Page 1
1 १
इितहासाच े त व ान : अथ व समप कता
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ इितहासाच े त व ान अथ : (Philosophy of History)
१.२.१ त व ान िवषयक प ती
१.२.२ त व ाना मक कृती ( Philosophical Activity )
१.२.३ त व ाना मक सम या - ( Philosophical Problems )
१.२.४ सम या ंचे वग करण
१.२.५ त व ाना मक ि कोन
१.२.६ त व ाना मक िन कष
१.३ इितहासाच े त व ान , समप कता (Relevance )
१.४ सारांश
१.५
१.६ संदभ
१.० उ ी े
हे युिनट पूण झा यान ंतर िव ाथ पुढील बाबतीत स म होऊ शकेल.
इितहासाच े त व ान हणज े काय हे समजेल.
इितहासा या त व ाना या िविवध या या समजून घेतील.
त व ाना या अ यासा या प तीची मािहती होईल.
इितहासा या त व ाना या समप कतेचे ान होईल.
१.१ तावना
इितहास व त व ान यांचा िनकटचा संबंध सव मा य आहे. मा इितहासाच े त व ान याह न
काही वेगळे आहे का?, असा सव सामा य माणसाला पड याची श यता आहे. हणून
याचे उ र शोधण े तुत ठरते. सव ानशाखा बुि िन अस यान े या सवा मागे ताि वक ,
सै ांितक भूिमका असत े, काही मूलभूत िवचार असतात . कोण याही िवषयास ंबंधी केवळ munotes.in
Page 2
इितहासाच े त व ान
2 िनरी णान े िमळणा या वरवर या मािहती यित र , या िवषया या खोलात िश न , या
िवषयाचा सू म अ यास क न यातून काही मूलत व े, काही मौिलक तक संगत िवचार
शोधून काढ याच े काम त व ान करते. सागरा या तळाशी बुडी मा न मौ यवान र ने
ह तगत करावीत . या माण े मानवी जीवना या अ ययनात ून काही जीवनम ू ये, स य,
िशव, सुंदर यासारखी िचरकालीन त वे शोधून काढण े हे त व ानाच े काय आहे. इितहास हा
गतकालीन माणसा या जीवनाचा अथ पूण आलेख अस याम ुळे इितहास हे देखील
त व ानाच े काय े ठरते.
१.२ इितहासाच े त व ान : अथ (Philosophy of History)
मानवी जीवन ि थर नसून प रवत नशील आहे. माणसा या जीवनातील ि थ य ंतरे कधी
जलद गतीने तर कधी िध या गतीने घडत असतात . सामािजक ि थ यंतरांचे व पही
असेच आहे. िज ास ू माणूस अशा ि थ य ंतरांचे व प , यामागील कारण े जाणून घे याचा
य न करतो . सकृ श नी ती सुटी िदसतात . खोलात िश न पािह यावर यांची संगती
लागत े. उदाहरणाथ , आप या देशात जे नैसिग क ऋतुच आढळत े, तसेच ते जगा या
पाठीवर इतर ही आढळत े का? क इतर याचे व प िभ न आहे? िभ न असेल तर ते
तसे कां? या बदला ंचा इतर कोण या घटका ंशी संबंध आहे का? असे शेकडो िज ास ू
य या मनात उ वतात आिण तो आप या बौि क मतेनुसार व मानिसक
ग भत ेनुसार, कधी पूव सूर चा आधार घेत या ांची उ रे शोध याचा यास करतो . ती
उ रे अमूत सै ांितक व पाची असतात . मानवी जीवनातील , अगर िनसगा तील
प रवत नामागील कारण े ते िस ांत उलगड ून दाखवतात . नैसिग क प रवत नामागील
कारका ंची मािहती िव ान क न देते, मानवी जीवनासंबंधीचा मूलभूत िवचार त व ान
मांडते, याच माण े इितहासास ंबंधी मूलभूत िस ांत इितहासाच े त व ान मांडते. याचाच
अथ इितहासाच े, सै ांितक सार हणज े इितहासाच े त व ान होय.
इितहास हणज े काय? याची काय प ती कोणती ? या या ि य ेचे व प काय? याचा
िवषय कोणता ? याची सामु ी कोणती ? या या िवषया या व पाच े काही िनयम आहेत
का? ऐितहािसक घिटत े हणज े काय? ही घिटत े पूण तः स यावर आधा रत असतात का?
ऐितहािसक स याच े व प कसे असत े? घिटता ंतून काही तक संगत अथ काढता येतो का?
घिटता ंचा वत मानकाळाशी काही संबंध असतो का? गतकाळातील मानवी जीवनाच े दश न
घडिवणारा इितहास मानवाला काही िशकवण देतो का? - इितहासाबाबत असे नानािवध
इितहासा या अ यासका ं या मनात िनमा ण होतात , यां या उ रा ंचा शोध हणज े
इितहासाच े त व ान होय.
ऐितहािसक घटना घडतात या या म ुलाशी काहीतरी य ेय िकंवा त व असत े व हे त वच
अ यासकाला फार उपयोगाच े ठरते. परंतु एखादा करार ह े काळा या ओघात गडप होतात ,
इितहासाम य े झाल े या लढाया , त व िक ंवा या त वान ुसार वागणारी य ही न ंतर या
काळातस ु ा माग दश क ठरत े. ाचीन काळापास ून जगाचा इितहास वाच यान ंतर स ु िस
च त व हॉ ट ेअर याला अस े जाणवल े क या घटना ं या म य ेही काही स ू ब ता ,
आहे. तसेच या घटना ं यामाग े काही त व ानाची क पना आली व यान े इितहासाच े
त व ान (Philosophy of History ) हा श द योग ढ क ेला. munotes.in
Page 3
इितहासाच े त व ान : अथ व
समप कता
3 च त व हा ट ेअर यान े Philosophy of History हणज े इितहासाच े त व ान असा
श द योग पिह या ंदा ढ क ेला. यामुळे वाभािवकच ऐितहािसक ि य ेकडे पाह याच े
वेगवेगळे ीकोन अि त वात आल े. इितहासाच े त व ान याचा साधा अथ हणज े
शहाणपणाब ल िक ंवा िश ति यत ेब ल वाटणारी आप ुलक (Its simpliest meaning is
love of Wisdom). परंतु इितहासाच े त व ान हणज े नुसतीच न ह े तर याम य े एखा ा
घटनेकडे पाहताना िक ंवा या घटन ेचे प तीकरण करीत असताना आपण आप या
िवचारा ंना िदल ेले िश त ब प हणज े इितहासाच े त व ान होय .
इितहासा या ानाच े व प ह े अ य व पाच े असत े. हणून इतर भौितक शा ाम य े
या माण े य िनरी ण क ेले जात े तसा कार इथ े नसतो . त व ान ह े ामु यान े
अ ात गो ी शोध ून काढ यासाठी अि त वात आल ेली िव ाशाखा होय . हणून त वव े ा
हा काही ग ृहीत क ृ ये ध न ब ु ी ामा य व तािक कपणा या ं या आधार े एखाद े िविश त व
शोधून काढत असतो . इितहास स ंशोधकस ु ा अशाच तह चे काय करीत असतो . हणून मी
या मागा ने ऐितहािसक घटना ंचा अ वयाथ लावतो या ंना इितहासाच े त व ान अस े
हणतात . त व ान ाम ु यान े िविवध स ंक पना ंचा अथ लाव याचा य न करीत असत े.
अशा य ना ंम ये संक पना ंची प जाणीव व ा ंची मया दा याला प पण े अवगत
असण े आव यक आह े. इितहासा या त व ानापास ून मानव व या ं या सम या या ंची उकल
होत असत े.
ि हको व ोसे यां या ीने गो या अंितम कारणा ंचे ान हणज े त व ान . इितहासाच े
त व ान हणज े इितहासा या घटना ं या अंितम कारणा ंचे ान होय. वा तवत े या े ाशी
या घटना ंचा संबंध असतो . एकूण ऐितहािसक ि य ेचा अथ यावर भा य कर याकरता
समाजशा व इितहासकार यांनी केलेले य न हणज े इितहासाच े त व ान होय.
इितहासा या त व ानाचा साक यान े िवचार के यास ते ामु यान े तीन मु ांवर क ि त
झालेले आढळत े.
१) ऐितहािसक घिटत े, ऐितहािसक स य वगैरे.
२) ऐितहािसक घटना ंचा अ वयाथ िकंवा यांचे प ीकरण .
३) मानवी जीवनातील ि थ य ंतरांसंबंधी सव सामा य िनयम, यामागील काही लयब
योजना शोध याचा उ च बौि क तरावरील य न ; हे इितहासिवषयक त व ानाच े
तीन क िबंदू आहेत.
आपली गती तपासा
१. इितहासा या त व ानाचा अथ प क न या या िविवध या या िलहा.
१.२.१ त व ान िवषयक प ती
त व ानाचा अथ कळ यासाठी त व ानाशी संबंिधत असणा या सम या , ि कोन , प ती ,
ि या व िन कष यांची चचा करणे आव यक आहे. त व ान िवषयक प ती
समज यािशवाय त व ानाच े ान होणार नाही. त व ा या अ यासा या िवगमन व िनगमन munotes.in
Page 4
इितहासाच े त व ान
4 प ती (Inductive and Deductive Method) त व ान सम या सोडिव याकरता
वापर या जातात .
१. िवगमन प ती :
िविवध शा ा ंचे त व ान हे िवगमन प तीन े शा सा य करतो . पण त व व शा
यां या ि कोनात फरक आहे. शा हा व तुिन घटका ंवर जा त भर देतो. पण त व
अमूत क पना ंवर भर देतो. त व योग शाळेचा वापर न करता संक पना वापरात आणतो
व िस ांत तयार करतो व या िस ांतां या आधारावर तो या या अनुभूतीचे प ीकरण
करतो . जर एक िस ांत अपयशी ठरला तर तो दुसरा िस ांत पया यी हणून तयार करतो .
अिधक अनुकूल पया यी िस ांत तयार कर याची ि या चालत राहते. अशा कार े अनेक
िविश िवधानात ून त व ानाच े सव सामा य िवधान काढ याचा य न हणज े िवगमन
ि या होय.
२. िनगमन प ती :
िवगमना या उलट ि या हणज े िनगमन (Deductive) होय. सव सामा य िवधानाकड ून
िविश िवधाना ंकडे जा याची ही ि या आहे. उदा. सव माणस े म य आहेत. -सव सामा य
िवधान , रमेश माणूस आहे हणून तो म य आहे. त व ा या िवचारात व यु वादात अशा
िवधाना ंचा ासंिगक उपयोग केला जातो. िवरोध िवकासवाद (Diale ctical Materialism)
सु वातीला एखादी क पना तयार होते. काळा या ओघात या क पन ेला िवरोधी असे
व तुिन घटक िमळतात व यातून ितक पना (Thesis ) तयार होते. दो ही क पना
दीघ काळ सहयोग क शकत नाहीत हणून दो ही क पना ं या िमलना ंतून संयोगीकरण
(Synthesis) तयार होते. यामुळे ितक पना िस ांतापे ा संयोगीकरणाचा िस ांत
अिधक बरोबर व सव समाव ेशक होतो. अशा कार े त व ाना ची िवचारसरणी िवचारा ं या
ित ही अव थात ून जाते. यालाच िवरोध िवकास प ती (Dialectical Method) हणतात .
पण िव ेषणा या व संयोगीकरणा या मह वा या ि यास ु ा िवचारात घेत यािशवाय
आपणास िवरोध िवकासवाद प ती प करता येत नाही.
१. िव ेषण - ( Analysis )
िविश अनुभवा या ि थतीत येणा या वेगवेग या मूल त वात फरक कर याची ि या
हणज े िव ेषण होय. वा तववादी त ववे यांना ही ि या फार उपयु वाटली .
२) संयोगीकरण –
िवखुरले या घटकात अथवा म ूलत वात स ंबंध थािपत कर याची ही ि या आह े. यातून
नवीन आक ृितबंध (Patterns ) असणार े घटक िमळतात . तक शा ीय िनि तवादात
(Logical Positivism ) केवळ स ंयोगीकरणाची ि या उपय ु नसत े.
आपली गती तपासा
१. त व ाना या अ यासा या प तीची मािहती ा.
munotes.in
Page 5
इितहासाच े त व ान : अथ व
समप कता
5 १.२.२ त व ाना मक कृती (Philosophical Activity)
त व ान हणज े त ववे े जे काही करतात ते. त वीकरण करणे हणज े त व ाना मक कृती
होय. या कृतीत िवचार ि या , टीका व वेगवेग या प त नी त व ाना मक सम या
सोडिवण े या कृतीचा अंतभा व होतो.
या वेळेस आ या ची, असमाधानाची अगर संशयाची अव था असत े ते हा ही कृती सु
होते. ही िवचार ि या समी क व बौि क ि कोनाची असत े.
१. त व ाना मक कृतीची ल ण े
ान व अनुभव यां या वाढीबरोबर हळूहळू प रप वता (Maturity) येणे, त व ान प ती
व ि कोन यांचा वापर करणे, यि व गट पातळीवर िवचार करणे व तसेच इतरां या
संबंधात िवचार करणे आिण सव यापक िवचारसरणी अंगीकारण े.
१.२.३ त व ाना मक सम या - ( Philosophical Problems )
माणसाला पृ वीतलावरील या या अि त वाची जाण आली ते हा याला आ य वाटले.
याला जे हा गुतांगुती या व संघषा मक सम या ंना त ड ावे लागल े ते हा याला
िनस गातील चिलत यव थ ेब ल अ व थता िनमा ण झाली. या अव थ ेतन ाथिमक
व पात त व ानाचा ारंभ झाला.
आधुिनक काळात मा त व ानाचा आरंभ संशयी अव थ ेतून झाला. आ य व संशय
यामुळेच त व ानाशी संबंिधत सम या िनमा ण झा या . उदा. जग काय आहे? ते कसे
िनमा ण झाले? जर ते िनमा ण झाले तर याचा िनमा ता कोण? परमे र हणज े काय? याचे
खरोखरच अि व व आहे काय? ान हणज े काय? ते कसे संपादन केले जाते? इ यादी .
१.२.४ सम या ंचे वग करण
१. मू यांशी संबंिधत सम या
राजक य , सामािजक , धािम क, शै िणक , त व ाना या मू याशी या सम या िनगडीत
असतात .
२. वा तवत ेशी संबंिधत सम या
या सम या अिधभौितक शा , बौि कवाद , व वेदांत यां याशी संबंिधत असतात .
३. ान व अनुभव यां याशी संबंिधत सम या
या सम या शा ाच े त व ान इ यादीशी संबंिधत असतात . टीका मक व संयोगा मक
छ ीन े त व ाना या सम या ंकडे पािहल े जाते.
१.२.५ त व ाना मक ि कोन
आ य व संशय यातून त व ान िवषयक ि को न िनमा ण झाला. अनुभव व िवचार यातून
हा ि कोन गत होत जातो.
munotes.in
Page 6
इितहासाच े त व ान
6 १.२.६ त व ाना मक िन कष
त व या या िविश ांबाबत वेगवेगळे व पर पर -िवसंगत असे िन कष तयार करतात
असे Ohemay हणतो . त व ाना मक व िबगरत व ाना मक ांना एकमेकांपासून
िवलग कर यातच त व ाच े म खच पडतात . त व ानाच े इत या वेगवेग या मागा नी
सोडिवल े जातात . क याबाबत िन कष िनि तपण े काढण े अवघड जाते. एक त व िविश
ावर दुस या त व ाह न वेगळा िन कष काढतो . “लोक जे यांचे त व ान नसते या
त व ानात गुंततात . कारण ते दुस या कोणाकड ून तरी त व ानाची उसनवारी करतात .”
असे िव यम हॉिकंग हा त व हणतो .
िवषयान ुसारं त व ानाच े वग करण केले जाते. याचा संबंध परमे र, माणसाचा वभाव ,
िनस ग, मानवव ंशशा , यां याशी असतो ,
वु फ, हेगेल, वु ड्ट, हब ट, इ याद नी त व ानाच े वग करण वेगवेग या कार े केले आहे.
सव शा ा ंचे मूळ त व ान आहे. अनेक शा ा ंवर ाचीन त व लेटो, अॅ र टॉटल , व
सॉ ेिटस यांचा भाव पडला आहे. मूलतः माणसाची नैस िगक घटना ंबाबत असणारी
िज ासा व आ य यातूनच त व ान व शा यांचा ज म झाला आहे.
सं कृती या ारंभी घटना या त व ाना मक व शा ीय अस यान े ान या दोह शी िनि त
होते. नंतर हळूहळू होत गेलेले िवशेषीकरण व सू म अ यास यामुळे वेगवेगळी शा े ही
त व ानापास ून वेगळी झाली. या शा ा ंचे पु हा उपशाखात िवभाग पडले. व येक शाखा
वतं शा झाली.शा ीय ि य ेत त व ान मह वाच े काय करते. शा ाचा मुकुटमणी
हणज े त व ान होय. त व ान नेहमीच शा ा या पलीकड े असत े. हणूनच आजची
त व ानाची सम या ही उ ा शा ीय सम या होते. माणसाच े बौि क ि तीज असेच
िव तारत जाईल आिण यामुळे त व ानाची सम या कधी तरी संपु ात येऊ शकेल.
इितहासाच े त व ान ऐितहािसक हेतूचे व प , याचा उ ेश, व याचा वैि क ि य ेशी
असल ेला संबंध यांचा अ यास करते.
आपली गती तपासा
१. त व ाना मक सम या प करा.
१.३ इितहासाच े त व ान - समप कता (Relevance )
इितहासा या त व ाना या दोन शाखा आहेत. १)टीका मक त व ान (Critical
Philos ophy). २) िचंतनावर अिधि त त व ान (Speculative Philosophy). या दोन
शाखा िभ न िभ न कार े काय करीत असतात . स यक त व ान हे ऐितहािसक घटनाकड े
टीका मक ि कोणात ून व आराखडया या व पात काय करीत असत े. तर िचंतनावर
अिधि त त व ान ऐितहािसक घटना ंना िविश आकार (Form) दे याचा य न करीत
असत े. स यक ् त व ान हे तक , संक पना यावर आधा रत असत े. मननावर आधा रत munotes.in
Page 7
इितहासाच े त व ान : अथ व
समप कता
7 त व ान हे ऐितहािसक घटनेचा अथ लावण े िकंवा याचे मह व समजाव ून देणे या याशी
िनगिडत असत े.
१. टीका मक त व ान (Critical Philosophy ) : एकोिणसा या शतकापास ून
िटका मक त व ानाची शाखा उदयास आली . यां यापूव नेितहास ही त व ानाची िक ंवा
वाङमयाची शाखा हण ून ओळखली जात अस े. ाचीन काळी ॲ र टॉ टलचे इितहासा या
व पाब ल अितशय ितक ूल मत होत े. का याप े ा इितहा स हा कमी तीचा आह े असा
याचा िव ास होता . या हॉ टेअरने इितहासाच े त व ान हा श द योग ढ क ेला
याचेसु ा इितहासाब ल फारस े चांगले मत न हत े. याल अस े वाटत अस े क
इितहासकारान े मृत घटनावर लादल ेली आपली वत :ची मत े हणज े इितहास होय . अशा
रीतीन े इितहास िक ंवा इितहासाच े त व ान या ंना अितशय कमी तीच े लेखले जात
असताना ि हको हा पिहला त व क , याने इितहासाचा ताि वक ब ैठक द ेऊन मा यवर
दजा ा क न िदला . नेबूर व र ँके यांनी ऐितहािसक घटना ंना ताि वक अिध ान द ेऊन
इितहासाचा दजा उंचावला .
सो, काल ईल, हेगेल, कॉ त, िमल, मा स , बकाल यासार या िभ न िभ न
िवचारसरणी या िवचारव ंतांनी इितहासाचा अ यास क न अस े सामा यीकरण करता य ेते.
हेगेलने टीका मक त व ाना या शाख ेला े दजा ा क न िदला व िनसग आिण
इितहास यातील फरक चा ंग या प तीन े दाखव ून िदला . िवलह ेम िडलधी (Wilhelm
Dilthey ) ने इितहासा या त व ानाला े दजा ा क न िदला . कांटचे त व ाना या
े ात ज े थान आह े तेच थान िडलधीच े इितहासा या त व ाना या े ात आह े.
टीका मक त व ानाला ऐितहिसक घटना ंचे प ीकरण , ऐितहािसक घटन ेमधील य च े
थान व ऐितहािसक व त ूिन ता या तीन सम या ंना त ड ाव े लागत े.
आपली गती तपासा
१. टीका मक त व ानािवषयी मािहती ा.
१. िचंतना मक त व ान (Speculative Philosophy)
िचंतना मक त व ान ाचीन काळापा सून अि त वात आह े. लेटो व ॲ र टॉ टल या ंनी
रा य शासनाब ल व ेगवेगळे िवचार मा ंडून िचंतनाला स ु वात क ेली. म यय ुगात धम गु ंनी
ऐितहािसक ि य ेचा िवचार क ेला व याला धािम क ीकोनात ून मह व द े याचा य न
केला. आधुिनक काळात कॉ डरसेट सार या त वव े यांनी ऐितहािसक ि य ेकडे शा ीय
ीकोनात ून पाह यास स ु वात क ेली. मानवी जीवन हणज े गती आह े व या ीन ेच
जीवनातील घटना ंकडे पिहल े पािहज े. असा िवचारत यान े मांडला. हड रने संपूण मानव
जात एकाच आह े. अशा ीकोनात ून ऐितहािसक घटनाकड े पिहल े पािहज े असा िवचार
याने मानाडला . कांटने िव ा मक इितहासाची (Universal History ) क पना मा ंडली.
िचंतना मक त व ान हे कोण याही कारच े िस ांत मांडत नाही, तर ते फ ऐितहािसक
घटना ं याकड े िचंतना मक ि कोणात ून पाहावयास िशकिवतात .
आता आपण वरील दो ही शाखा ंमधील काही त ववे यांचे िवचार पाह . munotes.in
Page 8
इितहासाच े त व ान
8 ो. िव यम े (William Dray) आप या 'Philosophy of History' या ंथात हणतात
क , "कोण याही इितहासाच े त व ान यामधील टीका मक त व ान व िचंतना मक
त व ान यां या तुलनेने सु झाले पािहजे. इितहासकारान े घटना माचा अ यास करीत
असताना स य शोधल े पािहज े व असे स य शोधत असताना चौकशी (Inquiry) कर याची
वृ ी दाखिवली पािहज े. यावेळेला एखा ा घटनेसंबंधी िविश ि कोण समोर ठेवून
कारणपर ंपरा शोधली जाते ते हा इितहासाच े त व ान तयार होते.”
इितहासाच े त व ान हा श द योग अठरा या शतकातील च त वव े ा हॉ टेअर यान े
थमतः क ेला. यावेळी ऐितहािसक घटना ंचा िचिक सक अ यास व याबाबतच े
इितहासकारान े मांडलेले मत, एवढाच या श द योगाचा याला अिभ ेत असल ेला अथ
होता, असे कोिल ंगवूड ा ि टीश त ा ंचे मत आह े. अठराव े शतक ह े बु
(Enlightnment) शतक मानल े जात े. या अवधीत व यान ंतर झाल े या बौि क ,
वै ािनक िवकासाबरोबर मानवी जीवनाकड े पाह याच े िभ न ीकोन चिलत होऊ
लागल े. अथ शा , रा यशा , समाजशा अशा मा नवी जीवनाची स ंल न असल े या
ानशाखा वत ं पणे िवकिसत झाला . या े ात मा ंड या जाऊ लागल े या न यान या
मेयांचा व काय प त चा भाव इितहासा या अ ययनावर पड ू लागला . यामुळे िभ न
वैचा रक भ ूिमकांतून ऐितहािसक स यशोधनाच े, इितहासाचा िभ न भ ूिमकातून अ वयाथ
लाव याच े य न िवचारव ंत क लागल े. इितहासा या व पाबाबत नव ेनवे िस ा ंत मांडले
जाऊ लागल े. या ि य ेतून इितहासाच े त व ान फ ुलात ग ेले. िवकिसत होत ग ेले. यातूनच
वाद – ितवाद िनमा ण झाल े व इितहासा या त व ानाची कथा यापक होत ग ेली.
अठरा या शतकापास ून इितहासिवषयक त व ानाचा धावता आढावा घ ेत यास काही
पा ा य िवचारव ंतांची नव े िवशेष ल णीय ठरत . अठरा या शतकापय त इितहासाची गणना
सािह या या े ात होत अस े. बु ीिन े या य ुगाचा ार ंभ झा यान ंतर नीब ूर, रांके, हेगेल,
प गलर, काला ईल, ोसे, कािलंगवूड, टॉय बी, कार, बरी, ि हेलीयन , िफशर अशा
अनेकांनी आपआप या ीकोनात ून इितहासाबाबत िभ न म ेये मंडळी. इितहासल ेखनाची
ि या ही शा ीय आह े असे ठासून ितपादन करीत , इितहास ही सािह याची शाखा आह े
ा त कालीन भ ुिमकेिव िनब ुर व रा ंके य ांनी खर िति या य क ेली व
इितहासल ेखनाला शा ीय अिध ान द े याचा कसोशीन े य न क ेला. रांकेने ऐितहािसक
साधना ं या परी णाची शा ीय प त िवकिसत क न ऐितहािसक साधना ं या
िव सनीयत ेचे मह व अधोर ेिखत क ेले; यातून व त ुिन य वादी इितहासाचा िस ा ंत
उदयाला आला . ा िस ा ंताचा अितर ेक झा यास इितहासल ेखनाला क ेवळ छायािच ाच े
प य ेते. क पन ेला यात थान न रािह यास इितहासातील रोचकता न होत े.
इितहासाचा आ मा दडपला जातो अशी भ ूिमका य वादी इितहासा या िवरोधका ंनी
घेतली आिण िव ासाह ऐितहािसक घटीता ंची मा ंडणी क पन े या सहा यान ेच कर यावर
भर िदला . काला ईलचा च रा य ा ंतीवरील ंथ या भ ूिमकेचे उ म उदाहरण आह े.
रांके या व त ुिन इितहासल ेखनाला लॉड ॲ टन ा ि टीश िवचारव ंताने छेद िदला आिण
इितहासल ेखनान े िवितहािसक घटना ंचे व य या काया चे मू यां या आधार े मू यमापन
करणे आव यक आह े असे मत मा ंडले. munotes.in
Page 9
इितहासाच े त व ान : अथ व
समप कता
9 मानवी जीवनातील ि थ य ंतरामाग े काही श असत े का, याचा िवचार इितहासा या काही
गाढ अ यासका ंनी केला. इितहासात सामा य माणसाला थान नाही . याला वत ं
इ छाश ची चालना नसत े, सामा य माणस े म ढरां या कळपासारखी असतात , यांना
ि याशील बनवायला लोको र न े याची गरज असत े, असे ितपादन क न काला ईल
इितहास हणज े लोको र य ची च र े असे मेय मांडले; जम न त व ह ेगेल यान े एक
िच श िव ाच े संचालन असत े आिण मानवी जीवनातील घडामोडी हणज े ा
िच श चाच आ मिव ास आह े. असे भा य क ेले; तर ह ेगेलने ितपािदत क ेले या
िच श या आ मिव काराचा िस ा ंत नाका न पर ंतु या या ं ा मक िवकासा या
िस ांताचा वापर मानवी समाजा या वाटचालीकड े िव ेषण कर यासाठी क न काल
मा स व एंज स या ंनी सव मानवी यवहारा ंची घडण आिथ क यवहार िनधा रत करतात
असे ठाम मत मा ंडून आिथ क हेतूमुलकत ेचा िस ा ंत ितपािदत क ेला.
प गलर व टॉ य बी या ंनी एखा ा मोठ ्या ऐितहािसक घटन ेचा अग र देशा या इितहासाचा
न हे तर मानवी स ं कृत चा अ यास क ेला. यात या ंना च ाकार गतीच े स आढळल े.
