डी स ंभाषण कौश य िवकिसत कर यास मदत करत े.
५) इतरां ारे आदर आिण का ळजी घे या या भावना ं ारे आ मस नान वाढवत े.
६) एकटेपणा कमी करत े
७) इतरांब ल सकारा मक भावना वाढवत े.
८) िव ा या ची मत े सकारा मक करत े.
९) जोडणी िनमा ण कर यास मदत करत े.
१०) िव ाथ भावीपण े काम करतात .
११) िव ाथ एकम ेकांसोबत सहकाया या भावन ेने काम करतात .
१२) संबंध िनमा ण कर यास मदत करत े.
१३) िव ा या ला मता असल े या इतरा ंसोबत काम कर यास मदत करत े.
१४) िव ा या ची सामािजक कौश य े िवकिसत करत े.
१५) िव ा या या आ मस मानाला चालना द ेते.
१६) सकारा मक व ंश संबंधांना ो साहन द े यासाठी मदत करत े.
१७) एकि तपण े उ पादन म काम कर याची स ंधी देते.
४.५.१.४ सहयोगी िश ण :
जे हा िव ाथ लहा न गटाम य े एक काम करतात आिण य ेकजण िशक या या काया त
भाग घ ेतो ते हा अस े घडत े. सहयोगी िश ण प तीची एक ेणी आह े. येकाम य े िविवध
कार या स ं था आिण काया चा समाव ेश आह े. (ए युकेशन ए ड म ट फाऊ ंडेशन २०१५ )
अथ पूण िश णावर ल क ि त क न िश क ह े सहकाय आिण सहयोगाच े वातावरण िनिम त
कर यासाठी िविश धोरण े (जसे क सहकारी िश ण धोरण े आिण गटा ंची धोरणा मक
िनवड) वापरतात . सहयोगी िश णाला अथ पूण काया ची रचना क न आिण ा ंना गट
ितसाद आम ंि त क न पाठब ळ िदले जाते. सहयोगी िश ण ह े भूिमका, जबाबदाया आिण
प रणाम या ं या वाटाघाटीम य े स यपण े सहभागी होणाया िव ा या वर अवल ंबून असत े. munotes.in
Page 97
अ यापक िश णातील नवक पना
97 यां या सहकाया म ये संपूण वगा ने हाती घ ेतलेले क प जस े क शा ळेतील पया वरण
क प िक ंवा सम ुदाय सव ण या ंचा समाव ेश अस ू शकतो .
हे धोरण त े हा ा यि क आह े जे हा िश क
िनयिमतपण े गट काय यवि थत करतो आिण गट कस े काय करतात याब ल म ुलभूत
िनयम थािपत करतो .
गटांम ये िविवध भ ूिमका िनय ु क न िव ा या ना संघ हण ून काम कर यास प पण े
िशकवतो ज ेणे क न िव ाथ िविश काया ची जबाबदारी घ ेतील.
िव ा या या तयारीवर आधा रत गट साम ी िनय ु क न िश ण व ेगळे करतो .
यात कौश य सामाियक करण े आव यक आह े आिण य ेक िव ा या चे योगदान
इतर िव ा या ारे मू यवान आह े याची खा ी करण े आव यक आह े.
लविच त गटा ंम ये िव ा या ना स ंघिटत क न पर पर स ंवादाना ो साहन द ेतो
याम य े गट सद य व िभ न असत े आिण म ै ी, िमि त श ै िणक मता िक ंवा
सामा य आवड वर आधा रत अस ू शकत े.
नािव यप ूण प ती आिण या ंचे प रणाम :
िश क िश णाम य े नािव यप ूण प ती वापर याच े अनेक फायद े असू शकतात . यापैक
काही खाली िदल े आहेत.
अ) िव ा या ची ेरणा पातळी वाढत े :
नािव यप ूण प ती िव ा या ना यव थािपत करत े आिण या ंना काया कडे िनद िशत करण े
सोपे आह े. तेथे िव ा या चे ल िवचिलत हो याची श य ता नाही याम ुळे शेवटी
िव ा या ची ेरणा पात ळी वाढते.
ब) तणावप ूण काय दूर करण े :
अिभनव प ती िश का ंना समाधानकारक अन ुभव द े यासाठी अिधक चा ंग या असतात
आिण क ंटाळवाणी काय सहज व समज यास सोपी बनवतात . याम ुळे िव ाथ य त व
गुंतलेला राहतो यामुळे िश का ंची तणावप ूण काय दूर होतात .
क) व-िश ण :
नािव यप ूण प ती िशकणाया ना व -िश णाची स ंधी देतात. वगा त िशकताना िश का ं या
उि ा ंकडे ल िदल े जाऊ शकत नाही . पंरतु वगा त अित र सम वय पा ळला जाऊ
शकतो .
ड) िव ा या या िवचारा ंचा िव तार :
िव ा या या क पना आिण िवचार या िश का या मता व अन ुभवा या पिलकड े जाऊ
शकतात याम ुळे िश का ं या तरा ंवर दुहेरी आ मिव ास य ेऊ शकतो . munotes.in
Page 98
अ यापक िश ण
98 इ) सि य िश ण ि या :
िश का ं या िश णात नािव यप ूण सराव वाप न , िव ाथ िश का ं या वत : या
कौश या या िवषया या पिलकड े जाऊ शकतात . िशकण े सि य आिण जिटल होत े. िवषय
सािह य सोप े होते.
फ) यो य िव ा या ला स ूचना :
या िव ा या कडे अिधक ल द े याची आिण िवषयाचा अ यास कर यासाठी सरावाची
गरज आह े. अशा िव ा या सोबत व ेळ घालिवण े िश का ंना सोप े वाटत े.
ज) ल :
नािव यप ूण प त चा वापर क न , संथ िशकणाया नी िवचिलत न होता िशकिव या या
ि य ेवर देखील ल क ि त क ेले आहे.
ह) िश का ंची बदलती ि थती व भ ूिमका :
िश का ं या तयारीबाबत श ै िणक णाल ना सा मोरे जाणाया िनवड म य े िश क िश ण ह े
सवा त ि वकाराह खात े आह े. नािव यप ूण प त म य े िश का ंचे अ यापनशा ीय ान
आिण त े ान अ यापन ि य ेत लाग ू कर याची मता िवकिसत कर यावर भर असतो .
याम ुळे िश का ंम ये आ मिव ास आिण अ यापन यवसायात सज नशीलता य ेते. िश क
िनदेश कासमोर २१ या शतका या अ यास म आिण म ू यमापन प त ची अ ंमलबजावणी
कर यासाठी खरोखरच िश का ंना तयार कर या या स ंदभा त या ंनी िशकवल े या
िश का ंवर सवा त सकारा मक भाव पड ू शकेल. अशा िस ा ंत आिण प त या संच
वत:साठी मा ंड याच े आ हान आह े.
४.६ सारांश
आपण अ यापना या मॉडे स या स ंक पन ेबाबत आिण वत नवादी ि कोन , चौकशी
मॉडेल ि कोन आिण स मत ेवर आधा रत ि कोन या मॉडे स या िविवध प त ब ल
चचा केली आह े. येक मॉडेल वेगळे आहे आिण स ंदभा नुसार िश णासाठी उपय ु आह ेत.
िचंतनशील अ यापन व िश ण आिण या ं या िव ा या साठी या ंचे मह व यावरही चचा
झाली. नािव यता ही का ळाची गरज आह े. नािव यप ूण प त या स ंक पना , यांचे मह व
आिण या ंचे कार जस े क सहयोगी िश ण सहकारी िश ण व ायोिगक िश ण या ंचाही
या िवभागाम य े चचा कर यात आली .
४.७ िवभागवार अ यास
१. िश क िश णाच े मॉडेल हण ून वत नवादी ि कोन हणज े काय?
२. िचंतनशील अ यापनाची स ंक पना आिण मह व समजाव ून सांगा.
३. िश का ंसाठी सहयोगी िश ण त ं कस े उपय ु आह े? munotes.in
Page 99
अ यापक िश णातील नवक पना
99 ४. िश क या ं या वगा त वाप शकतील अशा कोण याही द ेन कार या नािव यप ूण
प ती प करा .
५. वगा त िचंतनशील िवचारा ंना चालना द े यासाठी िविवध धोरण े िव त ृत करा .
४.८ संदभ
http://www.ijonte.org/Fileupload/k563207/file/chapter2.pdf
https://egyankush.ac.in/bitstream/123456789/8509/1/unit.12.pdf .
https://reflectiveteachingjournal.com/what -is-reflective -teaching/
https://study.com/academy/lesson/what -is-reflective -teaching -definition -
methods -quiz.html
https://blog.irisconnect.com/uk/blog/5 -benefits -of-encouraging -teacher -
self-reflection
https://www.rechargeable.net/publication/351938453
Different ways of promoting reflective teaching
https://www.rechargeable.net/publicati on/334415253 innovative practices
in teacher education / link / sd28288c458515//c2723676/download
https://www.academica.edu/22885838/Innovative practices in Teacher
Education
https://wikieducator.org/images/b/bs/EXPERIENTALLEARNING.PDF
https://learningfromexperience.com/downloads/research -
library/experiential -learning -theory -guide.for -higher -education -
educators.pdf
http://uni -zs.bg/tsj/Volume2 4/EXPERIENTTAL%ZOLEARNING.pdf
https://www.e.hii.net/dosyalar/iji 2020 3 58.pdf
Dr. Indu Garg, Teacher Education, its concept, knowledge base and
reflective practices, A.P.H. Publishing corporation, New Delhi, 2014
Harry Dha nd, techniques of teaching, 2004, ashish publishing house.
S.K. Kochhar, M methods and techniques of teaching, Sterling Publishing
house.
munotes.in
Page 100
100 ५अ
अ याप क िश ण: एक यवसाय
घटक रचना :
५.अ.० उि े
५.अ.१ तावना
५.अ.२ यवसायाची स ंक पना
५.अ.३ यावसाियकत ेची संक पना
५.अ.४ अ याप किश कांसाठी यावसाियकत ेचे िवकसन
५.अ.५ अ याप किश कांसाठी यावसाियक नीित व आचारस ंिहता िवकसन करण े.
५.अ.६ सारांश
५.अ.० उि े
हा घटक अ यास यावर त ु ही खालील गो ी क शकाल -
यवसायाची स ंक पना जाणण े.
यवसाय व यावसाियकता या ंचा संबंध लावण े व भेद करण े.
अ यापक िश कांसाठी यावसाियकता क शी िवकिसत करायची ह े प करण े.
िश क अ यापका ंसाठी यवसायनीती व आचरास ंिहता कशी िवकिसत करावी त े
प करण े.
अ यापक प रणामकारकत ेची या या करण े.
अ यापक प रणामकारकत ेचे घटक सा ंगणे.
कृतीमू यमािपक ेची ओ ळख क न घ ेणे.
िश क व िश क-अ यापक या ंची प रणामकार कता जोख यास क ृितमू यमािपका
(परफॉम स् अ ैजल्) कशी मदत करत े हे प करण े.
munotes.in
Page 101
अ याप क िश ण: एक यवसाय
101 ५.अ.१ तावना
संक पना व आदश हण ून 'अ यापन ' हा एक 'उदा ' यवसाय आह े. बह आयामी
अस याम ुळे, इतर यवसाया ंपे ा तो व ेगळा आहे. मानवी िवकास िवषयक उप मात ,
मोठा यावसाियक गट हण ून अ यापक ग ुंतलेले असतात . इतर यवसाया ंपे ा यात
िकतीतरी गो ी िम ळवाय या असतात . ' यावसाियका ंचे िश ण' हे या यवसायाच े
मह वाच े वैिश ्य ठरत े. अ यापका ंना या ं या भ ूिमकेत बसिव यासाठी , अशा सखोल
िश णाची गरज आह े. आरंभीचे ओळख िश ण व िनर ंतर िश ण ह े अ या पकाला
पया ान व कौ श यांनी सुस ज करतात क याम ुळे तो यावसाियक काय पार पाड ू
शकेल. अ यापन व अ यापनत ं े यां या आ शय ानावरील भ ु व हे अशा िश णाम ुळे
सा य होत े.
अ यापका ंचे िश ण हा अ याप किश णाचा मह वाचा घटक आह े. ा य वसायाला
अनुकुल अशा नाना क ृत चा सदर िश णात समाव ेश होतो. यावसाियक कौ श यांचे
सात यान े उ थापनासाठी िश काच े वा तव िन सव समाव ेशक िच अ याप किश ण
उभारत असत े. हणून ा घटकात यवसाय , यावसाियकता , यावसाियकता िवकिसत
कशी करावी , यवसायनीती अ यापक िश कासाठी यावसाियक आचारस ंिहता
यािवषयी आपण चचा क या . तसेच अ यापक , प रणामकारकता व ितच े घटक आिण
कृितमू यमािपक े ारे अ यापक प रणामकारकत ेचे व ध न व म ू यमापन कस े कराव े
याचीही य ेथे चचा होणार आह े.
५.अ.२ यवसायाची स ंक पना
मु िव कोष 'िविकिपिडया ' या मत े ’िनरपे सम ुपदेशना या उ ेशाने, धं ाचे इतर
फायद े वगळता िन ि त अशा य भरपाईसाठी िदल ेले िवशेष िश ण ह े या
यवसाया शी िनगिडत असत े.“
इितहास :
यवसाया या ऐितहािसक पा भूमी व न धम शा , वै क, िवधी अस े तीन यवसाय
अस याच े आढळते. खालील गो व न एखादा ध ंदा हा ' यवसाय ' ठरतो.
पूण वेळ यवसाय .
िश ण स ं थेची थापना .
िव ापीठा शी संल नता .
थािनक स ं थेशी संबंिधत.
रा ीय स ं थेशी संबंिधत.
यवसायनीितद शक आचारस ंिहता लाग ू.
शासनमा यत ेसाठी कायदा थािपत .
munotes.in
Page 102
अ यापक िश ण
102 काही यवसाय ह े िविवध ट यात ून िविश दजा िन मा यता िम ळवत असतात , तर
काह ना ह े श य होत नाही . िबशप ह े लाल व ेषाने, विकल ह े का या वेषाने, तर डॉ टर ह े
सफेद वेषाने ओळखले जातात . पा ा य समाजावर चच चा भाव आढ ळतो. तर िविव िन
वै क यांसारखा इतर यवसायात क ेवळ पदवी िन अ यासाऐवजी सखोल अ यास िन
मा यत ेसाठी िक य ेक व ेश घ ेत असतात . पुरोिहत , वै , वक ल ह े या या
यवसायान ुकुल अशा गणवेशामुळे ओळखले जातात . येकाला समाजात उ च दजा व
ित ा िम ळत असली , तरी सा यांना समान व ेतन िम ळत नसत े. एखा ा
यवसाया ंतग तही असमानता दडल ेली आढ ळते.
यवसाया ंची उदाहरण े : िविध ,अिभय ंता, अ यापक , ल करी अिधकारी , िशि त
अ यापक , वा तुिश प , लेखािधकारी , दंतवै , नस (प रचा रका ), वै , वै िकय
तं शा , औषधिव ेता.
यवसायाची जडणघडण : िश ण , िश ण , प र ा यावर आधा रत औपचा रक
गुणव ेचे िवकसन , ानशाख ेतील िश क न ेम याचा अिधकार असल े या िनयमन
सिमतीची िन िम ती या ं ारा एखादा यापार / धंदा पा ंतरीत होती , ते हा याला
यवसायाच े व प ा होत े.
िनयिमतता : यवसाय स ं थाच े यवहारा ंची या या , यांना आधार व िनयमन
करणा या संबंिधत स ं थांचे िनयमन या ार े या यवसायाचा दजा व जबाबदा या
ठरव या जातात . यवसाय परवान े, पधा परी ा , आचारस ंिहता ास स ंबंिधत स ं था
जबाबदार असतात . परवा याप ूव या य न े पिहली यावसाियक पदवी िम ळवली
पािहज े.
वाय ता : यावसाियक जव ळजवळ वाय असतात हणज ेच या ं या वत : या
संबंिधत बाब वर िनय ं ण असत े. ते आप या कामा या बाबतीत वय ंिनण य क
शकतात यालाच यवसाय िनण य राबव याच े वात ं य हणतात . यावसाियक
वाय ता खालील ३ बाब वर अवल ंबून असत े -
यावसाियकाला उ च दजा ची ान / कौश ये असण े अपेि त. यावसाियक
कृत चे अचूक मू यिनधा रण हे यवसाय त ाकड ून होण े अपेि त.
िन वाथ पणा व उ रदािय व याम ुळे यां यावर जाणीवप ूव क काम सोपवल े जाते.
काही व ेळा यावसाियकाकड ून अप ेि त कौ श ये दाखिवली जात नसतील , तर
यां या सहकाय वर ज र ती जबाबदारी सोपवावी .
अशा वाय त ेला इतरही अथ छटा आह ेत -
विहतासाठी स ेवा करण े हा यावसाियक ह क हणज ेच यावसाियक वाय ता . munotes.in
Page 103
अ याप क िश ण: एक यवसाय
103 इतर सद या ं या िचिक सक मू यमापनान ुसार क ृती व िनण य घेत यासच
यावसाियक वाय ता राखली जात े.
विहत , िनण य, अंतग त आचारा ंचे िनर ंतर िचिक सक म ू यमापन या बाब ची
वाय त ेची संक पना प ूण वाला जात े.
दजा व ित ा : उ च सामािजक दजा , सामािजक आदर व ित ा यव सायाला लाभत
असत े. सव यवसाया ंम ये तांि क, िविश , उ च ता ंि क कौ श ये असणार े
' यवसायत ' असतात . पदवी व यावसाियक ग ुणव ा या ार े िश ण ा
झा या िशवाय यवसायात व ेश करता य ेत नाही . िनरंतर िश णा ार े कौश ये अ यावत
करणे यात अप ेि त आह े.
स ा : आपल े सहकरी , त ता े व िहतस ंबंध िनय ंि त कर यासाठी य ेक यवसाय
स ा राबवत असतो . स ा, ित ा व म ू ये जी समाजान े या यवसायाला िदली आह ेत,
याव न ' यवसायाची ' या या क ेली जात े.
यवसायाची व ैिश ्ये : येक यवसायात कमी -अिधक माणात प ुढील व ैिश ्ये
आढळतात.
ताि वक ानाधा रत कौ श य : वै क, िवधी, अिभया ंि क या ंमधील
यावसाियका ंकडे सखोल ताि वक ान असण े अपेि त आह े. तसेच आप या
यवसायात वापर कर यासाठी या ानाधा रत कौ श यही असाव े.
यावसाियक स ंघटना : सभासदा ंनी उभारल े या यावसाियक स ंघटना हा या ं या
सभासदा ंचा दजा उंचाव यासाठी आिण व ेश गरजा िनय ंि त कर याची का ळजी
घेतात.
िश णाचा िव त ृत कालावधी : बह तेक िति त यवसाया ंम ये िव ापीठाच े तीन
वषा चे िश ण घ ेणे अपेि त आहे. यापुढे पी.एच.डी. संशोधन कर यासाठी आणखी
४-५ वष लागू शकतात .
मताचाचणी : यावसाियक स ंघटनेत व ेश दे यापूव , इ छुका या ताि वक
ानाची चाचणी एखादी मता कसोटी द ेवून कर याची गरज आह े.
सं था मक िश ण : परीि शवाय, इ छूक या वसाियका ंना दीघ कािलन
सं था मक िश णाची गरज आह े. या ार े िविश भूिमका घ ेऊन ा यि क
अनुभव घ ेत यान ंतर यावसाियक स ंघटनेचा सभासद होण े संयुि क ठर ेल.
मा यता ा यावसाियक : परवान ेधारक यावसाियका ंची न द यावसाियक
संघटना ंनी करावी क या मुळे अशा य ना यावसाियक हण ून मा यता िम ळेल. munotes.in
Page 104
अ यापक िश ण
104 काय वाय ता : यापारी व साव जिनक स ंघटना ंम ये जर यावसाियक आप या
िनयु या बाह ेर काम करत असल े तरी आप या कामावर िनय ं ण ठ ेवू शकतो.
तसेच आप या ताि वक ानावर िनय ं ण ठेवू शकतो.
यावसाियक आचारस ंिहता : यावसाियक स ंघटना ंम ये सद या ंसाठी
आचारस ंिहता व िश तभंग काय वाहीसाठी िनयमावली तयार करण े आव यक आह े.
आ मिनयमन : शासनमु व आ मिनयमन यासाठी यावसाियक स ंघटना आ ह
धरतात . वरी , आदरणीय व उ च ग ुणव ाधारी यावसाियका ंकडून देखरेख व
िनयमन यवसाया ंकडून होण े अपेि त आह े.
साव जिनक स ेवा व परिहतद ता : साव जिनक िहतासाठी प ुरवले या स ेवेब ल फ
आकार यास ितच े समथ न करता य ेईल. उदा. साव जिनक आरो याथ डॉ टरची
सेवा.
हकालप ी , एकािधकार शाही, िविधवत मा यता : उिचत यावसाियक स ंघटनेचे
सभासद व व अट ची प ूत ता या ं या अभावी या यवसायात ून अशा अ म य ची
हकालप ी होऊ शकते. यालाच यवसायब ंदी अस े हणतात .
वेतन व जािहतारीवरील िनय ं ण : वेतन तरा ंची िन ि ती शासनकड ून होत
अस यास , संबंिधत यवसाय स ंघटना अ शावेळी वाटाघाट साठी क ृितशील
असतात . जरी ह े चांग या ह ेतूने केले असल े, तरी त े चांगले ते हाच िस होईल
जोपय त भागीदार , कुटुंब वा ेरक हे ा िव काही स ुचवत नाहीत .
उ च दजा व पुर कार : सभासदा ंना उ च दजा , साव जिनक ित ा व प ुर कार
िमळा यास ते यवसाय सवा त यश वी गणल े जातात .
वैयि क ाहक े : वैयि क फ द ेवून येणारी ाहक े ही कैक यवसायात असतात .
उदा. एखा ा स ंघटने या स ेवेतील ल ेखािधकाया पे ा 'लेखाजोखा ' हा यवसाय
करणा यास वैयि क व स ं था मक ाहक े अिधक असतात .
म यम वग य यव साय : म यम व उ चवग साठी िश क, कारकून, यव थापक
यांसारख े यवसाय 'आदरणीय ' ठरतात .
पु षीवच व : अ यु च दजा असल े या यवसायात प ु षी वच व आढ ळते.
पु षाइर याच ि या स म अस या तरी या ंना अ शा यवसायात व ेश
अपवादा मक िद या ग े याच े आढळते. पु कळदा क करी व िव िश वगा या
बाबतीत हाच कार आढ ळतो.
कम कांडे/ था : मंिदरे िन यायालय े यांची काय प ती कम कांडा मक अिधक
आहेत. munotes.in
Page 105
अ याप क िश ण: एक यवसाय
105 िविधवत अिधकार : यवसाया ंना य यवसायाला लायक आह े क नाही ह े
ठरव याचा अिधकार आह े.
ान ोत संपक मया दे पिलकडील : काही यवसायातील ान ोत ह े
यवसायात नसल े यांना उपल ध होऊ शकत नाहीत . वै क व िवधी ह े शालेय
िवषय नसल े तरी िव ापीठात या ंना व ंत शै िणक कम चारी, िव ापीठा ंतग त
वतं ंथालय उपल ध आह े.
ानाची अिन ि ती : भु वाभावी , यावसाियक ानातील घटक ह े दुल ि त
होतात , यामुळे ते िनयमावली माण े सं ेिषत होतात आिण अन ुभवात ून िमळू
शकतात .
गितशीलता : ानकौ श य व यवसायािधकार ह े सं था मक अस याप े ा
यि गत आह े. िनयु स ंधीमुळे यावसाियक ह े िफरत े असता त. उदा. िश क /
ा यापक . यावसाियक िश णा या माणीकरणाम ुळे हा िफरत ेपणा वाढतो .
अ याप किश ण : एक यवसाय - िश णाची ग ुणव ा स ुधार यात िश क मह वाची
भूिमका पार पाडतो . िश णप तीच े मू यमापन करताना , िवषयान ुसार ग ुणव ा बदलता
अ यास म वाढत े ान या ंना त ड द ेणास समथ असल ेले पुरेसे िश क आह ेत क नाही
हे पहाव े. ान व अ यापन कौ श य अ ायावत कर यासाठी अप ेि त सोय ची
उपल धता तपास ून पहावी .
अ यापक यावसाियक िवकसनान े भारतासह साया जगाच े ल व ेधून घेतले आ ह े.
सेवांतग त िश ण व यावसाियक िवकास यावर स ंशोिघत वा य उपल ध आह े का नाही
हे देखील पहाव े. अ यास म स ुधारणा , काय मरचना , सं था मक िवकास
अ यापन ोत याबाबतीत स ंशोधन क ि त झा ले आहे. अशा यावसाियक िवकासाचा
आशय विचतच तपासला जातो .
यि गत ान व यवसायप ूव ान यात फरक आह े. यि गत ान ह े संबंिधत
यवसाियकाकड े असत े. ते िनरी ण , सामािजक आ ंतरि या व अन ुभव या ार े िमळते.
तर उि च श ण स ं था ार े िवकिसत , संघिटत व सांकेितक करण होऊन यवसायप ूव
ान िम ळते. यास शै िणक दजा व वैधता ा झाल ेला असतो . ते साव जिनक ान
बनून ते चाचणी व स ंशोधनासाठी उपल ध होत े. यावसाियक ानाबाबत इर ॅटने
सुचवले या नका शाची गरज खालील कारणा ंमुळे भासत े-
अ यापक िश णािवषयी चिल त गैरसमज द ुर कर यासाठी
त व िन यवहार यातील स ंबंध आिण ायोिगक अ ययनिवषयक भ ूिमका का िशत
कर यासाठी .
अ यापक िश णातील द ुल ि त ाना मक बाबी उघड कर यासाठी munotes.in
Page 106
अ यापक िश ण
106 यावसाियक दजा / गुणव ेसाठी चच त असल े या पधा मक मागा वर का श
टाक यासाठी .
प ती , शैली, यवसाय िन यावसाियका ंमधील उम वण न करणा या सं ेस
' यावसाियकता ' असे हणतात . समाजा या अप े ा, यावसाियका ं या भ ूिमका यात ून
तयार झाल ेले अशी येक यवसायाची वत :ची सं कृती आह े. जर 'अ याप किश ण'
हा ख या अथा ने यवसाय हायचा अस ेल तर अ यापक , महािव ालय े व िश णिवभाग
या कार े काय करत आह ेत, यात म ूलभूत सुधारणा हो याची गरज आह े. शासक य
ितमानाची जागा ही यव थापक य ( यावसाियक ) ितमानान े घेतली पािहज े. उभय
ितमाना ंची तुलना खालील माण े करता येईल -
को क १: ितमाना ंची तुलना
शासक य ितमान यव थापक य ितमान
१) आगमका ंची ओ ळख १) िनग मकांची ओ ळख
२) जपणूक व िनय ं णाची जबाबदारी २) वाढ व िन प ीची जबाबदारी
३) अिधकार व काय मया दांम ये संबंध ३) त ता व वय ंपूण ता यातील संबंध
४) िनयम व काय प ती या ंचे बंधन ४) िनयम व काय प तीबाबत लविचकता
५) ये तेनुसार बढती ५) काय िनहाय बढती
अ याप न िश णाची ितमा :
अ याप न िश णा या ितम ेची सम य ेची ऐितहािसक पा भूमी समज यासाठी व ती
सोडव यासाठी यो य काय म तयार कर यासाठी म ूलभूत गृिहतके व व त ुि थतीचा
आढावा घ ेणे उपय ु ठर ेल. िव ापीठ तरीय अ याप निश ण काय माची म ूलभूत
गृिहतके खालील माण े.
येक गित शील अ यापकान े अ यापनास ंबंिधत समान ताि वक ान व कौ श ये
आ मसात करावीत .
िव ापीठ ह े यावसाियक ा नाचे कोठार आह े.
यावसाियक गरजा व वाढी या स ंदभा त, िव ापीठ भिव यािभम ुख आह ेत.
उि चश णातील स ंशोधनकृती व शै िणक िवभाग या ं याशी अ यापन िश णातील
महािव ालय े व िश ण िवभाग या ंचा संबंध असतो . munotes.in
Page 107
अ याप क िश ण: एक यवसाय
107 यावसाियक स ंशोधन, िवकास व स ेवािवषयक उप मा ंशी जोड यास ,
अ याप किश ण काय म या ंचे चांगले यव थापन होत े.
ा गृिहतकान ुसार ‘व तुि थती िकतपत आह े’ हे दाखवणा या खालील म ु ांचा िवचार
क -
िक येकजण शालेय िश कांना तयार करण े कमी तीचा शै िणक काय म मानतात ,
हे िव ापीठा या बौि क पर ंपरेशी िवसंगत आह े.
ानस ं ेषणासाठी प ुरेसे काय म अ याप किश ण िवभागा ंनी िवकिसत क ेलेले
नाहीत .
िश कांना तयार कर यासाठी शै िणक ान शाखांचा उपयोग करणारी अ शी उपप ी
आम याकड े नाही.
अ याप किश ण काय मातील िव ाथ हा त व / ा यि कािभम ुख असतो आिण
उपप ी वा स ंशोधनाम य े याला फारच थोडी गरज वाटत े.
िव ा या चा यावसाियक ि कोन िवकिसत कर यात िव ापीठिन अ याप क
िश ण काय म िकतपत भावी ठरतो यास ंबंधी संशोधनाला शंका वाटत े
सदर ग ृिहतके व व त ुि थती या ं या िव ेषणाम ुळे आप या पुढे अ याप किश णा या दोन
मूलभूत सम या य ेतात -
िश ण यावसाियक तयार कर यासाठी यावसाियक ान क ाची आव यकता कट
कर याबाबत व ै क व िविध े ा माण े सहमती अ याप किश कांम ये अ प माण े
आढळते आिण तस े असेल तर या ानाच े घटक कोणत े आहेत / असाव ेत.
भूिमका स ंक पना व म ू यांबाबत मोठ े मतभ ेद हे िश कांना तयार मािणत करणाया
िश ण महािव ालय े, शाळा, रा यिवभाग , िश णस ं था या ं यात आढ ळतात.
अ यापक िश णातील चा ंगले उप म :
ाना या फोटाम ुळे महािव ालयीन / िव ापीठ अ याप किश कान े िनवड े ातील
आपल े ान सतत अ यावत कर याची गरज आह े. अ यथा अ पावधीतच त े कालबा
ठरेल.
वयं े रत अ यापक ह े आ ध ुिनक अ यापन त ं / प ती / ि या ाम य े िशि त
हो यासाठी वत :ची संसाधन े वापरत असल े तरी यासाठी प त शीर / संघिटत ओ ळख
काय म ह े महािव ालयीन / िव ापीठ िश कांसाठी आखण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 108
अ यापक िश ण
108 िव ापीठ अन ुदान आयोगान े िवकिसत क ेले या ॲकॅडिमक टाफ कॉ लेजाने काय
करताना िश क क थानी ठ ेवून केले पािहज े. िश क हा सा या िश ण यव थ ेचा
सुकाणू आहे, हे सा या जगान े मा य क ेले असल े तरी आमची यव था याला प ुरेशा
सोयी या या िवकासासाठी प ुरवत नाही . हणून ानाधा रत समाजा या चौकटीत अ शा
सोयी प ुरवणारी अ ंतग त यव था असण े गरज ेचे आहे. िश कान े िव ा या ला मािहती /
ान द े याबरोबरच जीवनाची आ हान े ि वकार या स िशकवले पािहज े. याने िशि त
यावसाियक हो याऐवजी चा ंगला नाग रक होण े मह वाच े आहे.