िनसगा तील ऋत ूच ा माण े मानवी स ं कृतीची गतीही च ाकार ितपािदत िच श या
आ मिव ासाचा िस ा ंत नाका न पर ंतु यां या ं ा मक िवकासा या िस ांताचा वापर
मानवी समाजा या वाटचालीच े िव ेषण कर यासाठी क न काल मा स व एंज स या ंनी
सव मानवी यवहारा ंची घडण आिथ क यवहार िनधा रत करतात अस े ठाम मत मा ंडून
आिथ क हेतुमूलकत ेचा िस ा ंत ितपािदत क ेला. प गलर व टॉ य बी या ंनी एखा ा मो ठ्या
ऐितहािसक घटन ेचा अगर द ेशा या इितहासाचा न ह े तर मानवी स ं कृतीचा अ यास क ेला.
यात या ंना च ाकार गतीच े सू आढळल े. िनसगा तील ऋत ूच ा माण े मानवी स ं कृतीची
गतीही च ाकार असत े, असा िस ा ंत या ंनी मा ंडला. तर ह ेगेल व लॉड ॲ टन या ंना
मानवाचा िवकास एका सरळ र ेषेत होतो अस े सू गवसल े.
इितहासा या घिटतास ंबंधी व ऐितहािसक स यास ंबंधी द ेखील अशीच िभ न म ेये
इितहासा या त ा ंनी मा ंडलेली आढळतात . ऐितहािसक साम ु ी या स यास यत ेचे
प र ण क े यानंतर ऐितहािसक घिटता ं या आधार े िलिहल े या इितहासात शंभर ट क े
व तुिन असत े. ा य वा ा ं या ग ृहीतकृ याला इ . एच. कार या ंनी छेद िदला . घिटत े
वत: बोलत मािहत . यांचा बोलिवता धनी इितहासकार असतो , यामुळे इितहासकारा या
िवचार णालीच े, यि म वाच े ितिब ंब यात पडण े अप रहाय असत े, असा य ुि वाद क न
व तूिन त े या िस ा ंताला आ हान िदल े. तसेच ऐितहािसक स य ह े शंभर ट क े स य
नसते तर इितहासकाराला ज े आिण ज ेवढे स य आढळत े या आधार ेच तो िलिहतो असही
िवचार या ंनी आ हान े ितपािदत करतो .
ऐितहािसक घिटता ंची मा ंडणी करताना , याचे प ीकरण द ेताना म यय ुगीन
इितहासल ेखकांनी घिटता ंचे ई रिन भा य क ेले. माणूस परम े रा या हातातील बाह ल े
असून मानवी जीवनातील सव घटना ई री इ छ ेनु प घडत असतात . असा अ वयाथ
लावला , तर अठरा या शतकापास ून साधारणपण े माणसाला क ृती वात ं य अस याच े मत
मांडले गेले. काला ईल या य ुगपु षा या िस ा ंताला अन ेकांनी आ हान िदल े आिण माण ूस
िकतीही लोको र असला , तरी तो प रि थती या म ुशीतूनच घडत असतो अस े हण ून
काह नी इितहासात प रि थतीला अ म िदला . तसेच केवळ भ ूतकाळाशी िनगडीत नस ून munotes.in
Page 10
इितहासाच े त व ान
10 सव इितहास समकालीन असतो , वत मानकाळ व भूतकाळात अख ंड चालणारा स ंवाद
हणज े इितहास असा नवा िस ा ंत ोस े व कोिल ंगवूड यांनी मा ंडला. आजवरचा इितहास
हा अिभजना ंचा, अिभजना ंनी िलिहल ेला इितहास आह े, यात साम या ंचा कत ु वाचा आल ेख
सापडत नाही . असा आरोप क न अलीकड या काही इितहासकारा ंनी अिभजना ं या
इितहासिवषयक ीकोनािव रणिश ंग फुंकले आिण व ंिचत वगा या इितहासावर ल
क ि त क ेले. ऐितहािसक घडामोड म य े एक िविश लय , िविश योजना आढळत े ा
टॉय बी सार या ं या मताच े एच. ए. एल. िफशर या ंनी ख ंडन क ेले, व आप याला
ऐितहािसक घिटतात कोठ ेच ठरािवक लय अगर योजना आढळली नस ून य ेक घटना ही
अपूव असत े, पूव घडल े या घटना ंह न िभ न असत े आिण हण ून या आधार े सव सामा य
िस ांत काढण े चुक चे ठरेल, असे ठाम मत या ंनी मांडलेले आढळत े.
इितहासा या व पाबाबत अितशय मह वाचा िस ा ंत १९०३ साली ि टीश इित हासकर
ा. जे.बी. बरी या ंनी मा ंडून इितहासा या िव ात मोठीच खळबळ माजिवली . अठरा या
शतकापास ून इितहासाला शा ीय ानशाखा ं या निजक न ेऊन बसिव याचा य न काही
इितहासकार करीत होत े. बर नी याप ुढची पायरी गाठली आिण इितहास ह े केवळ शा च
अक़ह े. असे ठाम मत मा ंडले, तर याच े खंडन क न इितहास ह े शा तस ेच कलाही आह े,
असे मेय जी. एम. ी हेलीयन या ंनी मांडले.
ि हकोन े इितहासाचा vico च य िस ांत मांडला. (Cyclical Theory of History)
यानुसार रा िविश अव थात ून िवकासा या मागा ला जातात . ि हको ने सुसं कृत जगाची
िवचारप ूण रचना िनवेिदत केली. ि हकोन े केवळ कागदोप ा ं या इितहासाला मह व न देता
सां कृितक सं थांना िवकासात मह व िदले. या या मते आजचा नागरी समाज माणसान े
िनमा ण केला व हणून याची मूळत व ेही आप या मानवी मना या सुधारणेतच सांपडतात .
हणून इितहास हा काही वेग या क पन ेचा िव तार न हे. तर संग, घटना आिण मानव
यां या पर पर अप रहाय संबंधाचा तो पीरपाक आहे. याने पूण ऐितहािसक प ती व
मानवी समाजशा यांचे अनुकरण केले. माणस े जे य जीवन जगतात याचे शा ीय
िव ेषण ि हकोन े केले. धम व िवचारशीलता यावर भर देणा या चिलत ि कोनाप े ा
ि हकोचा इितहासिवषयक ि कोन वेगळा होता. पण ि हको धािम क माणूस अस यान े
याने देवाचा (Providence) घटक ऐितहािसक जगा या घडणीत आणला आहे.
आपली गती तपासा
१. िचंतना मक त व ानािवषयी मािहती ा.
१.४ सारांश
अठरा या शतकापास ून आजपाव ेतो इितहासा या यासंगी अ यासका ंनी इितहासाबाबत
नानािवध िस ांत मांडले. ते सव इितहासा या त व ानाचाच भाग आहेत. एकूण
इितहासाबाबतच े मूलभूत िवचार हणज े इितहासाच े त व ान होय. इितहासा या े ातील
िवचारव ंतांनी आपआप या वैचा रक धारणान ुसार इितहासाच े व प , इितहासाची सामु ी,
इितहासल ेखनाची ि या , इितहासाची मांडणी इ यादी इितहास े ातील िविभ न अंगभूत
घटका ंिवषयी अिभ य केलेले मूलगामी िवचार हणज े इितहासाच े त व ान होय. munotes.in
Page 11
इितहासाच े त व ान : अथ व
समप कता
11 १.५.
१) इितहासाच े त व ान हणज े काय?
२) इितहासा या त व ाना या िविवध या या प करा.
३) त व ाना या अ यासा या प तीची मािहती ा.
४) इितहासा या त व ाना या समप कतेचे वण न करा.
१.६ संदभ
१) गायकवाड आर. डी., सरदेसाई बी.म., इितहा स लेखन शा , फडके काशन ,
को हाप ूर, १९९६ .
२) सरदेसाई बी . एन., इितहास ल ेखनप ती , फडके काशन , को हाप ूर, २००५ .
३) शेख गफूर, इितहास लेखनशा , ि तम पि लक ेश स, जळगाव , २००७ .
४) गाठाळ एस.एस., इितहासाच े त व ान , कैलाश पि लक ेश स, औरंगाबाद , २००५ .
५) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००७ .
६) सदािशव आठवल े, इितहासाच े त व ान , ा पाठशाला म ंडळ, वाई, १९६०
७) वा. सी. ब े, साधनिचिक सा , १९७६
८) ग. ह. खरे, संशोधकाचा िम
९) कोमेजर अन ु कृ. ना. वळसंगकर, इितहास व प व अ यास, १९६९ .
१०) वी. का. राजवाड े, ऐितहािसक तावना , १९२८ .
११) ई. एच. कार. अनुवादक ा.िव.गो. लेले, इितहास हणज े काय ?, कॉि टन े टल
काशन , पुणे.
१२) डॉ. गोिवंदचं पांडे, इितहास : व प एवं िस ांत राज थान िह दी ंथ अकादमी ,
जयपूर, १९९८ .
१३) डी. डी. कोसांबी, पुराणकथा व वा तवता .
१४) द. िव. केतकर, इितहासातील अ ंतः वाह .
१५) ग. ह. खरे, साधना िचिक सा ,लोकवा य ग ृह, मुंबई, १९७६ .
१६) िव. द. घाटे, इितहासशा आिण कला , देशमुख काशन , पुणे.
१७) भाकर द ेव, इितहास : एक शा , क पना काशन , नांदेड
munotes.in
Page 12
12 २
ाचीन भारतातील इितहासाच े त व ान
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ इितहास ंथांचा अभाव
२.३ ाचीन भारतीया ंना ऐितहािसक ी होती काय?
२.४ ाचीन भारतीय इितहासल ेखनाची वैिश ्ये
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ
२ .० उि े
ाचीन भारतातील इितहासाच े त व ान समजून घेतील.
ाचीन भारतात इितहास ंथांचा अभाव होता यािवषयी आपल े मत य करतील .
वैिदक सािह य , पुराण ंथ व महाका य यांचे मह व िवशद करतील .
बु व जैन लेखन, ऐितहािसक नाटके, ऐितहािसक का ये व शा ीय ंथ यातील
ाचीन भारतीया ंचे ान समजेल.
ाचीन भारतीया ं या राजनीतीवरील ंथांची मािहती होईल .
परक य लेखक व िचनी वाशा ं या ाचीन भारतीय इितहासास ंबंधी या न दी यािवषयी
ान होईल.
ाचीन भारतीया ं या राजनीतीवरील ंथांची मािहती होईल .
क हण या राजतरंिगणीच े मह व िवशद करतील .
२ .१ तावना
पाि मा य जगात या कालावधीत ीक व रोमन सं कृती प लिवत झा या , यापूव अनेक
वष आिशया खंडात दोन सं कृती उदयाला आ या व िवकिसत झा या . यापैक पिहली
िचनी सं कृती आिण दुसरी भारतीय सं कृती ा होत. भारतीय सं कृतीचा फुलोरा
नानािवध े ात आिव क ृत झाला. त व ान , धम , कला, गिणत आयुिव ान, िनसग िव ान munotes.in
Page 13
ाचीन भारतातील इितहासाच े त व ान
13 अशा िभ न ानशाखा ंत ाव ंतांनी मूलगामी िलखाण क न मोलाच े योगदान केले. ाची
परक य ा यिव ा िवशारदा ंनी देखील मु कंठाने शंसा केली आहे. आजही योगसाधन े
सार या िवषयावरील ाचीन भारतीय लेखनाचा वापर आधुिनक पा ा य शा अवकाश
संशोधन े ात करीत आहेत. भारता या ाचीन ंथांचे अ ययन कर यासाठी जम नी व
रिशयासार या देशांत वतं अ ययन िवभाग थापन झालेले आहेत. मा चम का रक
ि थती अशी क अनेक गहन िवषयावर या भारतीया ंनी अिभजात वा याची िनिम ती केली,
मानवी जीवना या िभ न पैलूंचा सखोल व गाढ यासंग दश िवणार े दज दार ंथ िनमा ण
केले, या भारतीया ंनी याला ख या अथा ने इितहास हणता येईल असा एकही ंथ िनमा ण
के याचे आढळ ून येत नाही. यथाथ पान े इितहास हणता येईल असा एकही ंथ उपल ध
नसावा ही बाब िनि तच आ य जनक व सं मात टाकणारी आहे. ग धळात टाकणा या ा
प रि थतीम ुळे ाचीन भारतीय ेबाबत काह नी िच ह े उपि थत केली आहेत, तर
काह नी हे गूढ आपआप या परीने प कर याचा य न केलेला िदसतो .
ाचीन काळात ीस, रोम या देशांत या माण े शा श ु इितहासल ेखनाच े य न झाले
तसे य न ाचीन काळात भारतात झाले नाहीत . ाचीन भारतीय िवचार , त व ान याची
ग भता व या ी ही आ य कारक करणारी असली तरी पा ा या ं या प तीच े
इितहासल ेखन ाचीन काळी भारतात झाले नाही. इितहास हणज े मवार कालब अशी
इितहासाची मांडणी हे सू आपण मा य केले तर मवार कालब अशी घटना ंची मांडणी
करणारा एकही ंथ ाचीन काळी भारतात िलिहला गेला नाही.
२.२ इितहास ंथांचा अभाव
आधुिनक काळातील भारतीय रा वादाच े णेते सुर नाथ बॅनज ाचीन भारतात
इितहासल ेखन झाले नाही यावर िव ास ठेवीत नाहीत . या भारतीया ंनी गहन िवषयावर
िलखाण केले ते इितहास ंथ िलह शकल े नाहीत असे मानण े अ यायकारक होईल; असे
िलखाण यो यरी या जतन कर याच े य न झाले नसाव ेत अथवा काळां या वाहात
आ मण े, नैसिग क आप ी इ याद म ुळे ते न झाले असाव े असे यांचे मत आहे. या बाबत
असाही एक युि वाद केला जातो क भारतीया ंची वृ ी मूलतः आ याि मक िवषयात व
पारलौिकक जीवना या िवचारात रममाण होणारी अस याम ुळे मानवा या लौिकक
जीवना या वण नात यांना ची न हती आिण हणून यवहारी जीवनातील यु , शेती,
यापार अशा लौिकक बाब या न दी कर यात यांना रस न हता . ितसर े प ीकरण असे
िदलेले आढळत े क धम सार िकंवा सा ा यिव तारासाठी झाले या संघषा नी ाचीन ीक
व रोमन इितहासल ेखनाला ेरणा िदली; तसे भारतात न घड याम ुळे ेरक िवषया ं या
अभावी इितहासल ेखनाकड े भारतीय वळले नाहीत . याबाबत या कारणमीमा ंसेतील आणखी
एक मु ा असा क भारतीय मुळात आ मस ंतु होते, बाहेर या जगात काय चालल े आहे हे
जाणून घे याची िज ासा यां यात न हती , यामुळे बाहेर या जगाशी वैचा रक
आदान दान न झा याम ुळे भारतीया ं या आ मस ंतु तेला हादरे बसले नाहीत ,
आ मस ंतु ते या कोषात ून ते बाहेर पडले नाहीत व यामुळे इितहासल ेखनाला फूत
िमळाली नाही. काही इितहास समी का ंनी यासंबंधी वेगळा युि वाद केला आहे. ते
हणतात क पा ा य जगान े आधुिनक काळात जी इितहासाची या या केली आहे तीच
माण मानून ाचीन भारतीय िलखाणाच े मू यमापन करणे गैर आहे. ऐितहािसक न दी munotes.in
Page 14
इितहासाच े त व ान
14 कर याची त कालीन प त आज या प तीह न िभ न असावी , यामुळे ाचीन भारतीय
िलखाणात ऐितहािसक मािहती वेग या प तीन े मांडली गेली. भारतीय इितहासाच े गाढे
अ यासक डॉ. रमेशचं मुजुमदार यांनी ाचीन भारतीया ंत पांिड य होते, मौिलक िव ा
होती, परंतु ऐितहािसक ीचा अभाव होता; गतकालीन घटना ंची लेखी न द पुढील
िपढ्यांसाठी क न ठेवणे यांना आव यक वाटल े नाही, अशा गतकालीन घटना ं या मृती
मौिखक परंपरेने कायम िटकिव यात आ या ; इितहासल ेखनशा भारतातील
िहंदूिलखाणात एकोिणसा या शतकापय त अि त वात असल ेले आढळ ून येत नाही अशी
यांनी ठाम िवधान े केलेली आढळतात .
'कालगणनाशा हा इितहासशा ाचा एक ने आहे', हे िवधान मा य के यास ाचीन
भारतीय इितहास ने हीन होता असे हणाव े लागेल, असे मत History of the Tamils ा
ंथा या तावन ेत पी. टी. ीिनवास अ यंगार यांनी य केलेले िदसत े. एकूण, ' थळ व
काळा या चौकटीत केलेले गतकालीन वा तव घटना ंचे कथन हणज े इितहास ा
इितहासा या थूल या य े या िनकषावर उतरतील असे ंथ ाचीन भारतातील
िलखाणात विचतच आढळतात , हे स य नाकारता येत नाही.
याच बरोबर , इितहास लेखनासाठी उपयु ठरेल अशी िवपुल ऐितहािसक सामु ी ाचीन
भारतीय िलिखत सािह यात उपल ध आहे, याब ल दुमत नाही. िस च त व
हो ट ेअर याने, 'केवळ राजक य घटना ंचे वण न करणे हे इितहासाच े उि नाही, तर
मानवाची जीवनप ती , मानवी समाजा या चालीरीती , परंपरा, सं कृती यांचे यथात य
दश न घडिवण े हे इितहासाच े उि असाव े, असे मत य केले आहे. ा संदभा त ाचीन
भारतीय वा याचा आढावा घेत यास , यात काळ व थळा ंचे प व िनणा यक िनद श
नस याम ुळे, गतकालीन घटना ंची काल मान ुसार मांडणी श य होत नाही, मा सामािजक
इितहास लेखनासाठी उपयु ठरेल अशी िवपूल सामु ी ाचीन ंथातून हाती येते, असे मत
डॉ. मुजुमदार यांनी मांडलेले आहे.
आपली गती तपासा
१. ाचीन भारतात इितहास ंथांचा अभाव होता यािवषयी आपल े मत िलहा.
२.२ ाचीन भारतीया ंना ऐितहािसक ी होती काय?
ाचीन भारतीया ंना ऐितहािसक ीच न हती हणून शा श ु व पाच े इितहासल ेखन
यां याकड ून झाले नाही असे मत मांडले जाते. डॉ. आर. सी. मुजुमदार हणतात ,
"िहरोडोटस िकंवा युिसडाजसारखा इितहासकार ाचीन काळात भारतात न आ यान े
ाचीन भारताचा इितहास हा अंधकारमय आहे. अथा त, ाचीन भारताचा इितहास
अंधकारमय आहे." हे िवधान मा य करता येत नाही. ाचीन काळात वैिदक वा य
महाका य े, पुराण ंथ, कथा, कादंब या, नाटके, दंतकथा , च र ंथ, थानमहा य पो या
इ. कारच े लेखन िवपुल माणात झाले आहे. हे लेखन शा श ु व पाच े नसले तरी
यांतून भारतीय इितहासाच े ितिब ंब उमटल े आहे. कधी वा यात ून, कधी का यात ून तर
कधी कला मक अिभ य मध ून इितहास ितिब ंिबत झाला आहे. बी. शेख अली History:
Its Theory & Method या ंथात हणतो , " ाचीन भारतीया ंनी इितहासाचा इमला munotes.in
Page 15
ाचीन भारतातील इितहासाच े त व ान
15 उभारला नाही हे खरे आहे; पण यांनी ड गरकपारी खोद या , दगड जमवल े, यांना आकार
िदला; ते कोरल े. इमला बांध याची योजना तयार केली, पण तो इमला (Mansions) पूण
कर या या ीने मा यांनी वाटचाल केली नाही.
" ाचीन भारतीया ं या इितहासल ेखनाची अव था वरील वा यात यथाथ पणे प झाली
आहे." ो. नीलक ंठशा ी यां या मते, "वा य हा इितहासाचा कणा आहे. ाचीन काळी
भारतात भरपूर वा य िलिहल े गेले. इितहास पी इमारतीचा पायाच या वा यान े घातला
होता. ाचीन भारतीय वा यात ून त कालीन इितहासाच े अ ितम ितिब ंब उमटल े आहे.
१) वैिदक सािह य
वैिदक सािह यात ामु यान े ऋ वेद, सामव ेद, यजुव द व अथव वेद हे चार वेद व ा ण ंथ,
अर यक े, उपिनषद े, वेदांगे इ याद चा समाव ेश होतो. वेद हे भारतीय सं कृती व धमा चे
मूलाधार आहेत. आया या ारंभी या काळातील राजक य इितहास व राजक य सं था,
यु े यांची मािहती आपणास वैिदक सािह याव न होते. भारतीय सं कृतीची े ता,
समाजजीवन , धम शा , त व ान इ. गो चा अ यास हा ामु यान े ा ण ंथा या आधार े
केला जातो. उ र वैिदक काळातील समाजजीव न, सामािजक सं था, धािम क सं था इ. चा
अ यास हा ा ण ंथां या साहा यान े केला जातो. उपिनषद े, षड्दश नेही आया या
सामािजक , धािम क व आ याि मक जीवनाची मािहती देतात.आया नी त व ानासार या
गहन िवषयात केले या गतीची मािहती देतात.
२) पुराण ंथ
भारताची भौगोिलक ि थती , राजक य , सामािजक , आिथ क, धािम क जीवन इ. या
अ यासाचा आधार हणज े पुराण ंथ होत. पुराणांची सं या १८ आहे. यापैक , वायू,
िव णू, भागवत , म य , कंद, ग ड, वराह ही पुराणे ऐितहािसक व धािम क ्या िवशेष
मह वाची आहेत. पुराणांतील काही भाग का पिनक असला तरी पुराणां या सखोल
अ यासाअ ंती यातील ऐितहािसक स य शोधून काढता येते. नंद, मौय , शुंग, क व,
सातवाहन या राजवंशांची बरीच मािहती पुराणाव न िमळत े. तसेच िहंदू देवदेवता, सृ ीची
उ प ी , देव-दानव, कृषी, राजे, ढी-परंपरा, वण सं था, जातीस ं था, सण, उ सव , मो ,
िवधवा ंचा आचारधम , सं कार, िववाहप ती इ. बाबत या अ यासासाठी पुराण ंथ ही
इितहासा या अ यासाची साधन ेच आहेत.
३) महाका य े
रामायण हे महाका य वा मीक न े िलिहल े तर यासान े 'महाभारत ' िलिहल े. रामायणात
२४००० ोक आहेत. महाका य े य ात घडली क नाही असा एक वाद आहे. काही
पा ा य िव ाना ंनी महाका य े का पिनक अस याच े मत मांडले होते व महाका यातील काही
का पिनक घटना , गो ची उदाहरण ेही िदली होती. डॉ. आर. सी. मुजुमदार हणतात ,
"Ramayan repressents t he expansion of Aryan culture over the Deccan
and south." महाभारत हा कु -पांचाळांचा ाचीन इितहासच आहे. महाका यातील सव
यि र ेखा या समाजाप ुढे आदश हणून ठेवले या आहेत. महाका याव न इ. स. पू. ४ थे
शतक ते इ. स. चे ४ थे शतक या ८०० वषा या काळाती ल आया या राजक य , munotes.in
Page 16
इितहासाच े त व ान
16 सामािजक , आिथ क, धािम क व सां कृितक जीवनाची आपणास मािहती िमळत े. महाका य े
याकाळात रचली गे याने त कालीन राजक य व सम सामािजक जीवना या
अ यासासाठी न क च उपयु आहेत.
आपली गती तपासा
१. वैिदक सािह य , पुराण ंथ व महाका य यांचे मह व िवशद करा.
४) बौ इितहासल ेखन
ाचीन भारतीय इितहासल ेखनात बौ इितहासल ेखन मह वाच े आहे. ि िपटक े-
िवनयिपटक , सु िपटक व अिभध मिपटक ही ामु यान े बौ िभ ख ूंची दीनचया , बु ाची
िशकवण व एकूण बौ त व ान व पंथभेद या याशी संबंिधत आहेत. िद यावधान ,
िमिलंदप हा , बु च रत , दीपवंश, महावंश, महाव त ू, जातककथा वगैरे ंथ हे सव बौ ंथ
धम , त व ान , पंथभेद इ. ची मािहती देतात. पण या ंथाव न त कालीन सामिजक ,
आिथ क, राजक य ि थतीची आपणास मािहती िमळत े. सव बौ सािह य हे ाचीन
इितहासा या िविवध अंगांचा अ यास कर यासाठी न क च उपयु आहे. इ.स.पू. ५ या
शतका या दर यान 'महाप रिनवा णसू ' हा बौ ंथ रचला गेला. त कालीन भारता या
राजक य प रि थतीच े अ यंत सिव तर वण न या ंथात आहे. या ंथाचा लेखक मा
अ ात आहे. अ घोषान े िलिहल ेले 'बु च रत ' हे च र ा ं मक इितहासाचा एक भाग आहे.
च र ा मक इितहासल ेखनाची परंपरा पुढे ८०० वष कायम रािहली .
५) जैन इितहासल ेखन
जैन सािह यात बारा अंगे, बारा उपांगे, दहा क ण , सहा छेद सू े, नंदीसू आिण मूलसू
मह वाची आहेत. जैन िभ ख ूंचे आचार -िनयम, यांची जीवनप ती , उपदेश, महावीराच े
जीवन व काय , िशकवण ूक वगैरे सव मािहती या ंथातून आली आहे. हेमचं चा 'प रिश पव '
हा ंथ, 'भ बाह च र ' हा ंथही अ यासाच े एक साधन आहे.
६) ऐितहािसक नाटक े
ाचीन कालख ंडात ऐितहािसक नाटके मोठ्या माणात िलिहली गेली. िवशाखाद याचे
'मु ारा स ' हे नाटक ऐितहािसक संगावर आधारल ेले आहे. चं गु मौया ने आय
चाण या या मदतीन े नंद वंशातील शेवटचा राजा महाप न ंद याचा खून क न मगधची
गादी कशी बळकावली या घटनेवर हे नाटक आधा रत आहे. 'देिवचं गु म' या नाटकात
रामगु या गु ां या दुब या , िभ या राजावर शक स ाट िस ंह याने आ मण क न
गु ांचे रा य िजंकले ते हा याने ते रा य परत दे या या अटीवर रामगु ाची प नी
ुवदेवीची मागणी केली ते हा रामगु ाचा भाऊ चं गु दुसरा याने ी वेश धारण क न
िस ंहा या अंतःपुराणात वेश केला व यास ठार मारले. हे नाटकही राजक य घटनेवरच
आधा रत आहे व या नाटकाचा लेखकही िवशाखाद च आहे. कवी कािलदास याचे
'मालिवकाि निम ' हे नाटक िवदभ राजक या मालिवका व शुंग राजा अि निम यां या
ेमकथेवर अवल ंबून आहे. 'िव मोय वंशीय नाटक उव सी व पु रवा यां या ेमकथा ंवर
आधारल ेले आहे. हे नाटकही कािलदासान े िलिहल े आहे. कािलदासाच े आणखी एक नाटक munotes.in
Page 17
ाचीन भारतातील इितहासाच े त व ान
17 दु यंत व शकुंतला यां या ेमकथेवर आधारल ेले आहे. भासान े एकूण १३ नाटके िलिहली .
यापैक व नवासवद ा , ित ायोग ंधरायण , चा द ही िवशेष मह वाची आहेत. ही
नाटके ेमकथेवर आधा रत असली तरी यातून इितहासा या खाणाख ुणा प होतात .
भवभूतीची 'महावीरच रत ', 'मालतीमाधव ', 'उ ररामच रत ' ही नाटकेही इितहासा या
खाणाख ुणा प करतात . 'शु क'चे 'चा द ' हे नाटकही इितहासाशी संबंिधत आहे. स ाट
हष वध नने 'र नावली ' 'नागान ंद' व 'ि यदिश का ही नाटके िलिहली होती.