आपल े गु वा वरी सहकाया चा आद शर् ठेवत, यवसाय करत असतानाच
'अ यापनकला ' पूव महािव ालयीन / िव ापीठ िश क प ूव िशकत असत . असे िश क
िव ा या ना े रत करत . पण आता नविनय ु िश काला आपली अ यापनकला
िवकिसत करता य ेणार नाही . रा ीय िवकास व सामािजक -आिथ क बदलाच े म य थ
हणून िश कावर 'ओळख काय माची ' संक पना भर द ेत आह े. युजीसी या
माग दशक त वान ुसार, त ण या या या ंवर आ मिनभ रतेचा गुण िबंबवला पािहज े. चार
आठवड ्या या ओ ळख काय माच े
(६ तास / िदवस २४ िदवस = १४४ तास) खालील ४ घटक आह ेत -
घटक अ ) समाज , पया वरण, िवकास व िश ण या ंमधील अन ुबंधाची जाणीव .
घटक ब ) िश णाच े त व ान , भारतीय िश ण व बािल श णशा
घटक क ) संसाधना ंची जाणीव व ानिनिम ती
घटक ड ) यव थापन व यि म व िवकास
या यानस ं या व या ंची शै िणक पा भूमी कशी असावी ह े वरील घटकाव न क ळते.
यातील िवषयिनवड व अ यापनप ती ठरव याचा अिधकार ॲकॅडिमक टाफ -
कॉलेजला आह े. एखादा 'अ यापक िश ण' या यवसायात िश पहात अस ेल, तर
या याजव ळ आव यक ते ान असत ेच अस े नाही , अशी टीका आप याला ऐक ू येते.
िनरंतर बदल व शु ीकरण याम ुळेच एखादा यवसाय हा द ुस यापासून वेगळा ओळखला
जातो. यामुळे या या व ेधतेबाबत केला जात नाही . इरॅट या मत े, ’अ य कोण याही
यावसाियक गटाकड े नसल ेली व समाजमा य अ शी िविश त ता एखा ा यवसायाकड े
असेल तर यावर यावसाियक काय क या ची दजा व श अवल ंबून असत े.“
तुमची गती तपासा :
१) ' यवसायाची ' या या प करा .
२) ' यवसायाची ' उदाहरण े िलहा .
३) ' यवसायाची ' कोणतीही ३ वैिश ्ये प करा .
४) ' यव थापक य यवसाय ितमान ' प करा . munotes.in
Page 109
अ याप क िश ण: एक यवसाय
109 ५.अ.३ यावसाियकत ेची संक पना
यावसाियकत ेचा खरा अथ शोधणे कठीण आह े. काही जण तो अथ ' मते या', तर
काही 'स े या', तर 'काही द ुस याला भािवत कर या या ' संदभा त घ ेतात.
प रणामकारक स ं ेषण व काय म कृती असा यवसायाचा खरा अथ फारच थोड े घेतात.
असे जरी असल े तरी ' यावसाियकत ेची' मूलगामी या या एकच अस ेल, भावन ेपे ा
मानवता व काया चे ट पे िवचारता घ ेता, िविश येया या स ंदभा त, यावसािय कता ही
क ि त, जबाबदार , िव त, स म व े रत असत े. ा ि य ेत वरी , सहकारी किन व
इतरेजन या ं याबाबत आदर बा ळगला जातो .
श दकोशाव न, ’ यावसाियकता हणज े यावसाियकाची त ता व ैिश ्ये िकंवा यवसाय
हणून एखा ा उप माचा पाठप ुरावा.“ सामा यता X हा Y पे ा अिधक यावसाियक
आहे. हा सव साधारण अथ यातून यावयाचा आह े.
इतर ि कोन खालील या यात ून उमजतील -
यावसाियकता हणज े यवसायाच े िनयम पा ळणे व ते बदल याच े धैय असण े.
यि गत व यावसाियक जीवनाच े संतुलन हणज े यावसाियकता .
यावहा रक व यावसाियक आप या जीवनात असण े हणज े यावसाियकता .
यवसायिवषयक ान , कौश य व अिभव ृ ी दाखवण े हणज े यावसाियकता .
आिथ क लाभ िम ळवून देणा या कामाशी गंभीर व बा ंिधल असण े हणज े
यावसाियकता .
याव न , खालील यावसाियकाकड े असल े या व ैिश ्यांचा / संक पना ंचा गु छ हा
यावसाियकता दाखिवतो -
“क ि त व ृ ी, काया िभमान , आ मिव ासु, स म, येय े रत, उ रदािय व , म/ दजा /
िलंगिनरप े लोका ंिवषयी आदर , येयमागा बाबत जबाबदारी , श द/ कृतीशी बांिधल,
भावना ंवर िनय ं ण”
सामा य ान / बुि , पुरोगामी िवचार , िनयोजनप ूव क यावसाियक क ृती केली जात े, तेथे
यावसाियकता असत े.
खालील िनकषा ार े यावसाियकत ेचे िवकसन होऊ शकते.
आ म मतािवषयी अिभमान व खा ी बा ळगा.
तुम यातील सव म द ेवून सव म काम करा . munotes.in
Page 110
अ यापक िश ण
110 पूण मता िम ळवा.
वेळेवर हजर रहा .
यवसायान ुकुल वेष करा .
“काय व िकतीप े ा कस े व के हा कराव े हे जाणण े व तस े करण े हणज े यावसाियकता .”
मता , भाषा, वत न, कृती, वेष व काम यवसाया नुसार जी ठरवत े ती यावसाियकता .
सहकाया चे आद श वत न व म ू ये याम य े वे छेने भािगदारी करण े हणज ेच
यावसाियकता .
यावसाियकत ेचे मानक े
अ यापन े ात यावसाियकत ेचे चार म ु य मानक े आहेत, जे हणज े :
१) यावसाियक ान
२) यो यता
३) नैितक मानका ंशी बांिधलक
४) वैयि क व ैिश य े
१) यावसाियक ान :
यावसाियक ान ह े े ातील सरो म प त च े आव यक ान आह े. उदाहरणाथ , हे
जाणून घेणे क , तीन वषा ची मुले साम ी या हाताळणी ारे चांगले िशकतात . तीन वषा चा
मुलगा मोजणी कशी करायची याब ल वक शीट पाह याप े ा अ वल मोजण े िकंवा
मॅट्सची मवारी लावण े यासह बर ेच चांगले मोजण े िशकेल. आपण त े ान ामािणकपण े
कधी-कधी आप या सहका या ंसोबत आिण अन ेकदा पालका ंसोबत श ेअर कर यास
स म असण े आव यक आह े.
यावसाियक ानाचा आणखी एक प ैलू हणज े या ानाचा उपयोग क न म ुले
िशक या या आिण वाढ या या प ती समजून घेणे. बाक या िश ण े ापास ून
आप याला व ेगळे करणारा हाच एक भाग आह े. सु वाती या बालपणाच े यावसाियक ह े
वा तिवक कौश य िशकव याचा य न कर या या िव म ुले या प तीन े िशकतात
आिण म दू या प तीन े कौश य े आिण मािहती ा करतो या वर ल क ि त करतात .
िश क या ना यान े, पया वरणाच े सहा यक हण ून, आ ही ह े ान म ुलांना अशा कार े
गुंतवून दे यासाठी लाग ू क शकतो , याम ुळे जा तीत जा त िश ण िमळ ेल.
यावसाियक ानाम य े लहान म ुलांना आिण या ं या क ुटुंबांना भािवत करणा या
सम या ंब ल मािहती असण े देखील समािव आह े. या म य े सु वातीच े बालपण िक ंवा
लहान म ुलांशी संबंध असल े या काय ाब ल अिधक जाण ून घेणे समािव अस ू शकत े. munotes.in
Page 111
अ याप क िश ण: एक यवसाय
111 याचा अथ शाळेचा झोन िक ंवा साव जिनक शाळा ंमधील बदल यासह अ यावत राहण े
असा असू शकतो , आम या म ुलांशी आिण क ुटुंबाशी स ंबंिधत असल े या ता या
सम या ंबाबत अ यावत राह याची आमची जबाबदारी आह े. या यित र बालपणी या
यावसाियका ंना भािवत करणा या आिण लहान म ुले व कुटुंबासोबतच े आपल े काय
यां या सम या ंब ल अ यावत राहण े आम यासाठी फायद ेशीर आह े. आपण आपल े
काम अिधक चा ंगले कसे क शकतो िक ंवा आपण अिधक यश वी कस े होऊ शकतो
यासह काही सम या आह ेत का? कदािचत नवीन स ंशोधनात ून नवीन त ं े सुचिवली ग ेली
आहेत, याम ुळे आपण म ुलांना आप या वगा त कस े िशकवाव े याला फायदा होईल .
२) यो यता :
यावसाियकत ेचे पुढील प रणाम ह णजे यो यता (लायक , मता ) यो तात ेचे अनेक पैलू
आहेत. थम, जे हा आ ही आम या कौश या ंम ये आिण यावसाियक मता ंम ये
वत:ला लायक हण ून िचि त करतो , ते हा आ ही एक यावसाियक ितमा दिश त
करतो . आपण आप या थानी समथ व यो य आह ेत हे पालका ंना जाणून यायच े असत े.
जे हा पालक या ंना मुलांना शाळा स ुट यावर घ ेतात त े हा िदवसभरात म ुला या बाबतीत
काहीतरी घडल े आहे हे यांना जाणवत े. (उदा. कोणीतरी या या डो याला मारल े) व
ते हा या ंना सा ंिगतल े जाते, “मला मािहत नाही क त ुम या म ुलाबाबत काय घडल े. मी
सु ीवर अस यान े वगा त न हतो .” अशा कारची वा य े आप याला आपली कामात
कमी यो यत ेची वाटतात . यांना अस े सांगणे अिधक चा ंगले असू शकत े. “मला न ेमके
मािहत नाही पण मी त ुम यासाठी शोध ून काढ ेन.” हे पालका ंना अिधक यावसाियक
ितमा सादर करतो .
यो यत ेचे िच ण कर यासाठी आपण िविवध गो ी क शकतो . आप या वगा तील
मुलांची ओळख क न घ ेणे ही एक गो आपण क शकतो . यांची नाव े ल ात ठ ेवा.
यांचे यि म व जाण ून या . यांचे ाधा य जाण ून या . जे हा त ु हाला पालका ं या
मुलाला काय आवडत े आिण काय आवडत नाही , हे मािहत असत े. तसेच जे हा त ु हाला
यां या वभावाब ल आिण यि म वाब ल थोड ेसे मािहत असत े, ते हा पालक
भािवत होतात .
पा तेचे िश ण कर याम य े िश णाच े त व ान िवकिसत करण ेदेखील समािव अस ू
शकते. याम य े मुलांची वाढ आिण िवकास तस ेच यावसाियक हण ून तुमची वतःची
वाढ आिण िवकास या ंचा समाव ेश आह े. तुमची चा ंगली तयारी असल ेली स पा ितमा
तु हाला मा ंडायची अस ेल तर या साठी ख ूप िनयोजन , िचंतन व मनन आव यक आह े.
तुम या पाठा या योजन ेचे पुनरावलोकन करा आिण त ु ही त ुमची िशक याची उि ्ये
पूण करत आका ंत क नाही त े ठरवा . तु ही म ुलांना पुरेसे आ हान द ेत आहात का ? तु ही
यांना खूपच आ हान द ेत आहात का ? आपण ड ेटाचा (साम ी ) अहवाल पालका ंना िकंवा
इतर भागधारका ंना जस े क त ुमचे संचालक द ेणे, देखील आव यक आह े. तुम या
रा या या आमदारा ंना िकंवा तुम या काय माला िनधी द े यासाठी जबाबदार असल े या
इतर लोका ंकडे सुपूत करण े आव यक अस ू शकत े. munotes.in
Page 112
अ यापक िश ण
112 आधी सा ंिगत या माण े, सुयो य आिण या वसाियक ितमा राख यासाठी , आप याला
यावसाियक िवकासा या स ंधी शोध याची आव यकता आह े. असे हणतात , क लहान
मुलांचे यावसाियक िविवधर ंगी असतात . अशा कार े, आ हाला आम या े ा या सव
पैलूंम ये लायक आिण अ यावत राह यासाठी प ुरेसा यावसाियक िवकास अविध
िमळेल. याची खा ी कर याक रता आपण आप यासाठी आव यक असल े या गो प े ा
म ये आिण पिलकड े जा याचा य न क ेला पािहज े.
एक यावसाियक हण ून, िवकासासाठी काय यो य आह े आिण आ हाला क ेवळ म ुलांचीच
न हे तर त ण , नवीन िश का ंना िशि त करायला मदत कर या साठी स ु ा सव म
सेवा का करता य ेईल, याची आप याला सश समाज असायला हवी . काही व ेळा लोक
नवीन िश का ंना िश ण द ेतांना या ंची नापस ंती िक ंवा भीती य करतात व दावा
करतात क त े थकवणार े आहेत. आपल े े हे उ च उलाढालीसाठी ओळखल े जाते.
कधीकधी आप ण एखा ाला िश ण द ेताच त े िनघून जातात आिण आप याला सव
काही स ु वातीपास ूनच स ु कराव े लागत े. तथािप , आपण ती िनराशा बाज ूला ठेवली
पािहज े आिण ह े ल ात घ ेतले पािहज े क फार प ूव कोणीतरी आप याला िश ण
दे यासाठी व ेळ िदला होता . आ ही ह े सुिनि त क ेले पािहज े क आ ही प ुढील
यावसाियका ं या गटाला वाढवत आहोत आिण तयार करत आहोत . या ि य ेचा एक
भाग हणज े बाल िवकास समज ून घेणे व ते लागू करणे इतरा ंना ते समजाव ून सांगणे.
अ यास माच े िनयोजन आिण व ैय करण कर यासाठी आपण म ुलां या वत नाचे
िनरी ण आिण मु यांकन कर यास स म असण े आव यक आह े. मुलां या वत नाचे
मू यमापन कर याची मता ह े कौश य आह े, यासाठी ख ूप सराव करावा लागतो आ िण
यात ABC (Always B Closing उि पूण कर याची ) मानिसकता वापरण े समािव
आहे. दुस या श दात सा ंगायचे तर, वत णुक या पुव वत वत न व प रणाम ओळखण े
आव यक आह े. या कृतीचा म ुलाला कसा फायदा होतो ? वत नामुळे कोणत े ब ीस िक ंवा
प रणाम य ेत आह ेत? हे च कस े थांबवायच े? जर आपण चा ंगले िनरी क असलो तर
मुले िविश प तीन े का वागतात याच े खरोखर म ू यमापन करण े आप यासाठी ख ूप
कठीण होत े, जर आपण म ू यांकनात चा ंगले नसलो . तर आपली िशक याची उि य े
कशी प ूण होत आह ेत िकंवा आप या धडया या योजना भावी आह ेत का ? हे
तपास यात आप याला अ ंदाज य ेईल. आपण म ुलांना पुरेसे आ हान द ेत आहोत क
नाही? आपण म ुलांना िनराशा करत आहोत का कारण आपण या ं याकड ून अशा गो ी
कर याची अप े ा करत आहोत जी त े अ ाप कर यास ज ैिवक ्या तयार नाहीत ? हे
सव िनरी ण आपण म ू यांकनाचा भाग आह े. जेणेक न आ ही एक योग आिण व ैयि क
अ यास म तस ेच वागताह आिण स ुरि त वगा तील वातावरण लाग ू क शकतो .
काही म ुख े िजथ े आपण यो यता दिश त क शकतो .
िश णाच े त व ान
िनयोजन munotes.in
Page 113
अ याप क िश ण: एक यवसाय
113 मु यांकन अहवाल सादरीकरण
िवचार आिण िच ंतन
अ यापन
सहयोग दानीकरण
िश णाच े त व ान िवकिसत करण े. िश णाच े त व ान हणज े मुले कशी िवकिसत
होतात आिण िशकतात आिण या ंना काय कस े िशकवल े पािहज े याब ल या िव ासाचा
एक स ंच आह े. तुमचे वतःच े वैयि क िश ण त व ान िवकिसत करण े थोड ेसे
जबरद त अस ू शकत े, कारण त ु ही कशा वर िव ास ठ ेवता यावर का िव ास करतात
या या कारणा ंचे मु यांकन करण े आव यक आह े. कोणत ेही उ र यो य िक ंवा चुक चे
नाही कारण नाती त ुमची मत े आमी ा आह ेत.
३) नैितक मानका ंशी बा ंिधलक :
नैितक मानका ंशी बा ंिधलक व यावसाियकत ेचे ितसर े प रणाम आह े. ही मुले, कुटुंबे,
सहकारी आिण सम ुदाय सद या ंसोबत जबाबदार वागण ूक आह े.
यात न ैितक आचरणासाठी सात म ुलभूत मु ये समािव आह ेत.
१) मानवी जीवन च ातील एक अि तीय आिण मौ यवान ट पा हण ून बालपणाचा
वीकार करा . सु वातीच े बालपण अि त वात नाही . जेणेक न बालपण
अि त वा त नाही , जेणेक न आपण म ुलांना घाई क आिण या ंना जलद
बालवाडीतल े बनवू शकू. हा एक मौ यवान आिण अनोखा ट पा आह े याच े मू य
आिण आदर करण े आव यक आह े आिण िशक या या या सव संध म य े जे काय
आहे ते घेतले पािहज े.
२) मुलांचा िवकास कसा होतो आिण म ुले कशी िशकतात . या ानावर आमच े काय
आधा रत आह े. िवकिसत होत असल े या लहान म ुलाचा म दू असा काय करतो ह े
आपण समज ून घेतले पािहज े.
३) मूळ आिण क ुटुंब यां यातील ब ंदचे कौत ुक करा आिण समथ न करा आ ही त े
बदल याचा िक ंवा तो ब ंध कोण याही कार े बदल याचा य न करत नाही .
४) कुटुंब, सं कृती, समुदाय आिण समाजा या स ंदभा त मुलांना सव मपण े घेतले जाते
आिण या ंचे समथ न केले जात े हे ल ात या . ल ात ठ ेवा क त े िनवा त
पोकळीम य े िवकिसत होत नाहीत .
५) येक य या ित ेचा, मू याचा आिण िविश त ेचा आदर करा . याम य े केवळ
आपण िशकवत असल े या म ुलांचाच समाव ेश नाही तर क ुटुंबातील सद य आिण
सहकारी या ंसाठी समाव ेश नाही . आपण एकम ेकांचा आदर आिण समथ न करतो . munotes.in
Page 114
अ यापक िश ण
114 ६) मुले. कुटुंबे आिण सहका या ंमधील िविवधत ेचा आदर करा .
७) िव ास आिण आदर यावर आधा रत नात ेसंबंधा या स ंदभा त मुले आिण ौढ या ंची
पूण मता स या करतात ह े ओळखण े.
या सादरीकरणादर यान , आपण नात ेसंबंधांब ल बर ेच काही बोललो ह े ल ात ठ ेवणे
मह वाच े आहे. क ौढ आिण म ुले दोघेही जे हा िव ासाह आिण आदरय ु नात ेसंबंधात
असतात त े हा या ंची भरभराट होत े.
५) वैयि क व ैिश य े
यावसाियकत े या चौ या प रमाणात काही व ैयि क व ैिश य े समािव आह ेत, जे चार
ेणीम य े मोडतात :
अ) वैयि क चा र य
ब) भाविनक ग ुण
क) शारी रक आरो य
ड) मानिसक आरो य
अ) वैयि क चा र य :
मुलांब ल ेम आिण खरा आदर असण े ही गो आह े जी िशकवता य ेत नाही . ते असे
काहीतरी आह े यासोबत त ु ही ज माला आला आहात . तसेच आधी सा ंिगत या माण े,
सकारा मक नात ेसंबंध िवकिसत कर यासाठी आिण या ं या क ुटुंिबयांनादेखील समज ून
घेणे मह वाच े आहे. एक यावसाियका ने नैितक वत न दिश त केले पािहज े. याचा अथ
उ च न ैितक आिण म ू य मानक े असण े, तसेच कायद ेशीर आिण न ैितक ्या यो य
असण े. आप या सरावाची मािहती द े यासाठी यावसाियका ंनी नैितक आधारस ंहीते ारे
माग दश न केले पािहज े. आप यात इतरा ं ती स यता आिण िवन ता असली पािहज े.
लोकांचा आम यावर िव ास आह े का? आपला इतरा ंवर िव ास आह े का? आपण
सहनशील आहोत का , आपण समा ीत आहोत का , या े ात आपल े सव क ृ काय
कर यास व ृ आहोत का ?
ब) भाविनक ग ुण :
यावसाियकाकड े सहान ुभूती क न आिण स ंवेदनशीलता असण े आव यक आह े. मला
मािहत आह े क आप याप ैक काही लोका ंसाठी आ ही अ य ंत संवेदनशील आहोत
आिण आप याप ैक काह ना वाटत े क ही गो हणज े एक पतन आहे. मला अस े वाटत े
क हा एक सकारा मक ग ुणधम आहे. संवेदनशील , कोमल मना या य साठी काहीतरी
सांग यासारख े आहे. जवळ य े याजोग े समज यासाठी आपण म ै ी, दयाळ ूपणा आिण
कळवळ य क ेली पािहज े. आपण स ंयमी व उपय ु आहोत का ? आप यात
नोकरीसाठी उ साह व उम आह े का? मुलांसोबत काम कर यासाठी आ हाला उ साह munotes.in
Page 115
अ याप क िश ण: एक यवसाय
115 आहे का? आ ही मिह या या जा तीत जा त िदवस कामावर य े यास उ स ुक आहोत
का? जर त ु ही रोज सकाळी उठत असाल िक ंवा मुलांमुळे िकंवा नोकरीम ुळे तु हाला
कामावर जा याची वाटत अस ेल तर ह े तुम यासाठी सव म े अस ू शकत नाही .
लहान म ुलांना नवीन कौश य े िशकताना पाह याची त ु हाला खरी आवड आह े का?
क) शारी रक वा य :
बालपण यावसाियक हण ून िनरोगी आिण त ंदु त असण े मह वाच े का आह े ?
सव थम, जे हा त ु ही िनरोगी असाल , ते हा त ु ही त ुमचे सव म क शकता आिण
तुमचे सव म होऊ शकता . मुले नैसिग क या कज वान असतात . जे हा आपण िनरोगी
असतो , ते हा आपण या ं याबरोबर राह शकतो . आपण याचा पाठलाग क शकतो .
आ ही जिमनीवर उत न या ं याबरोबर ख ेळू शकतो आिण या स य प रि थत म य े
सहभागी हा ज े आपण शारी रक ्या िनरोगी अस यास आपण च ुकू शकतो . उजा
आिण उ साहासाठी िनरोजी व त ंदु त जीवन आव यक आह े आिण यात तग
धर याची मता ही अ यापनाची गरज आिण मागणी आह े. आप याला म ुलां या आवडी
इ छा आिण गरजा प ूण करता आ या पािहज ेत. या यित र आपण लहान म ुलांसाठी
येक कार े आदश आहोत , आप या वतः या शारी रक आरो याची काळजी
आप याला दाखवावी लाग ेल. आप या उदाहरणा ार े आपण ह े सुिनि त क ेले पािहज े
क आपण िनरोगी जीवनश ैलीचे मॉडेल बनवत आहोत . याचा अथ असा क बालपणी या
येक यावसाियकान े सुपरमॉड ेल िकंवा बॉडीिब ड र असण े आव यक आह े. याचा
सरळ अथ असा क शारी रक ्या िनरोगी असण े आव यक आह े आिण आपण
वतःची काळजी घ ेऊ शकतो , जेणेक न श ेवटी, आपण म ुलांची काळजी घ ेऊ शकतो .
ड) मानिसक आरो य :
आपल े शारी रक आरो य जस े मह वाच े आहे, तसेच आपल े मानिसक आरो य द ेखील
मह वाच े आहे. चांगले मानिसक आरो य मह वाच े आहे, कारण त े आप याला बालपणाच े
यावसाियक हण ून मुलांम ये चांग या मानिसक आरो या या सवयी लाव यास स म
करते. जर आप याला वतःब ल , यवसायाब ल आिण आपण करत असल े या
कामाब ल चा ंगले वाटत अस ेल, तर आ ही खा ी क न घेऊ शकतो क , मुलांना
वतःब ल , यां या बालस ंगोपन क ाब ल आिण त े जे िशकत आह ेत. याब ल चा ंगले
वाटत आह े. मुलांना या ं या क ुटुंबाब ल आबी या ं या क ुटुंबातील सद या ंब ल चा ंगले
वाटेल याची आ ही खा ी क शकतो .
एक चा ंग या यावसाियकाकड े खालील म ु य मानिसक आरो य ग ुण असण े आव यक
आहे :
आशावाद : भिव याब ल आिण प ुढे काय होणार आह े. याब ल सकारा मकता
‘अश य ’ आिण ‘असमथ ’ या ऐवजी ‘श य’ आिण ‘समथ ’ या ीन े िवचार करण े.
munotes.in
Page 116
अ यापक िश ण
116 चौकसपणा : तुम या आज ूबाजूला काय चालल े आह े याची जाणीव एखा ा
कामावर ल क ि त कर याची मता या मानिसक आरो या या चा ंग या सवयी आह ेत.
एखादी य त ुम याशी स ंवाद साधत असताना यावर ल क ि त करण े ही द ेखील
मानिसक आरो याची चा ंगली सवय आह े.
आ मिव ास : आप याला श य ितत या लहान वयात म ुलांना आ मिव ास
िशकवायचा आह े. मुलांनी आपण कोण आहोत (लोक हण ून) यावर आ मिव ास
असावा अशी आमची इ छा आह े. मूल पाच वषा चे झा यावर , जर या ंना ते कोण आह ेत
याब ल चा ंगले वाटत नस ेल. तर ते मूल या ं या बह त ेक आय ु यासाठी आ मिव ासाशी
संघष करेल. हणूनच ती पिहली पाच वष खूप मह वाची आह ेत, कारण त े मुळ या
भिव यातील यशाचा िक ंवा भिव यातील यशाचा िक ंवा भिव यातील आ हाना ंचा पाया
घालतात . हे या माग दश न आिण िश ती या भागाशी द ेखील स ंबंिधत आह े, जर त ुमची
मुले संघष करणारी आिण आ हाना मक वागण ूक असणारी म ुले असतील , तर य ेक
िदवस नकारा मक असतो . जर म ूल हे य ेक िदवशी िवचार करत अस ेल, “मला
आज या िदवशी कोण या कारचा ास िमळणार आह े?” िकंवा “आज िश क मा यावर
कसे काय नाराज होतील ?” तर त े लहान म ुला या आ मस मान आिण
आ मिव ासासाठी हािनकारक ठ शकत े. अशा नकारा मक वातावरणात म ूल वाढ ू
शकत नाही . जर त ु ही दररोज बॉस या क ेिबनम य े गेलात आिण त ुम या बॉ सकड े
तुम या च ुक या गो ची यादी अस ेल, परंतु तु ही यो य क ेले या गो वर कधीही
िट पणी क ेली नस ेल, तर त ु हाला कस े वाटेल याचा िवचार करा . जे हा आपण लहान
मुलांसोबत काम करत असतो त े हा आप याला ह े सतत ल ात ठ ेवणे गरजेचे आहे.
आ मिव ास : वािभमान हणज े वतःला अशा कार े वागिवण े जे दश िवते, क
आपण वतःला मह व द ेतो. इतरां या हाजीसाठी नाही , परंतु “मा यासाठी हेच यो य
आहे आिण मी ह ेच करणार आह े, कारण मी एक य हण ून माझा आदर करतो .”
बालपणीच े यावसाियक ह े जीवनाकड े सकारा मक ीकोन िटकव ून ठेवतात . यामुळे
चांगले मानिसक आरो य आप याला मदत करत े. मला च ुक चे समज ू नका-चांगले िदवस
आिण वाईट िदवस य ेणार आह ेत. वाईट िदवसान ंतर तु ही ज े कराव े असे मला वाटत े ते
हणज े, “मी चा ंग यासाठी , भिव या साठी गो ी बदलत आह े, मी येथे चांगले काम करत
आहे. माझा जीवना ती , व यवसायाब ल सकारा मक ीकोन आह े. मी एका
कारणा तव यात आह े.” आप याप ैक बह त ेकांसाठी, आ हाला ह े काम कर यासाठी
बोलाव यात आल े होते. चांगले मानिसक आरो य याम य े मोठी भ ूिमका बजावत े.
यावसाियकताच े चार आयाम ( यावसाियक , यो यता , नैितक मानका ंशी बा ंिधलक
आिण व ैयि क व ैिश य े) सु वाती या बालपणातील यावसाियका ंचे प , स म आिण
नैितक काय बल तयार कर यासाठी एकि तपण े काय करतात . सरतेशेवटी, समाजाचा
आप या कामाकड े पाह याकड े ीको न बदल याची आपली इ छा अस यास , आपण munotes.in
Page 117
अ याप क िश ण: एक यवसाय
117 वतःला सव च मानका ंवर ध न आहोत याची खा ी कर यासाठी माग दश क हण ून
आपण या चार आयामा ंचा वापर क शकतो .
५.अ.४ अ याप क िश कांसाठी यावसाियकत ेचे िवकसन
िश काची भ ूिमका, बािलश णशा , िव ा या ची अ ययन मता या ंवर िश का या
यावसाियकत ेचा ल णीय प रणाम होतो , मुलांकडे, िनयोिजत आ शयाकड े अथ पूण व
अिभनव मागा ने जाण े, त ण िव ाथ मनाला गत त ं ानाला सामोर े जा यास व ृ
करणे हे यावसाियकता िशकवत असत े. िश कांना िदल े या वाढ या वाय त ेमुळे,
यावसाियकता ह े आज या िश णाच े भावी व ैिश ्य मानल े जाते. मता , कृती व वत न
ही िश क यावसाियकत ेची आव यक वैिश ्ये आहेत. िश कांची य ेये, मता व दजा
ही या व ैिश ्यांम ये परावित त होतात , याचा आघात य ात िश कप रणाम
कारकत ेवर होत असतो .
मता ही म ूलभूत अस ून ती िश काला उ क ृ तेकडे नेते. तयारी िवषय ान , िश णशा
या ३ क पना ंवर ' मता ' क ि त होत े. वग संगातील बाधकत ेला, (भािषक / सां कृितक/
सामािजक -आिथ क भेदांना) सामोर े जा यास यावसाियकता तयार करत े. िशि त
यावसाियका ार े अचूक िनण य कसा यायचा नवागताला क ळते, दैनंिदन यवहारात
सुधारणा व शु ता आणली जात े. प रणामी नामा अडथ ळे पार क न वग यव थापन
क न भावी अ ययन वातावरण यावसाियक तयार क शकतो, संगी िव ा या नाही
अडथ ळे पार करायला िशकवतो .
पु तके अ यास यावर आपला प ु कळसा वेळ घालव याप े ा यावसाियक िश क हा
िवषय े ा या ानासह तयारीिन शी उतरतो , ते हा याला अ यापनाच े नवत ं तयार
कर याची स ंधी असत े. जे हा याला अ यास म क ळतो, ते हा तो आ मिव ासाने
िशकवू शकतो. अशातह ने, मूलगामी प त , आशय व िव ा या ची स ंधी या ंची एक
बांधणी अिधक चा ंग या तह ने िशकतो.
िव ा या स अन ुकुल व प रणामकारक अ शा िश णशा ाचा शोध हा िश का या
मतेचा भाग आह े. युने बग व ऑर टीन (२००० ) यां या मत े ’आशय, कौश ये व
अ यास माच े अ म ात असल े या िश कांना िनय ु के यास , अ यास मा या
येक भाग प ूण कर यास िकती व ेळ लागेल हे िनि त आह े.“ जरी ा बाबी चा ंग या
तह ने पार पाड यास अन ेक वष लागली तरी यावसा ियक हा वत : िवकिसत होताना
आप या िश णशा ाचे वय ंमू यमापन करत असतो , ज र त े हा स ुधारतो आिण
आप या क पना यावहा रक स ंगाम य े वापरत असतो . शासन, शालेय मंडळ िन
पालका ंनी रचल े या अडथ यांपासून काही अ शी सुटका क न घ ेत, यावसाियक हा
सु प िश णशा ि वका न , आप या वत :ला वाय ता िनमा ण करत असतो .