७) ऐितहािसक का य े
ऐितहािसक नाटका ं माण ेच ऐितहािसक का ये ाचीन भारतीय इितहासावर काश
टाकतात . कवी कािलदासान े 'रघुवंश', 'कुमारसंभव' 'ऋतुसंहार', 'मेघदूत' ही जी महाका य े
िलिहली यातूनही राजक य , सामािजक व सां कृितक जीवनाच े ितिब ंब घडते. द डीच े
'दशकुमारच रत ', माघ याचे 'िशशुपाल वध', वरस ेन या वाकाटक स ाटाच े 'रावणहो ' वगैरे
का येही इितहासाची िकंवा सम जीवना या कोण या ना कोण या अंगाची मािहती देतात.
८) शा ीय ंथ
ाचीन भारतात जे शा ीय ंथ िलिहल े गेले तेही एका अथा ने इितहासा या पाऊलख ुणाच
आहेत. आय भ ाचा 'आय भ ीयम ', वराहिमिहरचा ‘पंचिस ा ंितका', वागभ ाचा
'अ ांग दय ', बौ पंिडत नागाज ु नचा 'रसर नाक र' वराहिमिहरचा 'बृह संिहता' हा
फल योितषशा ावरचा ंथ हे काही मुख ंथ आहेत. सु ूताचा ‘सु ुतसंिहता' या ंथात
१ ल ोक व १८० करण े आहेत व यात अनेक कार या श ि या सांिगत या
आहेत. 'अमरकोश ' हा अमरिस ंहाचा सं कृत ंथ, पािणनीचा ‘अ ा यायी ' हे ंथ
भाषाशा ावरील मह वाच े ंथ आहेत. वा यायनाचा 'कामस ू ' हा ंथ कामशा ावरील
ंथ आहे.
आपली गती तपासा
१. बु व जैन लेखन, ऐितहािसक नाटके, ऐितहािसक का ये व शा ीय ंथ यातील
ाचीन भारतीया ंचे ान प क रा.
९) ाकृत वा य व संगम वा य
ाकृत वा य कारात ामु यान े सातवाहन स ाट हाल याने िलिहल ेला 'गाथास सई ' हा
ंथ व गु ाची 'बृह कथा ' या ाकृत ंथांचा उ लेख करावा लागेल. बृह कथ ेव नच
सोमद ेवाने 'कथासा र सागर ', ेम ने 'बृह कथाम ंिजरी' व बुध वामीन े 'बृह कथास ं ह' हे
ंथ िलिहल े. हे सव ंथ त कालीन भारतातील रीित रवाज , समाजजीवन , धािम क जीवन इ.
ची मािहती देतात. िव णुशमा चे 'पंचतं ' हा सं कृत कथा वा यातील सव े कथास ं ह
आहे.
ाचीन तािमळ वा य हे संगम वा य हणून िस आहे. ‘संगम काल’ हणून तािमळ
इितहासात िस असून तो तािमळ वा याच े सुवण युग मानला जातो. इ.स.पू. ५०० ते
इ.स. ५०० हा १००० वषा चा काळ संगम सािह याचा काळ मानला जातो. िविवध , िवपुल munotes.in
Page 18
इितहासाच े त व ान
18 व िचरंजीवी ंथरचना या काळात झाली. या तािमळी वा यात ून त कालीन तािमळ
जीवनाच े उ म िच ण आढळत े. ाचीन ीक परंपरेशी नाते सांगणा या न दी संगम
सािह यात आहेत. तािमळ देशावरही या काळात आय सं कृतीचा भाव िकती होता हे
याव न प होते.
१०) राजनीतीवरील ंथ
अ) अथ शा :-
डॉ. रमेशचं मुजुमदारा ंनी ाचीन भारतातील एकच खरा इितहास ंथ हणून क हणा या
राजतर ंिगणीचा उ लेख केला असला तरी अलीकड े इितहास समी क कौिट याचा
अथ शा हा ंथही इितहास ंथ अस याच े मत य क लागल े आहेत. अथ शा असे
ंथाचे शीष क असल े व याव न तो अथ यवहारास ंबंधी ंथ असावा असे थमदश नी
वाटत असल े, तरी यातील िवषया या मांडणीव न व िलखाणा या काय प तीव न तो
इितहास ंथ ठरतो असे ठाम मत सदािशव आठवल े य करतात . या ंथात १५ भाग,
१८० उपिवभाग व एकूण ६००० ोक आहेत. कौिट य हा ाचीन भारतातील पिहला
रा यशा होय. यात अथ शा ाप े ा राजा, मंि प रषद , याय यव था , हेरप ती ,
करप ती , रा यस े या िनिम तीचे िस ांत, रा या या व पाचा िस ांत, पररा संबंध
इ. िवषया ंची ताि वक चचा आहे. मौय काळातील समाज जीवना या सव अंगांची
लोकस ं या, नाग रका ंची जात, यवसाय , त ण, वृ , ि या , पु ष, मुले यांची सं या, घरे,
जीवन प ती , खच उ प न इ याद ची मािहती प तशीरपण े पाच ते दहा गावां या
गट म ुखाकड ून गोळा क न शासनाकड े पाठिव याच े आदेश िदले गेले व अशा
अहवालाव न हा ंथ कौिट यान े तयार केला. कौिट य हा राजा चं गु याचा गु व
माग दश क अस याम ुळे याने ा ंथात श दांिकत केलेली मािहती िनि तच अिधक ृत
वा तव होती; इितहासाची प ती व अथ चाण याला उलगडला अस याच े या या
लेखनाव न िनःसंिद धपण े िदसत े असे मत आठवल े य करतात . इितहासाच े मह व तो
प करतो . इितहास व पुराणात ून राजान े अथ शा िशकाव े व इितहास वणासाठी राजान े
वेळ काढावा असे तो हणतो . इितहासाच े त व ानही तो सांगतो. य , काळ व थळ
यांचा पर परा ंवर प रणाम होतो, सामािजक ि थ य ंतराला दैवी श बरोबर मानवी श ही
कारक असतात , इितहास अनेक कारणा ंनी घडतो , यापैक जी य िदसतात ती खरी
कारण े मानावीत असे िव ेषण तो करतो . इितहासाबाबत असे जाणीवप ूव क व वा तव
स या या आधार े िलखाण चाण यान े केलेले अस याम ुळे तो अबुल फजल या ऐने अकब री
सारखाच इितहास ंथ ठरतो असे ठाम मत आठवल े मांडतात .
या ंथात राजान े आपल े मं ी, अिधकारी कसे िनवडाव ेत, यांचा ामािणकपणा व
वामीिन ा यांची परी ा कशी यावी , ल कराची उभारणी , देशाचे अथ िनयोजन इ. ची
ताि वक चचा कौिट यान े केली आहे. या ंथाव न मौय शासन , सामािजक , धािम क,
आिथ क ि थती इ. ची मािहती िमळत े. िव टरिनझ हा जम न िवचारव ंत हणतो ,
"Kautilya's Arthashastra is unique work on the subjects of administration,
trade and commerce, war and peace in the whole range of Indian
literature ." munotes.in
Page 19
ाचीन भारतातील इितहासाच े त व ान
19 महाभारतातील शांतीपवा तील रा यधमा चे व प , उपयु ता व अप रहाय ता याब लच े
िववेचन यात आहे.
ब) ‘लिलतिव तार ’ या नावा या सं कृत ंथात तसेच बु ा या संवादात ून सुमारे ३००
कथां ारे रा यिवचार य कर यात आले आहेत.
क) यासदास ेम याने ‘नीतीक पत ' ंथाची रचना ११ या शतकात केली. या ंथात
१३८ िवभाग असल े तरी यातील फ १५-१६ िवभागातच रा य, राजा यासंबंधीची चचा
आलेली आहे.
ड) 'कामंदक य नीितसार ' हा ाचीन भारतीय राजनीतीवरचा एक मह वाचा ंथ असून
याची रचना अंदाजे ५ या िकंवा ६ या शतकात झाली असावी .
इ) सोमद ेवसुरीचा 'नीितवा याम ृतम्' हा ंथ जैन परंपरेतील राजनीितिवषयक क पना
समज यासाठी अितशय उपयु आहे; पण या ंथावर वैिदक िहंदू मृित ंथांचा तसेच
महाभारतातील काही राजनीितिवषयक क पना ंचा भाव प पण े जाणवतो . सोमद ेवाने
आप या ंथा या पिह या सू ात धम , नीती, यश इ. मूलकारण असणा या राजाला नमन
केले आहे. राजा िवकृत मनोवृ ीचा नसावा ; याने शेती, पशुपालन याकड े ल ावे,
जापालनाइतक च आप या रा या या अ युदयाची जबाबदारी या यावर आहे असे तो
हणतो . या ंथात रा याची मह वाची अंगे प कर यात आली आहेत.
आपली गती तपासा
१. ाचीन भारतीया ं या राजनीतीवरील ंथांची मािहती ा .
११) परक य लेखक व िचनी वाशा ं या ाचीन भारतीय इितहासास ंबंधी या न दी
(Accounts) ाचीन भारताचा इितहास , भूगोल व सं कृती यासंबंधी ाचीन काळात
काही परक य लेखकांनी व िचनी वाशा ंनीही न दी क न ठेव या आहेत.
अ) ीक इितहासकार
ीक इितहासकार िहरोडोटस , डायोडोरस , जि टन , ए रयन , लुटाक वगैरे इितहासकारा ंनी
ीसचा इितहास िलिहताना भारतीय इितहासाच े काही मह वप ूण संदभ िदले आहेत. इ.स
पू.४ या शतकापास ून ि कांचे भारतीया ंशी संबंध आले होते. तसे पािहल े तर
अले झांडर या वारीपास ूनच (इ. स. पू. ३२९) ीक-भारत संबंध थािपत झाले होते.
अनेक ीक, इराणी , पिश यन या काळात यापारा या िनिम ान े भारतात आले होते.
यां याकड ून िमळाल े या मािहतीचा उपयोग त कालीन ीक इितहासकारा ंनी आप या
ंथलेखनात केला आहे. ही सव मािहती समकालीन अस यान े मह वाची ठरते.
ब) मँगे थेिनस या ीक विकलान े, जो चं गु मौया या दरबारी ५ वष वक ल हणून
असताना याने जे पािहल े ते याने िलह न ठेवले आहे. त कालीन भारतातील राजक य
ि थती , लोकि थती , मौय राजनीती , ल करी यव था , पाटलीप ु शहराची रचना, स दय व
शासन इ. ची िव तृत मािहती याने 'इंिडका' नावा या आप या ंथात िलह न ठेवली आहे. munotes.in
Page 20
इितहासाच े त व ान
20 क) फाहयान हा िचनी वासी (४००-४११) या कालख ंडात भारतात आला होता. याचे
वासवण न गु स ाट चं गु दुसरा, या या काळातील समाजजीवन , आिथ क, धािम क व
सां कृितक जीवन इ. मािहती उपल ध क न देते.
ड) ु-एन- संग (६३०-६४५) या काळात भारतात आला . याचे वासवण न हष वध नची
कारक द , नालंदा िव ापीठ , त कालीन भारतातील राजक य , सामािजक , धािम क व
सां कृितक जीवन इ. या अ यासासाठी अ यंत उपयु आहे.
इ) इि संग याने इ. स. ६७३-८८ या काळात वा त य असल े या िचनी वाशा ंचे
वासवण न हेही ७ या शतकावर व त कालीन िव ापीठा ंवर काश टाकणार े एक मह वाच े
संदभ साधन आहे.
आपली गती तपासा
१. परक य लेखक व िचनी वाशा ं या ाचीन भारतीय इितहासास ंबंधी या न दी यािवषयी
िलहा.
१२) ऐितहािसक च र ंथ
ाचीन भारतात काही दरबारी लेखक व कव नी यांना या राजांनी आ य िदला होता
या रा यास ंबंधी, यां या रा यकारभारास ंबंधी, या राजा या व राजवंशा या काळातील
एकूण प रि थतीिवषयी िव तारान े मािहती ही च र ंथातून िलह न ठेवली आहे. हे च र ंथ
या या काळात िलिहल े गेले अस यान े इितहाल ेखनशा ा या काही कसोट ्यावर उतरत
अस यान े यास मह व आहे.
अ) बाणभ ाच े 'हष च रत '
बाणभ हा हष वध नचा दरबारी कवी होता. बाणभ ाची बुि म ा , िव ा पाह न हष स न
झाला व याने बाणभ ाला आ य िदला. पुढे 'हष च रत' हा ंथ िलह न बाणभ ान े
राजकृपेची अंशतः फेड केली. १७ या शतकातील भारताचा राजक य व सां कृितक
इितहास कसा होता हे समजून घे यासाठी हा ंथ उपयोगाचा आहे. स ाट हष वध नची
कारक द व हषा चे पूव ज यासंबंधी या ंथात सिव तर मािहती आहे. बाणान े पिह या
करणात याने वतः या जीवनाब ल , कुटुंबाब ल मािहती िदली आहे. करण २, ३, ४,
५ म ये हषा चे पूव ज ठाणे र या इितहासाब ल याने मािहती िलिहली आहे. ६ या ७ या
करणात या यु मोिहमा ंचा आढावा घेतला आहे. नंतर या करणात त कालीन
भारतातील धािम क पंथ, हषा ची शासन यव था , त कालीन समाजजीवन , ढी, परंपरा,
हषा चा दरबार , ामीण जीवन इ. ची मािहती आहे. 'हष च रत' हे िवशु सािहि यक शैलीत
िलिहल ेले रोचक बंधका य आहे. वीर व क ण या दो ही रसांचा या का यात उ म
प रपोष झाला आहे. या थात काही दोष आहेत. १) कालख ंडानु माकड े दुल . २)
थािनक भूगोलाकड े दुल . ३) अिधद ैिवक ि कोन ४) परंपरा व इितहास यात फरक न
करणे, ५) स ाट हष वध नाची खोटी तुती.
munotes.in
Page 21
ाचीन भारतातील इितहासाच े त व ान
21 ब) िब हणच े 'िव मा ंकदेवच रत '
िब हण हा ११ या शतकातील एक का मीर पंिडत व महाकवी होता. याचे वडील वैिदक
वा याच े कांड पंिडत होते. िब हणन े लहानपणीच वेद, याकरण , का यशा यांचे
अ ययन पूण केले होते. का मीरम य े याचे वा त य असतानाच याचे काही ंथ याती
पावल े होते. १०६२ - ६५ या काळात याने का मीर , पंजाब, मथुरा, वृंदावन, कनोज ,
याग, काशी, अयो या , बुंदेलखंड इ. िठकाणी वास केला होता. कना टकातील
चालु यांची राजधानी क याणी येथे तो आला असता तेथील स ाट िव मािद य ६ वा याने
यास आ य िदला. जीवना या अखेरपय त तो तेथेच रिहला . याने राजा िव मािद य ६ वा
यास जवळून पािहल े होते. राजा या सभेत तो 'िव ापती ' होता. तेथेच याने
िव मा ंकदेवच रत हे महाका य िलिहल े. िव मा ंकदेवच रत हे महाका य वैदभ शैलीत
रचलेले असून कवीची वाणी ासािदक व रसाळ आहे. याने या ंथात िदलेली मािहती ही
िशलाल ेख व इतर साधना ंशी जुळते. या काळात याने क याणी या चालु य वंशाचा
इितहास , चालु य व चोल यांचे राजक य संबंध याब लची बरीच िव सनीय मािहती िदली
आहे. क याणीस वा त य कर याप ूव याने भारत मण के यामुळे याला या काळ या
इितहासाच े िव तृत ान होते. राजा िव मािद य ६ वा याने दोन भावांना कैदेत टाकून
रा य बळकावल े व चं लेखा या राजक य ेशी िववाह केला अशी मािहती तो देतो.
का मीरस ंबंधी पु कळ मािहती तो देतो. काि मरी ि या सं कृत व ाकृत या दो ही भाषा
सफाईन े बोलतात अशी ौढी तो िमरवतो . का मीरमध ून िनया त होणा या व तू, का मीरन े
नाट्यकल ेत केलेली गती इ. चा उ लेख याने आप या का यात केला आहे. िव मािद य
६ वा याने केले या लढाया याचे िव तृत वण न तो करतो . पण ही मािहती का यात असूनही
िब हणचा हा ंथ इितहासाशी ामािणक आहे.
क) सोमे रचा 'क त कौम ुदी'
सोमे र हा चालु य राजाचा दरबारी धम गु होता. याने िलिहल े या 'क त कौम ुदी' या
ंथात व तुपाल या चालु यवंशीय राजाच े च र तर आहेच; पण यािशवाय चालु यवंशाचा
इितहास सारांश पान े िदला आहे.
ड) मेरीतुंगाचाया चा ' बंध िचंतामनी '
इ. स. १३०६ म ये हा ंथ जैन, ंथकार मेरीतुंगाचाय यांनी िलिहला आहे. या ंथाचे
व प ऐितहा िसक च र ा मक आहे.
लेखका या समकालीन जे राजे भारतात होते याचे वण न याने केले आहे. त कालीन
चालीरीती व दरबारी यवहार यांचे प वण न यात पाहावयास िमळत े.
इ) 'जायनकच े पृ वीराजिवजय '
जायनक हा माग ववंशीय का मीरी ा ण होता. तो योितष , तक शा , याकरण , वैिदक
परंपराचा अ यासक होता. 'पृ वीराजिवजय ' हा ंथ याने इ.स. ११९२ म ये िलिहला . या
ंथात राज थानमधील चौहान शासक पृ वीराज तृतीय या या शौया चे वण न आहे. या
ंथात पृ वीराज ितसरा याला िव णूचा अवतार व रामसारखा सूय वंशी मानल े आहे. munotes.in
Page 22
इितहासाच े त व ान
22 सीतेसारखी गाहडवाल राजा जयचंद याची क या संयोगीता िहची ा ी मोह मद घोरी राजा
जयचंदचा पराभव क न करतो . ही कथा या ंथात आहे. पृ वीराज चौहानचा मोह मद
घोरीशी जो संघष झाला. यावर काश टाकला आहे. आधुिनक इितहासकारा ंनी या ंथावर
टीका केली आहे.
आपली गती तपासा
१. ाचीन भारतातील ऐितहािसक च र ंथ यािवषयी मािहती िलहा.
१३) क हणचा 'राजतर ंिगणी'
क हण हा एकमेव भारतीय इितहासकार मानला जातो. तो कवीही होता. 'राजतर ंिगणी' या
िस ंथात याने का मीरचा इितहास िलिहला आहे. हा ंथ िलिह यासाठी याने ाचीन
ंथ, िशलाल ेख, दानप े, ता पट , नाणी, िश के व ाचीन थाप य इ. चा अ यास केला
होता. सव का मीरची भूमी याने य पािहली होती. येक िठकाण या थािनक परंपरा
याने जाणून घेत या हो या . ऐितहािसक घटना ंचा म लावून महाभारत काळापास ून ते
१२ या शतकापय तचा मब असा का मीरचा राजक य व सां कृितक इितहास याने
िलिहला . हा ंथ इ. स. ११४८ म ये याने िलिहला होता. याने िलिहल ेला हा इितहास ंथ
९ या शतकापय त काहीसा अंधुक असला तरी यापुढ या १२ या शतका या
म यापय तचा इितहास हा अ यंत सुसंघिटत , ामािणक व िववेचना मक आहे. याने
प पात व अिभिनव ेश न दाखवता िलखाण केले आहे. क हणन े या या काळातील
का मीरच े अ यंत सजीव असे िच रेखाटल े आहे. क हणन े वरस ेन, लिलतािद य ,
अवंितवमा इ. नृपत च े परा म , यांचे यु कौश य, िवजयया ा इ. संगाचे रसभरीत वण न
केले आहे. तसेच अनेक राजे व राजकुमार यां या िभ ेपणाच े, दु पणाच ेही तो वण न
कर यास कचरत नाही. तो जमेल तेथे चार उपदेशाचे श दही सांगतो. याचा हा ंथ केवळ
राजांची मािहती सांगणारी मािलका नाही तर राजनैितक, सामािज क व काही अंशी आिथ क
ानाची खाण आहे. क हणला बौ धमा िवषयी आदर होता. बौ मंिदरे, तूप, िवहार यांना
संर ण देणा या य िवषयी याला आदर वाटत होता. तुत ंथ िलिह याप ूव याने ११
जुने इितहास ंथ व नीलऋषीक ृत 'का मीरचा इितहास ' अ यास या चे तो सांगतो.
हा ंथ सं कृत भाषेत असून या ंथाची ोकस ं या ७८२६ आहे व ंथ ८ िवभागात
आहे. क हण हा कोण याही राजाचा आि त न हता यामुळे या या िलखाणात
िन:प पातीपणा जाणवतो . क हणचा हा ंथ कोण याही एका राजाचा िकंवा राजवंशाचा
इितहास नाही तर संपूण का मीरचा इितहास आहे. इितहासल ेखन शा ाची त वे िवचारात
घेऊन िलखाण करणारा तो ाचीन काळातील एकमेव इितहासकार होय. R. C.
Mujmadar यां या मते, "Kalhana is the only historian of ancient India who
fully understood the fundamental principles of modern historiography."
B. Sheikh Ali यां या मते, "Kalhana had a good conception of the proper
sources for writing history. He had a critical mind which did not accept as
a true whatever was mentioned in the sources." munotes.in
Page 23
ाचीन भारतातील इितहासाच े त व ान
23 Prof. A. L. Basham, या मते "Kalha na's attitude to history was the general
trend of the entire period."
रोमीला थापर िहनेही क हण या 'राजतर ंिगणी' या ंथाचे कौतुक क न क हण या
िव ेषणात ग भता व प ता िदसत े असे हटल े आहे. तुत ंथात या याअगोदर जे
इितहासकार होऊन गेले यांची नावे तो देतो.
क हण क याणकारी ह कूमशाहीचा पुर कता होता. याने सरंजामशाहीच े दोषही मांडले
होते. का मीरबाबत याला वाटणारा अिभमान या ंथातून प होतो.
पुरात वीय साधन े
भारतात सापडल ेले ाचीन काळातील हजारो िशलाल ेख, ता पट , तंभलेख, भारतीया ंना
ऐितहािसक ी न हती या िवधानाच े िनि त खंडन करतात . ा कोरीव लेखात त कालीन
राजांचे काळ, देशादेशात झालेले करार, यांचे पर पर संबंध, सामािजक व धािम क
चालीरीती , आिथ क यवहार यांची मािहती िमळत े. ा लेखात संवत, शक, ितथी, वार
यां या न दी अस या ने कालगणन ेचे मह व याकाळी जाणल े जात होते हे प िदसत े.
राजांचे रा यारोहण , यु ात िमळाल ेला जय मरणात कायम राहावा हणून नवी नाणी
काढली जात िकंवा नवा शक सु केला जाई. हे सव ाचीन भारतीया ंना ऐितहािसक ी
अस याच े पुरावे आहेत. िशलाल ेखावरील न दी ोटक व पा या अस या तरी घटना ंचा व
काळाचा उ लेख यात िनि त व पाचा असतो .
ाचीन भारतीय इितहासल ेखनाची वैिश ्ये
१) शा श ु व व तुिन प तीन े इितहासाच े लेखन करणारा क हण हा एकमेव
इितहासकार होय.
२) पुराण ंथांनी गु काळापय त होऊन गेले या मुख राजवंशा या वंशावळीची न द
केलेली आहे.
३) पुराणकथा ंनी काही केले या न दी एवढ्या का पिनक आहेत क यावर कोणीच
िव ास ठेवणार नाही. उदा. भारतात दुधा या न ा व द ाच े समु आहेत.
४) ाचीन भारतात जे सािह य िलिहल े गेले ते ामु यान े धािम क त व ानास ंबंधी आहे.
आ याि मक ि कोन यात आहे.
५) राजे, यांची दीनचया , यु दरबार यासंबंधी मािहती सािह यात ून आली आहे.
सामािजक जीवन , ढी परंपरा इ. या िलखाणाकड े इितहासकारा ंनी दुल केले आहे.
जीवनातील वा तववादाप े ा आदश वादावर सािहि यका ंनी भर िदला आहे.
आपली गती तपासा
१. क हण या राजतर ंिगणीच े मह व िवशद करा .
munotes.in
Page 24
इितहासाच े त व ान
24 २.५ सारांश
िभ न द ेशात, िभ न कालावधीत स ृजनशील ितभ ेचा आिव कार िभ न कारा ंनी, िभ न
र या होत असतो . ीस मधील काही रा यात ल ेटो ॲ र टॉ टल सारख े त व प ुढे आले.
कोठे युसीडाइड सारख े इितहासल ेखक झाल े तर कोठ े ला री साम या चा आदश िनमा ण
झाला. भारतातही याच माण े नानािवध े ात ाव ंत िनमा ण झाल े, गहन िवषयावर अमर
सािह य व कलाक ृती िनमा ण झा या . यात च ंड माणात ऐितहािसक मािहती िमळत े.
ऐितहािसक ंथ िलिह यासाठी त े पुरावे हणून उपय ु ठरतात . परंतु या दोन आयामा ं या
आधार े झालेले िलखाण इितहासा या तराला पोचल े, ते आयाम प नस याम ुळे ते उ म
साध ंथ ठरतात , यांना इितहास ंथ हणता य ेत नाही .
२ .६
१) ाचीन भारतीय इितहासाच े त व ा न प करा.
२) ाचीन भारतात इितहास ंथांचा अभाव होता यािवषयी आपल े मत िलहा.
३) वैिदक सािह य , पुराण ंथ व महाका य यांचे मह व िवशद करा.
४) बु व जैन लेखन, ऐितहािसक नाटके, ऐितहािसक का ये व शा ीय ंथ यातील
ाचीन भारतीया ंचे ान प करा.
५) ाचीन भारतीया ं या राजनीतीवरील ंथांची मािहती ा .
६) परक य लेखक व िचनी वाशा ं या ाचीन भारतीय इितहासास ंबंधी या न दी यािवषयी
िलहा.
७) ाचीन भारतीया ं या राजनीतीवरील ंथांची मािहती ा .
८) क हण या राजतर ंिगणीच े मह व िवशद करा.
२.७ संदभ
१) गायकवाड आर. डी., सरदेसाई बी.म., इितहास लेखन शा , फडके काशन ,
को हाप ूर, १९९६ .
२) सरदेसाई बी. एन., इितहास लेखनप ती , फडके काशन , को हाप ूर, २००५ .
३) शेख गफूर, इितहास लेखनशा , ि तम पि लक ेश स, जळगाव , २००७ .
४) गाठाळ एस.एस., इितहासाच े त व ान , कैलाश पि लक ेश स, औरंगाबाद , २००५ .
५) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००७ . munotes.in
Page 25
ाचीन भारतातील इितहासाच े त व ान
25 ६) सदािशव आठवल े, इितहासाच े त व ान , ा पाठशाला मंडळ, वाई , १९६७ .
७) वा.सी. ब े, साधनिचिक सा , १९७६ .
८) ग.ह. खरे, संशोधकाचा िम .
९) कोमेजर अनु कृ.ना. वळसंगकर, इितहास व प व अ यास , १९६९ .
१०) िव. का. राजवाड े, ऐितहािसक तावना , १९२८ .
११) ई. एच. कार. अनुवादक ा.िव.गो. लेले, इितहास हणज े काय ?, कॉि टन े टल
काशन , पुणे.
१२) डॉ. गोिवंदचं पांडे, इितहास : व प एवं िस ांत राज थान िह दी ंथ अकादमी ,
जयपूर, १९९८ .
१३) डी. डी. कोसांबी, पुराणकथा व वा तवता .
१४) द. िव. केतकर, इितहासातील अंतः वाह .
१५) ग. ह. खरे, साधना िचिक सा , लोकवा य गृह, मुंबई, १९७६ .
१६) िव. द. घाटे, इितहासशा आिण कला, देशमुख काशन , पुणे.
१७) भाकर देव, इितहास : एक शा , क पना काशन , नांदेड.
munotes.in
Page 26
26 ३
ई रवादी ि कोण (Theological School) आिण
आदश वादी ि कोण (Idealistic School)
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ ई रवादी ि कोण
३.२.१ पा ा य “ई री िव ा" िवषयक संक पना ंबाबत (Theological
Concepts ) सव सामा य ि कोन
३.२.२ अित ाचीन दैववाद
३.२.३ 'अित ाचीन दैववाद ' क पन ेचे टीका मक प र ण
३.२.४ म यय ुगीन चच इितहासल ेखनप ती व ि कोण
३.२.५ भारतीय धम शा ीय (िहंदू) ि कोण
३.२.६ मुि लमा ंचा धम शा ीय ि कोण
३.३ आदश वादी ि कोण (िच ाद) (Idealistic School)
३.३.१ आदश वादाचा अथ
३.३.२ आदश वादाच े (िच ादाच े) व प
३.३.३ आदश वादाच े (िच ादाच े) मु य कार
३.३.४ आदश वादी िवचारव ंत (Idealistic Thinker )
३.४ सारांश
३.५.
३.६ संदभ
३.० उ ी े:
हे युिनट पूण झा या नंतर िव ाथ पुढील बाबतीत स म होऊ शकेल.
पा ा य “ई री िव ा" िवषयक संक पना ंबाबत (Theological Concepts )
सव सामा य ि कोन समजेल.
अित ाचीन दैववाद ही संक पना ल ात घेतील. munotes.in
Page 27
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
27 म यय ुगीन चच इितहासल ेखनप ती व ि कोण समजेल.
ि ती इितहा सलेखकांचा धम शा ीय ि कोण समजेल.
भारतीया ंचा धम शा ीय (िहंदू) ि कोण समजेल.
िहंदूं या धम िवषयक क पना समजतील .
मुि लमा ंचा धम शा ीय ि कोण कळेल.
इितहासातील इ लामची क पना समजेल.
आदश वादाचा अथ , व प व कार सांगतील .
हेगेल या आदश वादा िवषयीच े िवचार समजतील .
ोसे या आदश वादा िवषयीच े िवचार कळतील .
कॉिलंगवूड या आदश वादा िवषयीच े िवचार माहीत होतील .
३.१. तावना
इितहासाचा अ यास करीत असताना अनेक िवषया ंचा, िवचारा ंचा, संक पना ंचा िवचार
करावा लागतो . आधुिनक काळात भांडवलशाही , मा स वाद, नवमाव स वाद, उपयु तावाद
इ यादी त व ाना ं या आधार े इितहासिवषयक ि कोण ठरिवला जातो. ही झाली
समाजशा ीय वृ ीचा बन यावरची ि थती . परंतु या वेळी समाजाम य े िव ानाचा ,
तक शा ाचा सार झाला न हता ते हा मानवी जीवनाम य े घडणा या घटना ंकडे पाह याचा
ि कोण आ याि मक व अंध ा ंवर आधा रत असे. काय कारणभाव ही संक पना ाचीन
काळी अि त वात न हती . पंचमहाभ ूतावर िवसंबून राहणारा असा समाज होता. आज
आपण याला धम हणतो ती संक पना अनािद काळात अि त वात न हती . परंतु
समाजरचन ेम ये बदल होत गेला व यामध ूनच धम , परमे र, वग , नरक, पाप, पु य,
याय, नीती या संक पना िनमा ण झा या व येक देशात या या परंपरे माण े धम व
परमे र या संक पना ंनी आकार घे यास सु वात केली. येक देश, समाज , सं कृती,
िश णाच े व प यावर धम , धम शा यांचे व प अवल ंबून राह लागल े. एखा ा धमा चा
दुस या धमा वर भाव पडलाही असेल पण या धमा तून मूळ क पना मा कोणालाच
संपूण पणे न करता आ या नाहीत . हणून आज आपणाला जगात िविवध धम अि त वात
असल ेले िदसतात .
आदश वादी संक पन ेमुळे इितहासा या क ा ंदाव या आहेत .आदश वादाम ुळे इितहासाला
नवीन कलाटणी िकंवा वळण िमळाल े आहे . कारण आदश वादी संक पना ही आप याला
इितहासा या साधना ंपैक इितहासा या त व ानाची जा त मािहती देते .इितहासाच े
आदश वादी िवचारव ंत हे इितहासाचा अथ व इितहासाच े त व ाना या ि कोनात ून
िनरिनरा या प ती शोधून काढ याचा य न करतात .हेगेल , ोसे व कॉल गव ुड हया
त ववे यांनी १९ या शतकात आपा याला त व ानान े इितहासाला नवीन वळण िदले munotes.in
Page 28
इितहासाच े त व ान
28 आहे. यांनी इितहासा या आदश वादावर एकापे ा एक े असे बंध िलह न इितहासाला
जा तीत जा त िवकिसत कर याचा य न केला आहे . यांचे आदश वादात योगदान मोठे
आहे .
३.२ ई रवादी ि कोण
३.२.१ पा ा य “ई री िव ा " िवषयक संक पना ंबाबत (Theological Concepts)
सव सामा य ि कोन
ॲ र टॉ टल या त व ान े “अ या म िव ा अगर अिति य ान (Meta -physics) या
पु तकात ान िवषयक संक पना मांड या आहेत. यां या मते व तूचे अगर पदाथा चे
(Substances) तीन कार असतात . १) इि यग य व नाशव ंत २) इि यग य पण
नाशव ंत नसलेले ३) इि यग य नसलेले व नाशव ंतही नसलेले. पिह या वगा त वन पती व
ाणी येतात. दुस या वगा त अंतराळातील ाणी येतात व ितस या कारात मानवातील
िवचारशील आ मा व परमे र येतो.
परमे र हणज े शु िवचार . कारण िवचार हणज े जो सव म असतो तो. जीवन हे
परमे रा या मालक च ेच आहे. कारण िवचाराची ा यि कता (actuality) हणज े जीवन व
परमे र ती ा यि कता आहे. परमे र वतं आहे. हणून परमे र चैत यशील , शा त व
सव म आहे. हणून जीवन व जीवनाच े सात य हे देवा या मालक च े आहे.
याव न हे प होते क शा त व अिवचिलत व इि यग य व तूपे ा वेगळी असणारी
व तू आहे. (Substance) ही व तू भाग नसलेली अिवभा य आहे. ही व तू अभावा मक
व अप रवत नीय सु ा आहे. (Impassive and Unalterable)
परमे राला ि न ई राच े (Christian Providence) िवशेषण देता येत नाही. कारण
यामुळे तो प रपूण होणार नाही. परमे र हा प रपूण आहे. परमे राब लचा िवचार हा
िवचारा ंचा िवचार आहे. ि पयानोझ हणतो , मानव परमे रावर ेम करतो . पण परमे र
मानवावर ेम करतो हे श य नाही. "Unmoved Mover" हणून परमे राची या या
करता येत नाही. खगोलशा ४७ अगर ५५ अिवचिलत िवचलक मानतात . (Unmoved
Mover) याचा नैसिग क अथ असा क ४७ अगर ५५ परमे र आहेत. Unmoved Mover
ही संक पना किठण आहे. आधुिनक मनाला असे िदसेल क बदलाची कारण े ही पूव या
बदलात असली पािहज ेत व हणूनच िव अचल असेल तर ते तसेच िचरंतनपण े अचल
राहील असे हटल े पािहज े.
ॲ र टॉटल या मते चार कारची कारण े आहेत. ती हणज े भौितक (Matarial)
औपचा रक (Formal) काय म व अंितम (Final) उदा. पुतळा तयार करणारा माणूस
आहे. या पुत याच े भौितक कारण संगमरवर दगड आहे. काय म कारण हणज े
संगमरवराबरोबर िछ नीचा संपक होय. अंितम कारण हणज े अंितम जे िश प होय.
Unmoved Mover यास अंितम कारण हणून मानल े जाईल . हे कारण बदलाकरता हेतु
पुरिवते.
munotes.in
Page 29
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
29 ॲ र टॉटल वभावान े धािम क न हता . पण हे अंशत: स य आहे. कारण तो इि यग य
जगाला अपूण मानतो . पण यास जीवन , इ छा, अपूण कारचा िवचार व आका ं ा आहे.
सव सजीव ा या ंना थोड्या फार माणात परमे राची जाणीव असत े व परमे रा या
ेमाने ते कृती करतात . अशा कार े परमे र सव हालचाल च े अंितम कारण आहे. फ
व तूमानािशवाय परमे राला आकार असतो . जग गतीशीलपण े परमे र स श होत आहे.
पण ही ि या पूण होत नाही. कारण व तुमान पूण पणे जाऊ शकत नाही. प रपूण ता
जगाला केवळ ेमातूनच हलवू शकते क जे ेम जगाला परमे राब ल वाटते.
Arerroes याने ॲ र टॉटल ब ल आदर राखूनं असे मत मांडले क , बुि गामी िवचारान े
(Reason) परमे राचे अि त व िस करता येऊ शकते. थॉमस ॲि सन े हेच मत
मांडले. तो हणतो आ मा अम य नाही. पण बुि अम य आहे. (Soul is not immortal
but intetlect (nous) is).
Arerroes हा नंतर या मुि लम त व ा ं माण े कठोर सनातनी न हता . मुि लमा ं या
सनातनी पंथाने सव त व ाना या पु तका ंवर आ ेप घेतला. कारण स य कुराणातच आहे
असे यांचे मत होते. Averroes याने धमा ला पका मक कारात ताि वक स य असणारी
बाब मानल े व हे िवशेषतः िनिम ती या बाबतीत लागू होते.
िलबिनक (Leibniz) हा त व थॉमस ॲि सन े यां याशी सहमत होताना हणतो क ,
तक शा ा या िनयमाला िवरोधी अशी कृती परमे र करीत नाही. पण तक शा ्या जे
श य आहे याबाबत परमे र काय वाहीचा आदेश देऊ शकतो व येथेच परमे रा या
िनवडीला भरपूर वाव आहे.
परमे रा या अि त वाला अ याि मक िस त ेला अंितम आकारात िलबिनझन े आणल े.
म यय ुगीन ई रवाद हा ीक बुि वादात ून उ प न झाला. Old Testament चा परमे र
हा साम या चा परमे र आहे. God of Power. New Testament चा परमे र ेमाचा देव
आहे. पण ॲ र टॉटलपास ून ते थेट काि हनपय त (Calvin) बौि क पातळीवरचा परमे र
आहे. असा परमे र काही ग धळा ं या सम या सोडिवतो . नाही तर िव जाण याबाबत
सम या िनमा ण झा या अस या . हेगेल, लॉट्झ (Lotze) व ँडले यांनी अ याि मक
यु वादच देवाबाबत केले. का ट या त व ान े मा या यु वादाच े खंडन केले.
आपली गती तपासा
१) पा ा य ” ई री िव ा "िवषयक संक पना ंबाबत (Theological Concepts)
सव सामा य ि कोन प करा.
३.२.२ अित ाचीन दैववाद
मानवी जीवनातील घटना ंचा अथ देवािदका ं या कृती या संदभा त सांिगतला आहे. राजांचे
उदया त देवा या मता माण े ठरत असतात . धम गु ंना देव-देवीकां या इ छा कळतात असे
सुमे रयन इितहासकारा ंना वाटत. देवतां या इ छेनुसार इितहास घडतो असे इिज मधील
इितहासकार सांगतात. इिज च े फारो राजे हे मानव पी ई र आहेत अशी क पना munotes.in
Page 30
इितहासाच े त व ान
30 मांड यात आली . इितहासाच े कालच देव िनिम त आहे आिण ते नीट िफराव े हणून
माणसान े यो य वेळी या कृती करणे हणज े पूजा ाथ ना करणे आव यक आहे.
ाचीन चीनी सािह या ंत सु ा हीच क पना मांडली आहे. राजे आिण रा ये यांची ि थ य ंतरे
िनसगा तील ि थ यतरा माण े आिण हगोलानी िदलेला इशा यान ुसार होत असतात असे
चुंग - शू याने सांिगतल े. पाश - इराणी सािह या ंत पण अशीच क पना आहे . कालच ाची
क पना ही मानव आिण याचा सम इितहास हा ई रिनिम त आहे. जगा या क याणासाठी
ई र झटत असतो आिण आप या काया त अडथळ े आणणा या रा साशी पण याला '
लढाव े लागत े. अंतीम जय परमे राचा आहे. माणसाचा इितहास हा या या मृ यू बरोबर
संपत नाही कारण देह न र असला तरी आ मा अमर आहे, आ याच े जीवन चालूच आहे.
पॅले टाईनमधील यू असोत क नंतर या काळातील ि न असोत यांनी पण
ई रीस ू ा या क पन ेवरच भर िदला आहे . ीक आिण रोमन लोक पण " सव श मान ई र
िकंवा अनेक देवदेवता मानवी घडामोड च े िनयं ण करतात आिण यां या योजन ेनुसार
इितहास घडतो " असेच मानतात .
३.२.३. 'अित ाचीन दैववाद ' क पन ेचे टीका म क प र ण :
ाचीन काळातील इितहास िवषयक या क पना पािह यावर असे ल ात येईल क
आज या वै ािनक गती या काळात या क पना टाकाऊ आिण िन पयोगी ठर या
आहेत. ाचीन काळातील इितहास िवषय या क पना या सािहि यक क पना र यत तून
िनमा ण झा या आहेत. पृ वी वरील घडामोडी आिण नैसिग क घटना ं या बाबतीत
काय कारणभाव या ब लच े अ ान यातून देववादान े ज म घेतला. आिण ऐिहक जीवनात या
देव - देवताची कृपा िकंवा शाप यांना मह व आहे. देवासंबंधी या भीत त ून आिण भ त ून
या ाचीन क पना िनघा या आहेत. राजा आिण धम गु नी आप या वाथा साठी यांचा
चांगला उपयोग क न घेतला हणून ाचीन काळांतील' ई रस ूयािधि त 'िकंवा'
कालच ािधत ' क पन ेपे ा अिधक मह व नाही. या क पना ं या बाबतीत सव समाज
जीवन या ह कुमाखाली चालत होते असे मा मान याच े कारण नाही . आय चाण य हणतो
क , कोण याही कारच े ि थ य ंतर हे काही माणात दैवी आिण काही माणात मानवी
असत े. ई राच े ितिनधी जे राजे यांना िसंहासनाव न खाली खेच याच े कार झाले
आहेत आिण ई रा या ेिषतांना धम गु ंना ठोसा मा न यांना खरा मानवी धम सांग याच े
कार पण झाले आहेत . परंतु आ य असे क , आजही काही िवचारव ंत परमे राला सव
कतृ व देऊन अनुरोधान े इितहास िलिह याची परंपरा िटकव ून ठेिवत आहेत. औ ोिगक
ांितनंतरही बायबल या आधार े ई रिन इितहासभा य केले गेले. फ या िवचारा ंचा
भाव आज कमी झाला आहे.
आपली गती तपासा
१. अित ाचीन दैववाद ही संक पना प करा.
३.२.४ म यय ुगीन चच इितहासल ेखनप ती व ि कोण
युरोपीय इितहासातील म यय ुग हे धम शा ीय क पना ं या ीने मह वाचा ट पा मानल े
जाते. याच संधीकाळात रोमन सा ा याचा अ त होत असताना ि न धमा चा उदय munotes.in
Page 31
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
31 झाला. नवीन ि न धमा त धम सं था (चच ) मह वाची मानली जाते. म यय ुगा या
सु वातीस ि ना ंचा इितहास िलिह याची प त धम गु , मठपती व काही िव ाना ंनी सु
केली. अशा िव ाना ं या मते, ि न धम हाच एकमा धम असून याम य े 'चच ' ही सं था
सवा त मह वाची आहे. नवि न िव ाना ंपैक काह नी नुसता चच चा इितहास िलिहला तर
काह नी आप या काळातील घटना ंची न द क न ठेव याची प त सु केली. काही
धम गु ंनी ि को-रोमन काळातील दुम ळ ह तिलिखता ं या नकला उतरिव यास सु वात
केली. यां या या सव य ना ंचा प रणाम भावीकाळातील म यय ुगीन चच
इितहासल ेखनावर झा याच े आपणास िदसून येते. चच इितहासल ेखनाची सु वात पि म
आिशयात पॅले टाईनम य े झाली. सु वाती या संघषा नंतर इ. स. ३१३ म ये रोमन
बादशहान े ि न धम वीकारला . ि न संपूण वच वाचा कालख ंड ऑग टीन ते मािट न
यूथर असा मानतात , ि ना ंचा बायबल हा मुख ंथ. याम य े इितहासास ंबंधी िवचार
य केले आहेत.
बायबलम य े अॅडम आिण ई ह यां या पतनापास ून या घटना कशा घड या व जगाची
िनिम ती कशी झाली याची मािहती आहे. 'अॅडम ई ह' हा भूतकाळ , 'चच ची थापना ' ही
दुसरी अव था व 'देवाचे रा य' ही ितसरी अव था आहे. अशी बायबलची इितहासिवषयक
क पना आहे. न या कराराम य े स ट पॉलन े तीन कालख ंड मानल े आहेत. (१) याम य े
अँडमपास ून मोझेसपय तचा कालख ंड (२) याम ये मोझेसपास ून ि तापय तचा कालख ंड
(३) याम य े ि ता ं या पुनरागमनाचा कालख ंड अशी बायबलची इितहासिवषयक
धम शा ावर आधा रत क पना आहे. सु वाती या कालख ंडात ि न चच सं थेवर
धम शा ाचा चंड भाव होता. नंतर या काळात ि न व िबगर ि नां या लढाया
झा या . यामध ून ि ना ंची ब याच वेळा वाताहत झाली. याचा प रणाम ि निवषयक
धम क पना ंवर झाला. पुढे यांनी तीन कालख ंडाम य े वाढ क न ि त व कालख ंड या
इितहासाच े लेखन सु ठेवले. ईसुबस, ऑग टीन यांनी इितहासाची रचना 'देव', 'परमे र'
या संक पन ेभोवती गुरफटून ठेवली. देवाचे अिधरा य मानव जातीवर चालत े ही क पना
यांनी चिलत कर याचा य न केला. जो चांगले कृ य करतो तो परमे रा या वग य
महालात जातो. परमे रा या साि न यात पृ वीवरील राव रंक एक गु यागोिव ंदाने
राहतात . एकमेकास मदत करतात . रोमन सा ा या या -हासान ंतर मानव जाती या
क याणासाठी ि न धमा ची थापना झाली आहे. जगाम य े दोन िव वाह आहेत,
एकाच े नेतृ व ऑरम ुझ (चांगले कृ य) करते व दुस या (दुगु णांचे) चे नेतृ व अँह रमन करतो .
यात शेवटी ऑरम ुझचा िवजय िनि त आहे. हे वाह अ या मवाद व भौितकवाद या
िवचारा ंचे ितिनिध व करतात . म यय ुगीन धम िवषयक संक पना नंतर येतात.
ि ती त व ानाचा उगम आदाम , एवा यां या मुळपाप हया क पन ेशी संबंिधत आहे.
देवाची आ ा मोड याब ल मानव अंध ( ािहन )झाला हणूनच तो अंधारात चाचपडत
आहे व तो मानवाचा मूळ वभावच आहे. मूळपाप संबंधीची ि ती धमा ची िशकवण हणज े
मानव हा शािपत आहे व याला तारणाची आव यकता आहे हणून इितहास हा मानवी
तरणा या तयारीचा इितहास आहे. मानवी वभावातील पाप हे चांग या मागा ने ( नीितम ेने
)चालून सव चुकांची दु त झाली पािहज े. आिण हेच तारण आहे.
munotes.in
Page 32
इितहासाच े त व ान
32 १. ै याची िशकवण
ऐितहािसक ि ती ा ही ै यावर आधारल ेली आहे. देव हा ै यातून ऐ य असा
आहे. िपता, पु आिण पिव आ मा - िपता जो सव जगा चा िनमा ता असून इितहासकार
आहे. पु जो इितहासाला तारण ा क न देतो व पिव आ मा जो या इितहासाला सतत
पिव क न फूत देतो.
२. ि ती िव ासा या अंितम क पना
ि ती िव ासा या अंितम तीन क पना आहेत.
अ. वैि क - सव मानवजातीला पूणा व था ा होईल .
ब. सशत ता - सात य ठेवणा या ंनाच मु िमळेल .
क. साव कािलक सुख -चांगले आ मे वगा त जातील तर वाईट आ मे नरकात जातील .
३. ि तक ि त इितहासाचा ीकोण
ि ती इितहास हा संपूण तः येशू ि ताचा ज म, यांची िशकवण , याचे मरण व
पुन ि थत जीवन यावर आधारल ेला आहे हे सव देवाचे कटीकरण समजल े जाते व येशु
ि ताचा पूव चा सव इितहास हा ि त तारणा या या ज मा या तयारीचा इितहास
समजला जातो.
आपली गती तपासा
१. म यय ुगीन चच इितहासल ेखनप ती व ि कोण प करा.
४. ि ती इितहासल ेखक :
इ.स. ितस या शतका या पूवा धा त झालेला से सटस यूिलयस आि कानस (Sextus)
Julius Africanus) हा म यय ुगातील पिहला ि ती इितहासकार मानला जातो. तोवर
चलीत असल े या िभ न ीक व रोमन कालगणना प त चा बायबल मधील घटना माशी
सम वय साध याचा य न याने आप या Chronographia ा ंथात केलेला आढळतो .
अ. युसीिबयस (Euseblus)
ि ती धम िन इितहासल ेखनात युसीिबयस (इ. स. २६०-३४०) याचे मह वाच े थान
आहे. याचे वा त य पॅले टाईनम य े होते. येथे रोमन जगातील सवा त समृ ंथालय होते.
येथे उपल ध असल े या मौिलक ंथांचा सखोल अ यास क न युसीिबयसन े चार िस
ंथ िलिहल े. Chronographia हा चच चा पिहला मह वाचा इितहास असून यात िव ा या
िनिम तीपास ूनचा इितहास ंिथत केलेला आहे. ा िलखाणात त कालीन ात असल े या
इिज शीयन , सुमे रयन, ीक, रोमन व बायबलमधील अशा सव कालगणना प त चा
सम वय साधून कालिनधा रण केले आहे. पुढे ा ंथाचा जेरोम याने लॅिटन भाषेत अनुवाद
केला. पा ा य जगावर या या पडले या भावाम ुळे कालगणन ेत एकसू ता िनमा ण होऊन
आधुिनक कालगणना प ती उदयाला आली. Ecclesiastical History हा याचा दुसरा munotes.in
Page 33
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
33 ंथ होय. दहा भागात श दब केले या या ंथात चच चा िचिक सक आढावा घेतलेला
आहे. Life of Constantine हा रोमन स ाट कॉ ट टाईनचा च र पर ंथ असून तो
काहीसा शंसापर झाला आहे. सव घडामोडी पूव िनयोिजत असता त, रोमन सा ा य हा
देखील ि त ज माप ूव चा पूव िनयोिजत भाग होता असे भा य तो करतो . Lives of the
Martyrs हा हौता य प करल े या ि ती संता या काया वरील ंथ चम कार कथांनी
भरलेला आहे. पुढे अशाच कारची संतच र े ि ती धम गु ंनी िलिहली . यापैक जेरोम
याने िलिहल ेले स ट पॉलच े च र िवशेष उ लेखनीय आहे. चच चा प तशीर व अ यास पूण
इितहास िलिह याम ुळे युसीिबयसला "ि ती धम िन इितहासाचा जनक ' असे संबोध यात
येते.
ब. स ट ऑग टीन (Saint Augustine इ.स. ३५४-४३०)
स ट ऑग टीन हा ि ती इितहासल ेखन परंपरेतील अ ग य इितहासकार मानला जातो.
ज मान े गैरि ती असला तरी ि ती धमा चा अंिगकार के याने याला असीम मानिसक
वा य िमळाल े असे तो सांगतो. The Confessions हा याचा आ मच र पर ंथ
असून यात अितशय ांजलपण े आपली आ याि म क वाटचाल याने विण ली आहे. मा
ऑग टीनला िस ी िमळव ून देणारा ंथ The City of God हा होय. इ. स. ४१३ ते
४२६ ा तेरा वषा या कालावधीत सुमारे १२०० पृ ांचा हा ंथ बावीस भागात िलिहल ेला
आहे. इ.स. ४१० साली गाँथ आ मका ंनी रोमवर ह ले क न या रोमन सा ा या या
वैभवशाली क थानाची नासध ूस केली. या दुद वी घटनेसाठी ि ती धमा वर ा धमा ने
ाचीन देवदेवतांकडे पाठ िफरवली हणून या देवदेवतांनी रोमला िश ा केली, असा
दोषारोप काही ि ती धम िवरोधक क लागल े. ा आरोपाच े खंडन कर या ची िनकड
धम िन ऑगि टनला तीत झाली व या हेतूने याने The City of God हा पका मक
ंथ िलहीला . या ंथात याची मानवा या इितहासािवषयीची ताि वक भूिमकाही प झाली
आहे. ा िव ात दोन महानगर े आहेत एक नगर परमे राचे असून, चच हे याचे लौिकक
जगातील ितिनधी आहे. हे िचरंतन ेमाने भरलेले असून या ेमाची अनुभूती व उदा
आि मक , आ याि मक ानाची , परमे राची ा ी चच या मा यमात ून होते. दुसरे नगर
हणज े लौिकक जग, ही सैतानाची िनिम ती आहे. याची िनिम ती पिह या पापात ून, पिह या
मानवान े आदमन े ई री आशेचा भंग क न केले या पापात ून झालेली आहे. यामुळे ते नगर
पापान े, अिन दु वृ ीने भरलेले आहे, नाशव ंत आहे, तर दैवी श च े नगर िनरामय
आनंदाने, ेमाने भरलेले िचरकालीन व पाच े आहे. अखेर या यायिनवाडा या िदवशी
दु लौिकक जगाचा अंत होणार आहे. असा परमे राचे व चच चे मह व ितपािदत करणारा
िवषय ऑगि टनन े नगरां या पका ार े मांडलेला आहे. म यय ुगीन िख ती त व ानाचा
भावी आिव कार या ंथात आढळतो असे मत िवल ड्यूरंट यांनी य केले आहे. रा य
हणज े लौिकक जगाती ल शासक य यं णा व चच यातील पर परस ंबंधाचे प ीकरण
ऑग टीनन े या ंथात केलेले असून, याच बीजा या आधार े पुढील कॅथिलक धम गु ंनी
धम िन रा याचा िस ांत- धािम क श प ुढे शासन स ा गौण अस याचा िस ांत
ितपािदत केला.
ऑगि टनन े ा ंथात केवळ परमे राचा न हे तर मानवाचाही िवचार मांडला आहे. मा
या या मते मानव अपूण आहे. याला बु ी असली तरी परमे रा या मदतीिशवाय व munotes.in
Page 34
इितहासाच े त व ान
34 कृपेिशवाय तो कोण याही काया त यश िमळव ू शकत नाही. पिह या पापा या प रणामाम ुळे
तो आप या इ छेनुसार काय कर यास असमथ बनला आहे. यामुळे पावलोपावली
परमे रा या कृपेची गरज याला भासत े. परमे र मानवी जीवनाच े िनयोजन व िनयं ण
करतो . परमे राला अशा रीतीन े मानवी जीवना या क थानी बसिव याची परंपरा
ऑगि टनन े घालून िदली व तीच पुढे कायम चालिवली गेली. अशा आशया या िलखा णाला
दैववादी (patristic) असे िब द लाव यात येते. ऑगि टन या िलखाणात ून मानवी
जीवनातील घडामोडी च ाकार गतीने न हे तर सरळ रेषेत चालतात (Linear) हे ि ती
त व ानाच े मेय प होते.
ऑग टीनन े घालून िदले या पायंड्यानुसार पका या आधार े लेखन करणा रे पाच या व
सहा या शतकातील दोन िस इितहासकार हणज े ेगरी द ेट व आयसीडोर हे होत.