' यावसाियकता ' िशकव यासाठी जरी मता आव यक असली तरी िश क हा
िशकव यास समथ असला पािहज े. 'अ यास माची ' संक पना प रणामकार र या
िशकव याची मता हणज ेच याची क ृती. ’खास िश णा ार े ा ानावर आधा रत , munotes.in
Page 118
अ यापक िश ण
118 यावसाियका ंना यो य वाट ेल तस े यांचे काय कर याचा ह क असतो ,“ असे युमनला
वाटते. पूव रिचत व स ुधा रत त ं ातून तयार झाल े या क ृतीची आव यकता याव न पटत े.
यावसाियक िश क अस े िशकवतो क याम ुळे िव ाथ िशकले या संक पना आप या
जीवनात वापरतो . याबरोबरच तो िव ा या ना थािनक परी ा ंसाठीही तयार करत
असतो , असा िश क िव ा या म ये रस घ ेतो, तो िव ास पेशाला वाह न घ ेतलेला,
कृितशील व दज दार असतो .
वत न हे ा प ेशाचे अंितम व ैिश ्य. या या वत नात वगा चे, शाळेचे, िश क यव थ ेचे व
समाजाच े ितिब ंब िदसत े. भाषा, वत न, सं कृती या स ंदभा त िकती चा ंग या तह ने
वत:ची का ळजी घेतो याच े ितिनिध व ह े याचा 'आचार ' करतो . तथािप ह े आचाराच े
िकमान ग ुण आह ेत. िव ाथ , िश क शाळामंडळ, शासन व पालक ा िश ण
घटका ंम ये गुणव ाप ूण सं ेषण उ ेिजत व राख याची एखा ाची मता हणज े आचार .
यावसाियक िश क हा आप या पस ंतीची शै िणक य ेये ा कर यासाठी भावी
सं ेषणकौ श ये दाखव ू इि छतो .
िश क हा िव िश तह ने तयार करता य ेतो या समाजापिल कडे िश क यावसाियकत ेची
या या जात े. सव वग संगाना सामोर े जा यासाठी व रत िवचार श ची गरज आह े.
िश काची भ ूिमका ही वय ंचिलत होत अस यान े, िश क आप या अ यासात वीण
हवेत. अशावेळी शासन व पालक या ं या नजर ेखाली अस याम ुळे गुणव ाप ूण सं ेषण
चांग या वत नामुळे होऊ शकते.
तुमची गती तपासा -
१) यावसाियकता हणज े काय?
२) अ याप किश क हा वत ं र या वत :ला िवकिसत कसा क शकतो?
५.अ.५ अ याप किश कांसाठी यवसायनीती व यावसाियक
आचा रसंिहतेचे िवकसन
आप या यावसाियक सद या ंसाठी वत न/आचारास माग दशन पर नीतीत व े तयार करण े
हे येक यवसायास अप ेि त आह े. अशा त वांमुळे अपेि त व अिन वत नातील फरक
कळतो.
नीितशा ाची था ही ाचीन , समाजमा य व कालपरीि त आह े. यि वा समाजमा य
अशा नीितत वा ंशी संबंिधत आह े, यावसाियक उ क ृ ता व आ मसमाधान
िमळिव यासाठी आ मि वक ृत त वा ंचा संच हणज े यावसाियक आचारस ंिहता. व र ,
समाज पालक , िव ा या शी अ यापन यवसायात वावरताना िश काला जी माग दशक
नीितत व े मदत करतात , यास यावसाियक नीित शा अस े हणतात . येक
यवसायायाचा िभ न काय सं कृती/ वातावरणान ुसार याची यवसायनीती ठरत े. समाज
व यवसायातील मोठ ्या य अ शी नीती ठरवतात . ती गित शील अस ून, वेळोवेळी munotes.in
Page 119
अ याप क िश ण: एक यवसाय
119 थलकालान ुसार बदलती असत े, समाजि थती , ितचे िभ न आयाम यान ुसार ती बदलत े.
यामुळे सामािजक लाभ , नैितक अच ूकता, स य, मू य व मानवी गती साध ू शकते.
यवसायनीतीची गरज :
आ मस ुधारण ेसाठी : िवचारा ंमुळे माणूस बदलतो . समाधान , वाथ , आळशीपणा,
पैसा ा ं यासाठी माण ूस जग ू शकतो. स य, क , साधी रहाणी , ामािणकपणा या ंना
िचकट ून रहाण े कठीण असत े. यामुळे नकळत माण ूस वाथ व अन ैितक होतो .
स ि थती ह ेच दाखवत े. यवसायनीती मा याला स ुधा शकते.
आ मसमाधानासाठी : आपला आ ंत रक ' व', भावना व िवचार ि य ेशी संबंिधत
आ मसमाधान ह े अिधक स ंबंिधत असत े. समाजाची िन यवसायाची नीितत व े
पाळणाया ला क ा ळू, ामािण क, कत यिन व यो य समजल े जाते. इतरांपे ा अिधक
मह वप ूण स माननीय मानल े जाते. जे हा एखादा कामासाठी यो य समजला जातो , ते हा
याला मान / आदर िम ळू लागतो . इतरांनी वत :िवषयी काही ठरव याप े ा, वत:च
ठरव यास यवसायनीती मदत करत े.
आचार / वत नाबाबत माग दशना साठी : यवसायनीतीम ुळे िश काच े व
िश काम ुळे िव ा या चे व त न आकार घ ेत असत े. अ यापनाच े त व ान व
मानस शा ामुळे िश णा या यवसायनीतीला आधार िम ळतो. अशा नीतीम ुळे िश काचा
आचार हा समाजमा य व आदरणीय ठरतो .
यि म वाला आकार द ेणे : ान व वत न सुधारत, िश क हा आपल े यि म व
िवकिसत करत असतो . आप या आचारिव चारात प ूव िनयोिजत माणक े (नॉ स )
अनुसरत, िश काच े बोलण ेचालण े व यि म व यवसायनीती घडवत असत े, तो
खराख ुरा िश क होतो .
िव ा या साठी आद शर् थािपत करण े : िवषय / पु तका ं या
अ यासाबरोबरच , वत न िन यि म व स ुधार यास िव ाथ िशकू पहातो . दररोज
िव ाथ ह े िभ न िश कां या भावाखाली य ेतात. जर िश क हा सकारा मक व यो य
तह ने वागत अस ेल तर िव ाथा ना या ंना आवडतो , आदशर् वाढतो व याला त े
अनुसरतात .
मानवी स ंबंध सुधार यासाठी : सामािजक लाभ , दुसया ब ल आदर , बंधु वभाव ,
सहनशीलता सहकाय हे ल ात घ ेवून यवसायनीती माग दशन करत असत े. असे
माग दशन लाभल ेला िश क इतरा ंना कमाल मदत करतो , सकारा मक भावना बा ळगते,
प रणामी मानवी स ंबंध सुधारतात .
समाजिवकासासाठी : सामािजक गरज ेची िन पती हणज े शाळा, समाज व शाळा
हे पर परा ंना घडवत असतात . काळानुसार ह े च मोठ े होत जात े. जर ह े दो ही घटक munotes.in
Page 120
अ यापक िश ण
120 यवसायनीती िवसरल े, तर दोघ ेही चुक या मागा ने भरकट ू लागतील , यवसायनीतीम ुळे
िश क समाजाला यो य िद शेने नेवून सुि थतीत ठ ेवतो.
यावसाियक उ क ृ तेसाठी: येक यवसायाला एक िव िश काय सं कृती/
वातावरण अस ते. जे हा यावसाियक ह े ि या / आंतरि या न ैितकत ेने करत असतील ,
तर काय सं कृती सब ळ होईल. हणज ेच सह काय / ेरणे ऐवजी त े तंटेबखेडे करत नाहीत .
सहज सम वय व प रणामकारक काय या ार े यावसाियक उ क ृ ता लाभत े.
यावसाियक पया वरण स ुधार यासाठी : जनता , भौितक , सुिवधा,
कामकाजा या शत / तास या बाब चा यावसाियक पया वरणाम य े समाव ेश होतो.
वरी ा ंना यो य थान िन आदर जबाबदारी िन कामा या तासाची कदर ह े िश क
यवसायनीतीम ुळे करत असतो . अशा आचारस ंिहतेमुळै पया वरण शांत/ िशिथल होऊन ,
काय हे प रणामकारक होत े.
यवसायत व े / माणक े अन ुसर यासाठी : प रणामकारक काया साठी,
यवसायान े आगाऊ िनधा रत क ेलेले िनयम हणज ेच यवसायाची त व े िन माणक े. हे
िनयम काल स ंगानुसार बदलतात . वाथ िन यावसाियक िवकास यातील भ ेद हे
यवसायनीतीम ुळे करणे श य होत े. वेळोवेळी अित र जबाबदारी प ेल यासाठी जो
आप याला तयार करत े. चांग या यवसायिन प ीसाठी , यवसायनीती ह े आ मब ंधन
ठरते.
यावसाियक ब ंधने: असे बंधन ह े य न े वत:वर लादल ेली नैितक जबाबदारी
असून ते कत या या अन ुरोधान े मानवी गतीसाठी असत े. वरी , यवसाय , पालक ,
िव ाथ , समाज ा ंना अन ुल ून िश क यावसाियक ब ंधने पाळतो.
Jejer<þ
J³eJemee³e efJeÐeeLeea
HeeuekeÀ meceepe
१) िव ा या त ब ंधने :
िव ाथ व िश क ह े िश ण ि य ेचे अिवभा य भाग आह ेत. िश क िशकवतो , तर
िव ाथ िशकतो. उभयता ंमधील ब ंध खालील बाब बर अवल ंबून असतो .
उपल ध स ंसाधन े, वेळ, माग ल ात घ ेवून िश कान े गांभीया ने अ यापन कराव े क
यामुळे िव ाथ इ त े िशकेल. J³eeJemeeef³ekeÀ yebOeves munotes.in
Page 121
अ याप क िश ण: एक यवसाय
121 िवषयाबरोबरच जीवनाचा अ यास कर यास िश कान े िव ा या ला ेरणा/ धीर
िदला पािहज े, प रणामी िव ाथ श य या मागा ने संगाला सामोर े जाईल
सव सामा य िव ाथ काहीव ेळा भाविन क र या अि थर होतो . ते हा श य या सव
चांग या मागा ने िश कान े िव ा या ना भाविनक ि थरता िदली पािहज े. उदा.
आंतरशालेय/ रा य तरा rय फुटबॉल पध त थोड यात य श ह क यावर िव ा या स
धीर द ेणे.
दैनंिदन यवहारात िव ाथ का ही िविच सवयी / कृती दाखवत अस यास ,
याबाबतीत मानस शा ीय हाता ळणी करत िव ा या ला िवधायक व ळण लावल े
पािहज े.
अ यापना यित र सजग काय कता हण ून िश कान े शाळा िन िव ाथ
सुधार यासाठी काम क ेले पािहज े.
िभ न अ ययन सगात यो य िनण य घे यासाठी मदत िश कान े केली पािहज े. उदा.
िव ा या चा हेतु, अिभयो यता िन अिभव ृ ी ल ात घ ेवून इ. १० वी नंतर कोणती
ानशाखा िनवडण े यो य ठर ेल यासाठी िश काची मदत मोलाची ठरत े.
येक िव ा या ला िभ न जीवन स ंगाला सामोर े जा यासाठी तयार करण े. हे
िश काच े काम आह े. मंचीय उ प म, भातप रपाठ यासार या उप माम य े भाग
यायला लाव ून िव ा या म ये नेतृ वगुणांचा िवकास कर यास मदत क ेली पािहज े.
२) पालका ं त ब ंधने:
आपली म ुले आव यक ती भाषा / िवषय िशकून, पुढे भावी आय ु य या ंचे उ वल होईल
या आ शेने पालक या ंना शाळेत पाठवतात . हणून या म ुला या शै िणक गतीसाठी
पालका ं या स ंपका त राहण े हे िश काला एक कार े बंधनकारक ठरत े. अशी पालका ं त
बंधने खालील माण े -
नेहमी वगा त / शाळेत आपला म ुलगा कसा वागतो ह े माहीत नसत े. यामुळे याचे
वत न, िभ न िवषया ंमधील याच े संपादन यास ंबंधीची मािहती िनयिमतपण े पालका ंना
देणे हे पालका ं त असल ेले बंधन िश कान े मानून यवहार क ेला पािहज े.
मुलांचे भिवत य ठरव यासाठी पालका ंना माग दशन करण े: िम , नातेवाईक
यांसार या िभ न मा यमा ंतून पालका ंनी िम ळवलेले ान हे ठरािवक े ापुरते
असत े. या मया िदत ानावर िवस ंबून िव ा या या े िनवडीचा भावी पालक ठरव ू
पहातात . अशावेळी यांना अच ूक माग दशन होण े गरज ेचे आह े. ते शै िणक /
यावसाियक पया याबाबत होण े आव यक आह े. munotes.in
Page 122
अ यापक िश ण
122 शाळेत यि श: वा गटात िव ाथ वा वरत अस यान े, याची अिभव ृ ी व
अिभयो यता िश क िनरख ू शकतात . यामुळे ा मािहती ही िश कान े पालका ंना
वेळोवेळी देत रहाण े गरजेचे आहे.
काही सम याच े मूळ घरगुती अस ून या घर याघरीच स ुटू शकतात . पण अ शा
सम या िव ाथ पालका ंसमवेत चचा कर यास माग ेपुढे पहातात . जे हा अ शा
सम या िश कांना क ळतात, ते हा पालका ंना बोलाव ून या ं याशी चचा के यास ,
घरचे वातावरण अन ुकूल कर यास िश कांकडून पालका ंना मदत होईल .
आप या पालका ंनी आप याला जस े वागवल े तसे मुलांचे पालक या ंना वागवत
असतात . संगकालान ुसार न बदलता , आपली मत े ते आप या म ुलांवर लादत
अस यान े सम या िनमा ण होतात . यामुळे याबाबतीत िश कांकडून पालका ंचे
समुपदेशन होण े गरज ेचे आ ह े. प रणामी िव ाथ , पालक व िश क या ं यातील
सं ेषण प रणामकारक होऊन िव ा या चे िश ण प रणामकारक होईल .
पालका ंना या ं या मुलांचे छंद व अ यास ेतर उप मातील सहभाग हणज े वेळेचा
अप यय वाटतो . यासाठी चच ारे िश कांनी पालका ंचे मन व ळवून िव ा या या
छंदांना यो य िद शा िदली पािहज े. यामुळे िव ाथ अिधक सज नशील बन ेल.
शालेय कामकाज , शाळेचे आतापय तचे यश, नवे उप म यािवषयी अ यावत
िश कांनी पालका ंना देवून या ंना शाळेिवषयी जव ळीक वाट ेल अस े पहाव े. हणज ेच
यामुळे िश क हा शाळा व पालक या ं यात अन ुबंध िनमा ण कर यात य श वी
होईल.
३) समाजा त ब ंधने:
शाळा ही सामािजक गरज ेची िन पती आह े, न हे ती समाजाची छोटी ितक ृती आह े.
युवािपढीला स ुधार यासाठी मदत कर याचा ितचा ह ेतु आह े. समाज व रा ाच े
भिवत य साकारणारा िश क कारागीर आह े. खालील कार े िश क हा समाजा त
बांिधल असतो .
िविवध िवषया ं या मा यमात ून शाळा ही िव ा या ला जीवनमाग दाखवते,
ामािणकपण े समाजा ती आपल े कत य कस े पार पाडायच े हे तो शाळेत िशकतो.
अशा तह ने िश क हा िव ा या मधून चांगले नाग रक तयार करतो .
कायद ेशीर ह क / कत ये यांचे ान , नैितकत ेचे मह व ह े िव ा या ना
नाग रक शा ार े िमळते. समाजाच े काय सुलभ र या हो यासाठी िव ाथ हा ह क /
कत या त जबाबदार कसा होईल ह े पािहल े पािहज े. munotes.in
Page 123
अ याप क िश ण: एक यवसाय
123 समाजा या ज मापास ून, सामािजक माणकान ुसार समाज सहज र या चालत
असतो , काहीव ेळा न या िपढीला ज ुनी माणक े कालबा वाटतात , यामुळे यां या
मनात उडाल ेला ग ध ळ दूर कर यासाठी स याची सामािजक माणका ंचे अनुसरण ह े
कसे यो य लाभदायक ह े पटवून देणे िश काच े काम आह े.
आजच े िव ाथ उ ाच े नाग रक अस यान े, ते नैितक ्या ताठ अस या िशवाय
उ ाचा समाज यो य र या चालणार नाही . या यान , िद दशन , उप म या ार े
िश क या ंना नैितकत ेचे धडे देवू शकेल. यासाठी समाजमा य होईल असा न ैितक
दंडक तयार क ेला पािहज े.
भारतात सातप े ा अिधक धमा चे पालन क ेले जाते. सव धमा ची सामाईक म ूलभूत
त वे िश कांनी समजाव ून यावीत , कारण समाजाचा िश कावर िव ास आह े.
सामािजक ाथ ना थ ळांना भेटी, धािम क उ सव यो य र या साजर े करण े या ार े
िव ा या म ये सामािजक सिह ण ुतेचा िवकास होईल .
भाषा िन सा ं कृितक भ ेदांचा भारतीय समाजावर भाव आह े. हे भेद समजाव ून घेवून
सहन क े यासच रा ीय एका मता साध ेल. भािषक , ांितक, धािम क सण
िव ा या ना साजर े करायला लाव ून िश क हा िव ा या म ये रा ीय एका मत ेची
भावना िनमा ण क शकेल.
सामािजक आिथ क ्या सब ळ असूनही कोणताही य वा गट एकट ेपणी राह
शकत नाही . समाजघटका ंचे पर परा ंशी िनमा ण झाल े या नात ेसंबंधांचे मह व
िव ा या या ल ात िश क आण ून देवू शकतो. या ार े स या या साम ूिहक
नातेसंबंधांचे संतुलन कस े साधायच े हे िव ा या स समज ेल.
यि िन सम ुदाय हा न ैसिग क पया वरणात रहात असतो . यामुळे िनसगा चे र ण ह े
येकाचे क त य ठरत े. पया वरण िश णाम य े िश क हा िव ा या ना वृ ारोपण /
संवध न / संर ण, दूषण िनवारण , लोकजाग ृती आिद उप मा ार े िश क हा
िव ा या ना, 'िनसगा या सहवासात ' रहा याच े मह व ल ात आण ून देत असतो .
४) यवसाय त ब ंधने:
कृित, वत न व द शन याबाबतीत , िश काकड ून समाज हा उ क ृ ता अप ेि त करत
असतो , यामुळे समाजाला आप या जीवनास नवा आयाम / दंडक/ अथ ा
झा यासारख े वाटत े. अ यापन यवसाय हा सव े मान यान े िश काची
यवसाय त बा ंिधलक अिधकच वाढत े.
बोल या चाल या त साध ेपणाबरोबर शहाणपणही िदसल े पािहज े. िव ाथ व इतरा ंशी
संवाद साधताना शै िणक स ुधारणा व मानवी गती यािवषयी वाटणारी क ळकळ
िदसली पािहज े. यासाठी यावसाियक य ं णेचे उ थापन कस े होईल ह े पहाव े. munotes.in
Page 124
अ यापक िश ण
124 यवसाय ती आदर हा िश का या द ेहबोलीत ून कट झाला पािह जे, जरी तो
िनवडीप े ा संधीने ा िशरला असला तरी याम ुळे इतर या या यवसायाचा आदर
करतील . यासाठी यान े यवसायातील सकारा मक गो ची चचा केली पािहज े.
नवीन प ु तक/ मािसका ंचे वाचन , सेवांतग त िश ण, चचा स / काय शाळेतील
सहभाग या ार े िश कान े यावसाियक व ृ ीसाठी स जता दाखवली पािहज े.
लेख/ शोधिनब ंधा ार े आपल े शै िणक िवचार ह े िश कान े 'अ यापक जमातीप ुढे'
मांड यान े यवसायव ृ ीस मदत होईल .
िव ा या चा िम , माग दशक व त व , सहकाया शी आदर / सहकाराची भावना ,
वरी ा ंशी न व आदब शी वत न, अपेि त कत यपालन या ार े िश क हा कामा या
िठकाणी अन ुकूल वातावरण िनिम ती क शकेल.
िश कान े नवागता ंना यवसायिनवडीसाठी ो साहन / माग दशन केले पािहज े.
यामुळे स म व शै िणक अिभव ृ ी असल ेले पुढे अ यापन यवसाय िनवडतीला ही
य / यवसाय ती िदल ेली अ य स ेवा हणायची .
िश कान े कृितशील सहभागा ार े यवसायस ंघटनेक एक / बळ वाढवल े पािहज े.
यासाठी ज र त े हा स ंघटनेचे येय/ काय म ठरव यासाठी ित या सभा ंना
उपि थ रहाण े आव यक ठरत े.
धोरण, िव ाथ न दी , परी ा फल, µनपि का तयारी , उ रपि का तपासणी आिद
कामाबाबत िश कान े गोपनीयता राखावी . ही द ता घ ेताना, इतरां या बाबतीत मा
ढवळाढवळ क नय े. तसेच अनािधक ृत य शी यासंबंधी चचा टाळावी.
५) व र ा ंब लची ब ंधने:
सं थे या िवकासासा ठी िनयम / धोरण ठरवणाया अिधकारी गटास वरी /
उ चािधकारी हणता य ेईल. यांनी तयार क ेलेली धोरण े िश कान े अंमलात आणण े
अपेि त असत े. बदल या गरजा ंनुसार िश कान े वरी ा ंशी साध यास स ं थेचे काय /
िवकास प रणामकारी ठर ेल.
वरी ा ंनी स ं थेसाठी समानता यावी हण ून तयार क ेले या िनयमा ंना िश क हा
बांधील असतो . यामुळे िनयु कम चाया म ये िश त रािह यान े िव ा या म येही
िश त िदस ेल.
वेळोवेळी वरी ह े शै िणक / अशै िणक धोरण े ही िव ाथ / सं थे या सवा गीण
िवकासासाठी ठरवत असतात . ही धोरण े जोपय त प रणा मकारक र या स ं ेिषत व munotes.in
Page 125
अ याप क िश ण: एक यवसाय
125 राबवली जात नाही तोपय त ती फिलत होणार नाहीत . ही धोरण े आ मसात क न
अपेि त फलासाठी वरी व िव ाथ या ं यातील िश क हा द ुवा झाला पािहज े.
िव ाथ व य घडामोडी या ंचा वरी ा ंचा थेट संपक नसतो . यासाठी मािहती या
ोत हण ून ते िश कांवर अवल ंबून असतात . हणून िश कान े काय नीित िवषयी
मािहती प ुरवावी .
कोण याही धोरणाच े यश हे पूण त: धोरणकत , यव थापक , मू यमापक व िश क
(काय वाहक ) यां यातील सम व यावर अवल ंबून आह े. िविवध धोरण े/ काय मा या
प रणामकारक काय वाहीसाठी िश कान े मदतनीस हण ून भूिमका पार पाडावी .
िश क/ िश केतर कम चारी ह े पु कळदा उ चािधकाया ब ल (वरी ) अपेि त
आदरभाव दाखवत नाहीत , कारण वरी ा ंनी बदलल ेली धोरण े ही शासनाच े
चिलत स ंतुलन िबघडवत असत े. वरी हे सं थे या भ यासाठी धोरण े बदलतात ,
हे यानी घ ेवून वरी ा ंशी आदरय ु वागाव े.
ख या अथा ने िश क हा त े हा यावसाियक होईल , जे हा तो साया अपेि त बा ंिधलक ची
पूत ता कर ेल आिण यवसाय हा यावसाियकाह न मोठा आह े हे यानी ठ ेवेल. समाजा या
भ या साठी िश काला कत ये/ जबाबदा या ा पार पाडा या लागतात . यवसायनीित व
यवहार हातात हात घाल ून चाल यास , बदल या का ळानुसार िश क हा खरा
यावसाियक हण ून काम क शकेल.
आपली गती तपासा :
टीपा िलहा : अ) यवसायनीती ब ) यावसाियक ब ंधने
५.अ.६ सारांश
अ यापन हा यवसाय आह े. अ याप किश णात अ यापकाच े िश ण हा मह वाचा
घटक आह े. यवसायात िव िश कारच े िश ण आव यक ठरत े. उदा. वक ल ,
अिभय ंता, ा यापक , ल करी अिधकारी इ . यवसायाची खालील व ैिश ्ये मह वाची
ठरतात .
त व ानाधा रत कौ श य, यावसाियक स ंघटना , काय वाय ता , यवसायनीती , उ च
दजा व पुर कार , गितशीलता.
यावसाियकता ही या यावसाियक यि ची त ता दाखवत े. ती स ंगी यान े वत:ला
कसे हाता ळावे हे सांगते. अपेि त शै िणक य ेये सा य कर यासाठी , यावसाियक
िश क हा प रणामकारी स ं ेषण कौ श ये वापरतो .
इतर यवसाया ं माण े, अ याप किश णात अ यापक -िश क हा आ मस ुधारणा व
आ मसमाधानासाठी यवसायनीती व आचारस ंिहता िवकिसत करतो . िव ाथ , पालक , munotes.in
Page 126
अ यापक िश ण
126 समाज , उ चािधकारी व यवसाय ा घटका ंशी बांिधल राह न िश क व अ याप किश क
हे यवसायनीती िवकिसत करत असतात .
वा याय :
१. यावसाियक ब ंधन हणज े काय? ते का आव यक आह े?
२. ' यावसाियकता हणज े काय? एखादा ती क शी िवकिसत क शकतो?
३. यवसाय , यावसाियकता व यवसायनीती या ं यातील फरक प करा .
संदभ :
१. www.google.com
२. University News.
munotes.in
Page 127
127 ५ब
अ यापक -प रणामकारकता
घटक रचना :
५.ब.० उि ्ये
५.ब.१ तावना
५.ब.२ िश क प ररामकारकता अथ व घ क
५.ब.३ अ यापक िश का ंची क ृितमू यमािपक े ारे (परफॉम स अ ॅपैजल) िश क
प रणामकारकत ेम ये होणारी वाढ
५.ब.४ काय दश न मु यांकन ३६० अंश अिभ ाय िश क - वतः, िव ाथ , ाचाय ,
सहकारी , भागधारक
५.ब.४ सारांश
५.ब.० उि ्ये
हा घटक अ यासस यावर त ु ही पुढील गो ी क शकाल :
िश क -प रणामकारकत ेची या या सा ंगणे.
िश क प रणामकत ेचे घटक सा ंगणे.
कृितमू यमािपक ेबाबत जाण ून घेणे.
अ यापकिश काची क ृितमू यमािपक े ारे िश क प रणामकारकत ेम ये वाढ कशी
होईल त े प करण े.
५.ब.१ तावना
अ यापकाला भावी ठरवणाया घटका ंचा शोध घ ेणे या पाठात अप ेि त आह े. शालेय
घटका ंपे ा वग घटक ह े शाल ेय प रणामकारकता िवचिलत कर त असतात . हणूनच
अ यापकाला भावी बनवणाया गो ी ओ ळखणे मह वाच े आहे.
५.ब.२ िश क प रणामकारकता : अथ व घटक
भावी अ ययनाच े फल हणज े िश क प रणामकता . भावी अ यापना या बाबी
खालील माण े-
सकारा मक अिभव ृ ी munotes.in
Page 128
अ यापक िश ण
128 वगा त सुखद सामािजक / मानसशा ी य वातावरणाचा िवकास
िव ाथ स ंपादनाबाबत उ च अप े ा
पाठाबाबत प ता
भावी समय यव थापन
सबळ पाठरचना
िविवध अ यापन प त चा वापर
िव ाथ क पना ंचा ि वकार व वापर
यो य व िविवध ा ंचा वापर
तथािप , िविश स ंदभा त अ यापन प ती भावी ठरत अ सतात . अ यापकाचा भाव हा
खालील घटका ंवर अवल ंबून असतो -
पाठात अप ेि ले या उप माचा कार .
पाठ्यांश
िव ा या ची पा भूमी (वय, मता , िलंग, सामािजक आिथ क दजा , लोकजीवन )
िव ा या ची यि गत व ैिश ्ये (उदा. यि म व , अ ययनश ैली, ेरणा,
आ मस मान )
िवभाग वा शा ळेचे संघटन / सं कृती
ा पाठात आपण अशा बाबी पारखणार आहोत ,क या ं या घडण , ेरणा व
संगोपनाम ुळे िश क भावी ठर ेल.
ा चच अंती, आपण िश कप रणमाकरकत ेचा अथ असा लाव ू शकतो -
अ यापनप ती , अ यापक -अपे ा, वग संघटन, वग संसाधना ंचा वापर ा वग घटका ंचा
िव ाथ -संपादनावरील प रणाम हणज े िश क -प रणामकरकता .
िव ा या ना िशकायला लावणा या अ यापक काया ला पूरक अशा समाजमा य उि े
ओळख याची शि हणज े िश क -प रणामकारकता .
िव ा या चे अ ययन वत न व अिभव ृ ी यां यावर सकारा मक ठसा उमटव याची
अ यापका ंची मता हणज े िश क -प रणामकारकता .
munotes.in
Page 129
अ यापक -प रणामकारकता
129 ५.ब.३ अ यापकिश काची क ृितमू यमािपक े ारे िश कप रणाम -
कारकत ेम ये होणारी वाढ
िश ण यव था िबघड यास वा स ुधारायची अस यास लोका ंना िश काची आठवण य ेते.
वेतन, काय शत , सम यािवषयक भ ूिमका याबाबतीत िश क ज े हा वाटाघाटी करतात
ते हा याला साव जिनक दजा ा होतो . बह धा, वगा त अ यापक काय रत असता , याचे
काय / संपादनाबाबत शा ळा अनिभ असत े. िश काच े संक पना मक ान व यान े
िदलेले अपेि तफल या या म ू यमापनासाठी िक य ेक धोरण े आखली जातात .
आज, िश ण यव थ ेतील आम ूला बदल हा अ यापककाया बदल घडवत असतो .
स ि थतीत दीघ कालीन काय तीतीची बा ंधणी व ितची व रत काय वाही िश क करत
असतो . यामुळे ते पूव पे ा अिधक काय म न आढ ळतात. अ यापनाची ग ुणव ा
ठरवणारी मानक े ठरवण े आिण िश क काया चे मू यमापन करण े ही आप यासमोरील
सम या आह े. ही मानक े आपण कस ून ठरवत आहोत , पण अ यापक काया या
मू यमापनाकड े हणाव े तसे ल िदल े गेलेले नाही.
कृितमू यमािपक ेचे अथ :
व तुिन िनकषाधार े, िनयु कम चा यां या का य भावा या मापनासाठी वापरल ेली
यि गत म ू यमापन प त हणज े कृितमू यमािपका यवसाया या अप े ांना सामोर े
जात उ च काया |न प ीची कम चा यांकडून अप े ा ही प त करत असत े.
व तुिन ता राखत , काय मानके ठरवण े हे ा प तीला असल ेले मुख आ हा न
आहे.
मानव स ंसाधन यव थापना या णाली ि य े या क ृितमू यमािपका हा एक
मह वप ूण घटक आह े.
िन र क व कम चारी या ं यातील रचनाब औपचा रक आ ंतरि या हणज े
कृितमू यमािपका होय . ही आ ंतरि या कालब (वािष क/अध वािष क) मुलाखती या
पान े होते.
उपयोग :
वेतनवाढ , बोनस , बढती यासाठी भावी काय करणार े कम चारी ह डकण े,
काय यव थापन करण े.
कृितमू यमािपका ही काया स िकतपत उपकारक ठरत े ते शोधण े.
पूव वत नाचा आढावा घ ेऊन प ूव काया वर िति या य कर याची स ंधी देणे.
कम चा यां या ि कोना तून :
अ) मी काय कराव े अशी अप े ा आह े ते सांगा. munotes.in
Page 130
अ यापक िश ण
130 ब) मी कस े चांगले केले आहे हे सांगा.
क) मा या काय सुधारणेसाठी मदत करा .
ड) चांग या काया ब ल मला प ुर कार ा .
संघटने या ि कोनात ून :
उ रदािय वाच े त व थािपत करण े व उचल ून धरण े.
अ यापका या कृितमू यमािपक ेचा अथ :
यवसायकाय व साम य िवकास या स ंदभा त अ यापकाच े प तशीर म ू यमापन हणज े
अ यापकाची क ृितमू यमािपका . ती एक औपचा रक , रचनाब अशी अ यापक काया चे
मू यमापन करणारी व स याच े यवसायकाय तो कस े करतो याचा िनण य देणारी प त
आहे. तसेच ते भिव यात अिधक प रणामकारक काय क शकेल का याच े भािकत ती
करत अस ते.
अ यापका या क ृितमू यमापनासाठी िनकष :
अ) शाळे या य ेयाशी अ यापका या म ू यमापनाचा स ंबंध लावण े.
आ) अ यापक िवकिसत मानका ं या या या म ू यमापनाशी स ंबंध लावण े.
इ) अ यापक म ू यमापनाकड े एक िनर ंतर ि या हण ून पहाव े. पया यी औपचा रक
मू यमापन त ं ांपैक यो य अस े तं एकाव ेळी वापराव े, यानंतर द ुसरे उपयोगात
आणाव े.
ई) अ यापका या नवम ू यमापन प तीन ुसार समाव ेशक म ू यमापनावर भर िदला
पािहज े. हणज ेच पालक , शासक , सहकारी या ंची मत े व अ य यन िन प ी या ं या
सहयोगान े केलेले अंितम अ यापक िनण य.
शालेय येय :
येय हणज े दीघ कालीन ह ेतू / उि . येक शाळेत वत :चे येय असत े. ते शाळे या
ि कोनावर अवल ंबून असत े. या या प ूत साठा , भावी िश कान े झटण े अपेि त आह े.
येय िसि साठी क ेले या य ना ं या मा यमात ून अ यापकाच े मू यमापन करता य ेते.
उदा. अहमदाबाद या मिणनगरमधील एसडीए उ च मा यिमक शा ळेचे येय येक
िव ाथ एसडीए िव ा या चा सवा गीण िवकास हा श ै िणक स ंपादन , शा ररीक
सु ढता , मानिसक / आ यि मक आरो य , सामािजक जाणीव या ार े सवा गीण
िवकास साधण े. यामुळे वगा त व वगा बाहेर अ यापकान े िदले या अ ययन , अनुभवा ार े
एसडीए अ यापकाच े मू यमापन करता य ेईल. िश काच े यि म व हे उघडझाप
होणा या िवजे या िद यासारख े नसून, याची पा ळेमुळे ही शारी रक / मानिसक /
आ यिम क / भाविनक आरो य , ान, आदश , सामािजकता या ंम ये गुंतलेली आह ेत. munotes.in
Page 131
अ यापक -प रणामकारकता
131 मानका ंची िनि ती :
िश क ज माला य ेतो, घडवता य ेत नाही ही हण च ुक ची आह े. मन िन यि म वाच े
मूलभूत गुण जे यि ला अ यापनात ून िनमा ण करता य ेतात. इ व अिन ग ुणांचे ान ह े
अ यापकाला भावी यावसाियक हो याच े उि ठ ेव यास मदत करत े. आप यासाठी
ठरवल े या मानका ं या आधार े अ यापकाच े मू यमापन करता य ेते. अशी मानक े
ठरव यासाठी अ यापनप ूव ावलीचा नम ुना खालील माण े-
िविश पाठाबाबत त ुमची उि े कोणती ?
िव ा या नी काय िशकाव े असे तु हाला वाटत े?
अशी उि े शालेय येय सा य कर यास िकतपत मदत करतात ?
रा यान े ठरवल ेला अ यास म व मानक े अशा उि षटा ंशी िकतपत ज ुळतात?
अशी उि े सा य कर यासाठी , अ यापन िनयोजन कस े कराल ?
तु ही अ यापनसाम ु ी कोणती वापरता ?
कोणत े अ यापन सािह य त ु ही वापरता ?
तुम या िवषया या ताि वक ानाची ा यि क भागाशी स ंबंध कसा जोडाल ?
सदर ावली या ितसादा ंव न अ यापककाया चे मू यमापन ह े खालील
बाब या आधार े करता य ेईल-
कसून य न कर याची इ छा
आकष क चार प के तयार कर यात ची
अ ययनसाम ु ी तयार कर यात रस
संसाधन -संघटनात ची
समय यव थापन करत , िव ा या या ीन े अ ययन ि या अथ पूण कर याची
इ छा.
आका रक म ू यमापन :
िश णा या नाव ेचा सुकाणू सदैव िश का या हाती असतो , तो नेहमी िव ा या ना
खालील बाबतीत मदत / माग दश न करतो munotes.in
Page 132
अ यापक िश ण
132 सम या ओ ळख यासाठी , यांना आ मिव ासान े त ड द े यासाठी , आ मगत
कौश याचा व सज नशील क पनाश चा वापर कर यासाठी , यां या
इ छा/आका ा ंची ओ ळख व प ुरेसे आकलन हो यासाठी .
अ यापका या हा सतत या य ना ंचे आका रक (फॉम िटव्) मू यमापन ह े या या
जबाबदा यांचे चार गटात वग करण क न करता य ेते-
े १: िनयोजन /तयारी -
आशय ान ह े संबंिधत अ या पनकौश या ंचे िद दश न करण े.
िवषय / पाठ स ंबंिधत अ यापन / अ ययन उि े िनवडण े.
उपल ध / मया िदत स ंसाधना ंम ये अ ययन / अ यापन उप मा ंचे िनयोजन करण े.
अ यापकान े नमु यादाखल क ेले या घटक िनयोजन / पाठ िनयोजन / उप म िनयोजन
यां या ार े ा गटाच े मू यमापन करता य ेते.
े २: वग वातावरण :
अ) आदर िव जवळीक सा य कर यात िकतपत यश वी झाला ह े खालील को का धारे
ठरवता य ेईल.
अ यापकवत न िव ाथ ित ि या
१) नकारा मक , अथ हीन, उपरोधा मक व आयो य १) अ यापकाब ल अनादर
२) सामा यत : यो य पण काही व ेळा प पाती व
अनादराच े २) अ यापकाबाबत िकमान
आदर
३) मै ीपूव क,उबदार , काळजीप ूव क व आदराची ३) अ यापकाबा बत आदर
४) येक मुलाबाबत मनापास ून काळजी व आदर ४) िव ा या चा आदश वाटतो .
ब) अ ययन स ं कृती थािपत खालील उपचारा ंनी करा
प रणामकारक िश क / समुपदेशक होऊन .
िव ाथ त ुम याशी बोलतीत अस े पहाव े.
आ मिव ास नसल े या िव ा या ना मदत क न
भावुक िव ा या शी समायोजन क न
यि गत का ळजी घेवून. munotes.in
Page 133
अ यापक -प रणामकारकता
133 क) वग यव थापन हे अ यापक यश वी र या िकतपत करतो ह े खालील बाब व न
ठरवाव े -
चांग या तह ने वत: पाठाशी तयार करण े.
पाठ िशक यास िव ा या ना उ ु करण े.
ा यि क उप म प ुरवणे.
िव ा या ना कामात ग ुंतवा
यांचा सहभाग या .
यांनी काम क ेलेले काम दिश त करा .
त या ंची तयार , योग, क प या ंसार या सा ंिघक उप मात काम क ा .
ड) िव ाथ वत नाचे यव थापन : अ यापक हा िव ाथ वत नाचे यव थापन कस े
करतो या िनकषाधार े याचे मू यमापन करतात . खालील बाबी ल ात या यात .
अ व थ िव ा या शी ख ंबीर राह न या ंना तुमचे िम हो यास अिधक व ेळ ा.
मानसशा ा या ानाधार े, िव ा या चे दुव त न सुधार यास या ंना वेळ ा.
सात यान े चांगले व या य वत न क न िव ा या ना सुरि त व समाधानी वाट ू ा.
तुती ार े, यांचा आ मस मान वाढ ू ा, तणाव स ंग िनय ंि त करा व यो य िनण य
घे यास या ंना मदत करा .
इ) बैठक यव था : वगा तील समाधानकारक ब ैठक यव था , साधन यव था , काश
योजना , आरो य द ता , डा स ुिवधा या आधार े अ यापकाच े मू यमापन करताना
खालील बाबी ल ात या यात -
त ाचाय / पय वे का ार े वगा तील अ यापकवत नाचे थेट िनरी ण
अ यापक िव ाथ स ंबंधदश क त ा
िव ाथ सव ण
िव ाथ कामाच े नमुने
िशकवण े. munotes.in
Page 134
अ यापक िश ण
134 े ३ : वगा यापन :
अ) शाळे या मा यम भाष ेवर भ ु व, चढा आवाज , उ चार प ता , बोल यातील यो य
चढउतार , िनयंि त बोल याची गती ह े अ यापकाच े आव यक ग ुण आह ेत.
प /अचूक भाषण िन स ं ेषणकौश य े ा िनकषाधार े, अ यापक काया चे
मू यमापन कराव े.
आ) िवचारण े, चचा , िद दश न आिद िविवध त ं ांचा वापर क न अ यापकान े
िव ा या ना अ यापक काया चे मू यमापन कराव े आिण िशकव यात िविवधता
आणावी . यामुळे पाठ या ंना सोपा व स ुरस वाट ेल. िविश त ं ाची िनवड व वापर
या िनकषाधार े अ यापकाच े मू यमापन कराव े.
इ) िव ा या ना अ ययानात ग ुंतवणे हे अ यापकात िकतपत जमल े ा िनकषाधार े
अ यापकाच े मू यमापन कराव े. यासाठी अ यापकाच े डोÈयापुढे ठेवलेली उि े,
वयोगटान ुसार वापरल ेली श ै िणक साधन े, अ यापनप ती , योजल ेले उप म /
क प / े भेटी, िव ा या त िनमा ण झाल ेली अ य यन ची /सवयी . नामा त ं ा ार े
िव ा या चे गितमापन ा गो चा िवचार म ू यमापन समयी करावा .
ई) भावी िश कान े िव ा या चे औपचा रक / अनौपचा रक िनरी ण क न यो य
याभरण कराव े व या ं यातील मत ेिवेयी अंदाज करावा .
तुत े ाचे मू यमापन खालील बाब ार े करता य ेईल.
त ाचाय / पय वे का ार े, वगा तील अ यापकवत नाचे थेट िनरी ण
मानवी कौश य वाप न व त ु तयार कर यास िशकवण े.
िव ाथ काया चे नमुने
अ यापकान े िदलेले वा याय .
े ४ : यावसाियक जबाबदा या :
पदवी, यावसाियकता , अ यापन व नाना यावसाियक जबाबदाया यां ारे अ यापक
िवकिसत होत असतो .अ यापक म ू यमापन समयी , यावसाियक जबाबदाया
खालील माण े ल ात घ ेता येतील.
अ) अ यापकाच े िवषय भ ु व मू यमापनसमयी मह वाच े ठरते. पाठ्यिवेषयातील गत
िन सखोल ान अस या सच तो उ साहान े, दाखल े देत अ यापन कर ेल.
आ) अ यापकाची चचा स , काय शाळा , प रषदा ंना उपि थती हा एक न ंतरचा
मू यमापन िनकष . अशा उपि थतीम ुळे अ यापकास यावसाियक सम या ंची उकल
होऊ शकत े. munotes.in
Page 135
अ यापक -प रणामकारकता
135 इ) अ यापन भावी कर यासाठी , योग / संशोधन क पा ार े नवत ं ांचा िवकास
अ यापक िकतपत करतो ह े पहाव े.
ई) तो बौि क ्या जाग ृत िकतपत आह े हे पहावे. यासाठी यावसायिक प ु तके/
िनयतकािलक े वाचून सहका यांशी चचा करतो का ? हे पहाव े.
उ) अ यापकान े िव ाथ िनहाय काय न दी अ यावत ् ठेवा यात . तसेच शा ळा/
महािव ालय बा स ं थांशी यावसाियक संबंध िकतपत ठ ेवतो ह े पहाण े ज रीच े
आहे.
ऊ) समाव ेशक म ू यमापन हे गुणदोषा मक अिभ ाय द े याची यव था असल े या
सा या मापन ेणी ार े कराव े. ढ/म यम /ह शार िव ाथ अ यापकवत नाब ल
िदलेले अिभ ाय हे अ यापकाला आपल े अ यापन स ुधार यास उपय ु ठरतात .
मदतीचाहात द ेणा या अ यापका ंनी िदल ेले अिभ ाय हे भांडणासाठी नस ून दुवा
आहे. उभयता ंशी या ंचे संबंध कस े आह ेत याच े शासक य अिधका या ंशी
मू यमापन करावे.
पदिन यनातील ुटी – -
पूव ह व च ुका ा पदिन यन करताना खालील कार या ुटी आढ ळतात.
अ) मुदत वा कठोरता : अितम ृदु वा अित कठोर वाग यान े परी काच े मू यमापन ह े
यि िन होत े.
आ) क ीय व ृ ी : वत: सुरि त रहा यासाठी , कसेही म ू यमापन क ेले तरी
वाच यासाठी म यमाना या / सरासरी या आसपास मापन क ेले जाते.
इ) तेजोवलय ुटी : य या एका घटका या मापनाचा भाव सव घटका ं या
एकंदरीत म ू यमापनावर होतो . अशी ुटी िश काबाबतीत खालील माण े आढळेल-
ई) िव ा या ना शा ळेत उशीरापय त थांबून, माग दश न करणाया िश काच े आशय ान व
अ यापनप ती चा ंगली ठरवली जाईल . तसेच, लोकि य िश कालाही उ च ग ुण
िदले जावू शकतात .
उ) परी काचा प रणाम : प पातीपणा , एकसुरीपणा , नातेसंबंध याम ुळे प र क खया
गुणांऐवजी, िव ा या स अितशय जा त / कमी ग ुण देतात.
ऊ) अवबोधाचा प रणाम : काही व ेळा िव ा या िवषयी असल े या प ूव ह/ पूव
अवबोधाचा प रणा म प र कान े केले या या या म ू यमापनावर होतो . उदा. एखा ा
िविश भागातील िश क ब ुि मान व क ा ळू आहेत, शासकाचा असा िव ास
असेल, तर तो या भागातील िश काला जा त ग ुण/ ेणी दे याचा स ंभव असतो . munotes.in
Page 136
अ यापक िश ण
136 ऋ) कृित म : परी कान े पिह या क ृतीचे मापन अच ूक के यावर क ृती या द ुसया
आयामाच े मापन पािह या माण े केले जात े. जर हा क ृती म पिह याप े ा
बदल यास , यांचे मापन िभ न होईल .
ऌ) आिध य ुटी : पूव कृती या प र णाचा प रणाम अयो य र या चिलत परी णावर
काही व ेळा शासक वा सहका यांकडून होतो .
परी णसमयी , उपरो सम या ंचे िनराकरण क े यास , समाव ेशक म ू यमापन ह े
अ यापका या चिलत क ृतीचे प िच द ेऊ शक ेल आिण याच े मतािवकसत
िकतपत झाले आहे याचा िनण य क शक ेल.
कृितमू यामािपक ेचे कोणीही अ यापक वागत करत नाही . पण जर अ यापक (बी.एड.
िव ाथ देखील) तयार अस ेल, तर आपल े काय सुधार याचा याचा ह ेतु राहील .
िश ण णालीला समज ून घेत, काय सुधार याचा याचा ह ेतू राहील . िश ण णालीला
समजून घेत, बौि क व भाविनक अ यापक क इि छणाया अ यापकाची आज ज र
आहे.
यव थापन , यापार , वै क, उ ोग यासार या यवसायाबरोबर िश ण यवसायात
देखील क ृितमू यमािपक ेचा वापर स चा झाला पािहज े.
आपली गती तपासा :-
१) कृित मू यमािपका हणज े काय? याचे उपयोग कोणत े?
२) अ यापकाची क ृितमू यमािपका हणज े काय? याचे िनकष प करा .
५.ब.४ काय दश न मु यांकन ३६० अंश अिभ ाय िश क – वत:,
िव ाथ , ाचाय , सहकारी , भागधारक
िश णातील ३६० अंश अिभ ाय म ू यमापन फायदा िश क , शाळा व िव ा या ना होतो
: काय मतेचे मू यमापन करता ंना िश ण ह े एक उपरोिधक आ हान सादर करत े.
िव ा या चे ान आिण कौश य े िवकिसत कर यात ग ुंतले या माग या ंम ये य त
असल ेले शासन प ुरेसा वेळ काढ यात अपयशी ठरतात .
जे हा िश का ंना या ंचे वत न आिण काय दश नाचे माग दश न कर यासाठी आव यक
असल े या िविश , रचना मक अिभ ाय िमळत . सं थांना कामिगरी म ू यांकना या नवीन
प ती शोध यास व ृ केले आहे.
३६० अंश कामिगरी म ु यमापन हणज े काय ?
३६० अंश अिभ ाय म ू यमापन आिण पार ंपा रक कम चारी म ू यांकनाम य े बरेच फ
आहेत.
munotes.in
Page 137
अ यापक -प रणामकारकता
137 ३६० अंश अिभ ाय म ू यमापन ह े एक काय दश न मू यमापन सव ण आह े. जे
यव थापक , सहकम , अधीनब , समवय क , आबी ाहका ं या कम चा या ं या द ैनंिदन
कामात ग ुंतले या िविवध य कड ून गोपनीय िननावी आिण प अिभ ाय गोळा करत े.
यव थापक आिण न ेते ३६० अंश अिभ ाय म ू यमापन साधन े ही िविवध ीकोनात ून
कम चा या ं या काम िगरीची स ंपूण मािहती िमळिव यासाठी साम य आिण कमक ुवतपणाच े
े जे सुधारल े जाऊ शकतात त े ओळख यासाठी वापरतात .
िश णासाठी ३६० अंश कामिगरी म ू यमापन णाली !
शालेय मंडळे, िव ापीठ े आिण श ै िणक स ं थांनी ३६० अंशाचे मु यांकन लाग ू केले
आहे, जे यशा या िविवध तरावर आह ेत. काही िश क आिण ा यापक म ू यमापनाम ुळे
श ची रचना बदलत े आिण या ंची उपजीिवका या ं या िव ा या या हातात असत े या
आधारावर ही क पना नाकारतात . याउलट , इतर लोक म ू यमापनाला व ैयि क
िवकासासाठी आिण िश णासाठी अन ुकूल शै िणक वातावरण तयार कर यात मदत
कर यासाठी एक मौ यवान साधन हण ून वीकारतात .
सकारा मक प रणाम पाह यासाठी श ै िणक स ं थांनी ३६० अंश अिभ ायासाठी , दोन
मह वा या आव यकता पाळ या पािहज ेत :
१) ३६० अंश मु यांकन ह े मु यामापना मक नस ून िवकासा मक आह े :
पिह या गरजेम ये समाज समािव आह े. कामिगरी या म ु यांकनान े लोका ंना या ं या
नोक या यो य र ेषेवर अस यासारख े वाटू शकत े. अशा वातारणात ज ेथे ेणी उ च
पातळीच े मह व धा रण क शकतात . िश का ंना ेणी दे याची क पना ह ितक ूल वाट ू
शकते.
िश णाम य े ३६० अंश अिभ ाय म ू यमापन सादर करताना धोरणाब ल जाग क
असण े आव यक आह े आिण ३६० अंश काय दश न मू यमापन ह े दंडा मक िक ंवा
मु यमापना मक नाही याचा प ु चार करण े आव यक आह े; हे वैयि क िवकास ,
समथ न व पर पर वाढीसाठी स ंधी दान कर यासाठी रचल ेले आहे.
िश णा साठी ३६० अंश मू यमापन साधनाच े मू य या या प ुव हा या अ ंतिन िहत
अभावात ुन येते व िविवध ीकोनात ून िश का ं या काय मतेचे संपूण , िहतकारक
मू यमापन दान करता य ेते. मू यमापन प रणाम ह े ासंिगक अ ंत ी दान करतात .
आिण साम य आिण स ुधारणे या स ंभा य े ांब ल रचना मक स ंभाषण े उघड ू शकतात
जे िव ा या या िश णावर थ ेट प रणाम क शकतात .
िश णातील ३६० अंश मू यमापन सव ण ह े चढउतरा ंसाठी समायोिजत करण े
आव यक आह े :
दुस या गरज ेत डेटाचा (साम ी ) समाव ेश होतो . शै िणक यव थ ेत क ची साम ी ही
संपूण कथा सा ंगत नाही आिण न ैसिग करी या होणा या चढ -उतारा ंचा िवचार करण े munotes.in
Page 138
अ यापक िश ण
138 मह वाच े आ ह े. वगा ची व ेळ, आकार आिण वगा तील सरासरी उपल धी यातली
यासार या िश का ं या िनय ं णाबाह ेरील अन ुमािनत घटका ंचा िश का या म ु यांकानावर
प रणाम होऊ शकतो . हे घटक िवचारात घ ेतले जाऊ शकतात आिण ३६० अंश
मू यांकनप रणाम ह े चढउतार नाकार यासाठी समायोिजत क ेले कौ शकतात . डेटाचा
िवचार करता ंना आणखी एक प ैलू हणज े सानाक ुल. पिह या वगा तील िव ाथ हा
आढा या वगा तील िव ा या माण े य क शकत नाही . मािहती ही दो ही ोता ंकडून
संकुिलत क ेली जाऊ शकत े आिण असावी . परंतु सव ण े कांसाठी समायोिजत करण े
आव यक आह े .
फायद े :
वग यव थापन कौश य े ि कंवा इतर ओळख याचा थ ेट प रणाम िशक या या
वातावरणावर होतो .
संवाद कौश या ंमधील अ ंतर ओळखण े जे िव ा या ची ितब ता आिण िश णाला
चालना द े यासाठी स ुधारल े जाऊ शकतात .
िव ा या ची वगा त िचंता य कर यास आिण याला आव यक असल ेली मदत
िमळ याची म ुभा ा .
आंतरवैयि क कौश य े िवकिसत करा . जेणेक न िश क िव ा या शी सकारा मक
आिण उ पाद क संवाद साधतील .
शै िणक न ेते यां या यव थापन कौश या ंब ल अ ंतदु ी ा क शकतात .
कमकुवतपणा स ुधा शकतात आिण िश क , शाळा आिण िव ा या साठी अिधक
भवी न ेते बनू शकतात .
शाळा, महािव ालय े आिण िव ापीठ े या ं या िश का ंना आिण ा या पकांना
िव ा या ना भावीपण े गुंतवून ठेव यासाठी आिण िशि त कर यासाठी आव यक
कौश या ंवर काय कर यास मदत कर यासाठी व ैयि क िवकास योजना लाग ू क
शकतात .
िश क या ंचे ३६० अंश मू यमापन गती आिण व ैयि क िवकासासाठी ब चमाक हणून
वाप शकतात , यां या र ेिटंगचा स ंदभ ३६० अंश मू यांकनासाठी त ुलना मक िब ंदू
क शकतात .
िश णातील ३६० अंश म ू यमापन साधन े िश का ंना सहका या ंशी ख ुलेपणान े
सम या ंवर चचा कर यासाठी आिण सहका या ंकडून मौ यवान इनप ुट िमळिव यासाठी
अिधक ख ुले, ामािणक वातावरण करतात .
munotes.in
Page 139
अ यापक -प रणामकारकता
139 या ३६० मू यांकनाम य े आपण मोजत असल े या म ु य मता :
१) ािधकरण आिण स मीकरण :
मया िदत मािहती असता ंनाही जलद , आ मिव ासान े आिण प िनण य घेते आिण
इतरांनाही तस े कर यास स म करत े.
२) संवाद
प पण े, उघडपण े आिण ामािणकपण े संवाद साधतो आ िण ख ु या स ंवादाला ो साहन
देतो.
३) नवोप म
नवीन क पना िनमा ण करतो , नवीन गो चा य न करतो आिण यशाि थतीला आ हान
देतो.
४) बदल यव थािपत करण े
प रि थतीशी ज ुळवून घेतो आिण बदलाचा च ॅि पयन हण ून काय करतो .
५) कामिगरी आिण जबाबदारी
उ रदािय व घ ेतो आिण प रणाम , चालक काय आिण क प प ूण कर यासाठी ल
क ि त कर याची मजब ूत कामिगरी िटकवतो .
६) आदर
ते कोण आह ेत िकंवा ते कोण या प रि थतीत आह े याचा िवचार न करता य ेकाशी
आदरान े वागतात .
७) ओळख
इतरांचे य न ओळखतो आिण यो यरी या ेय सामाियक करतो .
८) िश ण
यांना या ंचे येय सा य कर यात आिण या ंची मता प रप ूण कर यात मदत
कर यासाठी इतर लोका ं या िशक याला आिण िवकासाला ो साहन द ेतो.
९) कामाची िति या
काम कर या या प तीम य े सतत स ुधारणा करतो आिण ि येची काय मता वाढवतो .
munotes.in
Page 140
अ यापक िश ण
140 १०) धोरणा मक स ंरेखन
भिव यावर ल क ि त करतो आिण सम या व आ हाना ंवर एक धोरणा मक ीकोन
घेतो.
munotes.in
Page 141
अ यापक -प रणामकारकता
141
munotes.in
Page 142
अ यापक िश ण
142
munotes.in
Page 143
अ यापक -प रणामकारकता
143
munotes.in
Page 144
अ यापक िश ण
144
munotes.in
Page 145
अ यापक -प रणामकारकता
145
munotes.in
Page 146
अ यापक िश ण
146 ५.ब.५ सारांश
स या या समाजात , अ यापकान े एक यावसाियक हण ून उ च श ै िणक ग ुणव ा ,
िश णशा ीय व ा य ि क कौश य े, नैितकम ू ये या याजव ळ असली पािहज े. दुद वाने
अ यापन ह े अजूनही स ं मणाव थ ेत असल ेले े अस ून, वतं यावसाियक ओ ळख
ा ीसाठी धडपडत आह े. अ यापनाला यवसाय हणाव े का? यावरील वाद अज ूनही
िमटल ेला नाही . यामुळे वत:ला यावसाियक ,अध यावसाियक वा अ यावसाियक
यापैक कोण याही गटात बसवाव े अशा अ यापकाप ुढे आह े. थम दजा ची
जबाबदा री सोपव ून दु यम दजा िद याची अ यापनसमाजात भावना आह े.
सेवापूव व सेवांतग त तरावरील अ यापक िश का ंचीही हीच त हा आहे, असा ग ध ळ
असण े अ या पन यवसायाला घातक आह े, उगव या समाजात या ं याकड ून अप ेि त
असल ेली यावसायिकता िम ळव यातही ही गो अडथ ळा ठ शकत े. हणून इतर
यवसाया ं माण े यावसाियक ठरण े दूरचे ठरणार आह े.
जागितक समाजातील यावसाियकत ेत अ यापक हा नवोप मशील व ृ ीचा, माग
चोखाळ यात लविचक , मनाने, चौकस व परावत नशील असण े अपेि त आह े. आप या
िवषय े ातील वाढत े ान आ मसात क न क न यावसाियक र या स ज व िनर ंतर
सेवांतग त िश ण काय मां ारे, यावसाियक िवकास साधला पािहज े. रा ीय श ै िणक
धोरणा ार े (NPE-1986 ), अ यापक िश ण ही िनर ंतर ि या अस ून सेवापूव व
सेवांतग त घटका ंपासून ते वेगळे करणे श य नाही . DIET व SCERT ा स ं थांनी
सेवापूव / सेवांतग त घटका ं या ग ुणव ेत सुधारणा करण े अपेि त आह े. तथािप अप ुरे
िशि त त व भौितक स ुिवधांचा अभाव ाम ुळे हे होणे दूरचे आहे.
िश क प रणामकारकता ही अ यापका या यावसाियक उ रदािय वावर अवल ंबून
आहे. ाचाय / िश णािधकारी ह े अ यापक काय िनयंि त क शकतात . ा जगात
अ यापक हा ान द ेणारा ता ंि क नस ून तो न ैितक द ुवा मानला जातो . जबाबदारी
ि वकार याची इ छा, शालेय कामकाजाब ल जाण ून घ े याचा समाजाचा व
िव ा या म ये सुधारणा झाली क नाही ह े ठरवण े, ा साया गो च े उ रदािय व
अ यापकावर असत े.
अ यापक व अ यापकिश का ंची प रणामकारकताही क ृितमू यमािपक े ारे जोखली
जाते. यामुळे कृितमू यमािपका ही िश ण े ातील स याची गरज मानली जात े.
अ ययन समाजाच े व न साकार यासाठी , नैितक, बौि क - ा यि क - सं ेषण
कौश या ंनी स ुस ज अशा भावी िश काची गरज आह े. सरतेशेवटी अस े हणतात ,
मुलांिवषयी स दय , उ कृ तेसाठी/ सज नशीलत ेसाठी जोर एकवट या स चा ंगला
अ यापक होऊ शकतो .
munotes.in
Page 147
अ यापक -प रणामकारकता
147 ५.ब.६ वा याय
१) यवसाय हणज े काय?
२) यवसाय व यावसाियकता यातील फरक िलहा .
३) यवसायनीती हणज े काय? ती का आव यक आह े?
४) िश कप रणामकात ेचा अथ व घटक प करा .
५) कृितमू यमािपका हणज े काय? याचे उपयोग कोणत ेआहेत?
६) अ यापक / अ याप किश का ं या िवकासासाठी , यांचे कृितमू यमािपक े ारे क से
मू यमापन कराल ?
संदभ :
Prasad, Himadri & Prasad Dharmendra (2005), Forwards,
Professionalism in Education, University News, 43 (18), May 02 -08.
www.google.com
munotes.in
Page 148
148 ५क
अ यापक िश णातील स ंशोधन
घटक रचना :
५क.० उि े
५क.१ ा तिवक
५क.२ अ यापक िश णातील स ंशोधनाच े व प व ह ेतु
५क.३ अ यापक िश णातील स ंशोधनाची या ी
५क.४ अ यापक िश णातील स ंशोधन े े
५क.४.१अ यापक िश णातील स ंशोधन सम या
५क.५ अ यापक िश णातील स ंशोधन वाह
५क.६ अ यापक िश णातील जालीकरण व सह योगीकरण
५क.७ अ यापक िश णातील स ंशोधनाचा व यथ
५क.८ सारांश
५क.९ वा याय
५क.० उि े
हा घटक अ यास यावर त ु हाला खालील बाब ची जाणीव होईल -
अ यापक िश णातील स ंशोधनाचा ह ेतु
अशा संशोधनाची या ी
अ यापक िश णातील स ंशोधन सम या
अ यापक िश णातील स ंशोधन वाह
अ यापक िश णातील जालीकरणाच े मह व
५क.१ ा तािवक
शै िणक यवहार स ुधार यासाठी िवकिसत क ेले या नव ानाचा उपयोग ज े करत े यास
शै िणक स ंशोधन हणतात . ही बाब अ यापक िश णालाही लाग ू पडत े. संबंिधत
सािह याचा आढा या ार े संशोधनाच े शै िणक ानास लाभल े या योगदानाच े दश न
घडते. तथािप शै िणक यवहारावर स ंकिलत स ंशोधन िन कषा चा िकतपत प रणाम होत े munotes.in
Page 149
अ यापक िश णातील स ंशोधन
149 हे ठरिवण े कठीण आह े. जे हा स ंशोिधत ान ह े शै िणक धोरण ठरवणा यांचे ल वेधून
घेते, ते हा त े अशा ानास एक मािहती ोत हण ून वापरता वा एखा ा अि य िनण याचे
समथ न कर यास त े वापरतात वा अथ ोत कमी कर यासाठी वा चिलत दा ंना
ध का देणा या संशोधन िन कषा ना वग ळ यासाठी वापरतात .