यांनी ि ती धम िवचार पका ं या मा यमात ून मांडला. यानी पिव व अपिव धािम क व
लौिकक अशा दोन भागात इितहासाची िवभागणी केली. ि ती धम त वांना पोषक ठरेल
अशी मानवी जीवनाची मांडणी यांनी केली. सहा या शतकात झाले या डायोनीसीअस
ए सीगस (Dionisius Exigues) याचे ि ती धम िन िलखाणाला केलेले मह वाच े
योगदान हणज े याने ि ताचा ज म हा मानवा या इितहासातील िवभाजन िबंदू मानून
घटना ंची मांडणी ि तपूव व ि तो र अशा कार े केली. पुढे तीच कालगणना प ती
ढ झाली.
क. बीडे (Bede - इ.स. ६७३-७३५)
इं लंडम य े होऊन गेलेला यातनाम ि ती इितहासकार होय. तो धम शा ाचा अ यासक
आिण गिणत , िव ान , याकरण इ यादी िवषयातही कांड पंिडत होता. इितहासाबरोबरच
ा िवषया ंवरही याने िवपुल िलखाण केले. याचा सवा त मौिलक ंथ Ecclesiastical
History of the English Nation हा होय. रोम, जम नी, गॉल अशा िविवध देशांतून
िमळिवल े या मािहती या आधार े याने हा ंथ िलिहला . िवषया या िववेचना या ओघात
संबंिधत कागदप ा ंतून अिधक ृत अवतरण े तो देतो. य डो या ंनी पािहल े या घटना ं या
न दी यात केले या आहेत. यामुळे पाच भागात लॅिटन भाषेत िलिहल ेला हा ंथ
धम िन ेबरोबरच वा तवावर आधारल ेला िदसतो . इ.स. ५९७ पासून ७३१ पय त या
मह वा या घटना ंचा ा ंथात आलेला तपशील िव ासाह मानला जातो. िशवाय याची
लेखनश ैली नीरस व रटाळ नसून भावी व आकष क आहे. ऐितहािसक स याच े मह व तो
जाणतो . "अस य िलखाण परमे राला वीकाराह ठरणार नाही." आिण मा या लेकरांनी
अस य वाचाव े हे मला खपणार नाही' ा या या िवधानांव न याचे ऐितहािसक स या या
मह वाच े आकलन प िदसत े. On the Reckoning of Time हा याचा यापक
इितहास िवषयावरील ंथही िवषया या व शैली या ीने मोलाचा मानला जातो. याला
'इंि लश इितहासल ेखनाचा जनक ' मानल े जाते. या या िलखाणातील िवषयाची खोली ,
यापकता व सािहि यक शैली यांसाठी जे. ड लू. थॉमसन ा इितहास समी कान े याची
शंसा केली आहे.
अशा धम िन इितहासल ेखना या मुख वाहाबरोबरच थोड्या माणावर का होईना , परंतु
लौिकक िवषयावर लेखन करणार े काही इितहासकार सहा या शतकान ंतर होऊन गेले. munotes.in
Page 35
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
35 यात सहा या शतकातील कॅसीओडोरस (Cassiodorus) याचा History of the Goths
याच कालख ंडातील ोकोिपअस (Procopious) याचा History of Our Own Times
ा ंथाचा उ लेख आव यक ठरतो. सहा या शतकापास ून इं लंडमधील काही धम गु ंनी
वािष क घटना ं या न दी कर या स (Annals) ारंभ केला. ा न दी कालिनद शासह होत
अस यान े पुढील िपढ्यांना त कालीन घटना ं या मािहतीसाठी अशा वािष क मोला या
ठर या . अशा िलखाणाच े रचड होवडेन (Richard Hoveden) याचे The Annals of
English History हे उ म उदाहरण होय. या बरोबरच िविश देशात िकंवा शहरात
घडले या घटना ं या न दी कर याची थाही इं लंडमधील काही मठवािसया ंनी सु केली.
म यय ुगा या उ राधा त अशी िविश देशातील घडामोड ची इितवृ े मोठ्या माणावर
िलिहली गेली. तसेच मोठ्या नगरांची इितवृ ेही श दांिकत झाली. अशा इितवृ ांत
Chronicle of London, Chronicle of Florence ही मािहतीप ूण हणून िवशेष
उ लेखनीय ठरतात .
धम यु ांचा ारंभ झा यान ंतर ि ती जगाचा संबंध युरोप बाहेरील अ ात जगाशी
आ याम ुळे ि ती मनाच े ि ितज िव तारल े. अरब सं कृतीचा प रचय होऊन न या
िवचारा ंचे फुरण होऊ लागल े. यामुळे अकरा या शतकापास ून या लेखनात धम िन ा व
लौिकक िवषयाचा काही अंशी सम वय आढळ ून येतो. अशा िलखाणात बारा या
शतकातील जम न लेखक ओटो (Otto) या या The Two Cities ा जागितक
इितहासावरील ंथाचा उ लेख मह वाचा ठरतो. यात याने िव ा या िनिम तीपास ून
पिह या धम यु ापय तचा लौिकक घडामोड चा इितहास धािम क ि कोणा या सा यात
बसिवला आहे. याचे िलखाण िचिक सक असून यात चम कारा ंना थान िदलेले नाही.
याने िलिहल ेले जम न स ाट पिहला ेड रक याचे च र िस आहे. यात तो ेड रक
बरोबरच या या काही समकािलना ंची मािहती िचिक सकपण े देतो. मु य हणज े
ेड रक या पोपशी झाले या भांडणाच े िववेचन करताना काही मूळ कागदप ा ंतील व
ेड रक या भाषणा ंतील उतारे तो उ ृत करतो . याव न इितहासिवषयीची याची जाण
य होते. हणून जे. ड लू. थॉमसन यांनी याला 'इितहासाचा पिहला िचिक सक
भा यकार असे संबोधल े आहे.
ड. जम न त व योहान हेड र (१७४४ १८०३ )
या या मते, सव मानवा ंची उ प ी एकाच मुळापास ून होत अस यान े धम त वान ुसार सव
माणस े पर परा ंचे बंधू असतात ; हणून मानवाम य े शारी रक व वांिशक पायावर जे भेद केले
जातात याचा हेड रने िध कार केला आहे. याचे इितहासाच े त व ान गती या
िस ांतावर आधा रत आहे. या या मतान ुसार जगाचा इितहास हा साकार होणा या
ई रा या संक पश ची पूत ता आहे आिण ित यात येक रा ीय समूह मानव जातीचा
इितहास घडिव या या कामात आपली वैिश ्यपूण कामिगरी बजाव ून भर घालीत असतो .
लेिसंग, हामीन , गोयथ े, याकोबी यांनी इितहासाम य े धम शा ा या आधार े मानवी
मनो यापार शोध याचा य न केला. िशवाच े (God) ान मानवाला यां या दया या
साहा यान े िमळत े. याला िशवाम ुळेच अंत ा नाचा माग िमळतो . हे त व इं लंडमधील munotes.in
Page 36
इितहासाच े त व ान
36 'रोमॅि टक कालख ंडा या ' (१७९८ -१८३४ ) काळाशी संबंिधत आहेत. या िवचारसरणीचा
भाव या या त व ानावर पडलेला िदसतो .
इ. योहान िफ ट े (१७६२ -१८१४ )
यानंतर मह वा चा त व हणज े योहान िफ ट े (१७६२ -१८१४ ) यानेच जम नीम य े
रा भ , वदेश ेम, रा ीयता , अि मता जागी कर याचा मोठा य न केला. या
संक पना ंम ये दैवी अिध ान असत े अशी याची मुख धारणा आहे. जम न लोकां या
े वाची क पना याने मांडली. जम न रा वादाचा पाया िफ टेने घातला . िफ टेने
िच ादाला तक शा ाच े व प िदले. यां या मते, ई र ही गितमान नैितक ि या आहे.
अशा ई राभोवती इितहास िफरतो . ही िफ टेची धम शा वादी संक पना .
फ. ि िडश शेिलंग (१७८५ -१८५४ ) या या मते, इितहासात धम आिण धािम क ा
या मूलभूत असतात . कोणत ेही काय कर यास त व ान असमथ असत े हणून धम हा
त व ानाप े ा े असतो .
ग. गेओग हेगेल (१७७० -१८३१ ) याने इितहासाम य े 'परम सत्' ची संक पना मांडली.
हेगेलची ं िवलासी प त (Dialectical System) जग मा य आहे. जगात जे घडते ते
ई री संकेता माण े घडते असे हेगेल या इितहासिवषयक त व ानाच े सार आहे.
युरोपमधील ई रशा ीय िस ांताला पिहला मोठा ध का िदला तो काल मा स ने. धम ही
अफूची गोळी आहे असे हणून मा स ने धम ही संक पना बाजूला सा न कमा ला ाधा य
िदले.
आतापय त आपण म यय ुगीन युरोपीय धम शा ीय ि कोण पािहला . आता आप याला
भारतीय धम शा ीय ि कोणाची मािहती यावयाची आहे. अनु मा या ीने ाचीन
कालख ंड आधी देणे आव यक आहे परंतु एकदा युरोपीय धम संक पना पािह यावर
अनु मान े ाचीन व म यय ुगीन भारतीय धम शा ीय इितहासिवषयक ि कोण
आप याप ुढे मांडता यावा हणून अनु माशी असा समझोता केला आहे.
आपली गती तपासा
१. ि ती इितहासल ेखकांचा धम शा ीय ि कोण िलहा.
३.२.५ भारतीय धम शा ीय (िहंदू) ि कोण
ाचीन भारतीय िव ाना ंचा इितहासाकड े पाह याचा धम शा ीय ि कोण कशा कारचा
होता. यािवषयी खूप मोठ्या माणात संशोधन झाले आहे. िवशेषतः ि िटश भारताम य े
आ यावर या िवषयावर संशोधन सु झाले. या े ात ि िटशा ंनी पिह यांदा संशोधन
के यामुळे सु वातीस यां या भारता या इितहासास ंबंधी असणा या ि कोणाचा िवचार
क व नंतर याच िवषयावर भारतीय ा य िव ा पंिडतांनी (Orientalist) कसा िवचार
केला ते पाह . ि िटश ा य िव ा पंिडतांनी (Indologist) जरी प श दांत धम शा ीय
ि कोण मांडला नाही तरी यांनी ाचीन भारताच े अंतरंग शोध याचा य न केला ही
बाबस ु ा अितशय मह वाची आहे. munotes.in
Page 37
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
37
ि िटशा ंनी भारताम य े ा य िव ेचा अ यास कर याप ूव दोन हेतू डो यासमोर ठेवले होते.
(१) ि िटशा ंची िज ास ू वृ ी (Spirit of Enquiry) ( २) सं कृत भाषेचा अ यास करणे हे
होते. हे दो ही हेतू भारताम य े ि न धमा चा सार करणे या हेतूने े रत होते.
रॉब टो डी नोिबली (१५७७ -१६५८ ) हा पिहला युरोपीय सं कृत पंिडत. याला 'जेसुईट
ा ण ' असे हणत असत . नंतर जम न जेसुईट फादर हेि च थ ाने सं कृत भाषेवर
चंड भु व िमळिवल े. अशाच कार े जेसुईट हॉ झलड ेन, फादर पॉिलनस इ याद ची नावे
यावी लागतील . िमशनरी लोकांम ये िफिलपी ससेटी (१५४४ ते १५८८ ), च िमशनरी
िजन बेली (१७३६ ते १७९९ ) यांचा उ लेख न करणे अ यायकारक होईल. परंतु ा य
िव ा संशोधनाची खरी सु वात िविलयम जो स या यापास ून झाली. याने १७७४ साली
रॉयल एिशयािटक सोसायटी 'ची थापना केली. जो सला 'भारतीय ा य िव ेचा जनक '
मानतात . यांचे काय तीन े ांत िव ाना ंनी मा य केले आहे.
१. इंडो-युरोपीय भाषांचे मूळ याने शोधून काढल े.
२. सॅ डर कोटस हणज ेच चं गु मौय हे यानेच शोधल े.
३. कािलदासा या शाकुंतलचे इं जीम य े भाषांतर क न इंि लश व युरोपीय जनतेला
बहाल केले. जो सन े ाचीनकालीन धम व त व ानाचा अ यास क न धम शा ीय
ि कोण भारतीया ंना बहाल केला. याने गीत-गोिवंद, िहतोपद ेश िस क न
भारतीया ंचा ि कोण जगाप ुढे मांडला. चाल स िविक स (ज म १७५० ) याने
भगव गीत ेचे इं जीम य े भाषांतर केले. िविक सन े सं कृत भाषेचे याकरण िस
केले. रॉबट सन याने भारतीय त व ान व सािह य इं जीम य े आणून ाचीन
भारतीया ंची युरोपीय जनतेला त डओळख क न िदली. भगव गीत ेमधून जगाला
परमे राचे मह व पटवून ावयाच े आहे असा अथ रॉबट सनने लावला . परमे र एकच
आहे असा अथ रॉबट सनला िदसला . याने ा णा ं या काया चे कौतुक केले आहे.
ग. ज. वॉरेन हेि टं जने सु वाती या ा य िव ा पंिडतांना ो साहन िदले. यानंतर
कोल ूक, िव सन ि सेस यांनी आपाप या परीने िहंदू धमा त परमे र व याचे अि त व
शोध याचा य न केला. जे स ि सेपने (१७८९ ते १८४० ) अशोका या िशलाल ेखाचे
वाचन केले, नाणकशा ाचा पाया घातला . मॅ स मु लर, मोिनयर , िविलय स यांनी सं कृत
भाषा, भारतीय त व ान यांची ओळख क न घेऊन भारतीय इितहास व धम शा यांचा
संबंध थािपत क न दाखिवला .
ाचीन भारतीय सािह याम य े असणारा धम शा ीय िवचार अनेक भारतीय िव ाना ंनी
जगाप ुढे आणला . याम य े ो. डी. आर. भांडारकर , ो. के. पी. जय वाल , ो. आर. सी.
मुजुमदार, रे चौधरी , पी. सी. बागची , जे. एन. बॅनज , कृ णा वामी अ यंगार, के.ए.
नीलक ंठशा ी , दीि तार , महािल ंगम्. के. के. िप ल े, सी. एस. ीिनवासाचारी , पा. वा.
काणे, फादर हे ी हेरास, बा. वी. िमराशी , ए. एस. आळत ेकर इ. िव ाना ंची नावे घेणे
आव यक आहे. ाचीन भारतीय िव ाना ंम ये शु ाचाय व शु नीतीम य े रा या या munotes.in
Page 38
इितहासाच े त व ान
38 िनिम तीला दैवी िस ांताची जोड िदली आहे. रा य ही दैवी देणगी आहे असे शु ाचाय
सांगतो.
रा या ची स ांगे ही मानवी देहा या स ांगाशी जोडून दाखिवता येतात. राजा हा शरीरावर
असणा या म तका माण े मह वाचा आहे. मं ी हे य या डोळयासारख े आहेत. राजिम
हे कानासारख े आहेत, खिजना हणज े राजाच े मुखच होय. राजाच े हात हणज े िक ल े होत.
थोड यात , शु ाचाया ने राजाची व स ांगाची तुलना केली आहे. रा य िनिम तीचा दैवी
िस ांत मांडत असताना शु ाचाया ने, देव व रा य यांची तुलना केली आहे. परमे राने इं ,
वायू, अ नी, सूय , व ण, चं व कुबेर यां यापास ून एकेक गुण घेऊन रा य िनमा ण केले असे
शु ांनी हटल े आहे. राजाम य े दैवी अंश असतो असे शु ाचाया चे मत आहे. राजान े
करावया या कत याशी शु ाने दैवी काय प तीशी सांगड घातली आहे. राजाची िनवड होत
असताना काही िनकष सांिगतल े आहेत, उदा. राजा हा सवा त वडील मुलगा असावा . याला
कोण याही कारचा रोग नसावा . या माण े महारोग , मुकबिधर , आंधळा, षंढ इ. वैगु य
या या िठकाणी नसाव ेत. राजास ंबंधी शु ाचाया ने वेगळा िस ांत मांडला आहे. याला
शु ाचाया चा साव भौम वाचा िस ांत हणतात . याची साव भौम वाची संक पना राज वाच े
मूळ, राजाच े पद आिण राजाची कत ये या तीन गो ीवर आधा रत आहेत.
१) इं , वायू इ. देवतां या शा त अंशांनी राजाची िनिम ती होते. या ज मातील तप या
आिण पूव ज मातील पु य यामुळे राजा साव भौम व गाजिव यास पा ठरतो.
२) राजाच े थानच असे असत े क , यामुळे याला आपोआप साव भौम व िमळत े.
३) कत य पालन ही या या साव भौम वाची कसोटी . ती सात देवतांची पृ वीवरील पे
माता, िपता, गु , बंधू, िम , कुबेर यां याशी कसा वागतो यावर अवल ंबून असतात .
कारण ही सातही थळे देवतांची पे आहेत असे शु मानतो . शु ाने रा याची तुलना
" कृती'शी केली आहे. मजेशीर बाब अशी क िशवाजी महाराजा ंनी शु नीती माण ेच
आपल े मंि मंडळ बनिवल े. महाभारताम य े रा या या िनिम तीब ल दोन िस ांत
मांडले आहेत. यानुसार रा या ं या िनिम तीपूव जग हे वगा माण े सुखी, शांत होते.
याला सुवण युग असे हणतात . ते हा रा य ही संक पना न हती . हळूहळू जगात
दुगु णांचा िवकास झाला व यामध ून रा याची िनिम ती झाली. हणज े रा याची िनिम ती
ही दैवी देणगी आहे. लोकांनी देवांना िवनंती क न राजाची मागणी केली हणज े
राजाची िनिम ती हीसु ा दैवीच मानली आहे. जनतेने राजाला इं , यम, व ण यांचे
पृ वीवरील प मानून या या आ ांचे पालन करावे. मनु मृतीम य े ही राजाची
िनिम ती दैवी मानली आहे. रंजलेली, गांजलेली जा देवास भेटली व यांनी
आप याला दु:खातून सोडिव यासाठी कोणालातरी पाठवाव े अशी मागणी केली व मग
याने राजाला पाठिवल े हणून राजाची िनिम ती ही दैवी आहे. रा याची िनिम तीसु ा
दैवीच असत े असे मनु मृती मानते. कौिट यान े मा राजा व रा या या िनिम तीबाबत
यवहारी ि कोण वीकारला आहे. भगव ीत ेम ये अवतारा ंची क पना मांडली आहे.
िव णूचे आठ अवता र असून ते अनु मे म य , कूम , वराह, नरिसंह, वामन, परशुराम,
राम व कृ ण, बु व कलंक अशा मान े पृ वीवर आले व यांनी भ ांची संकटे दूर
केली. गीतेम ये हटल े आहे क जे हा जे हा धमा ला लानी येते ते हा परमे र अवतार munotes.in
Page 39
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
39 घेतो. या अवतार क पन ेपैक शेवटचा अवतार कलंक तेवढा हो याच े बाक आहे. िहंदू
धमा त चार पु षाथा ची धम , अथ , काम, मो ाची क पना मांडली आहे. अनेके र
वादाची संक पना िहंदू धमा त सांिगतली आहे. चार युगांची संक पना कृत, ेय, ापर
व कली युगांची क पना भारतीय धम शा ान े मा य केली आहे. स िचरंजीवांची
संक पना िहंदू धम शा ान े मा य केली आहे. परशुराम, अ थामा , बळी, यास,
हनुमान, िवभीषण व कृप हे िचरंजीव आहेत. हे सव कोण या ना कोण या कारणान े
धम शा व भारतीय इितहासाशी जोडल ेले आहेत. या िचरंजीवांपैक काह चा संबंध
य इं पद िमळिव याशी आहे. उदा. बळी, िवभीषण व कृपाचाय , परशुरामाचा
संबंध कोकण , कोकण थ व पृ वी िनः ि य कर या या ि य ेशी आहे. ो. रोिमला
थापर यांनी 'इितहास -पुराण परंपरेसंबंधी' िववेचन केले आहे. याम य े यांचे ाचीन
भारतास ंबंधी काही िवचार पुढील माण े -'शतपथ ा ण ' म ये मनुसंबंधी पुराणकथा
आहे. हा म य िस ांत भारतीय क पन ेचा संबंध सुमे रयन पुरा या क पन ेशी
जोडणारा आहे. मनूचा वडील मुलगा इ वांकू याने सूय वंशाची थापना केली. याम य े
पुढे राम अवतार झाला. म य पुराणाचा संबंध िव णु अवताराशी आहे, ऋ वेदाने चार
वषा चा उगम िदला आहे, हा तर भारतीय समाजरचन ेचा १९५५ पय त भाग बनून
रािहला होता. पु षसू ाची िनिम ती ही ाचीन भारतीय वण यव थ ेशी संबंिधत आहे.
पुराण कथानी समाजामधील िविवध गटांना एक बांध याच े काय केले. बौ
सािह यामध ून शा य , िल छवी , म ल व कोलीयया जमातीचा उगम समजतो . या
कथांसाठी 'च ेिनयम ' ही संक पना मा य केली आहे. महाका या ंना ऐितहािसक दजा
ा झालेला आहे. ते नुसतेच सािह य मानल े जात नाही. इितहास पुराण ही परंपरा
खास भारतीय आहे. पुराण परंपरा त डी प तीन े अि त वात रािहली . अलीकड े "Oral
Tradition" ला मह व आपण देतो. वण व जाती यांचे अि त व ाचीन काळी होते पण
कोण याही वणा ला राजघराण े आंदण िदलेले न हत े याव न राजेशाही संपादन
करावयाची असत े, वंशदायान े िमळत नाही हे भारतीय इितहासान े दाखवून िदले आहे.
वंशच रतम ् ही लेखन परंपरा इितहास दश न घडिवत े. वंशावळीव न समाजरचना
कळत े. भारतीय यु ही घटना ाचीन कालख ंड ठरिव यास साहा य करते. काळाची
अटळता (Inevitablity) ही ाचीन वा यातील भिव यवाणीमध ून आप याला समजत े.
बौ वा यात 'बदल' या संक पनेची िचती येते. सव साधारण िहंदूंची धम शा ीय
संक पना अशा कारची अस याच े िदसत े. हाच िहंदूंचा धम शा ीय ि कोण होय.
ो. रामशरण शमा हणतात , 'िहंदूंनी उ ा ंितवाद वीकारला नाही तर च ेिनयम
वीकारला .
ो. अनंत सदािशव आळत ेकर यांनी ' टेट अॅ ड ग हम ट इन ए शंट इंिडया' या ंथात
य केलेले काही िवचार आपण पाह . ाचीन भारतामधील ब याच सं थांचा उगम दैवी
श शी जोड यात येत असे. 'महाभारत व िदगिनकाय ' हे धम ंथ जरी िभ न िभ न
काळातील असल े तरी यां या मताम य े सा य िदसून येते. दो ही ंथांम ये सुवण युगाची
क पना मांडली आहे. जगाम य े म याय होता, तो संपिव यासाठी देवाने
कायद ेसंिहता या मानव ा या ंना िदली. कायद ेसंिहतेत अयोनी संभव अशा 'िवरजस '
नावा या पु षाची िनिम ती केली, याला राजेपद बहाल केले. रा या या िनिम तीचा दैवी
िस ांत ाचीन समाजाम य े चिलत होता. munotes.in
Page 40
इितहासाच े त व ान
40
बौ धम या ंचा परमे रावर िव ास नस यान े यांनी रा याचा उगम दैवी घटनेम ये मांडला
नाही.
िजनस ेन या जैन त ववे या या मते, "पूव जगाम य े नंदनवन (भोगभ ूमी) होते, ते हा
क पव ृ मानवा या सव गरजा भागिवत असे. कालांतराने जगात अराजक माजल े, ते हा
पिहला तीथ कर ऋषभनाथान े राजा, अिधकारी , जाती व यवसाय िनमा ण क न समाजाची
थापना केली. नारद, बृह पती मृत नी रा या या िनिम तीचा दैवी िस ांत मांडला आहे.
महाभारताम य े असे हटल े आहे क , परमे रानेच समाजा या र णासाठी राजा पृ वीवर
पाठिवला . ाचीनकालीन सभा व सिमती या जापती या क या आहेत असे मानल े जात
असे. यांची िनिम ती समाजा या उ ारासाठी झाली आहे असे ाचीन िव ाना ंचे मत होते.
राजेपदा या िनिम तीसंबंधी असाच दैवी िस ांत मांडला आहे. पूव देव व दानव यां याम य े
यु े चालू असत . याम य े देवांचा पराभव होत असे, ते हा यांना नेतृ व दे यासाठी
राजेपदाची िनयु देवाने केली हणज ेच राजेपद दैवी आहे अशी ाचीनकाळी धारणा
होती. इं हा देवांचा राजा झाला, याने दानवांचा पराभव केला.
आपली गती तपासा
१. भारतीया ंचा धम शा ीय (िहंदू) ि कोण िलहा.
१. िहंदूंचा धम िवषयक क पना
काही कारणा तव िहंदू त व ाना या इितहासाची क पना तयार करणे कठीण आहे कारण
यातील ऐितहािसक घटना खूपच तुटपुंजा घडामोडी व घटना यावर आधा रत आहेत
.तरीपण ऋ वेद, रामायण , महाभारत आिण पुराणे याम य े अनेक कारची ऐितहािसक
मािहती आपणास िमळत े. परंतु ती बह ता का पिनक कथा व गो ी या पात आढळत े.
उपिनषद े आिण ा णा ं या मते इितहास हणज े घटनेचे मु ाम केलेले वण न होय.
महाभारत हणज े इितहासाच े िव तृत प आहे. अथ शा ाचा िणता कौिट य यां या मते
चार वेद, पुराणे, इितवृ े, आ याियका , उदाहरण े आिण धम शा या सवा तून इितहास
िनमा ण होतो. हणून इितहासाची क पना फार िव तृत अशी आहे. िहंदू ऐितहािसक
क पन ेतून नीतीत व े व नीितशा यांना मह व ा झाले असून ते पुराण व वेदातून कट
होते .
िहंदू क पन ेनुसार ान े िव िनमा ण केले असून तोच याचा पालन करता व नाशकता
आहे .' 'ही क पना अितउ च मानली जाते . यातून गुंतागुंतीचे असे ' क प आिण युग',
कम आिण पुनज न्, अवतार , पु षाथ व वणा माची योजना असे िस ांत मांडले जातात .
munotes.in
Page 41
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
41 १. वैयि क आ था
िहंदू ऐितहािसक क पन ेनुसार येक य ला याचे कत य या या ज मांतरानुसार
पाळावी लागतात .वैयि क कार े िनवड क न आपल े भिवत य घडव याची मुभा आहे.
तरीस ु ा सामािजक मू यांची जोपासना करावीच लागत े.
२. अवतार या क पन ेचा िस ा ंत
िहंदू पौरािणक कथेनुसार देवाने िनरिनरा या वेळी दहा वेळा या पृ वीवर अवतार घेतला
आहे आिण स याला संर ण देऊन अस याचा नायनाट केला आहे. यातून चांगले व वाईट
याम य े संघष होऊन शेवटी चांग याचा िवजय होतो हा िस ा त मांडला आहे.
३. कम
िहंदु व हे फळािवना कम या क पन ेवर जा त भर देते . येक य ला यां या वैयि क
यो यत े माण े कम करावे लागत े पण हे कम वाथा साठी नसून समाजासाठी असत े. कम
करीत असताना फळाची अपे ा बाळग ू नये हा मह वाचा िनयम पाळण े आव यक आहे. कम
करीत असताना डो यासमोर वाथ नसावा . तसेच भौितक गो ीच े आकष ण नसाव े तर
केवळ ते देवासाठी आपण करीत आहोत ही ा असावी .
४. चार आ म
चया म, गृह था म , वान था म आिण सं यासा म हे हे चार आ म आहेत.
सं यासा मात ून मो ा या क पन ेला मह व दे यात आले आहे.