असे असून सु दा, सामा यत : शै िणक स ंशोधन व िव शेषत: अ यापक िश णातील
संशोधन सात यान े वाढत आह े व ान शाखेत भर टाकत आह े.
५क.२ अ यापक िश णातील स ंशोधनाच े व प व ह ेतु
अ यापक िश णातील स ंशोधनाच े दोन म ु य ह ेतु आहेत –
अ) शै िणक त व समज यासाठी ब) ते बदल यासाठी
एखाद े शै िणक त व समज यासाठी , ते ताि वक चौकटीत बसल े पािहज े. यामुळे,
या त वाची स ंक पना प , िनयंि त व ओ ळख यास मदत होत े. उदा. अ यापन प
कर यासा ठी, अ यापन िनगिडत गो या स ंक पना चौकट समज ून यावी लागत े.
हणज ेच अ यापनस ंबंिधत चला ंचे व प व या ंचे पर प रसंबंध प करता आल े
पािहज े. या त वा या सव कष आकलनाचा अ ंदाज करता आला पािहज े. चलां या
आंतरसंबंधांची स ंक पना डो Èयासमोर आली पािहज े. यात िस ा ंतांची पडता ळणीचा
समाव ेश होणार नाही . अ यापक िश णाशी स ंबंिधत प ूवा नुमान- ि या -फिलत ा
प तीत स ुघिटत अशी चौकट लाग ू पडत े. यि म विवषयक चला ंचा प ूवा नुमान
चलांम ये समाव ेश होतो . ि याचल े ही अ यास म यव हार / अ यापनाशी स ंबंिधत
असतात . फिलतचल ह े चाचणीमधी ल िव ा या चे संपादन दाखवत े. अ यापक
िश णाम य े चलांमधील स ंबंध पे्ट करणे मह वाच े आहे. चलांम ये संबंध असण े ही एक
गो , तर या ं यातील स ंबंध प करता य ेणे ही दुसरी गो . अशा तह ने अशा स ंबंधांवर
कोण या ेरणा भाव टाकतात ह े मािहत असण े आव यक आह े आिण याचव ेळी या
संबंधामागील अ य ि या समज ून घेणे ज रीच े आहे. अ यापक िश णातील काय रत
चलां या स ंबंध जालातील चल े िनय ंि क करण े गरज ेचे आह े. चलांची गितमानता
वतं र या अ यासण े कठीण आह े. उदा. मानिसक ब ैठक, यि म व , भाषेचा
अ खिलपणा , सं ेषण कौश य े, ा िश ण , अनुभव, ेरणा, इय ा , आशय ,
वग ि थती अशी क ैक घटका ंवर िश णाथ अ यापकाची सरावपाठातील क ृती अवल ंबून
असू शकत े. नवीन िश ण प तीचा िश णा या या अ यापनक ृतीवर, सरावावर
िकतपत प रणाम होतो याचा अ यास स ंशोधकाला कर याची इ छा असत े. याला
उपरो चल े िनयंि त करण े श य अस ते. अ यथा िश णा या प रणामकारकत ेिवषयी
तंतोतंत िन कष काढण े श य होणार नाही . ायोिगक र या वा स ं याशा ान े आंता रक
चलांचा भाव िनय ंि त क ेला पािहज े. वतं ( वा यी ) चलाचा परत ं (आ यी )
चलावर होणार प रणाम , यात होणार े बदल , संशोधकाला दूर ी ार े ओळखता आल े
पािहज े.
munotes.in
Page 150
अ यापक िश ण
150 शै िणक त वात / बाबीत पा ंतर घडवण े हणजे सुधारणा हण ून यातील बदला ंना
अपेि त प द ेणे. अ यापक िश णातील चिलत था असमाधानकारक अस यास
अ यापक िश णा यारचन ेबरोबर ि य ेतही बदल होण े गरज ेचे आह े. संशोधनाध र त
बदल ह े ढ व प रणामकारक अस यान े, संशोधन ह े बदला ंना आव यक अशी भूमी
तयार करत े.
आपली गती तपास ून या :
१) अ याप निश णातील स ंशोधनाच े मुख हेतू कोणत े?
२) 'अ यापक िश ण' ा े ातील स ंशोधन ह े 'शै िणक बाब ' समज यास क शी मदत
करेल?
३) अ यापक िश णातील संशोधन ह े शै िणक बाबीम य े पांतर घडव यात क शी
मदत करत े?
५क.३ अ यापक िश णातील स ंशोधनाची या ी
अ यापक िश णस ं थे या अन ेक उपस ं था आह ेत. यां याम य े सतत आ ंतरि या
घडते. आगमक े, ि या , िनग मके हे सदर स ं थेचे घटक ह े संशोधनात उपयोगी पडतात .
अ यापक िश क व िव ाथ िश कांची व ैिश ्ये, अ यापक िश णाची य ेये व
साधनसाम ु ी यांचा आगमका ंम ये समाव ेश होतो.
आंतरि याम य े अ यापन व म ू यमापन ा कौ श यांना अन ु प अ ययन अन ुभवांचा
समाव ेश होतो. िव ाथ , िव ाथ िश कव अ यापक िश क यां यातील वगा तर ि या ंचा
ि याम य े समाव ेश होतो.
िनग मकांम ये व रत व िवल ंिबत फिल ंताचा समाव ेश होतो. ताि वक ान ा ी , अपेि त
कौश ये व अिभव ृ ी या ंचे संपादन या ंचा समाव ेश व रत िनग मकांम ये होतो . ताि वक
ानाची / कौश या ंची/ अिभव ृ ची धारणा व अ यापक प रणामकारकत ेचे िवकसन या ंचा
िवलंिबत िनग मकांम ये होतो.
वण ना मक सव ण, ायोिगक अ यास , िवकासा मक अ यास , संबंधा मक अ यास ा
मु य स ंशोधनप ती होत. वग यवहार सुधार यासाठी अ यापक -िश क ह े
कृितसंशोधनाचा द ेखील वापर क रतात. अ यापक िश णिवषयक मािहती स ंपादन व
सदर िश णाची व ैिश ्ये वण न कर यासाठी वण ना मक सव ण करतात . अ यापननीती
व िश ण काय मांची प रणामकारकता अ यास यासा ठी ायोिगक अ यास करतात .
जर अ =आगमक ( ि य ेत भाग घ ेणारे घटक ), ब = ि या , क =िनग मक ( ि य ेचे
फिलत ) अस यास , (अ) आिण (ब), (ब) आिण (क), (क) आिण (अ) यां यातील
संबधा मक अ यास करता य ेतो. िविश कालावधीसाठी , अ यापक िश णातील
घटका ंची ि थती वा या ंतील ऐितहािसक बदल अ यास यासाठी िवकासा मक अ यास
केला जातो . ामुळे अ याप क िश णाचा िभ न अ ंगांचे प त शीर दशन घडत े. munotes.in
Page 151
अ यापक िश णातील स ंशोधन
151 ५क.४ अ यापक िश णातील स ंशोधन े े
अ यापक िश णिवषयक चला ंची भलीमोठी प ंगत बसल ेली िदसत े. उदा. िनवडप ती ,
िनवडीसाठी चाचणीस ंच, िनवडिनकषान ुसार या ंचे साफ य जोखण े. िव ाथ िश का ंचे/
अ यापक िश कांचे यि म व , िभ न िश ण कार , ाथिमक / मा यिमक तरीय
अ यापक िश ण. काही स ंशोधने एकांगी वाटतात िव िश वग करण प तीम ुळै चलांचा
गु छ ओ ळखता य ेतो. अशा गु छालाच 'संशोधन े ' हणतात .
१९६० -७० दर यान , अ यापक िश णातील स ंशोधने ५ े ात िव भागल ेली
आढळतात.उदा. िनवडीच े िनकष , मता , िश क व ैिश ्ये, िश कांचे सेवापूव व
सेवांतग त िश ण, काय भार, यावसाियक अप े ा,िश कां या अडचणी , भारतीय
अ यापक िश णातील काय प ती , िश काच े यि म व . १९७० -८० दर यान , संदभ ,
पूवा नुमाने, ि य , फिलत े अशा गटांम ये संशोधन े े िवभागली ग ेली.
िव ाथ िश काची व ैिश ्ये, सं था मक व ैिश ्ये, यांचा स ंदभ चलांम ये समाव ेश होतो.
चिलत अन ुभव, शै िणक ग ुणव ा , मता , यि म वघटक , बुि म ा ही िव ाथ
िश काची व ैिश ्ये आहेत. अ यापक िश णसं था, शासक य य ं णा, वग वातावरण ,
अ यास मचौकट या ंचा सं था मक व ैिश ्यांम ये समाव ेश होतो.
अ यापक िश कांचे आकारा मक अन ुभव, यांचे िश ण / िश ण, ेरणा, मता ,
यि म व घटक , बुि म ा , अ यापन व िश ण कौ श ये अशाअ यापक िश कां या
वैिश ्यांचा पूवा नुमानचला ंम ये समाव ेश होतो.
वगा तरि या , वग यवहार , अ ययनास व ृ करणा या म य थ ि या अ शा चलांना
ि याचला ंम ये समाव ेश होतो. ल द ेणे, सराव, काया चा पाठप ुरावा, कृितशील
अ ययनव ेळ,िव ाथ िश कांची अ ययनकाया तील सहभाग ही ाच कारची चल े
आहेत. वगा तील अ यापकवत न, अ यापकाच े िनरी णवत न ही चल े देखील ाच
कारात मोडतात .
अ यापक िश णाची फिलता ंवर आधा रत चल े दोन कारची आह ेत - िव ाथ िश काच े
संपादन, अिभव ृ ी व कौ श ये ही व रत फिलत े पिह या कारची आह ेत. यावसाियक
कौश ये, अ यापनय श, अ यापनप रणामकारकता ही दीघ कािलन फिलत े दुस या
कारची आह ेत.
आपली गती तपासा -
१) संदभ , पूवा नुमान, ि या व फिलत चल े ा चला ंबाबतीत अ यापक िश णातील
गरज प करा .
munotes.in
Page 152
अ यापक िश ण
152 ५क.४.१ अ याप क िश णातील स ंशोधनाला भ ेडसावणा यासम या :
गुणा मक स ुधारणेसाठी अ यापक िश णात स ंशोधन घडण े गरज ेचे आहे. आंत रक व
बा ा कारी अ शा दो ही कार या आढ ळणाया अ यापक िश णातील स ंशोधनसम या
खालील माण े आहेत -
गुणवान य चा अभाव : िकमान मता , कौश ये यांची संशोधकांकडे कमतरता
आढळते. ती िम ळवणे ही जाणीवप ूव क ि या आह े. गुणव े यित र अ यापक
िश णाचे त व ान , शा ीय प ृ छािवषयक कौ श ये, िव ेषण, अ वयाथ व िनण य
घे याची मता स ंशोधकांकडे हवीत .
ेरणेचीकमतरता : संशोधकाकड े गुणव ा व संशोधनिवषयक कल नसतो त े हा
ेरणेची कमतरता जाणवत े. याला धीर द ेवून या या मता ंचा वापर कर यास
यो य उ ेजन िदल े जात नाही .
सोयीस ुिवधांची कमतरता : पु कळदा संशोधन व ृ करणाया आव यक बाब ची
कमतरता जाणवत े. उदा. यो य िनयोजनासाठी , यासा या िव ेषणासाठी
सं याशा ीयप ती , फिलता ंचे उिचत व ृतांतलेखन यािवषयी त स ल ्◌्याचा
अभाव . उपकरण े, सामु ी यां या कमतरत ेमुळे संशोधनात अडथ ळे येत असतात .
िव िवषयक सम या : आिथ क कमतरत ेमुळे संशोधन कमी झाल ेले आहे. युजीसी,
एनसीइआरटी , आयसीएस ्एस्आर् सार या स ं थादेखील अथ सहा य कर यास
अयश वी ठरतात .
हेतुशू यता : हेतुशू यता हणज े चला ंम ये अथ पूण संबंधाचा अभाव . गृिहत व
प रक पन ेसाठी स ंशोधन ह े पूव संशोधनावर आधारल ेले असाव े. तरच या
ानशाखेत ट पावार व ृ ी होईल . कैक संशोधनाची एखा ा बाबीच े सु प आकलन
हो यासाठी , अशा संशोधनांम ये यो य द ुवा साधला जाण े मह वाच े आहे. यामुळै
संशोधनांची पुनरावृ ी टळेल आिण स ंबंिधत सव बाबी/ चले यांची दखल यो य तह ने
घेतली जाईल . यामुळे अंदाज करण े कठीण होईल व अ यापक िश णातील चिलत
संशोधनाह न त े काहीस े वेगळे होईल. यामुळे वैयि क प रक पना ंची चाचणी करण े
श य होईल . प रणामी ानव ृ ी ही स ंथ वा शू य होईल . हणून संशोधनाच े
दीघ कालीन िनयोजन हव े.
सहमतीची कमतरता : संशोधकां या सहभागाम ुळे,िश ण े ात िभ न ि कोन व
अ कम आढ ळतात. एका समान ताि वक ह ेतूसाठी, िविश कालावधीत स ंशोधन
कर यासाठी िवचारा ंची सहमती स ंशोधकाला मदत करत े.
वृ ांताची कमतरता :अ यापक िश णातील काही े ांकडे दुल झाल ेले
आढळते. ठरािवक कालावधीत काही े ांना स ंशोधना या ीन े मह व लाभत े. munotes.in
Page 153
अ यापक िश णातील स ंशोधन
153 उदा. अ यापकवत न, सू मअ याप न, चाचणी तयार करण े या य ेक बाबतीत क ैक
संशोधने झाली आह ेत. संतुिलत व एकसमान गतीसाठी ताि वक / िवषयिन
संशोधन होण े गरजेचे आहे.
आपली गती तपासा
१) 'अ यापक िश णात स ंशोधन' करताना य ेणाया सम या कोण या ?
५क.५ अ यापक िश णातील स ंशोधन वाह
सं या म क झेप : १९५६ साली, बानज या ंनी अ यापक िश णात थम स ंशोधन
केले. यानंतर १९७३ पय त झाल े या पिह या सव णात ४५ संशोधने झा याची न द
झाली. दुस या सव णात १९७८ पय त ६५ संशोधने झाली . यानंतर १९८३ पय त
११६ संशोधने झाली . याव न अ यापक िश णाकड े लोक आता आकिष त होत आह ेत
असे आढ ळते. नमुनागटा ंची, तयार साधना ंची व त ा ंची सहज उपल धता ही ा
आकष णाची कारण े ठरली आह ेत.
अ यापनाची रचनाब ता :
' या यान ' ा पार ंपा रक प तीन े आपल े अ यापन भारल ेले आ ह े. वा तिवक ती
एकमाग आ ंतरि या आह े. माि वत अ ययन , ितमानािधि त अ यापन , संरिचत
या यान ासार या स ंरिचत प त कड े आपण या यान प तीकड ून वळलो आहोत .
अ यापक िश ण तरावर अ यापन ही एक प त शीर उप म करण े हा ा स ंशोधनाचा
हेतू आहे. तसेच यासाठी अ यापननीती तयार करण े हे देखील एक ल य अस ेल.
उि ा ंचा मोठ ्या माणावर समाव ेश :
अिधकािधक उि े, समािव हो या या ि न े संशोधनात य न झाल ेले आढळतात.
'वगा यापनाची गितमानता समजण े' हे उि िम ळव यासाठी व पाठाच े व त ुिन
मू यमापन कर यासाठी वगा तरि या िव ेषणाचा उपयोग हा अ शा य ना ंपैक एक
आहे.अ यापन कौ श ये िवकिसत कर यासाठी 'सू म अ यापन ' उपयोगी पडत े.
ताि वक ान प रणामकारक र या आ मसात कर यासाठी माि वत अ ययन
वापरतात . सामािजक आ ंतरि या कौ श ये व बोधा मक कौ श ये िवकिसत कर यासाठी
'चचा प त' ही उपयोगी पडत े. उपयोजन व िनण य घेणे ही कौ श ये/ मता ही िवकिसत
कर यासाठी 'अिभ पता ' तं उपय ु ठरत े. अशा तह ने संशोधना या िभ न े े /
उप े ांम ये संशोधन होऊन अ याप निश णअची उि े सा य कर याचा य न
झालेला आढ ळतो.
munotes.in
Page 154
अ यापक िश ण
154 पया यी ितमान े :
'हबा ट - ितमान ', लॅ डरच े आंतरि या ितमान , सू मअ यापन ा ंवर आतापय त
संशोधने झाली . संक पना ा ी , पृ छा िश ण, अ त स ंघटन आिद वत न ितमाना ंवर
अिलकड े संशोधने झाली .
संदभ , पूवा नुमान, ि या व फिलत आिद चल े, अ याप नशैली, अ ययन शैली,
अ यापकव ैिश ्ये, िव ाथ व ैिश ्ये,िश णाच े यव थापन , शै िणक त ं िव ान ही े े
अ यापक िश णातील स ंशोधनास आ हान द ेणारी ठरली आह ेत.
आपली गती तपासा :
१) आप या मत े, संशोधकांचे ल व ेधू शकतील अ शी संशोधन े े कोणती आह ेत?
५क.६ अ यापक िश णातील जालीकरण व सह योगाच े मह व
अ यापक िश णातील स ं थां या िवभि करणा या व रा ीय शै िणक धोरण (१९८६ )
ठरव या या व ेळी 'अ यापक िश णाची ि थती ' यावर प ुनरावलोकन क ेले गेले.
अ यापक िश णसं था ा एकम कापास ून व शाळंपासून दूर गे या आह ेत. यां यातील
संवादही माफक आह े. रा य व रा ीय स ं थांपासूनही या व ेग यअ पड या आह ेत.
काय म व सहज काय वाहीसाठी , अ यापक िश णस ं था, रा य / रा ीय या ं यात
यो य जा ळे गुंफ याची गरज आह े. याचे फायद े खालील माण े.
जालीकरणाच े फायद े : िज हा , िवभागीय व रा यपात ळीवर संसाधन व सोयी या ंची
कमला उपयोिगता हो यासाठी र ेटा लावण े श य आह े. ामुळे ि स व वाया जाण े
टळेल. शाळांना आव यक असल ेले मनु यबळव साम ु ी अन ेक स ं था प ुरवत
असतात .
अ यापका ंचा िवकास : अ यापन -अ ययन मत ेम ये गुणव ा स ुधार यासाठी
अपेि त अ यापन मत ेचा िवकासाथ असे सं थांचे जाळे उपयु ठरत े. ामीण
भागातील िश कांचा गरजा भागव यासाठी उपल ध त ता वापरता य ेईल.
गुणव ेमधील स ुधारणा :शालेय िश ण स ुधार यासाठी ग ुणव ाप ूण अ यापक
िश णाची णाली िवक िसत होण े गरज ेचे आ ह े. यासाठी स ेवापूव व स ेवांतग त
काय माच े माणीकरणासाठी ह े सं थाजाल उपयोगी पड ेल.
सुधारण ेसाठी याभरण : अशा सं थाजाला ार े अ यापक िश ण काय माच े
काय म व प रणामकारी िनय ं ण व म ू यमापन घड ेल.
सं थाजालाची रचना :अ या पक िश ण सं थांचा आड या जोडणीम ुळे शै िणक
संसाधना ंची भािगदारी क न या एकम ेकाला मदत क लागतील . सेवापूव
सेवांतग त िश ण काय माची जोडणी ही अ यापक िश णाची रा ीय णाली munotes.in
Page 155
अ यापक िश णातील स ंशोधन
155 िवकिसत क शकेल. िज हा तरीय 'डायट ' सं था ा िज हा िश णमंडळ,
मा यिमक व ाथिमक शाळयां यात शै िणक ब ंध िनमा ण करतील . रा य िश ण
िवभाग , रा य शै िणक स ंशोधन व िश ण प रषद , रा य िव ान िश णस ं था,
रा य शै िणक त ं िव ान क यासार या रा य तरीय स ं थापास ून दुरावा नाहीसा
कर यासाठी उभी जोडणी कर या ची गरज आह े. िवभागीय इ ं जी स ं था, िवभागीय
तांि क अ यापक , िश णसथा , िवभागीय िश ण महािव ालय े यांसार या
िवभागीय आधारस ं थांम ये जोडणी झाली पािहज े.
५क.७ िश क िश णातील स ंशोधनाचा व यथ
इतर यवसाया ं माण े, अ यापन यवसायाला िवकसन शील ानाचा पाया अस ून तो
संबंिधत यावसाियका ंना माग दशन करत असतो . याम य े संशोधनिनिम त ान हा
मह वाचा घटक असतो . एका बाज ूला अ यापक िश ण व अ यापकिवकसन काय म ह े
ानादानाची म यवत दालन े तर द ुस या बाजूला िभ न स ंदभा तील दालन े मानावी
लागतील . अधाप किश णाचा अ यास म व स ंबंिधत पाठ ्यपु तके हे होऊ घातल े या
िश काचा स ंशोधन ान हणज े काय ह े दाखवतात . मानस शा , अ यापनप ती
ामधील स ंशोधनिन कष हे संशोधन िन कष हे िश ण व िश ण काय माच े नेहमीचे
वैिश ्य हणाव े लाग ेल. परंतु िव ाथ अ यापका ंना िन कष वगा त िशकत असताना
राबवण े कठीण जात े.
अ यापक िश णा या ग ुणव े बाबत न ेहमीच केला जात अस याम ुळे ते संशोधन े
हणून मह वाच े गणल े आहे. तसेच िश काची ग ुणव ा ही शै िणक िन पती व िव ाथ
संपादनाबाबत मह वाची मानली आह े. प रणामी ा े ातील स ंशोधकांची खालील
बाब साठी एक य ेवून काम कर याची गरज आह े.
अिलकड या स ंशोधनिन कषा ची देवघेव करण े.
ा े ाबाबत नवीन स ंशोधनप ती िवकिसत करण े.
नवोप म शील अ यापन शा ीय प तीची मािहती द ेणे.
िस ीच े नवे झरोके शोधणे.
संशोधनाबाबत मागासल े या सहकाया ना सहा य करण े.
अ यापक िश णातील स ंशोधनाला िन ीत अस े िवधायक व ळण दे यासाठी
मह वप ूण असे उगवत े िवषय िवकिसत करण े.
अ यापक िश णात काय रत असणाया म यवत स ं थांची जा ळे थािपत क ेले
पािहज े.MHRD , NCTE , NCERT, UGC , अशा सं थांचा 'अ यापक िश णक ' हा
एक घटक आह े. ातील स ं था याबाबतीत आधारभ ूत ठरतात – नॅशनल य ुिन हिस टी
ॲफ ए य ुकेशनल ल ॅिनंग अॅ ड अ ॅडिमिन ट ेशन (NUEPA ), स ल िह ंदी इि टट ्युट
(CHE ) , स ल इि टट ्युट ऑफ इंि लश (CIE), स ल इि टट ्युट ऑफ इंिडयन munotes.in
Page 156
अ यापक िश ण
156 लॅ वेजेस् (CIIL), िडरे टोरेट् ऑफ अॅड ट् ए य ुकेशन (DAE), नॅशनल इ ि टट ्युट
फॉर हॅि डकॅ ड् (NIH)
तुमची गती तपासा :
१. िभ न तरीय अ यापक िश णसं थांचे जाळे िवणण े का मह वाच े आहे?
५क.८ सारांश
अ यापक िश णातील स ंशोधनाच े व प व ह ेतु ा पाठात समज ून घेतला. आगम -
िनग म, संदभ , ि या ा अ यापक िश णातील चला ंनी अ यापक िश णाची या ी
भरलेली आह े. गुणव ाधारी य / संसाधन े/ सोयी/ िव / संशोधकांमधील सहमती या ंचा
अभाव , उि े/ अ यायनप ती / ितमान े/ ितकृती या ंची उपल धता अ शा िवसंगतीमुळे
हे े सम या त आह े. अ यापक िश णसं था व िभ न तरीय म यवत - सं थाम य े
जाळे िवण याच े व संशोधनिन कषा ची यान ुसार काय वाही मह वप ूण ठरते.
५क.९ वा याय
१. भारतातील अ यापक िश णातील स ंशोधन वाहा ंची च चा करा. सदर स ंशोधन
िन कषा या आधार े, ा े ा या रचना व ि य ेबाबत कोण या स ूचना कराल ?
२. 'अ यापन ' व 'अ यापक ' संबंिधत स ंशोधन वाहा ंची चचा करा . अ यापन
िश ण णालीच े उ थापन कर यासाठी सदर स ंशोधनिन कषा चा कसा वापर
कराल ?
३. ’अ यापक िश ण िवषयक स ंशोधनान े अ यापक व अ यापनाची ग ुणव ा बदलली
पािहज े“ -िश कावरील चिलत स ंशोधना ं ारे हे िकतपत सा य होऊ शकत े ते प
करा.
४. चले, संशोधनप त चा िवचार करता भारतीय अ यापनिश णातील स ंशोधन वाह
वण न करा . सदर स ंशोधन अिधक सखोल व अथ वाही हो यासा ठी कोण या
सुधारणा स ुचवाल ?
Suggested Readings:
1. Brog, W. R. and Gall, M.D. (1983) Educational Research: An
Introduction New York, Longman Inc.
2. Biddle, B. J., Good, T., Goodson, L. I. F. (Eds.). international
Handbook of Teachers and Teaching Vols. I & II, Dordrechet
Kluwer, Academic. munotes.in
Page 157
अ यापक िश णातील स ंशोधन
157 3. Dunkin M.J. (Ed.) (1985) The International Encyclopedia of
Teaching and Teacher Education, Oxford, Pergamon.
4. Gupta, A.K. (1984) Teacher Education: Current and Future
Prospects New Delhi, Sterling.
5. Kerawalla, G.J. (Ed.) (1990 ) Redesigning Teacher Education: A
System Approach Department of Education, University of Bombay.
6. NCTE (1998) Curriculum Framework for Teacher Education NCTE,
New Deli.
7. NCTE (1998) Policy Perspectives in Teacher Education in India.
8. Singh, L.C. (1990) Te acher Education in India: A Resource Book,
NCERT, New Delhi.
munotes.in
Page 158
158 ६
अ यापक - िश णातील सम या
िवभाग रचना :
६.० उि े
६.१ प रचय
६.२ गुणव ेची संक पना
६.३ अ यापक िश णातील ग ुणव ा िनय ं ण िनद शक
६.४ अ यापक िश णाच े गुणव ा यव थापन
६.५ अ यापक िश णाची ग ुणव ा स ुधार यासाठी काही स ूचक उपाय
६.६ जागितक कर ण
६.६.१ जागितक करणाची स ंक पना
६.६.२ जागितक करण आिण िश क िश ण
६.६.३ जागितक िश ण
६.६.४ जागितक करणाम य े िश का ं या िश णासाठी आ हान े
६.७ खाजगीकरण
६.७.१ खाजगीकरणाची स ंक पना
६.७.२ िश ण आिण खाजगीकरण
६.७.३ खाजगीकरणास जबाबदार असल ेले घटक
६.७.४ खाजगीकरणाच े फायद े
६.८ अ यापक िश णातील वाय ता
६.८.१ वाय त ेची संक पना
६.८.२ वाय त ेची गरज
६.८.३ वाय स ं थांसमोरील आ हान े
६.९ िवशेष िश ण - प रचय
६.९.१ िवशेष िश णाची म ुळे
६.९.२ िवशेष िश णासाठी सरकारी योजना
६.९.३ अलीकडील उप म
६.९.४ िवशेष िश णातील आ हान े munotes.in
Page 159
अ यापक - िश णातील सम या
159 ६.९.५ िश णावरील िशफारशी
६.९.६ सव समाव ेशक िश णातील आ हान े
६.९.७ इं जी िश णावरील स लागार म ंडळ िशफारस करत े
६.१० सारांश
६.११ िवभागवार अ यास
६.१२ संदभ
६.० उि े
हा िवभाग वाच यान ंतर तु हाला प ुढील गो ी श य होतील .
गुणव ेची संक पना प करण े.
अ यापक िश णातील ग ुणव ा िनय ं ण िनद शकांवर चचा करण े.
अ यापक िश णातील ग ुणव ा यव थापनाच े िव ेषण करण े.
अ यापक िश णाची ग ुणव ा स ुधार यासाठी स ुचिवल े या उपाया ंचे वण न करण े.
खाजगीकरण , जागित क करण आिण वाय ता या ंची या या करणे.
वाय त ेची गरज आिण वाय स ं थांसमोरील आ हान े प करण े.
अ यापक िश णा या स ंदभा त खाजगीकरण , जागितक करण आिण वाय ता या
संक पना प करण े.
िवशेष िश णाची या या करण े.
िवशेष िश णाची म ुळे प करण े.
सरकार या िविवध सरकारी योजना आिण अलीकडील उप मा ंची चचा करण े.
िवशेष िश णातील आ हाना ंची यादी करण े.
एकाि मक िश णासाठी िशफारशी सा ंगणे.
६.१ प रचय
अ यापक िश ण हा एक जागितक यवसाय आह े जो यो य र या समज ून घेणे आव यक
आहे. यवसायाचा आजचा जागितक ि कोन समज ून घेणे, नजीक या भिव यात याब ल
अटक ळ बांधणे आिण स या या का ळात उपल ध असल े या सव म िवचार आिण
िनद शा मक मॉ डे सचा वापर करण े आव यक आह े.
मानवी िवकास आिण उ ा ंती या गितमान उप मा ं या वाहाचा प रणाम हण ून आप या
समकालीन समाजात यावसाियक ्या शि शाली अ यापन ख ूप मह वाच े आहे आिण त े
वाढत आह े. या घडामोडी आिण उ ा ंतीमुळे, २१ या शतकात िशक याचा दजा व माण
हे २० या शतकाप े ा जा त अस ेल. प रणामी , िश का ंना २१ या शतकातील शाल ेय munotes.in
Page 160
अ यापक िश ण
160 वातावरणात िटक ून राह या साठी व यश वी हो यासाठी , सामा य आिण िविश अस े दो ही
कारच े अित र ान व कौश य े आ मसात करण े आव यक आह े.
शालेय यव थ ेतील उदयो म ुख माग या ंबाबत िश क िश णाला अिधक स ंवेदनशील
हायला हव े. यासाठी िश का ंना दुहेरी भूिमकेसाठी तयार कराव े लागेल.
अ यापन अ ययन प रि थतीत ो साहन द ेणारा, सहा यक व मानवी स ुिवधा द ेणारा,
जो िव ा या ना या ं या कलाग ुणांचा शोध घ े यास , यां या शारी रक आिण बौि क
मतेची पूण जाणीव क न द े यासाठी , जबाबदार नाग रक हण ून काम कर यासाठी ,
चा र य व इ सा मािजक आिण मानवी म ू ये िवकिसत कर यास स म करतो इ .
आिण
गटाचा एक सि य सद य जो बदल या समाजाशी स ुसंगतता राख यासाठी शाल ेय
अ यास मा या न ूतनीकरणा या ि य ेत योगदान द े यासाठी जाणीवप ूव क य न
करतो .
भूतकाळातील अन ुभव आिण बदल या रा ीय िवकास उि े आिण श ै िणक
ाधा या ं या काशात उ वल े या िच ंता आिण अिनवाय ता ल ात घ ेऊन सामािजक
गरजा आिण िव ा या या व ैयि क गरजा .
दुद वाने, िश क िश णाच े काय म ि थर आिण रखडल ेले अस याचा आरोप आह े.