५. िहंदु व तारणाच े तीन माग
१. ानमाग २. कम माग ३. भि माग हे िहंदु व तारणाच े तीन माग आहेत. यातील
कोणताही एक माग प क न य आप या मो साधू शकत े . ाथ ने ारे देवाशी जवळीक
साधून देव कृपा िमळवता येते.
६. डॉ. राधाक ृ णन िहंदु वाब ल ि कोण
डॉ. राधाक ृ णन यां या मते िहंदु व हा िवचार नसून तो जीवनाचा एक माग आहे. ती एक
चळवळ वैयि क वाथा बरोबर परमाथ साधण े व िवशेषतः प रवत त जीवना ार े वतः व
समाजाला प रपूण बनिवण े होय.
७. कालच आिण ई रीस ु संक पना
ाचीन भारतीया ंनी इितहासल ेखनाला फारस े मह व िदले नाही तरीपण इितहासा िवषयी ,
काल वाहािवषयी , ि थ य ंतरे आिण यामागील कालस ू े यांिवषयी पु कळ िववेचन ऋ वेद
काळापास ून पुढे अनेक शतके कर या ंत आले आहे
इतर ाचीन सं कृती माण े भारता ंत सु दा दैवीश वर अढळ िव ास होता .िनसगा त
बदल घडिवणा या देवता या मानवी जीवना या िनयं क हो या . परमे र हा कता करिवता
असून माणस े ही या या हातांतील खेळणी ,बाह या आहेत . आपण काही करतो हणून munotes.in
Page 42
इितहासाच े त व ान
42 काहीतरी घडत असत े असे माणसा ंना वाटते त ामक आहे . उलट परमे र अशा
माणसाकड ून सव क न घेतो हा िवचार िहंदू सं कृतीत मूळ ध न आहे . माणूस हा
परमे रा या वै ीक जीवनाचा एक छोटासा अंश आहे . सव काही आहेत या परमे रा या
लीला आहेत आिण येक घटनेमागे परमे री सू आहे अशी क पना ाचीन भारतीय
सािह यात िठकिठकाणी आढळते.
म वंतर, क प, महायुग, युगधम यांचा सािह या ंतून दीघ िवचार कर या ंत आला आहे .
वा तिवक पाहता ' युग ' ही क पना पाच - सहा वषा ची आहे परंतु पुढे ' युग ' याचा अथ
हजारो , लाखो वषा चा कालख ंड पुराणांनी ढ केला. स य, येता, यापर आिण किलय ुग ही
क पना ढ झाली आिण मानवी समुहांची जीवनाची प दती या युगातील धमा नुसार
िनि त झाले. या काळांत मानवी समुहाचे मा मान े अध: पतन होणार आहे व किलय ुगांत
तर सव वाईट गो ी घडून दु काळ , रोगराई , सु दे, दा र य याची प रसीमा गांठली जाईल
असे भाक त वत व यात आले आहे.
बौ आिण जैन या भारतीय धमा नी ाहमणधमा िव द बंड क न मानवी समुहािवषयी
न या क पना मांड या . ' युग ' या क पन ेत बौ ंथकार हणतो , " एक चांगला शंभर हात
लांब, िततकाच ंद आिण उंच असा भरीव, कुठेही खाच - खळगा नाही आिण असा ध डा
असावा व या याजवळ एका माणसान े येऊन रेशमी कापडान े तो ध डा पुसावा व तो ध डा
िझज यास जेवढा कालावधी लागेल याला ' युग ' हणाव े ". कालच ही क पना ाहमण ,
बौ आिण जैन धमा ने मांडली आहे व वीकारली आहे. िहंदू धमा त परमे र हे च
चालिवतो अशी क पना आहे आिण बौ ,जैन धमा त परमे राचे अि त व नाकारल े आहे
इतकाच फरक आहे. परंतु हे कालच िविश िदशेने आिण गतीने िफरत े यावर सवा चा
िव ास आहे. या ितघांनी या कालच ा ंतून सुटका क न घे यासाठी माग सांिगतल े आहेत.
मो िकंवा िनवा ण हेच ते माग होत. सव सुखदुःखा या पिलकड े जा याची , सव अव था ंतून
बाहेर पड याची गु िक ली हणज े मो होय. मो िमळिवल े या िकंवा िनवा णपद ा
झाले या य ला कालच ाच े काय ? पण याम य े एक िवचार केला आहे व तो हणज े '
कालच ' ही क पना वीकारली आहे . फ वैयि क पातळीवर केले या य ना ंतून
माणूस या कालच ा ंतून वत: ची सुटका क न घेऊ शकतो असे हटल े आहे.
आपली गती तपासा
१. िहंदूं या धम िवषयक क पना काय हो या?
३.२.६ मुि लमा ंचा धम शा ी य ि कोण
१. मु लीम िवचारव ंत
मु लीम इितहास परंपरेम ये धम शा ाला अ थान आहे. मु लीम इितहासपर ंपरेम ये
पुढील िवचारव ंत होऊन गेले.
munotes.in
Page 43
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
43 अ. फाराबी (८७० - ९५०)
फाराबीन े राजक य िवचार मांडले. फाराबीन े िपतृस ाक रा यप तीचा िस ांत मांडला.
साव भौम वा ब ल याने बारा गुणांची मािलका सांिगतली आहे. याने श िस ांत, स ि य
िस ांत व सामािजक ंसंिवदा िस ांत मांडले.
ब. मावद (९७४-१०५८ )
मावद न े खिलफाला परमे राचा पृ वीवरील ितिनधी मानल े आहे. मावद हा शाफ
मृितसं दायाचा पुराणमत वादी त व होता. या या मते, 'इमामपद ' हे जगात 'स य' आिण
'क याण ' नांदावे हणून परमे राने िनमा ण केले आहे. इमामन े धम संर ण व राजक य संबंध
संर ण केले पािहज े असे मावद च े मत होते.
क. िनजाम उल-मु क तूसी (१०१७ -१०९१ )
तुसी या मते, परमे र मानवाला राजेपद दान करतो . याचे काय यो य रीतीन े व
समाधानकारक रीतीन े पार पाड यासाठी परमे र याला आव यक ती स ा देतो असे
तुसीला वाटते. परमे राने िदले या स ेला तुसी ' ित ा ' (Prestige) हणतो .
ड. घझाली (१०५८ -११११ )
घझाली केवळ भौितकवादाप े ा आ याि मक आनंदाला जा त मह व देतो. रा यातील
काय ाला इ लामी काय ाची मंजुरी असली पािहज े असे घझाली मानतो .
इ. इ न खलद ून (१३३२ -१४०६ )
इ न खलट ूनने चार िस ांत मांडले. यापैक एका िस ांताम य े काही बाबतीत धम हा
रा याचा पाया होय असे घझाली मानतो. कुराणाम य े राजा व रा या या िनिम तीसंबंधीचे
दैवी िस ांत मांडले आहेत. िझयाउ ीन बरानी , शमसु ीन िसराज आिफफ यांनी
इितहासाम य े धम शा शोध याचा य न केला. शमसु ीन आिफफन े हटल े आहे, येक
य न े आप या पापाचा पाढा वाचून परमे राला शरण जावे. सवा नी परमे राला घाबराव े.
परमे राचे िठकाणी याय व शहाणपण मानवाला िमळत े. नीच माणसा ंना त ड दे याचे
साम य मानवाला परमे रावरील िव ासान ेच ा होते.
आपली गती तपासा
१. मुि लमा ंचा धम शा ीय ि कोण सांगा.
२. इितहासा तील इ लामची क पना
सात या शतकात अरेिबयाम य े इ लाम धम थापन झाला. शेवटचा व महान संदे ा महंमद
ांना झाले या कटीकरणावर इ लामचा इितहास आधरल ेला आहे. इ लाम हणज े
ई रास पूण पणे शरण जाणे.
munotes.in
Page 44
इितहासाच े त व ान
44 अ. त वे
१ . देव ऐ य असून याची इ छा माण आहे .
२ . िनिम तीचा इितहास व परंपरा
३ . उपदेश िनयम व या या धािम क पालनाच े मह व
ब. कुराण
ई र ा ी देणारा ंथ पिव असून इ लामचा हा मह वाचा ंथ आहे .कुराणातील घटना
ख या असून यावर ा असण े मह वाच े आहे कारण इ लामम य े ेला मह व आहे.
क. अ ला
इ लामन ुसार अ ला हा एकमेव देव आहे .तोच म यवत असून सव काही या या ार ेच
आहे . कुराणातील येक अ याय हा अ ला क याणकारी व दयाळ ू आहे या वचनान े सु
होते. अ ला सव समथ ,शि शाली , ानी व दयाळ ू आहे. आिण तो सवा त े आहे. तोच
िनमा ण कता व तारणकता आहे.
ड. देव मानव सबंध
इ लाम माण े मानव हा देवाचा ितिनधी आहे .देवाशी अ याि मक संबंध मानवाला
जोडता येतो. देवाला मानवािवषयी आ था व ेम आहे हणून देवाने अनेक संदेश
संदे ्या ार े मानवाच े माग दश न केले आहे. हणूनच देवाची इ छा माण मानून मानवान े
देवाचे सव िनयम पाळल े पािहज ेत.
इ. गुणांचे मह व
इ लाम म ये अनेक गुणांचे मह व सांिगतल े आहे. ामािणकपणा , न ता , मा, धैय ,
आ था , सहनशीलता व उ च नीितम ा या गुणां या ारे मानव देवा या इ छेनुसार जीवन
घडवू शकतो .कुराण मानवास इतर धिम याबरोबर समानत ेने व पासा बंधुभावान े वाग याची
िशकवण देते. इ लाम समूह जीवनाला मह व देतो व मूित पूजा िनिष मानतो .
३. सुफ सं दाय
मु लीमकालीन धम शा ीय संक पना ंचा िवचार करीत असताना आप याला सुफ
सं दायाचा िवचार करावा लागतो . सुफ सं दाय हा इ लाममधील गूढवादाचा िनद श
करतो . हा मुसलमानी सव रवादी गूढवाद आहे. दयाधन परमे राला पूण पणे शरण जाणे व
परमे र संपूण जगात भ न रािहला आहे यावर िव ास ठेवणे हे सुफ सं दायाच े मु य सू
आहे. म का व मिदना येथील सुरा आ याि मक भावन ेने व यागा या क पन ेने भ न
गेले या असत . आ मसमप ण व याग या त वांचे ितिब ंब या सुरामधून िदसून येते. सुफ
सं दायाम य े ईशिच ंतन, नामो चार व ाथ ना यावर अिधक भर दे यात आला आहे.
ई रा या अि त वावर सुफ ची पूण ा आहे. यांना अ ैताची क पना आहे. फना
(िनवा ण), सलूक (अ ांग माग ), मराकबा (राजयोग ), करामत (अलौिकक श चा वापर) ही munotes.in
Page 45
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
45 चार त वे मुफ पंथाची खास वैिश ्ये आहेत. मानव व परमे र यांचे संबंध ई रिनिम त
मानल े आहेत. परमे राचे ितिब ंब िनसग व मानव या दो ह म य े िदसत े.
आपली गती तपासा
१. इितहासातील इ लामची क पना सांगा.
४. मोगलकालीन धम शा ीय संक पना
िद ली या सुलताना या राजक य परंपरा, तुक व पिश यन परंपरांचा वारसा मोगला ंना
िमळाला होता. िहंदूंचे राजक य िवचार व प ती यांचाही यां यावर भाव पडलेला
आप याला िदसतो . मोगल रा य हे धम स ाक रा य होते. बाबराची राजपदाची क पना
हणज े तैमूरलंग व च गीजखान यां या िवचारा ंचा प रपाक होता. वंशपरंपरा राजस ेवर
बाबराचा िव ास होता. बाबरा या िवचारान ुसार ई री अंशावर याचा िव ास होता.
बादशहा हणज े परमे राची सावली मानली जात असे. अकबरान े अकबरनामा व ऐने
अकबरीम य े राजेपदाची क पना मांडली आहे. धम िनरपे त व, सूया पासून राजाची
झालेली उ प ी व राजामधील ई री अंश यावर अकबराच े राजपद अवल ंबून आहे. ही स ा
ई रिनिम त अस यान े याला िनरंकुश साव भौम वाचा गुणधम असतो असे मानतात , राजा
हा ई री अंश आहे ही क पना मोगला ंना मा य आहे. या क पन ेवर िहंदूंचा भाव िदसतो ,
जा हणज े राजाकड े िदलेली अनामत आहे. राजान े यांना ेमाने व आपुलक न े वागवाव े.
सव च मोगल बादशहानी या त वांची अंमलबजावणी केली असे न हे तर औरंगजेबा या
काळात धमा ध बादशाही आप याला िदसत े.
३.३ आदश वादी ि कोण (िच ाद ) (Idealistic School)
३.३.१ आदश वादाचा अथ
आदश वाद हा इतर सव ऐितहािसक संक पन ेपासून वेगळा आहे . नैितक व आ याि म क
िति या हणून आदश वादाकड े पािहल े जाते. आदश वादावर पिहल े प व य हे ीक
त व ानी लेटो या महान िवचारव ंताने ५ या शतकात केले होते . यांने िवचारा ंचे मह व
ओळखल े होते. या वेळेला य जवळ असल ेले ान हे िचिक साव ृ ीचे असत े, या
वेळेला या य च े िवचार हे शा त व दीघ काळ िटकणार े असतात ही भावना लेटोने
अि त वात आणली . लेटोचेच िवचार पुढे हेगेल ांनी आदरणीय ि कोनात ून १९ या
शतकात मांडले. यांनी सांिगतल े क " शा त व पुरोगामी िवचार हे कोण याही काळात
बदलत नसतात."
१९ या शतकात भूतकाळातील जा तीत जा त घटना काशात येऊ लाग या . या सव
घटना ंचे शा ीय ि कोनात ून िचिक सक वृ ीने शु ीकरण क न यातील स य फ
घे यात आले. तथािप भूतकाळातील घटना गाळून घे याचे काम १९ या शतकातील
िवचारव ंतानी आप या पुरोगामी िवचारा ार े केले. ा िवचारव ंताचा भाव लोकांवर पडला .
यांचा ऐितहिसक ि कोन संशोधना मक बनला . यातूनच पुढे संशोधक िनमा ण झाले व
भूतकाळातील िनरिनरा या व तुि थतीच े प ीकरण होऊ लागल े. िच ाद हणज े स य,
आदश असाही याचा एक अथ आहे. munotes.in
Page 46
इितहासाच े त व ान
46 ३.३.२ आदश वादाच े (िच ादाच े) व प
िच ादाच े व प पुढील माण े सांगता येईल :
िव ाच े अंितम मूलत व मन हे असत े. या मनाम य े चेतनागभ व जाणीव हणज े ान असत े.
असे जे मन असत े या मनास Knowing Mind असे हणतात . मनाची अशी ही ि थती
मानणारा जो त वसं दाय याला िच ाद असे हणतात . जड त वाला जाणीवय ु मनाह न
वतं अि त व नाही. उदा. सफरच ंद गोड आहे या िवधानातील सफरच ंद व याची ची
यांना ( हणज े पदाथ व याचा गुण) कोणी तरी चव घेणा या माणसा या अपे ेने अि त व
असत े असे बक ले हणतो . या िच ादाचा अनेक शा ा ंत आपणाला यय येत असतो .
ानशा ातील िच ाद (Epistmological Idealism) याम य े ान ि य ेत ेय व तूह न
ात अिधक े आहे. ेय व तूिशवाय ाता राह शकतो पण ा यािशवाय ेय व तूला
अि त व नाही. िच ादातील आणखी एक व प हणज े मू यवादातील िच ाद
(Axiological Idealism) होय. या िच ादाम य े िव ातील सा या , सो या रचने या
व तूपासून संक ण व तूपय त एक कारचा सुसंवाद असतो .
३.३.३ आदश वादाच े (िच ादाच े) मु य कार
िच ादाच े मु य दोन कार आहेत.
१. यि िन िच ाद
याम य े बाहेरील िव व यातील व तूंचे अि त व येक जाणीवय ु मनातील इ छा व
ेरणा यावर अवल ंबून असत े. येक मन हे दुस या मनाह न वतं आहे.
२. व तुिन िच ाद
या कारात येक जाणीवय ु मन हे एका वैि क मनाचा (Universal Mind) एक घटक
आहे. हे वैि क मन हीच खरी व तुिन स ा - इतर मने व यातील संक प, इ छा यांना
वतं अि त व नाही.
आपली गती तपासा
१. आदश वादाचा अथ , व प व कार प करा.
३.३.४ आदश वादी िवचारव ंत (Idealistic Thinke r )
आता आपण आदश वाद या संक पन ेब ल या या िवचारव ंताचा सिव तर आढावा घेणार
आहोत .या िवचारव ंतांम ये मु यत: हेगेल , ब नडेटो ोसे आिण आर. जी. कॉल गव ुड
ांचा समाव ेश होतो.
munotes.in
Page 47
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
47 १. जॉज िव हे म ेड रक हेगेल (Georg Wilhelm Fredrich Hegel) ( इ. स.
१७७० ते १८३१ )
अ) हेगेलचा पूव वृ ांत
जॉज हेगेल याचा ज म २७ ऑग ट , १७७० रोजी जम नीतील टुटगाट या वुट मबग या
राजधानी या शहरात झाला. हेगेलचा िपता एक महसूल अिधकारी होता. हेगेलचे सु वातीच े
िश ण एका ामर कूलम य े झाले. हेगेल या बालम नावर या या आईचा भाव पडलेला
िदसतो . याची आई चांगली िशकल ेली व बुि मान असावी . हेगेलला लुईस या नावाचा एक
भाऊ व ि ि तआनी या नावाची एक बहीण होती. हेगेल व याची भावंडे यांचे संबंध गाढ
ेमाचे व नेहाचे होते. या या घरचे वळण खानदानी व पाच े होते. याला
लहानपणापास ून ामािणकपणा , काटकसरीपणा व क ाळ ूपणा यांची सवय लाव यात
आलेली होती. आप या शालेय जीवनात तो कोण याही असामा य गुणाने चमकला नाही.
वया या आठ या वष 'ट्यूबीगेन' (Tubingen) िव ापीठात तो ई रशा ाच े िश ण
घे यासाठी गेला. याच िव ापीठात याची शेिलंग व हो डरलीन या भावी काळातील दोन
िव ाना ंशी मै ी झाली. या तीन ह शार त णा ं या मै ीमधून अनेक िवषया ंवर ताि वक चचा
होत असे. हेगेल वृ ीने आनंदी व िवनोदी होता. िव ापीठातील िश ण मात या यावर
कांट या त व ानाचा चांगला भाव पडला . हेच त व ान याने वेग या भाषेत मांडावयास
सु वात केली.
१७९५ साली याने 'Life of Jesus' हे येशू ि ता या जीवनातील पु तक िलिहल े व या
पु तकात येशू िख तास 'िद य मानव' समजून याने वण न केले आहे. १७९७ साली याने
'Critique o f Positive Religion' या नावाचा दुसरा ंथ िलिहला . १८०१ साली याला
येना िव ापीठात नोकरी िमळाली व तेथे याने 'Difference between the
Philosophical System of Fichte and Shelling' हा ंथ िलिहला . १८०५ साली
हेगेल िव ापीठात ा यापक बनला . १८०७ साली याने 'Phenomenology of Spirit'
या नावाचा ंथ िलिहला . १८०८ ते १८१६ या काळात तो यूरे बग येथे रे टर हणून
रािहला . यूरे बग येथेच याने १८११ साली मारी फोन ट्यूशर या मिहल ेशी िववाह केला.
१८१६ साली याने आपला सवा त िस 'Logic' हा ंथ िलिहला . १८१७ म ये याने
Encylopaedia of the Philosophical Sciences in Outline' हा ंथ िलिहला .
१८१८ म ये तो, बिल न िव ापीठात ा यापक हणून आला व या या मृ यूपय त तो
तेथेच रािहला . १८३१ साली कॉल या या साथीला तो बळी पडला . रॉइशन े हट या माण े
हेगेलचे यि म व बाबदार न हत े. दुस यावर छाप पाड यासारख े याचे प न हत े.
या या वभावात उघडपण े भ य, िद य िदसणार े काहीही न हत े. हेगेलचे मोठेपण हे
या या पात नसून या या काया त साठिवल ेले आहे. हेगेलचा च र ल ेखक रेझेन ॉ ं ग
हणतो क , हेगेल िफ त ेसारखा देशभ न हता , नो हालीसारखा व नर ंजन करणारा
न हता . शेिलंग माण े ताि वक ांत पाहणारा कवीही न हता . हेगेल या जीवनात याचे
िच रोमांिचत करणार े व अंतःकरण ढवळून काढणार े असे काहीही न हत े. क पन े या
गगनात तो ितभ े या जोरावर भरा-याही मारत नसे. कॉपल टन हणतो क , हेगेल हा
िनिव कार व काहीसा नीरस प तीन े बौि क आकलन करणारा होता. याचा सवा त मोठा munotes.in
Page 48
इितहासाच े त व ान
48 गुण हणज े क ाळ ूपणा, िचकाटी व कत यबु ी होय. हेगेलचे त व ान एका िविश
पा भूमीवर उभे कर यात आले आहे.
ब. हेगेल या त व ानाची पा भूमी (Hegel's Philosophical Background)
हेगेलचे त व ान हे संपूण पणे याने वतः िनमा ण केलेले नाही. याचे त व ान िफ त े व
शेिलंग या त व ानावर आधा रत आहे. िफ त ेची िवचारसरणी तािक क प तीवर अवल ंबून
असे. हेगेल अशा प तीशी सहमत होता. शेिलंगची वैचा रक मांडणी बुि वादी व वै ािनक
पायावर केलेली होती. हेगेलने शेिलंगचे हे त व मा य केले आहे. िफ त े, शेिलंग व हेगेल
यां यातील सा य असे क , जगातील अंितम स ा जड, गितहीन नसून ती गितमान ,
िवकसनशील व चैत यशील आहे. हेगेल या मते, िनसग , मन, बु ी व ा ही सव एकच
आहेत. जी ि या बु ीत िकंवा ेत काय करते तीच िनसगा त येक िठकाणी काय
करते. जगात जे जे िव मान आहे ते सव बुि ग य (Rational) आहे व जे बुि ग य आहे ते
वा तव आहे. िनसग सु ा तका वर आधा रत आहे. हेगेल या मते, परमसत ् हे एक ातृ व
(Subject) आहे. ातृत व ाणमय व िजवंत असून ते सतत िवकास पावत असत े.
हेगेत या मते, घडणारी येक हालचाल , ि या व िव ातील सव घडामोडी या
जाणीविवरिहत िवचारात ून होत असतात . हणून या या मते, िनसगा म ये िजतक
िनयमब ता असेल िततक ती ि या बुि शील असेल. जे हा उि ाकड े परमसत ् वाटचाल
करीत असत े ते हा वतःची जाणीव होते. याचाच अथ िव ा या या ि य ेत माणसाला
स याचा शोध लागतो . कुशमन हणतो क , िफ त ेने नीतीचा उपदेश केला. शेिलंग
िनसग ेमी आहे तर हेगेल बुि िन िवचारसरणीचा आहे. तो पुढे हणतो क , हेगेलचे
वैिश ्य असे क , या या आधी जे िच ादी िवचारव ंत होऊन गेले यांचे इत ततः
िवखुरलेले धागे याने एक आणल े व यामध ून याने एक वतं िवचार णाली िनमा ण
केली. कांट याचाही मूलभूत आधार आहे. हेगेलचा िच ादी कालख ंड हा या याबरोबरच
संपला. िच ादाचा कालख ंड हा १७९० ते १८३१ असा होता. ही िच ादी चळवळ फ
जम नीपुरतीच मया िदत रािहली . युरोपीय त व ानाम य े गूढवाद (Mysticism) अधूनमधून
डोके वर काढीत असे. या या िवरोधात हेगेलने आपल े त व ान मांडले. हेगेलने आप या
मूळ संक पन ेम ये िनरपे िच ाद (Absolute Idea) ही क पना मांडली. याचा अथ असा
क , कोणतीही व तू इंि य वेदनेला कारणीभ ूत असेल तर ितचे ान हे मनोिनिम त असत े व
अशा मनोिनिम त व तूला िनरपे िच ाद असे हणतात .
क. हेगेल या त व ानाचा आधार (Basis of Hegelian Philosophy)
हेगेल या त व ानाच े मूलभूत व प अंितम स ा िकंवा िव हे िनरपे आहे. काही
काळाम य े घडणा या िविवध अव था ंमधून ते जात असत े व शेवटी ते मानवा या ेत
आले क ते माहीत होते. हेगेल या मते, हे जे परमसत ् आहे ते कालिनरप े , शा त ,
सव गामी व वयं े रत आहे. एका गो ीचा दुस या गो ीशी संबंध कसा जोडला आहे हे
दाखव ून दे यासाठी हेगेल जी प त वापरतो ितला ं िवकासी (Dialectic) असे
हणतात .
munotes.in
Page 49
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
49 हेगल या या ं िवकासी प तीब ल राईट हणतो क , हेगेलची युि वादाची प त
डेकाट सारखी नाही. या िवधानास ंबंधी संशय घेता येत नाही अशी िवधान े िस कर याचा
तो य न करीत नाही. या या प तीम य े या असं य िविवध घटना व घटक व तू
असतात या पर परा ंवर अवल ंबून असतात . याची ही जी प त आहे या प तीला
णाली हणतात . या या या णालीम य े यापक , सव गामी, सव पश , सव समाव ेशक
अशी गुणवैिश ्ये आहेत व ही णाली िस करता येते. या या मते, स य हे साक य
(Whole) हणज ेच पूण असत े व येक युि वाद हा बुि िन असतो . जे बुि ग य असत े
ते स य असत े व जे स य असत े ते बुि ग य असत े.
थीली हणतो क , हेगेल या त व ानान े िनसग व मानवी अनुभवाच े जग जाण याचा य न
केला जातो. त व ाना या आधारान े या जगातील येक व तूम ये सू पान े जी बु ी
िकंवा ा असत े ती शोध याचा य न केला जातो. या जगातील येक गो ीला व
घटनेला अथ असतो . येक ा या या िकंवा व तू या वाग यात योजन , हेतू व अथ
असतो .
ड. हेगेलचे िस ा ंत पुढील दोन त वांवर आधा रत आहेत
१. एकते या ीने जग हे बुि ग य असल े पािहज े.
२. बुि ग य जग हे मु य व े याघातप ूण असत े.
अशा याघातप ूण िवसंगतीवर आधारल े या जगाकड े दुल क न हेगेल या िवसंगतीतून
सुसंगती पाह याचा य न करतो . यालाच िवसंगतीचा िनयम (Law of Inconsistence)
असे हणतात . हेगेल या क पने माण े पूणा चा (Whole) अंशाशी (Part) संबंध असतो व
ही गो िजवंत व तू, ा या ंची शरीरे यां याम य े िदसून येते. उदा. हात, पाय, डोळे, कान
तोडल े तर याचे काय बंद पडते. पूण व अंश यां यातील संबंधाव न िजवंत सम ता
(Organic Whole) ही क पना याने मांडली.