स याच े िश क िश ण मॉडेल हे मु यत: ि िटश िश ण प तीत ून वारशान े िमळालेले आहे
आिण या या व ैयि क आधा रत िस ा ंत आिण प त म य े आव यक बदल ि वकार यात
वेळे या अन ुषंगाने गती ठ ेव या या असमथ तेमुळे खूप ास होत आह े. (यादव एट .अल.,
२०११ ) N.P.E. (१९८६ ) आिण यान ंतर या क ृती काय मान े हे ल ात घ ेतले आहे क
िविवध ट या ंम ये िश क िश णा या काय माला णाली ग ुणव ािभम ुख कर यासाठी
या या इनप ुट, ि या आिण आउटप ुटम य े संपूण पुनर चना आव यक आह े.
वातं या या व ेळी भारतान े वत:ला समाजवादी लोकशाही रा य घोिषत केले. साव जिनक
े ातील उप म सवा ना उपल ध क न द े यासाठी आिण भारताला िवकासाकड े
ने यासाठी स ु कर यात आल े आिण िवकिसत क ेले गेले. पण एकोणीसश े ऐंशी या
दशकात समाजवादी अथ शा ाचा मिनरास झाला याम ुळे साव जिनक े ांम ये असंतोष
िनमा ण झाला. िश ण द ेखील साव जिनक िहत मानल े गेले आिण सरकारन े इतर साव जिनक
उप मा ं माण ेच सं था थापन क े या, यांनी जनत ेला िश ण िदल े. काळा या ओघात या
सं था अकाय म झा या .
सरकारी मालक या उ ोगा ं या अकाय म काया ची िति या हण ून खाजगीकर णाची
लाट भारतासह जगभरात पसरली आह े. सव सम या ंवर रामबाण उपाय हण ून
खाजगीकरणा या क पन ेकडे पािहल े जात होत े. भारतही अ भािवत राह शकला नाही
आिण खाजगीकरणा या लाट ेचा प रणाम िश ण े ावर झाला आह े.
munotes.in
Page 161
अ यापक - िश णातील सम या
161 ६.२ गुणव ेची संक पना
गुणव ेचा श दकोशातील अथ आहे ’उ कृ तेचे माण “. बेिनम (१९९३ ) यां यानुसार –
“गुणव ेचे मोजमाप अिजबात क ेले जात नाही , परंतु अंत ा नाने कौत ुक केले जात े.
गुणव ेला िम ळालेला ितसाद हणज े भावना , एक धारणा जी आप या जीवनातील अथ ,
स दय आिण म ू यां या अन ुभवाशी घिन पण े जोडल ेली असत े.”
जान डी .टीमर या ं या मत े – “गुणव ा ही मनाची एक अव था आह े... तु ही ज े करता , तु ही
ते कसे करता आिण िकती लवकर करता यावर कधीही समाधानी न राहता क ेलेला
उ कृ तेचा अथक य न . सुधारणेसाठी न ेहमीच जागा असत े. सव काही न ेहमी चा ंगले केले
जाऊ शकत े. गुणव ा हा आप या आ याचा भाग असावयास हवा .”
गुणव ा ही स ंदभ यु आह े. गुणव ेची एक सव समाव ेशक या या द ेणे फार कठीण आह े.
ही उ पादन , ि या िक ंवा सेवेची वैिश ्ये आिण व ैिश ांची संपूण ता आह े जी सा ंिगतल े या
िकंवा िनिहत गरजा प ूण कर या या मतेवर अवल ंबून असत े. शै िणक स ंदभा त,
गुणव ेकडे एक जिटल सम या हण ून पािहल े जाते कारण िश ण ह े मानवाशी स ंबंिधत
आहे. जे हा आपण मानवाच े वण न एक उ पादन हण ून करतो त े हा या वण नात िश क
िकंवा िव ा या ची सव वैिश ्ये याच कार े अंतभू त करता य ेत नाहीत , या कार े आपण
एखा ा व त ू या ग ुणव ेचे वण न करतो . यामुळे गुणव ेची या या ही य , सं था आिण
शै िणक प रि थती , सामािजक व रा ीय स ंदभा नुसार बदलत े.
िश णातील ग ुणव ा स ुिनि त करण े (तसेच िवश ेषत: िश ण िश णातील ) हे एक मोठ े
आ हान आह े. कारण त े पृ वीवरील सवा त संवेदनशील िनिम तीशी स ंबंिधत आह े. ते हणज े
मानवी स ंसाधन े (रॉजस , १९९५ ). २१ या शतकात नवीन सामािजक वा तवा या
संदभा त गुणव ा हा िश णाचा एक िनणा यक घटक बनला आह े. मािहती स ं ेषण ा ती ,
ान अथ यव था आिण जागितक करण . “भावी समाजावर ” मोठ्या माणावर भाव
टाकत आह ेत. परवडणाया ि कंमतीत मोठ ्या स ं येने दज दार िश ण कस े ायच े हा
िवकसनशील द ेशांचा ाथिमक आह े. गुणव ेमुळे िश ण ह े सामािजक ्या समप बनते
कारण त े य साठी व ैयि क र या अप रहाय असत े. या संदभा त गुणव ा व उ क ृ ता ही
िश क िश णासह य ेक उ च िश ण स ं थेची ी असायला हवी . सव उ च िश ण
सं थासमोर ग ुणव ा आिण उ क ृ ता ा करण े हे मोठे आ हान आह े.
६.३ अ यापक िश णातील ग ुणव ा िनय ं ण िनद शक
िश क िश णा या े ात िश क िश ण स ं थां या ग ुणव ेचे मू यांकन कर यासाठी काही
गुणव ा िनय ं ण िनद शक िवचारात घ ेतले पािहज ेत. NAAC (२००५ ) ने िश क
िश णातील ग ुणव ेचे मू यांकन आिण िनय ं ण कर यासाठी खालील सात िनद शक
ओळखले आहेत.
munotes.in
Page 162
अ यापक िश ण
162 अ) अ यास माच े पैलू :
याम य े येय अिभम ुखता, अ यास म िवकास , काय म पया य, शै िणक लविचकता व
अिभ ाय य ं णा समािव आह ेत.
ब) अ यापन , अ ययन व म ू यमापन :
याम य े वेश ि या , िविवध गरजा प ूण करण े, अ यापन - अ ययन ि या , िश क
गुणव ा , अ यापनाच े मू यमापन , अ ययनाच े मू यमापन आिण प र ा स ुधारणा या ंचा
समाव ेश होतो .
क) संशोधन , िवकास आिण िव तार :
याम य े संशोधन , संशोधन आऊटप ुट, संपादन आऊटप ुट, क स ट सी , िव तार
ि याकलाप , िव तार व िल ंकेजम य े सहभाग या ंचा समाव ेश होतो .
ड) पायाभ ूत सुिवधा आिण िश ण स ंसाधन े :
याम य े भौितक स ुिवधा, पायाभ ूत सुिवधांची देखभाल , अ ययन स ंसाधन हण ून ंथालय ,
अ ययन स ंसाधन हण ून संगणक आिण इतर स ुिवधांचा समाव ेश होतो .
इ) िव ाथ समथ न आिण गती :
याम य े िव ा या चे ोफाइल , िव ा या ची गती , िव ाथ समथ न आिण िव ाथ
ि याकलाप समािव आह ेत.
फ) सं था आिण यव थापन :
याम य े येय अिभम ुखता व िनण य घेणे, संघटना स ंरचना, काय क या चे अिधकार आिण
काय , ि कोन िनयोजन , मानवी श िनयोजन व भरती , काय दश न मू यांकन, कम चारी
िवकास काय म, संसाधन े एक ीकरण आिण आिथ क यव थापन या ंचा समाव ेश आह े.
ज) आरो यदायी प ती :
याम य े एकूण गुणव ा यव थापन , नवक पना , मू य आधा रत िश ण सामािजक
जबाबदाया आिण नाग रक वा या भ ूिमका, सवा िगण िवकास आिण स ं था मक वातावरण व
उप म या ंचा समाव ेश होतो .
६.४ अ यापक िश णाच े गुणव ा यव थापन
गुणव ा यव थापन ही स ंक पन म ु यत: औ ोिगक उ पादना ंची गुणव ा स ुधार यासाठी
मांड यात आली असली तरी श ै िणक स ं थां या े ातली ितची ास ंिगकता
िश णत ा ं या ल ा त आली आह े. िवशेषत: िश क िश णा या े ात, याची भावी
अंमलबजावणी िविवध भागधारका ं या सहभाग वाढव याची , अिधक स ंघकाय , पुनर चना
कर याची ि या , पधा मक ब ेचमाक ंग, प रणामा ंचे सतत मोजमाप , दीघ प याची ी , munotes.in
Page 163
अ यापक - िश णातील सम या
163 काय संघ आधा रत सम या सो डवणे आिण सम ुदायाशी जवळचे नाते याबाबत अिधक
चांगली श यता स ुिनि त क शकत े (कौन, १९९६ ).
कोण याही श ै िणक स ं थेम ये तीन प ैलु यव थािपत कराव े लागतात . शै िणक ,
शासक य आिण आिथ क. यािशवाय मागणी आिण भौितक स ंसाधन े यां या इ तम
तरावर यव थािपत क रावे लागतात . दुसया श दात , िश क िश ण णालीम य े इनपूट -
ि या - उ पादनाच े यव थापन ही अ य ंत िचंतेची बाब आह े. जर य ेक घटक दज दार
असेल तर अ ंितम उ पादन ह े ाहका ं या गरजा प ूण करणार े मानल े जाईल . िश क
िश णा या े ात लाग ू केले या ग ुणव ेचा अथ िश क िश ण काय मा या प रणामी ा
केले या िव ाथ िश का या ल ण े आिण व ैिश ्यांशी स ंबंिधत आह े. शाळा, िव ाथ ,
पालक आिण समाज या ं या अप े ांची पूत ता के यास , िश क िश ण स ं थांनी यो य
कारच े िश क तयार क ेले आह ेत, हे याव न िदस ून येते आिण िश का ंनी वत :म ये
सुधारणा करण े चालू ठेव यास िश णात म ू यवध न होत े. असे िश क समाजा या गरजा
भागवत राहतील . वापरासाठी श ै िणक प रणाम आिण अन ूभवाची त ेथे यो यता असत े.
दज दार िश क िश ण स ं थेतील िश ण ि य ेतील दोष टा ळता येतील.
गुणव ा यव थापन अन ेक यव थापन त व े ि वकारन े याचा वापर उ च यव थापन
यां या स ं थांना सुधा रत कामिगरीसाठी माग दश न कर यासाठी क ेला जाऊ शकतो .
यव थापन त व े पुढील माण े : ाहका ंवर क ि त, नेतृ व, लोकांचा स हभाग, ि य ेचा
ि कोन , यव थापना ती णालीचा ि कोन सतत स ुधारणा , िनण य घे याचा वा तिवक
ि कोन , पर पर फायद ेशीर प ुरवठादार , संबंध, िश क - िश णातील ग ुणव ा यव थापन
काय मासाठी आव यक असल ेले िविवध िनकष आिण पाऊल े पुढील माण े आहेत.
अ) यव थापन आिण शासक य म ंडळाची वचनब ता :
यव थापन ह े यां या स ेवेसाठी जबाबदार आिण वचनब असल े पािहज े, याला
िश का ं या िश णा या े ातील िविवध ग ुणव े या प ैलू आिण मापद ंडाची प ुरेशी का ळजी
असली पािहज े आिण क ेवळ नफा कमव याचा ि कोन नसावा .
ब) गुणव ा े ांची ओळख :
या े ाम य े गुणव ा स ुधारणे आव यक आह े ते ओळखणे आव यक आह े. िश क
िश ण स ं था यास ंदभा त (NAAC ) नॅक सार या सव च स ं थां ारे ओळख या ग ेले या
िविवध िनद शकांचा स ला घ ेऊ शकतात .
क) गुणव ा हमी क ा ची िनय ु :
िश क िश ण स ं थांनी स ं थे या िविवध काया वर ल ठ ेव यासाठी आिण आव यक
सुधारणा स ुचव यासाठी या ंचा वत :चा अंतग त गुणव ा हमी क असावयास हवा .
munotes.in
Page 164
अ यापक िश ण
164 ड) िविवध स ुकाणू सिम या ंची थापना :
दज दार े ांना ाधा य द ेऊन िविवध सिम या थापन क े या जाऊ शकतात आिण
यां याम य े कामे वाटली जाऊ शकतात .
इ) ि य ेची रचना आिण उि ्ये :
येक सुकाणू सिमतीची उि ्ये सा य कर यायो य प रणामा ं या ि न े तयार करण े
आिण काया ि वत करण े आव यक आह े. यावर अवल ंबून य ेक सिमती या कामकाजाची
ि या ठरवली जाऊ शकत े.
फ) SWOT (साम य कमजोरी - संधी - धोका) िव ेषण :
संबंिधत े ातील साम य - कमजोरी - संधी - धोका ओ ळखणे आिण यास ंदभा त आव यक
कृती आराखडा तयार करण े हे िविवध स ुकाणू सिम या ंचे सवा त आव यक काय आहे.
ज) गुणव ेचे पैलू बहाल करण े :
गुणव ेची हमी ह े स ांिघक काम आह े. यामुळे सव संबंिधत य ना स ं थेचा दजा
उंचाव यासाठी यव थापना ार े गुणव ेचे िनकष आिण िनयोिजत व क ृती केले या िविवध
य ना ंची चा ंग या कार े मािहती ावयास हवी .
६.५ अ यापक िश णाची ग ुणव ा स ुधार यासाठी काही स ूचक उपाय
आिथ क ि याकलापा ं या उदा रकरण आिण जागितक करणाम ुळे, िश क िश णाची मागणी
या त ुलनेने आिण आ ंतररा ीय तरावर ि वकाय मानका ंवर वाढली आह े. यामुळे िश क
िश ण स ं थांनी िव ा या मधील कौश य िवकासा या ि कोनात नािव यप ूण , सज नशील
आिण उ ोजक बन याची मागणी क ेली जात े.
िव ाथ िश का ंम ये सामािजक , सां कृितक, थािनक , रा ीय आिण साव ि क तरावर
आिथ क आिण पया वरणीय वा तिवकता िशकव याची जबाबदारी िश क िश ण स ं थांनी
उचचली पािहज े.
आप या िश कांना सहज उपल ध असल े या ता ंि क नवक पना ंसाठी िशि त क ेले
पािहज े. िश क -िश णस ं थांम ये मािहती आिण स ं ेषण त ं ाना या भावी वापर
िश का ं या िश णाचा दजा सुधा शकतो .
याऐवजी NAAC आिण NCTE ारे गुणव े या म ु यांकनासाठी आपण या िनद शकांचा
िवचार क ेला पािहज े. जे िश का ं या िश णा या िविश गरजा आिण काया साठी
संवेदनशील असल े या िविवध प रि थत ना लाग ू होतात .
हणून य ेक िश ण स ं थां या म ू यांकनासाठी ि कोन आिण प त म य े लविचकता
असली पािहज े. िश का ंना निव नतम िवकासाचा सामना कर यास अन ुमती द े यासाठी
समोरासमोर आिण द ुर थ अशा दो ही मा यमात ून सतत स ेवा काय म आयोिजत क ेले
जावेत. munotes.in
Page 165
अ यापक - िश णातील सम या
165 वगा तील अ यापना या ग ुणा मक स ुधारणेसाठी य ेक िश कान े कृती स ंशोधन क ेले
पािहज े. यांना िशकवण े आिण िशकण े (मुि त आिण नॉ न ि ंट) िश ण सािह य ,
मानसशा ीय साधन े इ. िवकिसत कर यात ग ुंतले पािहज े. यामुळे िश का ंना या ंचे ान
आिण कौश य े सतत अ यावत कर यात तस ेच या ंचा आ मस मान स ुधार यास मदत
होईल. िश क िश ण काय माचा दजा राख यासाठी आिण याची ग ुणव ा वाढ व यासाठी
NCTE आिण स ंल न िव ापीठा ार े िश क िश ण स ं थांवर सतत द ेखरेख ठेवली पािहज े.
६.६ जागितक करण
६.६.१ जागितक करणाची स ंक पना :
'जागितक करण ' या श दाचा अथ क पना , मािहती , तं ान , चांग या स ेवा, िव , भांडवल
आिण लोक या ं या द ेशादेशांमधील वाहा ार े समाज आिण अथ शा या ंचे एकि करण
सीमेपलीकडील एकि करणाला सामािजक , सां कृितक, आिथ क आिण राजक य अस े
अनेक आयाम अस ू शकतात . जागितक करणाम ुळे आिथ क जीवन अिधक पधा मक आिण
मागणीप ूण बनल े आह े, याम ुळे मानवी कौश य िवकास अिधक मह वप ूण झाला आह े.
केवळ आधुिनक कौश या ंनी स ुस ज नसल ेले िशि त कम चारीच पधा क शकतात
आिण जागितक करणाम ुळे िनमा ण झाल े या स ंधीचा फायदा उठव ू शकतात .
जागितक करण ही आिथ क घटना आह े जी िविवध ख ंड आिण द ेशातील उ पादक आिण
ाहका ंना व त ू, सेवा आिण भा ंडवला या म ु देवाणघ ेवाणी ार े काया मक स ंबंधांम ये
आणत े. जग एक य े यासाठी आम ूला बदल घडव ून आणणा रा पिहला घटक हणज े
ई टन लॉक चे िवघटन SAARC आिण EU आिण ASEAN सार या नवीन ाद ेिशक
आिथ क गटा ंचा उदय . दुसरा घटक हणज े बाराजा या न ेतृ वाखाली िनयमना या
िवचारसरणीच े वच व, जे सु वातीला आिथ क आिण िव ीय द ेवाणघ ेवाणांवर लाग ू केले गेले
आिण आता आरो य आिण िश णासह मानवी ि याकलापा ं या इतर िविवध े ांना लाग ू
केले गेले. ितसरा घटक हणज े दळणवळणा या े ांत ता ंि क आिण व ै ािनक
नवक पना ं या प रचया ने स व सीमा द ूर सार या ग े या आह ेत. याने पूव जगातील
रा ां या जव ळ ये याची ि या अवरोिधत क ेली होती .
जागितक करणान े िविवध े ात आिण शाखा ंम ये चचा सु क ेली आह े.
जागितक करणावरील िवरोधाभासी ि कोना ंचा एक िटका मक आढावा प ुढील माण े आहे.
कारण त े िश णाशी स ंबंिधत आह े. येक िवभागात या सामा य िवचारान ंतर, अ यापन
यवसाया या स ंबंधात िश णावर होणाया जागितक करणा या प रणामा ंब ल िच ंता कमी
केली जात े. िदेले या समाजातील िश का ं या भ ूिमके या स ंदभा त आिण िविश समाज
या प तीन े या ओ ळखीची स ंक पना करतात आिण िश का ंची मािणता व यश
तपास यासाठी िनकषा ंचा अवल ंब करतात . या ीन े िश का ंची ओ ळख शोधली जाईल .
जागितक आिथ क मॉडेलची वाढ ल ात घ ेता, या भाषणात इतर एज सीचा समाव ेश आह े.
या िश का ं या ओ ळखीवर या ंचा भाव टाकत आह े. िश क िश ण आिण या ंचे
िवकिसत होणार े व प ह े िश क ओ ळखीपास ून वेगळे केले जाऊ शकत नाही .
जागितक करणा या प त ची क पना क ेली गेली आह े आिण या या स ंबंधात िश का ंना munotes.in
Page 166
अ यापक िश ण
166 नेमून िदल ेली भ ूिमका, िश का ं या िश णाची रचना या प तीन े केली जात े यावर
िनि त पणे भाव पाड ेल.
६.६.२ जागितक करण आिण अ यापक िश ण :
जर आपण ान आिण कौश याच े सुस ज िश का ंची नवीन िपढी िनवडायची व तयार
करायची अस ेल तर िश क िश ण हणज े संभा य िश का ंना ान , कौश य े, वागणूक
आिण व ृ ीने सुस ज कर यासाठी आर ेिखत क ेलेली धोरण े आिण काय प ती या ंनी वग ,
शाळा आिण यापक सम ुदायाम य े यांची काय भावीपण े पार पाडण े आव यक आह े. हा
एक असा काय म आह े जो िश का ं या मता आिण िवणत े या िवकासाशी स ंबंिधत आह े
जो िश का ंना यवसाया या आव यकता प ूण कर यास आिण यातील आ हानांना त ड
दे यास स म आिण अिधकार म कर ेल. हे सव ान आह े क िव ा या या कामिगरीची
गुणव ा आिण या ी ाम ु यान े िश का ंची मता , ेरणा आिण स ंवेदनशीलता ार े
िनधा रत क ेली जात े. िश ण यव थ े या ग ुणव े या पिलकड े, कोणत ेही रा िवकिसत
होत नाही ज े यां या िश का ं या ग ुणव ेवर अवल ंबून असत े. िश का ंना या ं या
िश णादर यान आिण न ंतर साम ी ानासह सवा त यो य साधन े िदली पािहज ेत.
६.६.३ जागितक िश ण :
जागितक करण आिण जागितक िश णाचा उ ेश जागितक ि कोन िवकिसत क रणे आिण
त णा ंना बह सा ं कृितक, जग समज ून घे यासाठी आिण जगात शा ंतता आिण सौहाद
राख यासाठी स ंवेदनशील करण े हा आह े. सव साधारणपण े लोका ंना आिण िवश ेषत:
त णा ंना जागितक घडामोडी आिण सम या आिण लोका ंचे पर परावल ंबन याब ल
जाग क असल े पािहज े.
जागितक ि कोन ह णजे वैयि क तस ेच सामा य उि े सा य कर यासाठी उपल ध
असल ेली कोणतीही स ंसाधन े वापर याची परवानगी द ेऊन इतरा ंसोबत सामाियक करण े व
सहकाय करण े. पुढे इतरा ंब ल सहान ुभूती हणज े भावना समज ून घेणे व सामाियक करण े.
िवचारभावना आिण मािहतीची द ेवाणघ ेवाण आिण अिभ य कर यासाठी स ंवाद मता
असण े आिण लोक , गट, समाज िक ंवा रा ा ंमधील मतभ ेद हाता ळ याचे समाधानकारक
माग शोधून संघष सोडिवण े.
६.६.४ जागितक करणाम य े िश का ं या िश णासाठी आ हान े :
िश क िश णातील स ंशोधन : िश क िश णा या विध त या ीसाठी
जागितक करणा या स ंदभा त िश क िश णा या या ीची क पना कर यासाठी स ंशोधक
आिण अ यास आव यक आह ेत. संशोधनान े धोरणा मक सम या , अ यास म सम या ,
मू यमापन णाली , वगा तील प ती , िश ण धोरण , मू य स ं कार, तं ान म य थ
िश ण , शाळा समुदाय संबंध, िश णातील ग ुणव ा , सव समाव ेशक िश ण , पर परस ंवादी
िश ण , सराव अ यापन शा ळा इ. े ांना ितसाद द ेणे आव यक आह े.
munotes.in
Page 167
अ यापक - िश णातील सम या
167 अ) पा त ेवर आधा रत अ यास म :
स मत ेवर आधा रत अ यास म हा िनद शनांकडे पाह याचा ि कोन दश िवतो, जे
मोजमाप करता य ेईल अशा प तीन े ाना या वापरावर जोर द ेते. स मत े या माग दश कांवर
आधा रत अ यास म हा ािव य िम ळव यासाठी सवा त मह वा या उि ा ं या घटका ं या
यादीवर ल क ि त करतो आिण या स मता य ेक िव ा या ने सूचना प ूण के यावर त े
दिश त कर यास स म असावयास हव े. स मत ेवर आधा रत धडा हा उ च माचा िवचार
कौश या ंवर अिधक जोर द ेऊन िश ण लाग ू कर यासाठी आर ेिखत क ेले या
ि याकलापा ंम ये िव ा या ना बदलवतो . िव ा या चे मू यमापन क ेवळ ानावरच होत
नाही, तर म ु य व ेक न घ ेतले या ानाशी स ंरंिचत काय कर या या मत ेव नही क ेले
जाते.
ब) यावसाियकता आिण अन ुकुलन मता :
सव िश का ंचा जागितक ि कोन , चांगली तयारी व सतत यावसाियक िवकास आिण
यो य समथ न अस यास िश णाचा दजा सुधारेल. आंतररा ीय े ात पधा कर या साठी
िश का ंना िव ा या या सामािजक , आिथ क आिण सा ं कृितक िविवधत ेशी ज ुळवून घेणे
आव यक आह े.
क) िश णाची ग ुणव ा :
आज आप याला िश का ं या िश णा या ग ुणव ेत अिधक रस आह े. उ च दजा चे िश क
िश ण ह े आणखी एक आ हान आह े. जे NCTE ारे िनधा रत कम चाया चा नम ुना, िश ण
िशक या या प रि थती या गरजा प ूण करणारी पायाभ ूत सुिवधा, भावी त ं मू यांकन
आिण भावी िश ण प रणाम म ू यांकन यासार या अटी कोण याही प ूव हािशवाय प ूण
करते.
ड) ानाबरोबरच कौश याची गरज :
जागितक करणा या घटन ेमुळे जागितक करण झाल ेले आिण थािनक , ादेिशक, रा ीय व
आंतररा ीय तरावर या ि य ेचे जागितक करण झाल ेले यां यातील दरी वाढ यास मदत
झाली आह े. एक राह यास िशकवण े हे बह लवाद , पर पर सम ंजसपणा आिण शा ंतते या
मू याब ल आदरा या भावन ेने पर परावल ंबनामुळे समज आिण श ंसा िवकिसत
कर याशी समानाथ आह े.
इ) एकाि मक त ं ानाचा वापर :
िश णातील एक वाढणार े आ हान हणज े तं ानाचा वापर िशकव याच े साधन हण ून
आव यक कौश य े आिण ान िवकिसत कर यासाठी धोरण े तयार करण े आिण
अंमलबजावणी करण े. अ यास म आिण स ूचनांम ये तं ानाचा समाव ेश कर यासाठी
िश क िकती माणात यार आह े हा एक म ुख संदभ घटक आह े.
munotes.in
Page 168
अ यापक िश ण
168 ६.७ खाजगीकरण
६.७.१ खाजगीकरणाची स ंक पना :
खाजगीकरण ही स ं ा अन ेक िभ न श ै िणक काय म आिण धोरणा ंना संदिभ त करतो .
खाजगीकरण हणज े सहकारी आिण साव जिनक स ं था व स ंघटना ंकडून खाजगी य
आिण स ं थांकडे ि याकलाप मालम ा आिण जबाबदाया चे ह ता ंतरण होय . (ले हीन,
२००१ ) खाजगीकरणाम य े साव जिनक िक ंवा सरकारकड ून, खाजगी े िकंवा वैयि क
खाजगी क ंप यांकडे धाडसी योजना ंची मालक बदलण े समािव आह े (अ वाल , २००७ ).
स या िश ण े ात खाजगीकरण हा सवा त चच चा िवषय आह े, िश ण स ुधार याचा िवचार
करताना तो झपाट ्याने एक यापक था बनत आह े, कारण याम ुळे सरकारवर वाढती
मागणी प ूण कर यासाठी दबाव कमी होतो . आिण िवकसनशील द ेशांम ये अन य
खचा पासून या ंना मु ता िम ळते, तेथे तरत ूद आिण जबाबदारी ह े मु े समोर आह ेत,
खाजगीकरण पालका ंसाठी कायद ेशीर ठ शकत े यांना या ं या म ुलांसाठी शा ळा ठरवता ंना
अिधक वात ं य आिण पया य िदल े जातात .
६.७.२ िश ण आिण खाजगीकरण :
िश ण े ाला लाग ू केलेले खाजगीकरण ह े साव जिनक े ातील यापक स ुधारणेचा भाग
हणून पािल े जाऊ शकत े. िश न ही खाजगी आिण सामािजक ग ुंतवणूक आह े. यामुळे
िव ाथ याच े कुटुंब व याच े िनयो े आिण समाज या म य े आिण समाज या म य े
समुह आिण रा य या ंचा समाव ेश आह े. या दोघा ंचीही ही जबाब दारी आह े. िश ण े ातील
बदलाच े े हणज े पैशाचे िनण य व जबाबदारी , शासन आिण उ च दजा चा स ंबंिधत
अ यास म . खाजगीकरण ह े खाजगी े ा ार े सरकार या ह त ेपा या अन ुपि थतीतील
यव थापन आह े. अशा स ं था जा त श ु क, वापरकता शु क आिण स ंसाधना ंचा पूण वापर
क न वत :चा िनधी तयार करतात . यांना पैसे देता येतील या ंना पैसे ावे लागत नाहीत .
या त व ानावर त े िटकून आह ेत.
अलीकड या दशकात भारतात उ च िश णाच े खाजगीकरण अन ेक कारात व व पात
उदयास आल े आहे.
१. सरकारी उ चिश ण स ं थांमधील खाजगीकरण ह े सरकारी स ं थांम ये वय ं-िव
पोषण अ यास म स ु कर या या व पात होत े.
२. सरकारी अन ुदानीत खाजगी स ं थांचे खाजगी , वयं-िव प ुरवठा स ं थेत पा ंतरण
करणे.
३. व-िव प ुरवठा कर या या खाजगी स ं थांना मा यता द ेऊन आिण मा यता
िद या िशवाय स ु ा िव ता रत कर याची परवानगी द ेणे, यांना यावसाियक खाजगी
उ च िश ण स ं था हण ून संबोधल े जाऊ शकत े.
munotes.in
Page 169
अ यापक - िश णातील सम या
169 ६.७.३ खाजगीकरणास जबाबदार असल ेले घटक :
अ) पधा मक काय मतेची गरज :
अिधक पधा मक आिथ क वातावरण , साव जिनक े ातील उप मा ंचे काय अकाय म
मानल े जाण े हे खाजगीकरणाच े मु य कारण आह े असे मानल े जाते क खाजगी मालक
आिण िनय ं ण हे संसाधनाच े वाटप आिण काम या ं या बाबतीत अिधक काय म आह े.
ब) लोकस ं येतील वाढ :
भारताची लोकस ं या जव ळपास १२५ कोटी आह े. मोठ्या सं येतील लोका ंना उपल ध
क न द े यासाठी अिधक खाजगी स ं थांची आव यकता आह े. देशातील त णा ंची उ च
िश णाची मागणी प ूण कर यासाठी उ च िश णा या खाजगीकरणाची गरज आह े.
क) आिथ क सम या :
भारतातील उ च िश ण आिथ क तणावात आह े. क आिण रा य सरकार याप ुढे
साव जिनक उप मा ंचा आिथ क भार उचल ू शकत नाही . भारतातील िश णावरील स याचा
खच GDP या ३.५% पे ा जा त नाही . क ानेच मा य क ेले आहे क िकमान ६% असण े
आव यक आह े. उ च िश णावर फारच कमी खच केला जातो . हे आंतररा ीय तरावर
ितकूलपणे तुलना करत े, िवशेषत: दि ण आ ि केसार या द ेशां या त ुलनेत, जे िश णावर
GNP या ८% गुंतवणूक करतात . यामुळे असे धोरण िवकिसत हो याची गरज आह े.
याम ुळे खाजगी स ंसाधन े एकि त क ेले जातात .
ड) दज दार िश णासाठी :
खाजगी स ं थांना मानवी तस ेच भौितक स ंसाधना ं या खर ेदीसाठी दीघ ि य ेची
आव यकता नसत े. चांग या ग ुणा मक पायाभ ूत सुिवधा आिण उपकरण े जसे इमारती
फिन चर, िविवध कार या योगशा ळा यां या खर ेदीसाठी आिण या ं या रखवालासाठी
आिण मागणीन ुसार व ेतन िदल े जाऊ शकणार े पा व स म श ै िणक कम चाया साठी त ेथे
गुणव ा प ूण िश णासा ठी खाजगीकरणाची गरज आह े.