इ. हेगेलने आप या त व ानाम य े पुढील गो चा िवचार केला आहे
१. वैि क एकता (Cosmic Unity)
हेगेलने परमसत ् िकंवा Absolute ची क पना मांडली आहे. ही क पना हणज े
सव समाव ेशक, सव पश , सव गत व पूण वाची आहे. उदा. आपण आताचा ण घेतला तर
तो इतर णांपासून वेगळा करता येत नाही. तसेच, मागील ण घेतला नाही तर
आप याला मृती होऊ शकत नाही. हणून भूतकाळा या संदभा िशवाय वत मानकाळातील
घटना िकंवा ण हे माणसाला समजू शकत नाहीत . य ची जाणीव ही एक सात याची
गो आहे. या गो ी या मागे व पुढे या दोन गो ी असतात यांना भूतकाळ व भिव यकाळ
असे हणतात . या ित ह ही काळांतील संबंध अतूट असतात . मानवाचा िव मान समाज
यातील य , गट, समूह, सं था, संघटना , वृ ी, िशकवण यांचा चांगला-वाईट,
स दया चा, अस दया चा, स याचा , अस या चा, पर पर साहा यक , पर पर पोषक असा
प रणाम होत असतो व या प रणामा ंम ये जी एकसू ता िदसत े ितला वैि क एकता असे
हणतात . munotes.in
Page 50
इितहासाच े त व ान
50 २. परमसत ् (Absolute)
हेगेलची परमस ची क पना ही सवा त मह वाची संक पना आहे. हे परमसत ् जगा या
िनिम ती पूव सु ा अि त वात होते व या परमस न े जगाची उ प ी के हा केली हे समजण े
श य नाही. हेगेल या या मताला राइटन े पु ी िदली आहे. तो हणतो क , हे परमसत ्
िद काला या चौकटीत ि थर बसणारी अशी व तू नाही. हे परमसत ्इितहासाच े अ वयाथ
पूण सकल , सम , सव पश , सव गत व सव यापी असून याला वत:ची जाणीव असत े.
हेगेल या त व ानात याच परमस च े िवराट प आप याला िदसून येते. परमसत ू या
जोडीलान हेगेलने सा त व तू व घटना यां यात सम वय साध याचा य न केला आहे.
परमसत हे गितमान असून अ य पण े ते वतः या िविवध आकारा ंत व पांत आिव क ृत
होत असत े. परमसत ् अपारदश क व अभे अशी स ा नसून ते िव ातील सव
आिव कारा ं या वर, मागे आिण आत भ न रािहल ेले आहे. हेगेलची ही परमस ची क पना
ई रा या संक पन ेसारखी वाटते.
३. अमूत आिण मूत (Abstract and Concrete)
हेगेल या परमसत या संक पन ेनंतर िवकासा या ि य ेत अमूत व मूत या दोन
संक पना ंचा संबंध येतो. यावेळी एखा ा गो ीच े इतर संबंध ल ात न घेता ती एकटीच
सुटी व िवभ आहे असे समजून पािहली जाते ते हा ती अमूत (Abstract) असत े असे
मानतात आिण यावेळी एखादी व तू इतर िजवंत व तूं या संदभा त पािहली जाते ते हा ती
मूत (Concrete) आहे असे मानतात . राईट हणतो क , झाडाच े एखाद े पान सू मदश क
यं ाखाली ठेवून पािहल े तर जे िदसेल ते अमूत होय व हेच पान जर झाडावर इतर पानां या
जोडीन े पािहल े तर ते मूत होय. हेगेल अमूत सामा य (Abstract Universal) आिण मूत
सामा य (Concrete Universal) यां यात फरक करतो . हेगेल या मते, एखा ा मूत
सामा य घटनेम ये गुणा मक प रवत न होऊन याचे पांतर उ च ती या व तूत होते व
ती व तू न या पान े िजवंत राहते. अशा कार े िवरोधी गो ीत पांत रत होणा या व तू या
या ि येला ं ा मक ि या (Dialectical Process ) असे हणतात . मूत व अमूत आिण
परमसत ् यांना एक संस (Cohesion) आिण आकार (Form) यांची आव यकता असत े.
परमस ची सम ता ही आ याचा िवकास दाखव ून देते. परमस या िवकास ि य ेत
कोणती तरी एक मूलभूत योजना असत े ितला िनरपे क पना (Absolute Idea) असे
हणतात .
४. ऐितहािसक प ती (Historical Method)
हेगेलने आप या ताि वक िववेचनासाठी या प तीचा अवलंब केला ितला ऐितहािसक
प ती (Historical Method) असे हणतात . या प तीम य े कोणतीही गो , व तू िकंवा
घटना , सुटी व इतरांपासून अलग क न वतं पणे िकंवा ितचे इतरांशी असल ेले य व
अ य संबंध ल ात न घेता िवचार केला तर समजणार नाही. तसेच, ितचा अथ ही लावता
येणार नाही. कारण , येक गो ीला वेगळे असे माण लावता येणार नाही कारण , ती गो
सभोवताल या प रि थतीत व वातावरणात नेमक कोठे बसते? ितचे काय व थान
कोणत े? ितचे व प व अथ कोणता ? हे सव समजल े पािहज े. थोड यात , हणज े अशा
गो ीच े समथ न आप या अनुभवाव नच प करता येते. रॉजस हणतो व तूचे व घटनांचे munotes.in
Page 51
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
51 मू यमापन कर यासाठी आपण कृि म िनकष लावता कामा नये. आप या अनुभवात ून जे
िस होईल तेच िनकष लावल े पािहज ेच. बु ी व ा या केवळ आप याम य ेच अंतभू त
नसतात तर या बाहय व तूम येसु ा असू शकतात . मानवा या इितहासामध ून ही गो
य होत असत े. याचा अथ एवढाच क साक य , सम ता व सव समाव ेशकता या
भूिमकेतून व ि कोणात ून आपण इितहास ि य ेकडे पािहल े पािहज े. इितहासाचा
अ वयाथ लावत असताना हेगेलने ं िवकास प तीचा (Dialectical Method) वापर
केला. ती पुढील माण े :
५. ं िवकास प ती (Dialectical Method)
हेगेल या मते, सव जीवना या व गती या मुळाशी िवरोध (Contradiction) हेच मु य त व
असत े. िवरोधाच े त व हे जगाच े िनयं ण करीत असत े. येक गो बदलत असत े व
आप यािव गो ीम य े प रवित त होत असत े. सव वतः या िव काहीतरी
कर याची व या या पलीकड े जा याची वृ ी असत े. जर िवरोध नसेल तर जीवन , गती,
वाढ व िवकास या असूच शकत नाहीत . िवरोधाचा शेवट झाला तर सव गो ी िनज व ,
िन ाण आिण गितिवरिहत होतील . दोन गो ी आिण यांचे गुणधम यां यात िवरोध असतो ;
पण तो िवरोध ं ठरतो आिण हा िवरोध या दोघांपे ा यापक अशा िवरोधात सामावला
जातो. यावेळी असे िवरोध सामावल े जातात ते हा ते यापक एकतेचे भाग बनतात .
यावेळी एकते या भूिमकेव न यां याकड े पािहल े जाते ते हा यां यात ऐ य (Unity)
िदसून येते. अशाव ेळी िवरोध , िवसंगती, वैर आिण संघष न होतात . िवरोधी जोडीप ैक एक
घटना िकंवा गो वतं पणे घेतली तर याला अथ राहात नाही. हणून सव समाव ेशक अशा
गो चाच िवचार केला असता या व तूचे नेमके थान व काय कोणत े हे ठरिवता येते.
तसेच, ितची वैिश ्ये व मह व हेही प करता येते. कांट हणतो क , त व ान हे
संक पना मक ान आहे. हेगेलने कांटचे हे मत खोडून काढल े आहे. या या मते, सव च
गो चा उलगडा संक पन े या साहा यान े करता येत नाही. हणून परमसत ् हे िजवंत असून
चैत यान े सळसळणारी व बदल या पान े य होणारी अशी व तू आहे. हेगेल यथाथ पणे
हणतो क , िव िकंवा स ा इतक गितमान व येक णाला नवनवीन प धारण करीत
असत े क , णा णाला ितचे वेगळे प जाणवत े. आपला मु ा प करताना हेगेल हणतो
क , बी उगवण े, रोप होणे, रोपाच े झाड होणे, पानाफ ुलांनी बहरण े, ौढ आिण स ढ होणे,
याला फळ येणे, प रप वता येणे, काला या वाहात ीण व जीण होणे व हळूहळू न होणे
हा िनसग म बदलता येत नाही. थोड यात हणज े अितशय सा या अमूत आिण
आशयिवरिहत संक पना ंपासून अिधक संिम , मूत व समृ अशा प रक प ना (Notions)
तयार होत असतात . यालाच ं प ती िकंवा ं िवकास असे हणतात . हेगेलची ही प त
पुढील दोन गो व न सहज िस करता येईल.
१. या गुणधमा मुळे एक िवचार अिनवाय पणे दुस-या िवचारात वेश करतो असा
(िवचाराचा ) गुणधम ,
२. या गुणधमा मुळे येक व तू अिनवाय पणे दुस या व तूशी संबंिधत असत े असा
गुणधम , munotes.in
Page 52
इितहासाच े त व ान
52 अशारीतीन े मानवी समाजाचा िवकास होत असतो . हेगेलची ही िवचार णाली
अंतिव कासी आहे. कारण , ती िजवंत असून ितचा िवकास आतून होत असतो . या
घटना वतः या अंतः ेरणेने घडत असतात .
फ. हेगेल या त व ानावरील टीका (Criticism of Hegels's Philosophy)
हेगेलने इितहास ि य ेसंबंधी जे िवचार मांडले आहेत ते 'इितहासाच े त व ान ' या नावान े
िस आहेत. सामा यतः असा समज आहे क , मानवी माब ल मा स ने पिह या ंदा
िवचार मांडले; परंतु ही समजूत िततक शी बरोबर नाही. कारण हेगेलने मानवी म, यांना
िमळणारी मजुरी याब ल पिह या ंदा िवचार मांडला. हणज े या बाबतीत िवचार ि या
याने सु केली. हेगेलचे हे िवचार नुसतेच मा स पुरतेच मया िदत न राहता समाज
शा ा ंनासु ा माग दश क ठरले. हेगेल या मते, सबंध मानवजातीचा इितहास हा घडत
असताना या यामाग े नैितक व आ याि मक कारण असत े. वेग या श दात सांगावयाच े
झाले तर इितहासातील घटना ंना काही िनि त योजना असत े व इितहासकाराच े काम असे
असल े पािहज े क , या घटना ं या मागील अथ याला शोधून काढता आला पािहज े. यांचा
आणखी एक िव ास असा क , मानव ाणी हा देवा याच हेतूनुसार काय करीत असतो व
असे काय करीत असताना सं कृतीचा उदय होतो. सं कृतीचा उदय झा यान ंतर सं था
िनमा ण होतात व यामध ूनच कायदा व याय यव था ही अि त वात येतात. असे जरी
असल े तरी ही ि या घडत असताना या ि या िनव धपणे घडत नाहीत तर ब याचव ेळा
अडथळ े िनमा ण होत असतात . उदा. दोन स ाटा ंतील संघष हा तडजोडीन े न संपता िहंसेने
संपत असतो . हेगेलने हॉ जची (Hobes) ही क पना मा य केली क , या करारा या
जोडीला तलवारीच े पाठबळ नसते तो करार हणजे नुसते श दच ठरतात . हेगेल या या
त व ानात याने अनेक याघाती बाब ना एक आण याचा य न केला आहे. या या
त व ानात क पना व व तुि थती यांचे चांगले िम ण िदसून येते. याचा डायल ेि टक
िस ांत हणज े एका अथा ने पया य होय. हेगेलचे इितहासाच े त व ान हणज े मानवी मनाच े
िव छेदन होय. बुि वादी ि कोणात ून याने केलेले हे िववेचन कोण याही थलकालाम य े
सु ा पट यासारख े आहे.
हेगेलने जगा या इितहासाची क पना मांडली आहे. याम य े याचा शा श ु ि कोण
िदसून येतो. इितहासा या त व ानाब ल हेगेलचे िवचार बुि वादा या कसोटीवर घासून
पाह यासारख े आहेत. या या प , ितप व सम वय या तीन अव था तर मा य
हो यासार या आहेत. हेगेल या काया ब ल ो. वॉ श हणतात , "हेगेलने इितहासा या
काया त मोलाची भर टाकली आहे, यात वादच नाही. इितहासाच े त व ान िलहीणारा तो
पिह या काही त ववे यांपैक एक आहे. या या या काया चा या या नंतर या लोकांवर
मोठा भाव पडला . ' िवशेषतः या यास ंबंधी िलखाणात एक मह वाची गो जाणवत े आिण
ती हणज े वत मानकाळ जाण यासाठी भूतकाळ माहीत असण े आव यक आहे. "
हेगेलने आप या त व ानात युरोपीय सं कृतीचे े व सांगून ितचे वण न केले आहे. याने
पौवा य देशांना कमी लेख याचा य न केला आहे; परंतु आजकाल युरोपीय सं कृती ही
अशा कार या े वाला पा रािहल ेली नाही. आज या जगात अमे रका, रिशया व
उदयो म ुख आिशया हे संबंध जगाच े नेतृ व करीत आहेत. अनुभविस िव ेषणा या munotes.in
Page 53
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
53 आधार े असे दाखव ून देता येईल क , हेगेलने जीवशा ीय क पना घेऊन मानव ा याशी
जी तुलना केली आहे ती अपुरी ठ लागली आहे. अशा या तुलनेम ये हेगेलला
जम नीिवष यी वाटणार े ेम व जम नीचे उदा ीकरण हेच उ ेश िदसून येतात. पौवा य
लोकां यािवषयी याने जे उ ार काढल ेले आहेत यामध ून याचे पूव कडील
लोकां यािवषयीच े अ ान कट झाले आहे. ीक लोकां यािवषयी तो िजतका मोकळ ेपणान े
बोलतो िततका तो पौवा यां यािवषयी बोलत नाही. यामध ून याचा प पाती ि कोण
िदसून येतो. हेगेलने रा ा या गतीसाठी यु हे एक श असल े पािहज े अशी क पना
मांडून भावी काळात जणू िहटलर या उदयाचा पायाच घातला . हेगेल या त व ानािवषयी
आप याला असे हणता येईल क , या या वभावात नसले तरी त व ानात मा
व छ ंदतावाद (Romantic Spirit) िदसून येतो.
आपली गती तपासा
१. हेगेल या आदश वादा िवषयीच े िवचार नमूद करा.
२ ) बेनेडीटो ोसे ( १८६६ -१९५२ )
अ. बेनेडीटो ोस ेचे पूव वृ ांत
बेनेडीटो हा इटािलयन त वव े ा व इितहा सकार होता.१८६६ म ये एका ीमंत कुटुंबात
ोसेचा ज म झाला. १८८७ म ये वया या अव या २१ या वष तो रोम िव ापीठात
उ च िश णासाठी गेला. या िठकाणी यांनी ीक त ववे ा लेटो व ॲ र टॉटल यां या
िवचारा ंचा सखोल अ यास केला. यां या िवचारा ने ोसे भािवत झाला . ोसेने यांचे
आयु य िव ाप ूण अ ययनात घालवल े.१९१० म ये तो इटािलयन िसनेटचा सभासद
झाला. ोसे या िवचारावर मा स वादाचा सु ा प रणाम होता. १९२० म ये तो िश ण
मं ी झाला . याने शालेय अ यास मात बदल केला. इटलीतील फॅिस ट ह कूमशाहीला
याने िवरोध केला. १९४५ म ये तो कॅिबनेट मं ी रािहला . तेथून िनवृ झा यावर तो
पु हा नेप स या आप या गावी आला व या िठकाणी याने Institue Of Historical
Studies ही सं था थापन केली. १९५२ रोजी तो वग वासी झाला.
ब. ोसेचे इितहासवादी िवचार
ोसे या मते सव इितहास हा समकालीन इितहास आहे. कोणताही इितहास या पु तकात
िकंवा कागदप ात क पना क न िलिहल ेला नसतो . तर वत मानकाळात जे जे घडत असत े.
याची पाळेमुळे ही भूतकाळात दडलेली असतात . ोसे पुढे आप या त व ानात असेही
हणतात क इितहासकारान े भूतकाळातील Authenticity documents कागदप ा ंवर
इितहास डोळे झाकून इितहास िलह नये. तर इितहासकारान े या कागदप ाची प ीकरण
क न मग वतःला काही िवचाराव ेत ते असे –
अ. घटना कुठे घडली ? घटनेचा या जागे बरोबर सबंध आहे का ?
आ. मला वतःला या घटनेत आवड आहे का ?
इ. अडचणी समजून घे यासाठी मी मानवी हालचालीचा कोण या ीने अ यास केला
पािहज े ? munotes.in
Page 54
इितहासाच े त व ान
54 ई. मला भूतकाळातील कोण या कालख ंडाचा अ यास करायचा आहे ?
उ. जे हा या सव ांची इितहासकार समाधानान े उ र देईल ते हाच याने इितहास
िलहावा . वै ािनक प ती , स य यां यातील सा यभ ेद इितहासकार गृहीत धरतो .या
सा यभ ेदाची ताि वक चचा इितहासाच े त व करतात .
क. ोसेचा आदश वादी ि कोन
ोसेचा आदश वादी ि कोन पुढील श दात ून सम प होतो.
"आकलन हा मानवी जीवनाचा मूलाधार आहे. या गो ीचा इितहास िलहावयाचा असेल
याचे सव बारका या ंिनशी ान होणे आव यक असत े. अशा ानाला ोसे ितभाव ंत
हणतो याचे उदाहरण देताना तो हणतो क समजा आपण वाळव ंटात वास करीत
आहोत . आप याला थोड्या अंतरावर पाणी आहे असे िदसल े, ते ान आहे. पुढे तो असेही
हणतो क ऐितहािसक गो ीच े स य पारख याच े काही िनि त माग असतात .उदा.
कागदप े, पुरावे यांची छाननी करणे आिण या पुरा यांव न काही िन कष काढल े जातात
अशा वेळी ऐितहािसक स य शोधल े जाते.
ड. मू यमापन
ोसेने ऐितहािसक संशोधन मह वाच े आहे असे हटल े आहे. ऐितहािसक संशोधनासाठी
अिभ ची , क पनाश आव यक असत े. इितहास लेखन हणज े केवळ भूतकालीन
घटना ंना काशात आणण े एवढेच नाही तर इितहास लिलतप ूण व स दया मक कर यासाठी
सृजनशीलता मह वाची आहे. ोसे पुढे हणतात क इितहासकारान े घटना ंम ये
सुसू ीकरण केले पािहज े .िव ानाम य े जसे िनयमा ंिशवाय चालत नाही .तसेच इितहासात
ि कोनािशवाय चालत नाही ा यापक मोहन हणतात " ोसेची कामिगरी अशी क याने
इितहासाला वतं शाखा आहे हे पटवून िदले .इितहास हे शा क त व ान या यातील
गैरसमज यांनी दूर केला."
आपली गती तपासा
१. ोसे या आदश वादा िवषयीच े िवचार नमूद करा.
३) कॉिल ंगवूड आर. जी. (3.7 .3<<3 -1 383) (Collingwood R. G.)
अ. कॉिल ंगवूडचा पूव वृ ांत (Early life of Collingwood)
िवसा या शतकातील एक त लख बु ीचा, बुि मान त व व इितहासकार हणून रॉबीन
जॉज कािलंगवूड िव त जगतात िस आहे. याचा ज म १८८९ म ये इं लंडमधील
लॅकेशायर परग यातील कोिन ोन गावात झाला. याचे वडील ड य ू. जी. कॉिलंगवूड हे
या काळातील िव ान व च र लेखक हणून िस होते. ड य ू. जी. कॉिलंगवूड हे
इं लंडमधील सु िस िव ान जॉन र क न याचे िम होते. यांनी र क नच े च र ही
िलिहल ेले होते. त कालीन िव त जगताम य े या दोन िस य हो या . वाभािवकच
रॉबीन कॉिलंगवूड र बी हाय क ूलम य े दाखल झा यास आ य वाट याच े कारण नाही.
रॉबीनवर लहानपणापास ून र क न या िवचाराचा भाव होता आिण हणूनच munotes.in
Page 55
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
55 सु वातीपास ूनच या े ात पदाप ण क न तेथे े तीच े कौश य दाखव ू अशी याची
भावना होती. Oxford या िव ताप ूण वातावरणात टीकाव ध शकेल अशी बुि म ा
बालपणापास ूनच आर. जी. कॉिलंगवूडला लाभल ेली होती. ीक व लॅिटन या दो ही
भाषांम ये याची गती चांगली होती. इतकेच न हे तर याने पदवी संपादन कर याप ूव
'Literae Humaniores Greek a Latin' पु तकावर आधा रत त व ान व इितहासावर
आधा रत असे एक छोटेसे पु तक िलिहल ेले होते. इ. स. १९१२ म ये याची प ुक
(Pembroke) कॉलेजम य े फेलो हणून िनवड झाली. काही िदवस कॉलेजम य े याने
फेलो हणून काम केले याचव ेळी पिहल े महायु सु झाले. ते हा ि िटश आरमारात तो
दाखल झाला. यु संप यान ंतर पु हा याने फेलोिशप या पदावर कामाला सु वात केली.
फेलोिशप यथावकाश पूण के यानंतर याने वेन लीट (Waynflete) ोफेसरशीप
वीकारली व या िठकाणीच १९४९ पय त याने ोफेसर हणून काम केले. पुढे १९४३
म ये वया या ५४ या वष याचे िनधन झाले.
ब. कॉिल ंगवूडचे लेखन (Collingwood's Writings) कॉिलंगवूड वत:ला मूलतः
त व ानाचा िव ाथ समजत असे. त कालीन इं लंडमधील पुरात व हॅवरफ ड (F. G.
Haverfield) याचा भाव कॉिलंगवूडवर पडलेला होता. एवढेच न हे तर काहीकाळ
कॉिलंगवूड ऑ सफड म ये याचा िश यही होता. हॅवरफ ड या भावान े कॉिलंगवूडने
Oxford History of England म ये Roman काळातील ि टन या ंथाम य े काही
करण े िलिहली . तसेच ो. टेनी ँक या या 'An Economic Survey of Ancient
Rome' या पाच खंडातील ंथाम य े खूप िलखाण केले. यािशवाय ो. हॅवरफ ड याने सु
केले या 'Corpus In scriptionum Latinarum' या िनयतकािलकाम य े
पुरात विव ेसंबंधी काही लेख िस केले. या लेखमाल ेम ये याने इतके तंतोतंत िलखाण
केलेले आहे क , याचे वण न 'अिवनाशी तंतोतंतपणा ' (Imperishably Accurate) अशा
श दाम य े करतात . पुरात विव ेम येच याने िशलाल ेखासंबंधी केलेले िववेचन हे
आजस ु ा मौिलक मानतात .
मूलत: कॉिलंगवूड त व ानाचा िव ाथ अस याम ुळे य इितहासास ंबंधी फारच थोडे
लेखन केलेले आहे. या या मते, त व ान व इितहास हे अिवभा य आहेत. हणून या या
संशोधन काया चे िवभाजन पुढील माण े करता येईल.
१) स. १९१२ ते १९२७ या काळात याने त व ानातील िच ाद (Idealism) मा य
२) स. १९२७ ते १९३७ या काळात याने आप या िलखाणात ून असे िस कर याचा
य न केला क , वैिश ्यपूण शा े िच ादावर आधा रत आहेत.
३) इ. स. १९३७ ते १९४३ या काळात याने िच ाद नाकारला .
कॉिलंगवूडम य े वैचा रक प रवत न कसे होत गेले हे पाहाण े आव यक आहे.
१९९६ साली याने Religion and Philosophy हा ंथ िलिहला . या ंथात याने पुढील
तीन िस ांत मांडले. munotes.in
Page 56
इितहासाच े त व ान
56 १) मानवी मनाचा अ यास करीत असताना पुरातनकालापास ून याम य े घडत आलेली
ि थ य ंतरे पाहात असताना इितहासाचा आधार यावा . मानसशा ीय त वांचा आधार
घेऊ नये.
२) ऐितहािसक ान दुरापा त नाही ते िमळवता ये यासारख े आहे.
३) इितहास व त व ान यां याम य े सा य आहे. अथा त, इितहास व त व ान या दो ही
िवषयास ंबंधी या या मतांम ये नंतर या काळात बदल होत गेला.
इ. स. १९१७ साली याने Truth and Contradiction नावाचा ंथ िलिहला .
काशकान े सु वातीला यांचा हा ंथ नाकारला . यामधील व य िवषय इितहास व
त व ान यां यातील पर पर संबंधाब लच होता.
इ. स. १९२० म ये याने Ruskin 's Philosophy या िवषयावर काही या यान े िदली.
याम य े याने असे दाखव ून दे याचा य न केला क , ब याचव ेळा य जे वागत असत े
याब ल याला वतःलाच मािहती नसते. हणून याने असे िस कर याचा य न केला
क , त व ान हणज े एक कारच े इितहा सिवषयक संशोधनच असत े. याचा उ ेश
अंितमतः य ला िकंवा समाजाला माहीत नसणारी त वेच शोधून काढावयाची असतात .
इ. स. १९२१ म ये याने Croce चे 'Philosophy of History' या नावाचा दीघ िनबंध
िलिहला . याम य े Croce ने मांडले या काही संक पना ंवर ह ला चढिवला . Croce ने
असा िवचार मांडला होता क , इितहासान े त व ानाला सामाव ून घेतले. याब ल तो हणतो
क , हे दो हीही िवषय एकमेकाला सामाव ून घे यासारख े नाहीत ते वैयि क र या प रपूण
आहेत. या बाबतीत याचे िवचार िच ादी त व ानाशी जवळच े ठरतात . हणून तो हणतो
क , हे दो हीही िवषय हे समसमान आहेत.
क. कॉिल ंगवूडने पुढील माण े ंथलेखन केले.
1. Religion and Philosophy : 1916.
2. Speculam Mentis : 1924.
3. Essay on Philosophical Method: 1933.
4. Principle of Art: 1938.
5. Autobiography : 1939.
6. Essa y on Metaphysics : 1940.
7. The New Leavithan : 1942.
8. Idea of Nature : 1945. या या मृ यूनंतर पुढील ंथ या या िम ांनी िस केले.
9. Idea of History : 1946.
10. Essay in the philosophy of Art: 1964.
11. Essays in the philosophy of History : 1965. munotes.in
Page 57
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
57 वरील माण े याने त व ान , कला, धम , शा यासंबंधी िवपुल िलखाण केले. १९२४
साली याने Speculum Mentis हा सु िस ंथ िलिहला व याम य े थमच
त व ानाला एका िविश चौकटीम य े बसव याचा य न केला.
ड. कॉिल ंगवूडची इितहासास ंबंधी मते (Collingwood's Views About History)
कॉिलंगवूडने ऐितहािसक लेखन असे फारस े केलेले नाही. मा ऐितहािसक ि य ेब ल
याने िवचार य केलेले आहेत. या या मते, इतर शा ातील अमूत पणा या जंजाळात ून
मु कर याच े काम इितहास करीत असतो . इितहासाम य े य ला जीवनाम य े जे अनुभव
येतात याचे िद दश न केलेले असत े. इितहासाच े मह व सांगत असताना तो हणतो क , सव
शा े, भौितकशा व जीवशा इतकेच न हे तर सामािजक शा ा या मुळाशीस ु ा
इितहासच आहे. इितहास हणज े इितहासकाराला जगाचा यय कसा आला याचा
आिव कार होय. इितहासकाराकड े एक ि कोण असतो . हा ि कोण हणज े इितहास
न हे. इितहासा या या या कर याचास ु ा याने य न केला आहे. याने १९३० म ये
The Philosophy of History या नावाची एक पुि तका िलिहली . या पुि तकेम ये याने
पूव िलिहल े या Speculum Mentis या ंथातील उिणवा दाखव ून िद या .
या या मते, ऐितहािसक घटना या इितहासकारा या मनापास ून अिल आहेत. तो हणतो
क , इितहासकारान े कोण याही पुरा यावर एकदम िव ास ठेवू नये तर या पुरा याब ल
शंका उपि थत करणार े िवचाराव ेत. इितहासकारान े फ इितहासाम य े काय घडले
याचे वण न न करता या घटना ंचे प ीकरण केले पािहज े. तो हणतो क , इितहासकाराला
दोन काय करता येतात.
१. भूतकाळात घडले या घटना ंचा शोध घेता येतो.
२. याच घटना ंचा अ यास क न िवचारा ं या व पात लोकां यापुढे मांडता येतात.
कॉिलंगवूड या इितहासास ंबंधी या त विच ंतनाम य े याचे इटािलयन त व ोस
(१८६६ -१९५२ ) शी सा य िदसत े. ोस िच ादी होता. तसाच कॉिलंगवूडसु ा िच ादीच
होता. ोस या मते, सव इितहास हा समकालीन इितहास असतो . (All History is
Contemporary History.) ोसन े आप या मता या पु चाथ पुढील तीन मु े मांडलेले
आहेत.