इ) कुशल मन ु यबळासाठी :
मया िदत वात ं यामुळे साव जिनक े ाकड ून फार मी प ुढाकार घ ेतला जातो . रा ा या
आिथ क िवकासाला चालना द ेणाया िवषयाची मागणी प ूण कर यासाठी खाजगी स ं था
आधुिनक आिण गत अ यास म स ु कर यास मो कळे आहे. बाजारा या आिण
काळा या माग या प ूण के या जाऊ शकतात . यासाठी खाजगीकरणाची गरज आह े.
फ) अिधक वाय त ेची इ छा :
उ च िश णा या खाजगीकरणाम ुळे सं थांना वाय ता िम ळेल आिण सरकारवरील
अवल ंिब व कमी होईल . यामुळे यव थापन , िव आिण शासना या े ातील राजक य
ह त ेप दूर होईल . munotes.in
Page 170
अ यापक िश ण
170 ग) तांि क िवकासाची गरज :
माय ोचीफ , अनुवंिशक , सं ेषण रोबो स ् लेसस , सॅटेलाईट िट ही व स ंगणक त ं ानाची
वाढ यासार या ता ंि क िवकासाम ुळे मािहती ा ंती घडव ून आणली आह े व बळकट झाली
आहे. मया िदत स ंसाधना ंमुळे साव जिनक े हे उ ोग व इतर अथ यव थ ेची े े यां या
माग या प ूण क शकत नाही . अशा कार े खाजगी े ाने मनु यबळाला त ं ानाम य े
िशि त कर याच े आिण बाजारा या मागणीला ितसाद द े याचे काम हाती घ ेतले पािहज े.
६.७.४ खाजगीकरणा चे फायद े :
दज दार स ेवा आिण िव ा या साठी अ यास म आिण िवषया ं या िव त ृत िनवडीची तरत ूद.
पधा
िश ण आिण िश णाची ग ुणव ा
सव काय प तीम य े संसाधना ंची उपल धता आिण पारदश कता उ म राखण े.
मानवी आिण भौितक स ंसाधना ं या यो य कार े उपयोग
अ थापन आिण म ू यमापनात नािव यप ूण ता
शै िणक स ं थांचे िवक ीकरण
६.८ अ यापक िश णातील वाय ता
भारतातील उ च िश ण णाली ही जगातील सवा त मोठ ्या िश ण णालीप ैक एक आह े
आिण ती सतत गती करत आह े. बया च िव ापीठावर स ंल नीत महािव ालया ंची सं या ही
वाजवीप े ा जा त आह े, याम ुळे अनेक नामा ंिकत िव ापीठ े आिण महािव ालय े यांना
आपली नामा ंिकत पत गमवावी लागली आह े. केवळ काही िव ापीठ े आिण महािव ालय े
जटील सामािजक आिण आिथ क दबाव आिण श ै िणक ि य े या ि कोनातील जागितक
बदला ं या वाताव रणात या ंचा दजा आिण ित ा राख यासाठी यव थापन करतात .
६.८.१ वाय त ेची संक पना :
िचंतनशील ब ुि म ा , वतं िवचारसरणी , ढिन य आिण वत :साठी गो चा िवचार
कर याची मनाची व ृ ीला वाय ता हणतात , वत:चे वत ं िनण य वत ं पणे
पया यांमधून िनवडण े आिण वत : या िवचारा ं या कारात वत : या क ृती आिण
ीकोना ंवर िनय ं ण ठेवणे याला वाय ता हणतात .
यु प ीशा ान ुसार, वाय त ेची दोन व ैिश ्ये आह ेत. उदा. वत:चा वभाव हणतो ,
ऑटो आिण आदश व िनयमा ंचे कार - नोमोस (ऑटोनॉमी - वाय ता ) या दोघा ंना एक
क न ऑटोनॉमी वाय ता हणज े वत :साठी व -िनयम, व-शासन आिण जबाबदारी
ि वकारण े होय. वाय ता अशा कार े व-िदशा क पना तस ेच मानद ंडाची ओ ळख या ंचा
प रचय क न द ेते. हणून वाय ता हणज े मूलत: कोण याही बा िनयं णािशवाय
या या िक ंवा ित या वत : या वत नाचे माग दश न आिण िनयमन कर यात य च े सापे
वातं य, वाय ता िक ंवा वात ं य या सोबत जबाबदारी असत े. वाय ता हणज े munotes.in
Page 171
अ यापक - िश णातील सम या
171 भागधारक व समाजासाठीची जबाबदारी . यामुळे भाग धारका ं या गरजा , सामािजक
माग या आिण स ं था मक वाय ता या ं यात समतोल राखण े मह वाच े आहे.
६.८.२ वाय त ेची गरज :
भारतात काही िव ापीठ े खूप मोठी आह ेत आिण या ंची अन ेक संल न महािव ालय े आहेत.
वत:चे पद य ु र अ यास म , अ यापन व स ंशोधन यव थािपत करण े िदवस िदवस
कठीण होत चालल े आहे. महािव ालय े सांभाळणे, अनेक प र ा घ ेणे, कम चाया ची भरती
करणे, िनकाल जाहीर करण े, माणप द ेणे हे काम अिजबात नकोस े झाले आहे. दुसरीकड े,
महािव ालया ंना वात ं याअभावी वत :चा िवकास कर यात मया दा येतात. यांना अस े
वाटते क अन ेक िनयं णे यां या िवकासात अडथ ळा आणतात . हे देखील ल ात आल े
आहे क सव महािव ालया ंचे काय दश न िकंवा गैर-काय दश न, यव थापन िक ंवा गैर
यव थापन , िनयिमतता िक ंवा अिनयिमतता याकड े दुल क न समान िनयमा ंचे िनयमन
केले जाते. चांगली कामिगरी करणाया महािव ालया ंना समान म ू यांकनाला सामोर े जावे
लागत े. िश का ं या श ै िणक वात ं यावरही प रणाम होतो . शहरा या िविवध भागात
राहणाया िव ा या या गरजा आिण आका ं ा िवचारात न घ ेता अ यास म , यांचे यवहार
तसेच मू यमापन ह े िव ापीठ म ंडळे ठरिवतात. एखा ा स ं थेतील िश का ंना िव ापीठान े
जे अिनवाय केले आहे ते पूण कर यात ख ूप य त आह ेत आिण िकमान आव यकता ंपे ा
जा त द े यास त े वृ केले जात नाहीत .
६.८.३ वाय स ं थांसमोरील आ हान े :
एक वाय स ं था चालवण े सम या धान आिण आ हा ना मक आह े.
जगणे हे यशावर अवल ंबून असत े. हे मु बाजार अथ यव थ ेसारख ेच आह े जेथे
िनयंि त अथ यव थ ेपे ा जा त उ पादकता आह े.
िव ा या ची नोकरीवरील िनय आिण रोजगार मत े या आधारावर स ं थेचे य श
मोजल े जाते.
वाय स ं थांचे वत:चे धोरण असत े.
हे घोिषत उि े आिण कामिगरीशी ज ुळले पािहज े.
गुणा मक बदलासाठी वाय स ं थांनी िश का ंचे सम वय स ुिनि त क ेले पािहज े.
६.९ िवशेष िश ण - प रचय
यूबेकची िश ण णाली अप ंग, सामािजक िवक ृती आिण अ ययन अस मता असल े या
िव ा या शी कशी वा गते हा १९८० या दशकापास ून आह े. जे हा िश क , पालक
आिण िव ाथ स ंघटना ंशी मानवी ह क आिण भ ेदभावा या म ु ांवर ल क ि त कर यास
सु वात क ेली. काही इ ं जी भािषक शा ळा िनयिमत वग खो या ंम ये िवश ेष गरजा
असल े या िव ा या चा समाव ेश आिण एक ीकरण कर यास आधीच ख ु या हो या .
ते हापास ून एका मत ेचे त व यापकपण े ि वकारल े गेले आह े आिण त ेथे िवभ
वग खो या ं या िविवध कारा ं या अ ंमलबजावणी म य े ि थर वाढ घड ून आल ेली आह े; munotes.in
Page 172
अ यापक िश ण
172 काह म य े काही उदाहरणाम य े स व वगा तील ि याकलापासाठी इतरा ंम ये हे त व
य ात आण यासाठी , तथापी , शाळा मंडळासाठी त े अिधक ि ल होत आह े. िवशेष
गरजा हण ून ओळख या जाणाया िव ा या ची सं या ल णीय र या वाढली आह े, तथापी
सुयो य स ेवा पुरवणाया संसाधना ंनी गती कायम ठ ेवली नाही . यामुळे िश का ंना जाणवत े क
िविवध कार या व ेगवेग या िवशेष गरजा असल े या िव ा या ची तुलनेने उ च ट क ेवारी
असल े या वग खो या या ंना वत :लाच यव थािपत कर यासाठी या ं यावर सोड ून
दे यात आल े आहे.
जरी वगा त मु य वाहात य ेणे - मग ते एकाच वगा ती सवा त गंभीरपण े अपंग िव ाथ असल े
तरी - हे जवळ जवळ दोन दशका ंपासून य ुबेक मधील इ ं जी भाष े या िश णा या
सं कृतीचा एक भाग असला तरी इ ं जी भाष े या शा ळा मंडळातील अन ेक िश क आता
बोड एक करणा या प रणामकारकत ेवर िच ह उपि थत करत आह ेत. काहीजण आता
समाव ेश कर या या लाद याला अ यास म स ुधारणेमुळे िश का ंना आधीच भ ेडसावणाया
सम या ंशी जोडणार े हणून पाहतात . जी वत : म ये एक यापक क ृती आह े - यासाठी
शाळा आयोग आिण िश का ंना अ त ुत आिण कमी स ंसाधन य ु ता जाणवत े.
६.९.१ िवशेष िश णाची म ुळे :
युनायटेड न ेश स क ह ेशन ऑन राईटस ् ऑफ पस नस् िवथ िडसअ ॅिबिलटीज
(UNCRPD , २००८ )
UNCRPD हे अपंग लोका ं या ह का ंचे संर ण करणार े पिहल े मानवािधकार साधन आह े.
तो आ ंतररा ीय कायदा आह े. पिह या िदवशी या अिधव ेशनावर वा री करणाया पिह या
ए याऐंशी देशांपैक भारत एक होता . भेदभाव न करण े, पूण सहभाग आिण समाव ेश, संधीची
समानता आिण व ेश यो यता ही अिधव ेशनाची म ुख माग दश क त व े आहेत. अिधव ेशनात
५० लेख आह ेत. कलम २४ िश णाशी स ंबंिधत आह ेत. अिधव ेशन सव तरावर सव
समाव ेशक िश ण णाली आिण आजीवन िश ण अिनवाय करत े. हे सा य कर यासाठी
अपंग वा या आधारावर अप ंग य म य े भेदभाव न करण े; दज दार सव समाव ेशक िश ण
िमळणे; य या गरज ेनुसार सामा य िश ण णालीम य े आव यक समथ नाची आिण
भावी व ैयि क समथ नाची तरत ूद यावर अिधव ेशन भर द ेते.
हे अिधव ेशन जा तीत जा त शै िणक आिण सामािजक िवकास करणाया वातावरणा या
िनिम तीला मह व द ेते. ते पुढे रा य प ा ंना सा ंकेितक भाषा आिण / िकंवा ेलम य े पा
असल े या अप ंग िश का ंसह, िश काना िनय ु कर यासाठी आिण िश णा या सव
तरांवर काम करणाया यावसाियका ंना आिण कम चाया ना िशि त कर यासाठी यो य
उपाययोजना कर याच े आवाहन करत े. अशा िश णाम य े अपंग व जाग कता आिण
अपंग य ना आधार द े यासाठी यो य स ंवध न आिण पया यी प ती , सं ेषणाची साधन े
आिण व प , शै िणक त ं े आिण सािह य या ंचा समाव ेश अस ेल. या अिधव ेशना न ंतर
बालका ंचा मोफत आिण स या िश णाचा अिधकार लाग ू कर यात आला .
munotes.in
Page 173
अ यापक - िश णातील सम या
173 मुलांना मोफत आिण स या िश णाचा अिधकार :
िश णाचा ह क हा िश णाचा साव ि क ह क आह े. आरटीई कायदा हा श ेजार या शा ळेत
ाथिमक िश ण प ूण होईपय त मोफत आिण स या िश णाचा ह क दान करतो . हे
प करत े क स च े िश ण हणज े मोफत ाथिमक िश ण द ेणे आिण सहा त े चौदा
वयोगटातील य ेक मुलास अिनवाय वेश व उपि थती आिण ाथिमक िश ण प ूण करण े
हे सुिनि त करण े हे यो य सरकारला ब ंधनकारक आह े. मोफत याचा अथ असा आह े क
कोण याही म ुलाला कोण याही कारची फ िक ंवा शु क िक ंवा खच दे यास जबाबदार
धरता य ेणार नाही याम ुळे याला िक ंवा ितला ाथिमक िश ण घ े यापास ून आिण प ूण
कर यापास ून रोखता य ेईल. वेश न िम ळाले या म ुलास वयोमानान ुसार वगा त व ेश
दे याची तरत ूद आह े.
काय ा या कलम ३ म ये असे हटल े आहे क अप ंग वान े त असल े या म ुलास मोफत
आिण स च े ाथिमक िश ण घ े याचा अिधकार अस ेल. २०१२ मधील आरटीई
दु तीम य े असे हटल े आहे क ग ंभीर अप ंग असल े या म ुलाला आिण रा ीय टम य े
संदिभ त एकाह न अिधक अप ंग व असल े या म ुलाला द ेखील ग ृह आधा रत िश ण
िनवड याचा अिधकार अस ेल.
CWD (Children With Disabilities - अपंग मुले) साठी काही स म तरत ुदी
खालील माण े आहेत :
मोफत आिण स या िश णाची तरत ूद
शेजार या शाळ ेत वेश
अडथळा म ु व ेश
ाथिमक िश ण च प ूण होईपय त कोणताही भ ेदभाव नाही .
कोण याही कारच े शु क िक ंवा फ न आकारता व ेश
मोफत पाठ ्यपु तके
वयानुसार नावन दणीसाठी िवश ेष िश ण
कोणत ेही भांडवल श ु क नाही
वेशा या व ेळी कोणत ेही शपथप नाही
कोणतीही छाणनी ि या नाही
वयानुसार व ेश
फाय ा या कलम २९ म ये प पण े नमुद केले आह े क , ाथिमक िश णासाठी
अ यास म आिण म ु यमापन ि या यो य सरकार ार े िनिद केले या श ै िणक
ािधकरणा ार े िनि त क ेले जाईल . Rऊप् कायदा हा म ुलांचे ान मता व ितभा
िवकिसत करण े; शारी रक आिण मानिसक मत ेचा पूण िवकास ; मुलांसाठी अन ुकूल आिण
बाल-क ि त प तीन े ि याकलाप , शोध आिण अ व ेषणा ार े िशकण े; मूलाची िभती द ूर
क न म ुलाला म ु पणे िवचार कर यास मदत करण े; आिण म ुला या समज ुतीचे munotes.in
Page 174
अ यापक िश ण
174 सव समाव ेशक व सतत म ू यमापन यावर भर द ेतो. काय ा या कलम ३० म ये पुढे नमूद
केले आहे क , ाथिमक िश ण प ूण होईपय त कोण याही म ुलास बोडा ची कोणतीही परी ा
उ ीण कर याची आव यकता नाही . ाथिमक िश ण प ूण कर या या य ेक मुलास
माणप िदल े जाईल .
६.९.२ िवशेष िश णासाठी सरकारी योजना :
अपंग य च े ह ककायदा , २०१६ - भारत हा UNCRPD वर वा री करणारा द ेश
आहे. एकदा एखा ा द ेशाने एखा ा अिध वेशनाला मा यता िदली क , याचे कायद े आिण
धोरणे या अिधव ेशनाशी स ंरेखीत करण े कायद ेशीर र या बांधील आह े. या त वा या
अनुषंगानेच UNCRPD या माग दश क त वा ंनुसार अप ंग य च े ह ककायदा २०१६
िवकिसत कर यात आला आह े. हा कायदा अप ंग य चा प ूण सहभाग आिण समानत ेवर
भर देतो आिण या ंचे िश ण , रोजगार , अडथ ळा मु वातावरण िनिम ती, सामािजक स ुर ा
इ याद ची तरत ुद करतो . या काय ात २१ अपंग वाचा समाव ेश कर यात आला आह े. ६
ते १८ वष वयोगटातील ब चमाक अपंग व असल े या य ेक मुलाला मोफत िश णाचा
अिधकार अस ेल. शासन अन ुदानीत श ै िणक स ं था तस ेच शासन मा यता ा स ं थांना
अपंग मुलांना (CWD) सव समाव ेशक िश क ाव े लागेल.
काय ाम य े समािव असल े या इतर तरत ूदी पुढील माण े :
अपंग व असल े या म ुलांना ओळख यासाठी य ेक पाच वषा नी शाळ ेत जाणाया
मुलांचे सव ण.
पा िश का ंची िनय ु करण े.
शालेय िश णा या सव तरा ंवर सव समाव ेशक िश णाच े समथ न कर यासाठी
यावसाियक आिण कम चाया ना िश ण द ेणे.
पुरेशा माणात स ंसाधन क े थापन करण े.
संवादाची साधन े व व पासह यो य वाढीव आिण पया यी प त या वापरास
ो साहन द ेणे.
ब चमाक अपंग िव ा या ना पु तके इतर िश ण सािह य आिण यो य सहा यक
उपकरण े आिण िश यव ृ ी दान करण े.
अ यास म आिण प र ाप तीत यो य त े बदल करण े आिण िश ण स ुधार यासाठी
संशोधनाला ो साहन द ेणे.
वरील काय ाम ुळे IE (सव समाव ेशक िश ण ) म ये िविवध योजना आिण काय मांची
अंमलबजावणी झाली आह े. स या राबव यात य ेत असल ेले काय म खाली प क ेले
आहे.
भारतातील CWD वर वरील योजना आिण काय म :
भारतात एकाि मक िश णाची पिहली बीज े रॉयल व कॉमनवे थ सोसायटी फॉ र द लाइड
आिण ि टोफ ेल, लाइंडच िमशन सार या आ ंतररा ीय एज स नी पेरली. यांनी munotes.in
Page 175
अ यापक - िश णातील सम या
175 ि हीन म ुले आिण इतर म ुलांचे िनयिमत शा ळांम ये एक ीकरण कर या या योग स ु
केला. याचव ेळी, िश ण म ं ालयान े १९५२ म ये िनयिमत शा ळाम ये िद या ंग मुलांना
िश यव ृ ी दे याची एक यापक योजना स ु केली. भारत सरकारन े १९५५ म ये ि कोन,
वणदोष आिण लोफोमोटर अश य म ुलांला ाथिमक आिण उ चिश ण िश यव ृ ी
दे यास स ु वात क ेली. हळूहळू िश यव ृ ी धारका ंची सं या १०,००० झाली.
१९७४ म ये ही योजना रा या ंकडे ह ता ंतरीत कर यात आली आिण आज बह त ेक रा य े
अशा CWD ला िश यव ृ ी द ेत आह ेत. जे सहा य स ेवांिशवाय िनयिमत शा ळांम ये
ाथिमक िश ण घ ेत आह े. जे CWD (िद यांग मुले) िनयिमत शा ळेत जात होत े यांना
कोणत ेही समथ न िदल े गेले नसल े तरी, िश यव ृ ी योजना स ु करण े ही भारत सरकार या
एकाि मक िश ण उप माची ाथिमक स ु वात मानली जाऊ शक ते.
िनयिमत शा ळांम ये िद या ंग मुले ठेव या या आ ंतररा ीय योगाच े यश १९७० या
दशका या स ु वातीला ल ात य ेऊ लागल े. प रणामी िनयोजन आयोगान े िनयिमत
शाळांम ये िद या ंग मुलांचा समाव ेश कर या या योजन ेत समाव ेश कर याच े मानय क ेले.
एकाि मक िश णाब ल सरकारच े कौतुक १९७४ म ये झाल े, जे हा या ंनी अप ंग मुलाची
एकाि मक िश ण योजना (IEDC) सु केली.
ते हापास ून भारत सरकारन े िद या ंग मुलां या िश णासाठी अन ेक काय म स ु केले
आहेत. काही काय म प ुढील माण े आहे.
युिनसेफ अन ुदानीत क प एकाि मक िश ण-अपंगासाठी (१९८५ )
िज हा ाथिमक िश ण काय म (१९९४ ) आिण
जनशाला १९९८
६.९.३ अलीकडील उप म :
सम िश ा अिभयान
भारत सरकार या मा यिमक िश णाच े साव ि क करण कर यासाठी शाल ेय िश णावरील
सवा या एकाि मक योजन ेचा उ ेश िवश ेष गरजा असल े या म ुलांसह सव मुलां या
िश णाकड े पूव नस री ते १२ वी पय त सतत ल द ेणे आहे. सरकारी , सरकारी अन ुदािनत
आिण थािनक वरा य स ं थां या शा ळांम ये िशकणाया अपंग य चा अिधकार
(RPWD ) कायदा , २०१६ या अप ंग वा या व ेळाप कात नम ूद के यानुसार एक िक ंवा
अिधक अप ंग व असल े या िवश ेष गरजा असल े या सव मुलांना या योजन ेत समािव क ेले
जाईल . या योजन ेत सव िवभाग / मं ालया ंशी एक य ेऊन काम कर यावर भर द े यात
आला आह े आिण भावी व यो य स ेवांसाठी स ंबंिधत सवा गीण सहा य दान कर याचा
मानस आह े.
या योजन ेची उि ्ये पुढील माण े आहेत.
शालेय तरावर अप ंग मुलांची ओळख आिण ित या / या या श ै िणक गरजा ंचे
मू यांकन munotes.in
Page 176
अ यापक िश ण
176 आव यकत ेनुसार िवश ेष गरजा असल े या म ुलांना मदत आिण उपकरण े, सहा यक
उपकरणा ंची तरत ूद.
शाळांमधील थाप यिवषयक अडथळ े दूर करण े जेणेक न अप ंग िव ाथ शाळेतील
वग खो या , योगशाळा , ंथालय व व छताग ृहांम ये वेश क शकतील .
िवशेष गरजा असल े या म ुलांना या ं या / ित या गरज ेनुसार यो य िश ण सािह य ,
वै क य स ुिवधा, यावसाियक िश ण समथ न, माग दश न आिण सम ुपदेशन स ेवा व
उपचारा मक स ेवा पुरवणे.
सामा य शाळ ेतील िश का ंना सामा य वगा त िवश ेष गरजा असल े या म ुलांना
िशकव यासाठी आिण या ंना वगा त समािव कर यासाठी स ंवेदनशील आिण िशि त
केले जाईल . िव मान िवश ेष िश का ंनी मता वाढीच े काय म हाती घ ेतले जातील .
अपंग मुल वर िवश ेष ल क ि त क ेले जाईल आिण या ंना शाळा ंम ये वेश िमळव ून
दे यासाठी तस ेच या ं या मता िवकिसत कर यासाठी ेरणा आिण माग दश न दान
कर यासाठी या योजन े अंतग त य न क ेले जातील .
(िद यांग मुलांना) ला िवश ेष िश क , संसाधन क ा ंची थापना , यावसाियक िश ण ,
उपचारा मक स ेवा आिण सम ुपदेशना ार े सहा य स ेवांम ये वेश अस ेल.
योजन े या इतर मह वा या ह त ेपांम ये हे समािव आह े.
िवशेष िश का ंची िनय ु
िश क आिण भागधारका ंचे िश ण
अ यास म व ेश आिण परी ा णालीम य े सुधारणा
िवशेष शाळा ंसोबत सम वय िनमा ण करण े
संशोधन आिण िवकास
पालक सश करण काय म, समवय क स ंवेदना इ यादी ार े जाग कता वाढवण े
िन:संशयपण े भारतान े २००७ म ये युएन अिधव ेशनावर वा री क े यापास ून खूप लांब
प ला गाठला आह े. याने िश ण ह क कायदा आिण अप ंग य चा अिधकार कायदा
असे दोन म ुख कायद े लागू केले आहेत. या दो ही काय ा ंम ये िद या ंग य या ह क व
समाव ेशना या म ु ांवर काश टाक यात आला आह े. अगदी सो या प तीन े ते असे सांगते
क अप ंग य आिण बालका ंना अप ंग असल े या लोका ंचे समान ह क िम ळू ा. यात
कोण याही िवभ तरत ूद चा उ ल ेख नाही . हे वाजगी िनवासासह सव समाव ेशक वातावरण
तयार कर यावर भर द ेते. जेणेक न य आिण अप ंग मुले देखील भावीपण े सहभागी
होऊ शकतील . सव कायद े, धोरणे, सेवा आिण प त म य े अपंग लोका ं या ह का ंचा
समाव ेश कर यासाठी सकारा मक क ृती कर याची भारताची म ुख जबाबदारी आह े. या
काय ाची भावीपण े अंमलबजावणी करण े आिण सव समाव ेशक समाज िवकाि◌सत करण े
हे मुख आ हान अस ेल ज ेथे मुले आिण अप ंग य या ं या अप ंग नसल े या
समवय का ंसह समाज रतीन े सहभागी होऊ शकतील .
munotes.in
Page 177
अ यापक - िश णातील सम या
177 ६.९.४ िवशेष िश णातील आ हान े :
वृ ी :
सामािजक िनयम बह त ेकवेळा समाव ेशक सवा त मोठा अडथ ळा असतो . िश क आिण
शै िणक शासन अज ुनही अप ंग िव ाथ या समायोजनासाठी आिण िशक या या
सम या ंना िवरोध करतात . मतभेद असल े यां या िव प ूव हांमुळे भेदभाव हो ऊ शकतो .
याम ुळे शै िणक ि य ेत अडथ ळा येतो. सव समाव ेशक िश णा या आ हाना ंना शै िणक
यव थ ेतील ुटीऐवजी िव ा या या आ हाना ंवर दोष िदला जाऊ शकतो .
कमी दजा ची पायाभ ूत सुिवधा :
अपंग मूलांनी या ं यासाठी व ेश नसल े या शा ळांम ये जावे अपेि त आह े. ामीण भागात
मोडक ळीस आल े या आिण िनक ृ देखभाल द ु त इमारती या व ेश यो यत ेवर मया दा
घालू शकतात . यापैक काही स ुिवधा कोण याही िव ा या साठी स ुरि त िक ंवा आरो यदायी
नाही. बया च शाळांम ये िवशेष गरजा असल े या िव ा या ना यो य र या सामाव ून घे याची
सुिवधा नसत े आिण थािनक सरकारा ंकडे िनधी िक ंवा आिथ क मदत द े याचा स ंक प
नसतो . पया वरणीय अडथ यांम ये दारे, र ते, पायया आिण र ँप आिण मनोर ंजन े ांचा
समाव ेश अस ू शकतो . काही िव ा या ना शा ळे या इमारतीत िक ंवा वगा त वेश कर या स या
बाबी अडथ ळा िनमा ण क शकतात .
कठोर अ यास म :
शाळा िविहत अिनवाय कठोर अ यास माच े पालन करतात ज े लविचकत ेला परवानगी द ेत
नाही िक ंवा िविवध अ यापन प त चा वापर समाव ेशासाठी एक मोठा अडथ ळा असू
शकतो . अ यासा या योजना या िशक या या व ेगवेग या शैली ओळखत नाहीत . या सव
िव ा या या शाल ेय अन ुभवात अडथ ळा आणतात . अगदी या ंना पर ंपरेने सु ा शारी रक
िकंवा मानिसक आ हान े हणून ओळखले जात नाही .
िशि त िश का ंची कमतरता :
जे िश क िशि त नाहीत िक ंवा जे वेग या िद या ंग िव ा या सोबत काम कर यास इ छ ुक
नाहीत िक ंवा उ साही नाहीत त े यश वी समाव ेशात मोठी कमतरता आह ेत. िश ण बह त ेक
वेळा वा तिवक प रणामकारकत ेसाठी कमी असत े आिण आधीच मोठ ्या कामा या
ओPयाखाली लागल ेले िश क समान धड ्यांसाठी िभ न ि कोन घ ेऊन य े या या
अित र कत यावर नाराज होऊ शकतात . िशवाय , िश का ंचे सेवापूव िश ण अज ुनही
िश का ंना सव समाव ेशक वग खो या हाता ळ याचा अन ुभव िक ंवा अन ुभव न घ ेता वगा त
िशकवायला य ेतात. जे सवा त मोठ े अडथ ळे आहेत.
मू यांकनात ून वगळण े :
रा यापी म ू यांकन सव णाम य े अपंग मुलांना वग ळ यात आल े आहे. नॅशनल कौि सल
ऑफ ए य ुकेशन रसच अॅ ड ेिनंग ारा आयोिजत रा ीय म ु यांकन सव ण ज े ाथिमक munotes.in
Page 178
अ यापक िश ण
178 तरापय त मुलांचे िशक याच े तर गाठत े यात CWD या िश ण पात ळीला वग ळते. ही
एक ग ंभीर सम या आह े कारण एकतर िस टीम गाठण े मह वा चे मानत नाही .
िविश अप ंग मुलां या िशक या या ि य ेत िकंवा णालीम य े अशा व पातील साधन े
िवकिसत कर याची मता नाही जी CWD चे िश ण तर द ेखील गाठ ू शकत े.
राजक य इ छाश चा अभाव :
अनेक धोरणक या ना सव समाव ेशक िश ण समजत नाही िक ंवा ते यावर िव ास ठ ेवत
नाहीत . यामुळे समाव ेशाबाबत धोरण े व काय मांची खराब अ ंमलबजावणी होत े. यामुळे
अपंग मुलांना मु य वाहातील श ै िणक णालीम य े वेश कर यापास ून वग ळले जाते.
यामुळे यांना अप ंग नसल े या सम यव का ं माण े िश ण आिण िशक या या समान संधी
नाकार या जातात .
समथ न सेवा :
सव शै िणक स ं थांम ये समाव ेशाची अ ंमलबजावणी कर यासाठी सव तरा ंवर, समथ न
सेवांचा एक मजब ूत सात यपणा आव यक आह े. याम य े िचिक सा समथ न, पुरेसे
मनु यबळ, िशकव याच े िश ण सािह य , उपकरण े, ICT समथ न, सहा यक उ पकरण े
(तं ान इ याद चा समाव ेश होतो . परंतु िव मान सहा य स ेवा दुिम ळ आिण अप ुया आहेत.
अपुरे आिण अयो य प ूव सेवा िश क िश ण :
देशात चालवल े जाणार े संर ण िश क िश ण काय म ह े संभा य िश का ंना सव समाव ेशक
िश ण प त म य े संवेदनशील आिण स ुस ज कर यात अयश वी ठरत आह ेत. या िश क
िश ण काय मांना अिधक भावी बनव यासाठी स ुधारणा आव यक आह ेत. स या , िवशेष
िश क िनमा ण करणार े िश क िश ण काय म ह े भारतीय प ुनव सन प रषद े ारे िनयंि त
केले जातात , परंतु सामा य िश क िनमा ण करणार े काय म ह े रा ीय िश क िश ण
प रषद े ारा िनय ंि त क ेले जातात . सव समाव ेशक िश णाची अ ंमलबजावणी करणार े स म
कुशल िश क तयार कर यासाठी या दोन स ं थांनी सहकाय करण े आिण उपाय योजण े
आव यक आह े. िद यांग मुलां या िश णासाठी बह े ीय ि कोन आव यक अस यान े,
आंतर-मं ालयीन अिभसरण आिण नागरी स ं थांसह सहकाय मजब ूत करण े आव यक
आहे. हे िद या ंग मुलांना थेट सेवा आिण स ंसादन समथ नाचे िवतरण वाढिव यात द ेखील
मदत कर ेल.
िनधी वाह :
एसएसलच े माण . ३५०० ित बालक ित वष आहे. येथे हे मह वाच े आ हान आह े क
बजेटचे तुकडे तुकडे केले जातात आिन स ंसाधना ंचे काय मतेने वाटप होत नाही . हे देखील
पािहल े जात े ही कठोर िनयम ह े संसाधन े आव यक असल े या िठकाणी भावीपण े
दे यापास ून ितब ंिधत करतात . यामुळे, सव समाव ेशक िश णासाठी भावी िनयोजन
आिण बज ेिटंग सुिनि त करण े आिण िनधीचा वापर श य ितत या माणात िव क ि त करण े
मह वाच े आहे. जेणेक न म ुले थेट सेवांम ये वेश क शकतील . २०१४ -१५, िनधी वाह munotes.in
Page 179
अ यापक - िश णातील सम या
179 यव थ ेत बदल झाला आह े. मं ालयाकड ून संबंिधत रा य सरकारा ंना िनधी जारी क ेला
जातो आिण या नंतर रा य सरकार एसएसए सोसायट ्यांना अन ुदान द े यास िवल ंब झाला
आहे, कारण या यव थ ेसाठी य ं णा स ंरेिखत न हती . णाली ह ळूहळू सु यवि थत
कर यात आली आह े, परंतु िनधी जारी कर यास िवल ंब अज ूनही स ु आह े.
अपुरा िनधी :
पूण समाव ेश साधायचा अस ेल तर स ंसाधना ंचे पुरेसे वाटप क ेले पािहज े. चांग या
गुणव े या समाव ेशाम य े मुलांसाठी स ेवा व समथ नां या िनर ंतरते या पात गरज ेनुसार
यो य समथ न दान करण े समािव आह े. संपूण एसएसए बज ेट या माणात आयई ख ूप
कमी आह े. िशवाय , आयई ला ट क ेवारी वाटपाम य े सतत घट िदस ून आली आह े.
६.९.५ िश णावरील िशफारशी :
१. स या MSJE या क ेत येणारे िवशेष िश ण MHRD कडे ह ता ंत रत करण े
आव यक आह े.
२. िश णातील ब ॅचलर / मा टस िड ी / िड लोमा / माणप अ यास म या ं या
अ यास मात अप ंग वाचा घटक चा ंग या कार े समकि त केलेला असावा
जेणेक न सव िश क जाग क होतील आिण या ंना अप ंग मुलांना िशकव याची
मता िदली जाईल .
३. सव िव मान िश का ंना सव समाव ेशक िश णा या े ात स च े िश ण िदल े
जावे.
४. MHRD ारे लविचक अ यास म उपल ध क न द े यासाठी आिण ा थिमक
तरापास ून यावसाियक तरापय त िविवध मता असल े या म ुलांसाठी अशा
अ यास मात बदल कर यासाठी ठोस काय हाती घ ेतले पािहज े.
५. िशि त सहा यक कम चारी आिण व ैयि क सहा यक या ंना शा ळांम ये अपंग
मुलांना ज े हा ज े हा या ंची आव यकता अस ेल ते हा यांना मदत कर यासाठी
दान क ेले जाव े. अपंग मुलांचा या ं याबाबत शा ळा अिधकाया नी क ेले या
कोण याही उपाययोजना ंबाबत स ला यावा .
६. या खाजगी आिण साव जिनक श ै िणक स ं था अप ंग िव ा या ना सुलभ पायाभ ूत
सुिवधा आिण श ै िणक स ेवा पुरवत नाहीत या ंना सरकारन े दंड ठोठावला पािहज े.
७. िद यांग मुल या िश णाला चालना द े यासाठी िविश काय म असाव ेत.
८. सव महािव ालय े व िव ापीठा ंम ये अपंग िव ा या ना आव यक सहा य दान
कर यासाठी अप ंग व क असण े आव यक आह े. यांनी या ं या व ेबसाइट्स /
कॉलेज ॉ पे टसवर ऑफर क ेले या व ेश यो य स ेवा प पण े नमूद के या
पािहज ेत. munotes.in
Page 180
अ यापक िश ण
180 ९. ने हे सुिनि त क ेले पािहज े क या ंची सव िडिजटल साम ी मानका ंनुसार व ेशयो य
आहे.
१०. समाव ेशी िश णावर सव समाव ेशक िश ण , िस ांत आिण सराव दो ही , हे पूव
आिण स ेवा-काय रत िश क िश णाम य े एकि त क ेले जातील याची खा ी करा .
नवीन एकाि मक िश क तयारी काय मात , समाव ेशी िश णाला अिनवाय पेपर
बनवा आिण म ुलभूत अ यास मा ंम ये पूण पणे समाकिलत करा .
११. समाव ेशी िश णाशी स ंबंिधत मा टस ेनस या पा ता व िश णासाठी प
आव यकता िनि त करा .
१२. वैयि क श ै िणक योजना ंचे िन र ण करण े आिण सामा य व िवश ेष िश ण िश क
यां यातील सहयोग या ं या समाव ेशासह अप ंग मुलांवर ल क ि त कर यासह
समाव ेशी िश णा या बाबतीत सहा यक पय वे णावर ल ठ ेव यासाठी व त े दान
कर यासाठी ल टर रसोस कोऑिड नेटर आिण लॉ क रसोस कोऑिड नेटर या ंची
मता मजब ूत करण े.
१३. उपल ध योजना ंतग त अप ंग मुलांसाठी व ेशयो य पाठ ्यपु तके, अ यापन व िश ण
सािह य आिण सहा यक उपकरणा ंचा िवकास आिण प ुरेशी तरतूद सुिनि त करा .
(उदा. अपंग य ना उपकरण े खरेदी / िफिटंगसाठी सम िश ा आिण सहा य
(ADIP))
१४. िशक याच े मू यमापन साव ि क आह े याची खा ी करा , यात अप ंग मुलां या
िशक या या पात ळीचे मू यांकन समािव आह े. या स ंदभा त रा ीय / रा य
शै िणक स ंशोधन आिण िश ण प रषदा ंची मता तयार करा आिण म ू यमापन
साधन े व काय प ती अन ुकूल कर यासाठी प ुरेशा संसाधना ंचे वाटप करा .
१५. काय ान ुसार, अपंग मुलांना ओ ळख यासाठी आिण या ं या गरजा आिण या कशा
पूण के या जात आह ेत याब ल अिधक चा ंग या का रे समज ून घे यासाठी शाल ेय
वया या म ुलांचे सव ण आयोिजत करण े सुिनि त करा . (कायदा हा सव णा या
संदभा त शा ळेत जागाचा म ुलां या स ंदभ देतो, परंतु शाळाबा असल े या अप ंग
मुलांचे माण ल ात घ ेता, शालेय वृ (वय क ) मुलांचा समाव ेश कर यासाठी या चा
िव तार कर याची िशफारस क ेली जात े.)
१६. अपंग मुलांसाठी शाल ेय पायाभ ूत सुिवधा उपल ध क न द े यासाठी श ै िणक
काय क या ची जाग कता वाढवण े आिण नागरी काय कम चाया ची मता वाढवण े.
६.९.६ सव समाव ेशक िश णातील आ हान े :
प रि थती कशीही असो स लागार मंडळाने घेतले या पाह या ंम ये यापक एकमत आह े
क इं जी भाष े या े ाम य े समाव ेशी धोरणाचा अवल ंब, जरी काही म ंडळे यां या वज े या
ल णीय भाग यासाठी वाटप करीत असल े तरीही , पािहज े ितत या भावीपण े काय करत
नाही. munotes.in
Page 181
अ यापक - िश णातील सम या
181 स लागार म ंडळाला वार ंवार सा ंग यात आल े होते क अशा कार या वग खो या तयार
कर यासाठी आव यक असल ेली मानवी आिण भौितक स ंसाधन े याम य े िविवध अडचणी
आिण अप ंग िव ा या चा समाव ेश करता य ेईल, ते एकतर शा ळा मंडळाना उपल ध नाहीत
िकंवा शा ळा मंडळाम ये या प तीन े वाटप क ेले जात नाही या कार े स लागार म ंडळाचे
अिथित पाह इि छतात .
१) िश का ंनी ल ात घ ेतले या सम या :
पिहली आिण सवा त मह वाची अडचण अशी आह े क अन ेक िश का ंना वत णुक शी
संबंिधत सम या , िशक यातील अ मता आिण अडचणी आिण शारी रक अप ंग व
असल े या िव ा या ची ेणी आ िण स ं था हाता ळ यासाठी अ त ुत वाटत े जे आता
यां या वगा त समािव आह ेत.
अनेक करणा ंम ये दुसरा अडथ ळा हणज े अनेकदा म ंडळांना पुरेशी स ंसाधन े उपल ध
नस याम ुळे, समाव ेशी िश णात समािव िश का ंना आिण िव ा या साठी प ुरेशा
पािठं याचा अभाव . आजच े बह तेक नवीन िश क ह े वाचाघात , ऑिटझम , डाऊन िक ंवा
ए पज र िसं ोम िक ंवा इतर अप ंग व यासार या िवकारा ंब ल सखोल ान व समज घ ेऊन
वगा त येत नाहीत . जर, या प रि थती असल े या िव ा या यित र , िश काकड े
िड ल ेि सया सार या अडचणी असल ेले आिण वाढ या िव क ळीत वत नासह काही िविश
िव ाथ असतील तर , िशकव याच े काम अ य ंत अ यि त आिण स ंभा यत :
असमाधानकारक बनत े.
स लागार म ंडळाला वार ंवार सा ंग यात आल े होते क अशा कार या वग खो या तयार
कर यासाठी आव यक असल ेली मानवी आिण भौितक स ंसाधन े याम य े िविवध अडचणी
आिण अप ंग व असल े या िव ा या चा समाव ेश करता य ेईल, एकतर शा ळा मंडळांना
उपल ध नाही िक ंवा शा ळा मंडळांम ये या प तीन े वाटप क ेले जात नाही या कार े
स लागार म ंडळाचे अितथी एकि त क इि छतात .
२) सु वातीचा ह त ेप :
आज, मुलभूत सा रता कौश य े आ मसात कर याब लची िच ंता ाथिमक ेण पे ा
जा त आह े. एकेकाळी मा यिमक शा ळेतील िश का ंना समाव ेश कर यात आिण िवश ेष
गरजा असल े या िव ा या म ये रस नसताना , हे िश क आता अिधक जाग कता
िवकिसत करत आह ेत कारण ह े प झाल े आह े क सव िव ाथ हाय क ूलम य े
पोहोच ेपय त काय मपण े सा र होतील याची शा ती नाही .
सु वाती या ह त ेपामुळे जे िव ाथ वाच ू शकत नाहीत व जोखीम बन ू शकतील अशा
िव ा या या अपयशाच े संचय रोखल े जाते. प तशीर समिप त िनधी या अन ुपि थतीत ,
िश क वत :ची तपासणी कर याचा य न करतात . यांना या स ंदभा त मदतीची गरज
आहे.
स लागार म ंडळां या अितिथ ं या मत े, सु वाती या ह त ेपा यित र , बालवाडी या
पिलकड े िव ा या ची चाल ू ओळख समाधानकारकप े ा कमी अस याच े िस झाल े आहे. munotes.in
Page 182
अ यापक िश ण
182 मानसशा , मानसो पचारत इ याद या मया िदत उपल धत ेमुळे िव ा या ना या ं या
अपंग व िक ंवा अडचण च े मू यांकन आिण िनदान कर यासाठी वषा नुवष नसली तरी अन ेक
मिहने ती ा करावी लागत े. अनेकांचे िनदानच होत नाही , यामुळे शाळांम ये यां या
अपयशाचा धोका वाढतो .
३) अथ संक पीय िनयम आिण जोखीम िव ाथ :
िवशेष गरजा िश णासाठी म ंि तरीय आिथ क िनयम ह े िवशेष गरजा धोरण आिण क ृती
योजन ेनुसार बदलल े आहे. स या एक कड े काही अप ंग व कोड या आधार े शारी रक अप ंग
आिण ओ ळख यायो य अप ंग असल े या िव ा या साठी या सहा य सेवा िनधीसाठी ित -
िव ाथ अन ुदान आह े; दुसरीकड े िव ाथ लोकस ं ये या ट क ेवारीवर आधा रत एकरकमी
अशी एक नवीन ेणी समािव करत े याला जोखीम हण ून संदिभ त केले जात े. हे
ि िवभाजन पार ंप रक र या मा यता ा अप ंगापे ा वेगळे हणून अ ययनाची व वत णुक ची
संबंिधत अडचण ची नवीन ओ ळख दश िवते आिण हा त ुलनेने अलीकडील म ं ालयीन
पुढाकार आह े, जे िवशेष गरजा असल े या िश ण धोरणा या स ंपूण अिभम ुखतेशी स ुसंगत
आहे जे धोरण व ेगवेग या िव ा या साठी यश िम ळव याच े वेगवेगळे माग आहेत हे नमूद
करते.
ितबंधा मक उपाय हण ून मंि मंडळा या धोरणा ंम ये जोखमीवर ही क पना आणली
गेली. शाळे या लोकस ं ये या ठरािवक माणात काही िवश ेष गरजा अस याची श यता
आहे हे ल ात घ ेऊन स लागार म ंडळाला सा ंग यात आल े क या िव ा या ना शा ळेत
ास होतो या ं यापैक ८०% िव ा या ना काही कार या िश ण िक ंवा वत णुक शी
संबंिधत सम या आह ेत - जोखीम असल े या िव ा या ला सामोर े जा यासाठी
अथ संक पीय ेणी आह े, जी िव ा या या अडचण च े तपशीलवार म ू यांकन हो याप ूव च,
श य ितत या लवकर स ेवा व ह त ेप कर या स परवानगी द ेते. कोड ग - जी बया चदा व ेळा
होणारी ि लिनकल ि या आह े - ती सेवांची पूव तयारी हण ून आव यक अस याऐवजी ,
एक व ैयि क िश ण योजना िव ा या ना या ं या अडचण वर मात कर यास मदत
कर याच े साधन हण ून िवकिसत क ेले जाऊ शकत े. जोखमीवर स ंक पना या सम या ंना
सामोर े जा याचा मानस दश िवतो. यापैक बया च सम या या शा ळेतील श ै िणक
वातावरण , कम चारी आिण ्ा िव ाथ या ं यातील स ंबंध, शाळेचे िनयम आिण वग
यव थापन त ं ांशी संबंिधत आह े.
आिथ क आ हान े सव यापी आह ेत, आिण काही त व े पटवून देणे कधीकधी कठीण असत े
क िभ न असल े या िव ा या ना अित र स ंसाधन े देणे हा या ं या शा ळे या य ेयाचा भाग
आहे. काही शासका ंना अज ूनही अस े वाटत े क ह े िव ाथ इतर असल े पािहज ेत आिण
दुिम ळ संसाधन े यां या िदश ेने वळिव यास नाख ूष आह ेत.
४) िश क िश णातील सम या :
ारंिभक आिण चाल ू स लागार म ंडळाने या याशी स लामसलत क ेली या य ेकाने
सहमती दश िवली क एकि करणा या ओ Pयाचा सवा त मोठा वाटा वग िश का ंवर पडतो ,
यांना या ंना जे कर यास - िशकव यासाठी िशि त क ेले गेले आहे ते पूण कर यास munotes.in
Page 183
अ यापक - िश णातील सम या
183 स म हो यासाठी अप ुरा पािठ ंबा िम ळतो. सवा त जा त अन ुभव असल ेले ते िश क
बह तेकदा िवश ेष िश णाच े सवा त कमी ार ंिभक िश ण घ ेतलेले अस यान े, एक
उपरोिधक आ हान आह े, कारण आज या वगा त, सव िश का ंना िम मता असल े या
िव ा या या वगा त काम कर यासाठी स ुस ज असण े आव यक आह े.
िव ापीठातील िव ाशाखा आिण िश ण िवभाग या ं या िव ा या ना िवश ेष धारणा
असल े या िव ा या या म ु ांवर िश ण द े याकड े आधीच ल द ेत आह े आिण जसजस े
समाव ेश अिधक यापक होत जाईल , तसतस े सव िश क िवश ेष गरजा असल े या
िव ा या चे िश क होतील ह े प आह े.
उदाहरण हण ून, स लागार म ुंडळाला सा ंग यात आल े क , िवषय य ुिनव िसटीम य े,
शै िणक िव ा या ना या ं या अ यास माम य े आिण या ं या अ यासाम य े (वगा त
िशकिव याचा सराव ) दो हीम य े िवशेष गरजा ंची साम ी असत े. ाथिमक आिण द ु यम
माणप ासाठी अ यास माम य े वत णुक िवकार , वाचन आिण वाचन अ त ेचे मानसशा ,
वैयि क फरक ( याम य े चे लेखन समािव आह े) आिण श ै िणक मानसशा या ंचे
यव थापन करण े समािव आह े. ॅि टकमम य े (वगा त िशकव याचा सराव ), िव ा या ना
वारंवार सव समाव ेशक असल े या वगा त बसवल े जाते आिण अन ेकांना संसाधन िश का ंसह
ठेवले जात े. मॅक िग स फॅक टी ऑफ ए य ुकेशन स या या ार े समाव ेशक िश णात
माणप द ेत आह े. हा या ंचा सतत िश ण काय म, याचा उ ेश िश क , सहकारी आिण
सहा यक , यावसाियक आिण शाल ेय णालीतील शासका ंसाठी आह े. तसेच तो
शाळांम ये सहभागी असल े या पालका ंसाठी आिण सम ुदाय सद या ंसाठी द ेखील ख ुला
आहे.
िवशेष गरजा असल े या िव ा या शी स ंबंिधत म ु े िविश , समिप त अ यास मांम ये
िशकिवल े जावे क स ंपुण अ यास मा ंत एकि त क ेले जावे यावर बराच वाद आह े. सव
िश का ंनी अडचणी असल े या म ुलांचे मानसशा समज ून घेणे आव यक आह े. हे सव वी
मा य आह े. यामुळे अ यापनशा आिण िवषया या य ेक े ात िविश माणात
बालमानसशा िवणल े गेले पािहज े. िव ापीठा या ा यापका ंनी या आव यक अ यापन
कौश याब ल द ेखील जाणकार असण े आव यक आह े, जरी अन ेकांना कदािचत
यां यापैक बह त ेकांना, िवशेष गरजा असल े या िव ा या चा समाव ेश असल े या अशा
वगा चा अन ुभव कमी आह े.
िव ाथ िश क ज े हा वगा त सराव िश क हण ून या ं या पिह या अन ुभवात ून परत य ेतात.
ते हा या ंना अन ेकदा ध का बसतो . यांनी अ यास माब ल िशकल े आहे. परंतु िविवध
कार या िव ा या शी नात ेसंबंध िवकिसत करण े ते िशकल े असतीलच अस े नाही. मोठ्या
आिण व ैिव यपूण गटांचे यव थापन करण े िशकण े ही िशकव याच े ि ल काय पूण
कर यास स म हो या या िदश ेने पिहल े पाऊल आह े.
६.९.७ इं जी िश णावरील स लागार म ंडळ िशफारस करत े :
सव समाव ेशक शा ळा ही अशी आह े जी ग ंभीर िबघडल ेले काय असल ेली अप ंग वाची करण े
वगळता, कोणालाही वग ळत नाही . स या सरावात अस या माण े इं जी शा ळा णालीम य े munotes.in
Page 184
अ यापक िश ण
184 समाव ेशाचा अथ असा नाही िक सव िव ा या ना िनयिमत वग खो या ंम ये सदासव दा
समािव क ेले जाईल . तथािप , हे लहान ामीण शा ळांम ये असू शकत े याला म ु यत: कारण
हणज े िनयिमत व गा बाहेर िवश ेष कौश य े दान कर यासाठी प ुरेशी संसाधन े िकंवा िवर ळ
लोकस ं या द ेशात िव ाथ नस ू शकतात . काही श ै िणक िक ंवा वत णुक शी स ंबंिधत
िवशेष गरजा असल े या िव ा या ना या ं या शा ळे या िदवसा या काही भागासाठी या ं या
िविश अडचण कड े एका तेने ल िद याचा फायदा होऊ शकतो .
यश वी समाव ेश मग तो कोण याही कारचा असो सव िव ा या या मानवी ह का ंना
चालना द े या या उ ेशाने ठोस बौि क त वा ंवर, या या सव पैलुंम ये धोरणाची
अंमलबजावणी कर या या राजक य इ छाश वर आिण तीन म ुलभूत घटका ंना एकि त
केले या अ ंमलबजावणी या ि य ेवर आधा रत असत े आव यक आह े.
१) तयार िश क
२) पुरेसा िनधी
३) यो य यावसाियक समथ न
हे घटक ठोसपण े यां या थानावर अस यािशवाय , समाव ेशन सम या धान जरी नसल े
तरी िववादा पद राहील .
ाथिमक िश क िश णाबाबत :
िव ापीठा ंनी या ं या वग खो या ंम ये िवश ेष गरजा असल े या िव ा या या वाढ या
सं येसाठी िश का ंना तयार कर या या म ु ांकडे अिधक ल द े यास स ु वात क ेली आह े.
यामुळे अलीकडील िश ण पदवीधरा ंनी या ंना भ ेटत असल े या अडचणी आिण
अपंग वा या ेणीशी प रिचत असल े पािहज े. परंतु काय अप े ा करावी ह े जाणून घेत यान े
िश का ंना या ं या वग खो या ंमधील अप ंग व आिण अडचण ची सवा त सोपी करण े
िशकव यासाठी आव यक असल ेली साधन े िमळत नाहीत .
िश का ंनी बह आयामी वगा चे यव थापन करायला िश कले पािहज े आिण या ंना िवभ ेिदत
िश णा या स ंक पन ेवर भ ु व िम ळवावे लागेल; समान िवषय व ेगवेग या कार े िशकवण े
जे मोठ्या माणात व ेगवेग या माणात िशक याची मता असल े या िव ा या पय त
पोहोच ेल. अ यास या या साव ि क रचना त वावरील हा ि कोन या आधारावर काय
करतो क िनयोजन आिण स ूचनांचे िवतरण , तसेच िश णाच े मू यमापन या दो हीम य े
शै िणक मानका ंशी तडजोड न करता िव ा या मधील िविवधत ेला ितसाद द ेणारे गुणधम
समािव होऊ शकतात , िश क िश णा या या प ैलूंचा प रचय िव ाथ िश का या
िश णात लवकर झाला पािहज े.
िश का ं या यावसाियक िवकासाशी स ंबंिधत :
नवीन अ यास म तस ेच समाव ेशना या सामना करणारया िश का ंना सम यका ंशी
िवचारा ं या द ेवाणघ ेवाणीम ुळे होणाया नवीन शासन व न ेटविक ग या िविहत ि कोनाचा
फायदा होईल . िवशेष शै िणक वाढीव भर ऐवजी समाव ेश करण े हे सव सामा य माण munotes.in
Page 185
अ यापक - िश णातील सम या
185 बनायच े असेल तर स ेवांतग त काय मांचे ल ह े लि यत आिण बह स ं य िश का ं या
गरजांसाठी यो य असल े पािहज े.
समाव ेशा या अ ंमलबजावणीशी स ंबंिधत :
केवळ धोरणा ंकडे दुल केले जात असताना अिधिनयिमत िनयम ला गू होतात या
िनरी णावर आधा रत , समाव ेशाचे िनयमन कर यासाठी मानद ंड लाग ू केले जाव ेत.
समाव ेशासंबंधीचे अथ संक पीय िनयम प क ेले पािहज े आिण सव मंडळांना एकरकमी
र कम द े याऐवजी समाव ेशन अ ंमलबजावणीची व ैिश ्ये िवचारात यायला पािहज ेत.
सु वाती या ह त ेपाशी स ंबंिधत :
सरकार बालवाडी तरावर लवकर ह त ेप करण े ही िवश ेष शै िणक धोरण आिण
िनयमनाची आव यकता बनवत े आिण याचा खच वािष क अथ संक पीय वाटपा ार े थेट
िनधी ार े केला जातो .
समाव ेशा या िनधीबाबत :
समाव ेशाची िक ंमत काय आह े? समाव ेशाचे धोरण गा ंभीया ने व प तशीरपण े अंमलात
आणणाया शाळा मंडळांना सव साधारण अथ संक पीय िनयमा ंनुसार तरत ूद कर याप े ा
जा त खच करावा लागतो का ? एका मत ेसाठी कमी कठोर ि कोन घ ेणाया मंडळा या
तुलनेत या ंची आिथ क गैरसोय आह े का?
जर समाव ेश / एक करण ह े युबेक शा ळा णालीच े मानक धोरण अस ेल, तर िनधी
गुंतवले या य ना ंशी सुसंगत असण े आव यक आह े. जर म ंडळे ही सरकार या ंना उपल ध
क न द ेत आह ेत याप े ा जा त खच करत असतील आिण जर अस े िदसून आल े क
धोरणाची कठोरपण े अंमलबजावणी करणार े कोणत ेही मंडळ आिथ क गैरसोयीत आह े, तर
संपूण ांतात समाव ेशास मनापास ून ि वकारल े जा याची श यता नाही .
या िवश ेष शै िणक काया ारे होणारा खच येक मंडळानुसार बदल ू शकतो . यामुळे ऑफर
केले या स ेवां या व त ुिन म ू यांकनाच े काही मापद ंड असल े पािहज ेत. मंडळामधील
फरक हा प ूण पणे िकंवा केवळ अंशत: िनधीचा िवषय आह े का?
समथ न सेवा संबंिधत :
जर सहा य स ेवा आिण या ं यावर प रणाम करणार े सव िनण य शाळा मंडळा या म ु य
काया लयात क ीकृत केले गेले, तर सव िव ा या साठी दज दार िश ण स ुिनि त
कर यासाठी वग िश का ंना आव यक समथ न िमळेल अस े नाही.
िव ा या या िश णा या आिण या म ू यमापनाशी स ंबंिधत :
पालक , िव ाथ आिण शा ळे या म ु या यापका ंना उ रदािय व स ुिनि त कर यासाठी
आिण अिभ ाय दान कर यासाठी , या िव ा या या व ैयि क श ै िणक योजना ंम ये प
केले या िनकषा ं या आधारावर शा ळा मंडळांनी िवश ेष गरजा असल े या िव ा या या munotes.in
Page 186
अ यापक िश ण
186 िश णाच े िनयिमतपण े मू यांकन करण े आव यक आह े, तर िवश ेष शै िणक धोरणा या
उपयोजन ेवर ल ठ ेवणे मं ालयावर सोपवल े.
६.१० सारांश
या घटकात , आपण िशकलो क उ च िश ण णाली या िव तारा मुळे गुणव ा घसरत े.
िश क िश ण यव थाही याला अपवाद नाही . िश क िश णा या िवकासा या
नावाखाली जा तीत जा त लोका ंपय त पोहोच यासाठी वय ं िव प ुरवठा करणाया िश क
िश णस ं था आजकाल फोफावत आह ेत. मा ा मक िव तार हा ग ुणा मक हा सासोबत य ेत
आहे. अशा कार े गुणव ा यव थापना या प रणाम एखा ा स ं थेला ाहका ंचे समाधान ,
जबाबदारी , िव ासाह ता युिनि त क न आिण अशा कार े उ कृ तेचे िविश मानक राख ून
िविवध े ात ग ुणव ा ा कर यास मदत क शकत े. आपण खाजगीकरण , याची
संक पना , गरज आिण याच े फायद े यावर चचा केली. तसेच जागितक करण , याची
संक पना , वैिश ्ये आिण जागितक जगासाठी िश क आिण िश क िश णाच े
यवसाियक करण कस े कराव े यावर चचा केली आह े. वाय ता , ितची स ंक पना , गरज
आिण वाय स ं थेसमोरील आ हान े यावरही आपण चचा केली आह े. िश क िश णा या
े ातील याच े उपयो ग आिण ग ैरवापर या ंचे िव ेषण करणे आव यक आह े आिण
िश का ं या िश णा या भावी िवकासासाठी का ळजी घेणे आव यक आह े.
६.११ िवभागवार अ यास
१. िश क िश णातील ग ुणव ेची गरज प करा .
२. गुणव े या संक पन ेचे वण न करा .
३. खाजगीकरणाची स ंक पना प करा .
४. िश णातील खाजगीकरण प करा .
५. िवशेष िश णाची या या करा .
६. िवशेष िश णात सरकारची भ ूिमका
७. िवशेष िश णातील आ हान े प करा .
६.१२ संदभ
1. Power KB, Johar KL. Private Initiative in Higher Education.
2. Kanpur JN, in AIU University News 2 p. 13
3. Palamattan VP, Autonomy; A Structure Innovation in Higher
Education in AIU University News 2.
4. Hallak Transformation and Societies in Transition (U.K. : Sympasium
Books). munotes.in
Page 187
अ यापक - िश णातील सम या
187 5. Tilky L. Globalizatio n and Education in the post colonial world;
Towards a conceptual framework. Comparative Education. 2001;
37(2): 151 -171.
6. Jacques “Globalization and its Impact on Education”. In Mebrahtu. T.
Crossley. M. Johnson, D. (2000).
7. Tomlinson John. Globalization an d Culture (Cambridge, UK : Polity
Press); 1999.
8. Gallagher T. Mediating Globalization : Local Responses to Political
and Economics Pressures, British Educational Research Journal, 2005;
3(1): 121 -128.
9. Government of India ‘Challenge of Education’ A Policy Perspective,
Ministry of Education, New Delhi; 1985.
10. Chand, D. (n.d.). Privatization, Globalization and Autonomy in teacher
education.
11. Ramos, T. - M (n.d.). Challenges for Teachers in Special - Needs -
Inclusive Classrooms, Wehavekids. Retrieved November 7, 2021,
from https://wehavekids.com/education/Top -Challenges -Teacher -
Face -in-special -Needs Inclusive - Classrooms.
12. O’Leary, W. (2019, April 12). Five Current T rending Issues in Special
Education. https://blog.edmentum.com/Five -current -trending -issues -
special -education .
13. Special education: Issues of Inclusion and Integration i n the
Classroom. (n.d.) 37.
14. Kaun P.Y.K. (1996) Application of Total Quality Managementin
Education : retrospect and Prospects, International Journal of
Education Management, 10(5).
15. Menon Mohan, K. Rama, T.K.S. Lakshmi and Vasant D. Bhat (Edrs)
(2007) Qua lity Indicators for Teacher Education, Banglaore, National
Assessment and Accreditation Council (NAAC), India and the
Commonwealth of Learning (COL), Canada.
16. Mukhopadhyay, K. (2002). Total Quality Managmenet in Education,
NIEPa Publication.
17. NAAC (2005), Guidelines for Creating of the Internal Quality
Assurance Cell (IQAC) in accredited Institutions.
18. NCTE Website.
19. Rogers, E. (1995). Diffusion of innovation (4th ed.) the Free Press : N.
York, (7) Yadav, K., Khandai, H.K. Mathur, A. (2011)
20. Innovation in In dian Education System, Shipra Publication, New
Delhi. munotes.in
Page 188
अ यापक िश ण
188 21. (Online) Available :
http://unstats.un.org/unsd/dness/QAF_comments/object%20
Oriented%20 Quality%20
Management.pdf.http://sirn.com/a bstract=148890
22. (Online) Available:http://www.naacindia.org and http://www.col.org .
23. C., T. (2019). Applying Total Quality Management in Teacher
Education St. Ignatious.31 -37.
24. Maheshwari, A.N. (n.d.). Assessment and Accre diation in
Determination and Maintenance of Norms and Standards for Teacher
Education 205.
25. Sharma, D.P. (2016). Effective Quality Management of Teacher
Education. 6(J), 3.
26. Ankit Chauhan & Poonam Sharma. (2015). Teacher Education and
Total Quality Manageme nt (TQM). International Journal of Idnian
Psychology, 2(2). https://doi.org/10.25215/0202.032 -
27. Quality Management in Teacher Education Institutes. (2019, July 24).
Topper Bytes. https://www.toper.com/bytes /quality -management -in-
teacher -education -institutes/
munotes.in