१. इितहासाम य े आपण वत मान काळात ून भूतकाळाचा अनुभव घे याचा य न करीत
असतो . इितहासकार वत मानकाळात राहात अस याम ुळे जरी तो भूतकाळाब ल
बोलत असला तरी या या मनात वत मान काळाचा संदभ असतोच .
२. ऐितहािसक स य भूतकाळात का होईना य न े अनुभव घेतलेले असत े. या घटना ंचे
बरेवाईट अनुभव लोकांना आलेले असतात इितहासकार हेच सव अनुभव पु हा
वतः या क पनाश या आधार े िनमा ण कर याचा य न करीत असतो .
३. सव इितहास हणज े लेखकाची िकंवा इितहास संशोधकाची लेखन शैलीच होय. ोसन े
इितहास व शा ीय ान यां याम य े असल े या मूलभूत फरकास ंबंधी चचा केली आहे. munotes.in
Page 58
इितहासाच े त व ान
58 या ीने इितहासाचा व य िवषय हा मानवी मना या े अशा बुि ज य अनुभवाशी
जवळीक साधणारा आहे. कॉिलंगवूडलास ु ा यापे ा फारस े काही वेगळे वाटत नाही.
ो. आथ र मािव क हणतो क , कॉिलंगवूडने ोसच े िवचार चांग या श दात व जा त
प रणामकारक भाषेत मांडलेले आहेत.
कॉिलंगवूडने आपल े िच ादी त व ान मांडत असताना रैकेने मांडलेला िवचार व
य ाथ वादी िवचारसरणी यां याब ल िवरोधा मक भूिमका वीकारली आहे. तो हणतो
क , येक य , येक युगाम य े िविश हेतूने इितहासाकड े पाहात असत े. हणून
इितहास व तुिन होऊ शकणार नाही. इितहासाचा व य िवषय अशा व पाचा आहे क ,
याम ुळे इितहासाला शा ीय तरावर िश तब िवषय हणून मा यता िमळण े अवघड
आहे. एकाच युगात, एकाच िठकाणी काम करणार े दोन इितहासकार एकाच घटनेचे
प ीकरण वेगवेग या प तीन े देतात. यामध ूनच इितहासाच े वेगळेपण िस होते.
इितहासकाराचा मु य हेतू भूतकाळ समजाव ून घेणे एवढाच नसतो तर वत मानकाळात या
घटनेभोवती एक िविश वलय िनमा ण होईल अशा प तीन े याची मांडणी करावयाची
असत े. कॉिलंगवूड या मते, भूतकाळ व वत मानकाळ याम य े त वतः फरक असत नाही.
कारण भूतकाळ हा वत मान काळाचाच एक भाग िकंवा काय असत े. (The past is an
aspect or function of the present.) याने पुढे असाही िवचार मांडला क ,
वत मानकाळ हा भूतकाळाचा एक िव ता रत भाग आहे. (The Present is the
perpetnation of the past so the present is historians starting point. )
कॉिलंगवूडने आप या आ मच र ाम य े इितहास संशोधक , या या काय प तीब ल ती
नापंसती य केली आहे. या या मते, इितहासकार आप या िवषयाकड े कधीही गांभीया ने
पाहात नाहीत . कोण याही बाब स ंबंधी नीट िवचार करीत नाहीत . या माण े एखादा िशंपी
तांि क प तीन े का ीन े कापड कापतो या माण े ते काम करतात . या या या
काय प तीला कॉिलंगवूडने Scissor and Paste Method असे हटल े आहे. अथा त,
याची ही टीका एकांगी व पाची आहे व यावर इतरांनी या यावर टीकाही केलेली आहे.
इितहास संशोधका ंनी आपल े काम करीत असताना याच े ात पूव यांनी काम केले
आहे या काया चा मागोवा यावा , आप या काया ला सहेतूक काया ची बैठक िनमा ण करावी
व मगच इितहास लेखन करावे.
कोिलंगवुड ने इितहासास ंबंधी मा ंडले या िवचारा ंचे खरे मू यमापन हो यासाठी यान े
इितहास व इतर िवषय उदा . भौितकशा े, मानसशा व त व ान या ं या स ंबंधी मा ंडलेले
िवचार ल ात घ ेणे आव यक आह े.
कॉिलंगवूड इितहासाला शा ाचा दजा देतो. परंतु याचव ेळी इितहास व इतर शा े
यां यामधील भेद प करीत असताना तो असेही सांगतो क , इितहास शा
िनरी णावरही आधा रत नाही िकंवा योग मही नाही. इितहास संशोधकाला िविश
चाकोरीत काम करावे लागत े. कागदप ात ून जो पुरावा िमळतो तो चाकोरीब असतो .
याम य े कोणताही बदल याला करता येत नाही. तो हणतो इितहास हे शा आहे. या
शा ाम य े आप याला सहजासहजी उपल ध नसणा या घटना ंचे वण न करावयाच े असत े.
तसेच काहीव ेळा याम य े क पनाश या आधार े िन कष काढावयाच े असतात . munotes.in
Page 59
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
59 कॉिलंगवूड या िवचारा ंची सखोल मािहती आप याला या या , 'Human Nature and
Human History" या लेखामध ून िमळत े. तो हणतो क , मानवी वभाव इतका
वैिच यप ूण आहे क , याला व तुिन त ेचे व सव सामा य िव ातील नीतीिनयम लागू करता
येतीलच असे नाही. सतत याला आलेला अनुभव ल ात घेऊन वतःम य े प रवत न
करीत करीत इितहास िलहावा लागतो . मानवाम य े प रवत न होत असताना अनुभविस
कौश य , ि कोण यांचा उपयोग होत असतो . िवसा या शतकात ऐितहािसक ानावर
मानसशा ाचा खूप भाव पडला आहे. असेही मत तो य करतो . मानसशा ाम य े
ामु यान े मानवी भावना , शरीर व मन यांचा िवचार केला जातो. इितहासाम य ेसु ा हीच
ि या िदसून येते.
कॉिलंगवूड या मते, इितहासाची पुढील तीन वैिश ्ये आहेत व याचाच इितहासकार िवचार
करीत असतात .
१. जे काही घडते ते िविश काळ व वेळ या या चौकटीम य े घडत असत े.
२. ऐितहािसक घटना या िसिमत व णभंगूर असतात .
३. ऐितहािसक घटना संशोधका ंना तपास यासाठी य व पात उपल ध असत
नाहीत .
सदर या घटना िमळिव यासाठी संशोधकाला कागदप ािशवाय आधार नसतो .
कागद प ातील घटना वाचून याचा अथ लावून याला अंितम व प देणे हेच खरे
इितहासाच े व प आहे. हणून इितहासा या व पाब ल पुढील तीन िस ांत याने
मांडले आहेत.
१. इितहास ख या अथा ने मना या शा ाशी िनगिडत आहे.
२. ऐितहािसक ान िमळिवता येते.
३. इितहास व त व ान हे िवषय एकमेकांना पूरक आहेत.
कॉिलंगवूडने इितहास व त व ान यामधील भेद प कर याचा य न केलेला आहे.
इितहासाचा संबंध एखा ा य शी असतो तर त व ानाचा संदभ संपूण मानव जातीशी
असतो . अथा त, कॉिलंगवूडचे हे प ीकरण अ यंत तोकड े व भावी काळात टीकेस पा
ठरले. एके िठकाणी याने All history is the History of the Thought असे िवधान
क न वैचा रक ग धळ िनमा ण केला. याचा मूलभूत हेतू असा होता क , इितहास िलिहण े हे
े बुि वंताचे काम आहे व ते सज नशील आहे. अथा त, या िवधाना मुळे पु हा ग धळ
िनमा ण झाला.
इ. कॉिल ंगवूड या िवचारावरील िटका (Criticism of Collinwood's Thoughts)
कॉिलंगवूड हा िच ादी त ववे ा होता. या या िवचारावर ोस व िडलथी यां या
िवचारसरणीचा भाव पडलेला होता. व तूतः याची िवचारसरणी हणज े ोस या
िवचारसरणीचा दुसरा नमुनाच होता. परंतु याने आप या िलखाणात ोसब ल कृत ता
कोठेच य केली नाही. बह धा वतःब लची चंड आ मिन ा हे याचे कारण असाव े.
काही टीकाकारा ं या मते, दोन महायु ा या काळातील िवचारसरणीवर ोसचा इतका munotes.in
Page 60
इितहासाच े त व ान
60 भाव होता क , याचे ऋण मानण े केवळ अश य होते हणून एखा ा वेळेस कॉिलंगवूडने
याचे ऋण मानल ेले नसाव ेत. अथा त, याने ोसच े ऋण मानल े नाही ही बाब स य आहे व
यामुळेच तो टीकेस पा ठरला. इतरां या माण ेच ओकेशहॉट व ँडले यां या ऋणाचास ु ा
याने कधीच उ लेख केला नाही. इितहासाच े त व ान मांडत असताना याने असा िवचार
मांडला क , एका िविश प तीन े, तांि क आंतरसंबंधाने जोडल ेला हा िवषय आहे. इतकेच
न हे तर तो हणतो क , एखा ा अभािवतपण े केले या कृती या मुळाशी बुि िन िवचार
असतो . पुढे तो एके िठकाणी हणतो क , सव मानवी हालचाली योगा मक (Tentative)
असतात . इितहास हणज े े बुि वादी भावना ंचा आिव कार आहे असे हणणारा
कॉिलंगवूड आ म ेरणेवर आधा रत िस ांताला िवरोध करतो . (Intuitional Theory)
व तूतः बुि वादी य आ म व ृ ी या िस ांताला तािक क आधारावर िवरोध करणारच
परंतु हीच तािक क बु ी कॉिलंगवूडने सव च िठकाणी दाखिवल ेली नाही.
कॉिलंगवूड या िवचारसरणीम य े अनेक उिणवा आहेत. ो. वा श, ो. कार, ो. टॉय बी
इ यादी िव ाना ंनी कॉिलंगवूड या िवचारा ंची िख ली उडवली आहे. ो. वा श यां या मते,
याचे िवचार हे अितशय असंब व मूख पणाच े आहेत.
ो. वा शला कॉिलंगवूड या त व ानाम य े पुढील दोन दोष िदसून येतात.
१. कॉिलंगवूड या मते, ऐितहािसक घटना ंचे ान हे या घटनाम य े असणारा िवचार
समजाव ून घेतला हणज े होते. हा िवचारस ु ा चुक या त वावर आधा रत आहे. कारण
याने भिवत यता , आ म ेरणा, व मानवी क पनाश यापैक कोण याच मु ाचा
िवचार केलेला नाही.
२. कॉिलंगवूड या मते, वत मान काळातील मानवाच े वत न भूतकाळातील अनुभव व िनमा ण
झाले या भावना यांना उ र हणून असत े. परंतु य ात असे िदसून येते क ,
ब याचव ेळा े य ता कािलक प रि थतीवर आधा रत वयं फूत ने िनण य घेत
असतात .
ो. इ. एच्. कार यां या मते, कॉिलंगवूड या िवचारसरणीत दोन दोष िदसून येतात.
१. कोणतीही य , िकतीही े असली तरी समाजापास ून पूण पणे अिल राह न काय
क शकत नाही. कोण याही य ला इतरांचा आधार घेत यािशवाय काय च करता
येत नाही.
२. कॉिलंगवूड या मते, इितहासकारान े एखा ा य या काय कर या या ेरणेची मािहती
क न घेतली पािहज े. ो. कार हणतात क , सव च बाबतीत , सव च वेळेला या गो ी
श य नसतात . इतकेच न हे तर काहीव ेळा य च े हेतू, िवचार व कृती यांचा एकमेकांशी
काहीही संबंध असत नाही. कॉिलंगवूड या त व ानाचा उपयोग च र े, राजक य िकंवा
ल करी इितहास िलिह यासाठी होऊ शकेल. िवशेषत: सामािजक व आिथ क इितहास
िलिह यासाठी कॉिलंगड या िवचारा ंचा उपयोग होणार
munotes.in
Page 61
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
61 टॉय बी यांनी कॉिलंगवूड या एकंदर िवचारसरणीवरचणान े टीका केली आहे. ते हणतात ,
"The historian should never commit the error of a comic thinker who
identifies himself with the personage of his study. कॉिलंगवूडने संशोधका ंकडून
खूप अपे ा के या आहेत. परंतु या पूण हो याची श यता फार कमी असत े. कॉिलंगवूडने
इितहासकाराचा मूळ हेतू प करीत असताना असे हटल े आहे क , याने उपल ध
साधना ं या आधार े व अनुभवा या आधार े िन कष काढाव ेत परंतु हे करीत असताना
इितहासकारास या य या मनात कोणत े िवचार आले हे समजाव ून घेतले पािहज ेत. या
प तीला Veridical Analysis of Past Events असे हणतात . पण य ात ही गो
िकतपत श य होते हा वादाचा मु ा आहे.
कॉिलंगवूडने इितहास ि य ेला एका िविश चाकोरीम य े बसवत असताना इितहासाची
या या कर याचा य न केला. तो हणतो , History is the reenactment of past
events in the historians mind. काल पॉपर व वेव रयन या त ववे यांनी या
िवचारसरणीला िवरोध केला आहे. ते हणतात क , इितहासकाराला गतकालातील घटना
पु हा िनमा ण करणे कठीण आहे.
पीटर मूडस् (Peter Muntz) याने तर कॉिलंगवूड या Reenactment of History या
श द योगालाच िवरोध केला आहे. तो हणतो क , ही संक पना कॉिलंगवूड या
हलगज पणापास ून िनमा ण झालेली आहे. इितहासाचा व य िवषय मानवाची कृती व अनुभव
या याशी िनगिडत आहे. अशा ि थतीत या याकड ून दुस या काही अपे ा करणे हे
मुळातच गैर आहे. इितहाकारान े मानवी भावना ं या आधार े वेगवेग या क पना व िवचार
यांचा अ यास केला पािहज े. या इितहासाम य े मानवी भावना व िवचार यांचा समाव ेश
नसेल या िलखाणाला काही अथ च राहणार नाही.
कॉिलंगवूड या एकंदर िवचारसरणीम य े बरीचशी िवसंगती िदसत े. काहीव ेळा तो िच ाद
मानतो तर काहीव ेळा शा श ु संक पना ंचा आ ह धरतो. जरी यां या त व ानाम य े
काही दोष असल े तरी याने ऐितहािसक घटना ंचा अथ लावत असताना मांडलेला Inside
Outside Theory चा िवचार मा ल ात ठेव यासारखा आहे. या या मते, एखादी घटना
घडत असताना याची जी बा बाजू असत े ती Outside व यामधील जो िवचार असतो
ती Inside होय. ऐितहािसक घटना समजाव ून घेत असताना या दोन संक पना प
झा या तर घटना ंचा अथ लावण े सोयीच े जाते. असा हा बुि मान िवचारव ंत १९४३ साली
वया या चौप ना या वष मृ यू पावला .
कॉिलंगवूड या एकंदर त व ानास ंबंधी ो. वाडेकर हणतात , “तो त व ानाच े इितहासाशी
तादा य मानतो . इतरां या िवचारातील तुकडे गोळा क न रचले या इितहासाचा कार तो
ितर करणीय मानतो . खरा इितहास हा मानवी िवचारा ंचा इितहास होय. इितहासकार
त व ानी असला पािहज े व यामुळे त व ानाच े मु य काय ऐितहािसक आहे. हणज े
इितहासा या एखा ा कालख ंडातील मानवी िवचाराची िन पािधक गृहीते, त वे काशात
आण याच े आहे. "
munotes.in
Page 62
इितहासाच े त व ान
62 आपली गती तपासा
१. कॉिलंगवूड या आदश वादा िवषयीच े िवचार नमूद करा.
३.४ सारांश
अ न, व आिण िनवारा िमळिव या या धडपडीत अनेक अडचण ना त ड देत असताना
बौि क वारसा लाभल े या मानवान े वतः या जीवनािवषयीचा िवचार कर यास सु वात
केली. तो नुसता जगत न हता , जग यािवषयी िचंतन करीत होता. माझे जगणे कशावर
अवल ंबून आहे? मी कोण आहे? मा या जीवनाचा अथ काय? अशा ताि वक िकंवा
अ याि मक पय त शंका उपि थत क लागला . सूया चे उगवण े, िदवस रा ीचा म,
िपक पा याची यव था हे सव च आहे असे याने अनुभवले .मानवी जीवनातील घटना
कालच ान ुसार घडणारच , माणूस याब ल काही क शकत नाही यातून मानवी
इितहासाचा अथ लावला जाऊ लागला .
ि ती इितहासकारा ंना इितहासातील सव चांग या व वाईट घडामोडी या देवाचे योजना
आहेत असे वाटते .इितहास हा मानवी आकलना या पलीकड े आहे .कारण मानव हा
भौितक घडामोडीतील फ एक साधन आहे. दैवी इ छेनुसार सव घटना घडत असतात
आिण याचा एक िविश हेतू यामाग े असतो . या सव घटना वैि क आहेत. कारण या
मानवा या न हे तर देवा या अनु पाने घडतात . सव घटना य भावरिहत आहेत. या
देवा या िनयमान ुसार घडतात . हणुनच या माणसाला उलगड ून सांगता येत नाही. संत
अग तीन े ि ती इितहासाची क पना " देवाचे शहर " संबोधून मांडली आहे. ि ती
इितहासात धािम क गरजांना जा त मह व िदले गेले आहे. यांचा मु य हेतु हणज े दैवी
श व ा वाढवण े हे होते.
५ या ते १३ या शतकापय त ि ती इितहासकार हे सव च धम गु होते. नवीन
करारातील ेिषतांची कृ ये हे एकच पु तक ि ती धम चाराचा इितहास दश वते .बाक
सव शुभवत माने धािम कते या क पन ेतून िलिहली गेली आहेत. ि ती इितहासात देव व
मानवाच े संबंधांना जा त मह व ा झाले आहे व साव कािलक जीवन हा मह वाच े हेतू
क िबंदू समजला गेला.
या सव ि कोणात ून ि ती परंपरेचा इितहास घडत गेला व या परंपरा िव ास ू व ाळ ू
माणसा या जीवनाचा भाग बनला . अशा कार े ि ती इितहास हणज े देव- मानव
संबंधातील घटना आहेत. याम य े मानवाला िवजयी हो यासाठी फ देवावर ा असण े
आव यक आहे व देवा या इ छेिशवाय महान असे काहीच नाही.
भारतीयानी जरी फारस े इितहासल ेखन केले नसले तरी भारतीया ंचाही दैवश वर िव ास
आहे. परमे रच सव घडवून आणतो आिण माणूस हा दैवी योजन ेचा भाग आहे असे भारतीय
मानतात . इ लामी सं कृती या े ांत पण ई रिन ा आिण कालच ाची क पना आहे.
फ इ लामी िवचार हा सव शि मान अ ला या अनुरोधान े मांडलेला आहे . १४ या
शतकातील इितहासकार इ न खा द ून सु दा अ ला या साम या िवषयी शंका उपि थत
करीत नाही. munotes.in
Page 63
ई रवादी ि कोण आिण
आदश वादी ि कोण
63 ३.५
१) पा ा य “ ई री िव ा " िवषयक संक पना ंबाबत (Theological Concepts)
सव सामा य ि कोन प करा.
२) अित ाचीन दैववाद ही संक पना प करा.
३) म यय ुगीन चच इितहासल ेखनप ती व ि कोण प करा.
४) ि ती इितहासल ेखकांचा धम शा ीय ि कोण िलहा.
५) भारतीया ंचा धम शा ीय (िहंदू) ि कोण िलहा.
६) िहंदूं या धम िवषयक क पना काय हो या ?
७) मुि लमा ंचा धम शा ीय ि कोण सांगा.
८) इितहासातील इ लामची क पना सांगा.
९) आदश वादाचा अथ , व प व कार प करा.
१०) हेगेल या आदश वादा िवषयीच े िवचार नमूद करा.
११) ोसे या आदश वादा िवषयीच े िवचार नमूद करा.
१२) कॉिलंगवूड या आदश वादा िवषयीच े िवचार नमूद करा.
३.६. संदभ
१) गायकवाड आर. डी., सरदेसाई बी.म., इितहास लेखन शा , फडके काशन ,
को हाप ूर, १९९६ .
२) सरदेसाई बी. एन., इितहास लेखनप ती , फडके काशन , को हाप ूर, २००५ .
३) शेख गफूर, इितहास लेखनशा , ि तम पि लक ेश स, जळगाव , २००७ .
४) गाठाळ एस.एस., इितहासाच े त व ान , कैलाश पि लक ेश स, औरंगाबाद , २००५ .
५) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००७ .
६) सदािशव आठवल े, इितहासाच े त व ान , ा पाठशाला मंडळ, वाई , १९६७ .
७) वा.सी. ब े, साधनिचिक सा , १९७६ .
८) ग.ह. खरे, संशोधकाचा िम .
९) कोमेजर अनु कृ.ना. वळसंगकर, इितहास व प व अ यास , १९६९ . munotes.in
Page 64
इितहासाच े त व ान
64 १०) िव. का. राजवाड े, ऐितहािसक तावना , १९२८ .
११) एच. कार. अनुवादक ा.िव.गो. लेले, • इितहास हणज े काय ?, कॉि टन े टल
काशन , पुणे.
१२) डॉ. गोिवंदचं पांडे, इितहास : व प एवं िस ांत राज थान िह दी ंथ अकादमी ,
जयपूर, १९९८ .
१३) डी. डी. कोसांबी, पुराणकथा व वा तवता .
१४) द. िव. केतकर, इितहासातील अंतः वाह .
१५) ग. ह. खरे, साधना िचिक सा , लोकवा य गृह, मुंबई, १९७६ .
१६) िव. द. घाटे, इितहासशा आिण कला, देशमुख काशन , पुणे.
१७) भाकर देव, इितहास : एक शा , क पना काशन , नांदेड.
munotes.in
Page 65
65 ४
बुि वादी (Rationalist) आिण य वादी ीकोण
(Positivist School)
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ बुि वादी िस ांत (Rationalist School)
४.२.१ बोधनकालीन इितहास लेखनाच े व प (Modern Historiography)
४.२.२ आधुिनक इितहासवाद
४.२.३ काय कारणभाव िस ांत
४.३ इितहासाच े य वादी त व ान (Positivist School)
४.३.१ य वादाचा अथ
४.३.२ य ाथ वादी इितहास लेखनाच े व प
४.३.३ य ाथ वादाची वैिश ्ये
४.३.४ य वादी इितहासल ेखक
४.४ सारांश
४.५
४.६ संदभ
४.० उ ी े
हे युिनट पूण झा यान ंतर िव ाथ पुढील बाबतीत स म होऊ शकेल.
बोधनकालीन इितहास लेखनाच े व प समजेल.
जांवा ी ता ि हको ांचे बुि वादी िस ांतािवषयीच े िवचार समजतील .
ऑग त कॉ त ांचे बुि वादी िस ांतािवषयीच े िवचार समजतील .
हेगेल, मा स आिण रँके ांचे बुि वादी िस ांतािवषयीच े िवचार समजतील .
बुि वादी िस ांतातील काय कारणभावाच े मह व समजेल .
य वादाचा अथ समजेल. munotes.in
Page 66
इितहासाच े त व ान
66 य ाथ वादी इितहास लेखनाच े व प व वैिश ्ये समजतील .
ऑग ट कॉ त या य ानवादी इितहासल ेखनाच े ान होईल .
हे ी थॉमस बकल या य ानवादी इितहासल ेखनाच े ान होईल.
४.१ तावना
पंधरा या शतकापास ून य ुरोपात प ुन जीवन (Renaissance ) सु झाल े.
पुन जीवनाम य े जु या अ ंध ा व भो या समज ुती या द ूर कर यात येऊन
यां याऐवजी घडल ेली य ेक घटना ब ु ीवादा या कसोटीवर घास ून पाह याची ि या
सु झाली . ही ि या पिह या ंदा शा ाम य े लागू कर यात आली , यानंतर ती इतर
समाजशा ात लाग ू कर यात आली . बु ीवादावर य ेक घटना पारख ून पािह याम ुळे
आ याि मक व आि मक व पाच े ान ही क पना िक ंवा आि मक भाव हा य ेक
घटने या माग े असतो ही क पना माग े पडली . येक घटना ही काय कारण ि य ेमधून
तपास ून पाह याची प त स ु झाली . अठरा या शतकात मानवी समाजात ेमाची भावना
िनमा ण झाली व या ेमा या भावन ेतून सामािजक गताकाच े संबंध वेग या पायावर उभ े
कर यात आल े. यातूनच प ुढे तका वर आधा रत अशी िवचारसरणी िनमा ण झाली . येक
घटने या पाठीमाग े सबळ कारण असत े व ते शोध याची प त स ु झाली .
युरोपीय इितहासल ेखन े ात एकोिणसा या शतका या पूवा धा त चार नवे लेखन वाह
चिलत झालेले आढळ ून येतात. रोमांिटक, नॅशनिल ट , पॉिझिटिव ट व माि स ट हे ते
चार वाह होत. ऐितहािसक स याशी तारणा न करता क पनाश ला वाव देऊन लेखन
रसाळ कर याचा य न थॉमस काला इल सार या इितहासल ेखकांनी केला. यांचे लेखन
रोमांिटक इितहासल ेखनात मोडत े. नॅशनॅिल ट हणज े रा वादी वृ ीने इितहासल ेखन
करणा या गटाचे ितिनिध व थॉमस मेकॉले करतो . अिभजात मा स वाद हे काल मा स व
एंज सच े अप य आहे तर पॉिझिटिव ट हणज े य वादी िवचार णाली इितहासा या
े ात चिलत कर याच े ेय जम न इितहासकार िलओपा ड रांके व ा िवचाराचा णेता
च त व ऑग ट कॉ त यांना जाते.
४.२ बुि वादी िस ा ंत ( Rationalist Theory)
४.२.१ बोधनकालीन इितहास लेखनाच े व प (Modern Historiography)
या कालख ंडातील इितहासकारा ंनी पारंपा रकत ेला िवरोध केला. भूतकालीन घटना ंचा
अ वायाथ काढता ंना बुि ामा यवाद व तक संगती यां या कसोट ्यांचा वापर केला
य वाद , यवहारवाद आिण िवकासवाद या क पना ंना अनुस न इितहास लेखन केले.
अशा कार या इितहास लेखनाम ुळे इितहास िवषय अंतमु ख झाला. केवळ रोमन सं कृती
आिण पाि मा या ं या क पना व त व ान े नाही. तर युरोप बाहेर या जगाती ल
सं कृ या आिण यां या धम िवषयक क पना व त व ान यां यापास ून िशक यासारख े
आिण घे यासारख े खूप काही आहे. ते हा यांचा अ यास केला पािहज े. हा िवचार पुढे
आला . यामुळे युरोपबा जगातील ाचीन सं कृ या आिण यां या कला व सािह य तसेच munotes.in
Page 67
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
67 त व ा न यांचा अ यास केला जाऊ लागला . यां या अनुषंगाने इितहास लेखन केले जाऊ
लागल े. यामुळे धम सं था व रा यस ं था यां या जोखडात ून इितहास मु झाला.
इितहासा या मा यमात ून पूव जे घडले या घडामोड चा अ यास केला पािहज े. यां या
अ यासा व न या घटनांिवषयी स य कथन केले पािहज े. भूतकालीन घडामोडी या
अ यासात ून इितहास िवषयक नव-नवीन मािहती उजेडात आणली पािहज े. इितहासा या
मा यमात ून मानवाला जगाचा प रचय क न िदला पािहज े. हे इितहासाच े मु य उि .
आहे. या उि ान ुसारच इितहासाच े लेखन केले पािहज े. असा आ ह बोधन युगात
इितहासल ेखना या बाबतीत धरला जाऊ लागला . याच माण े इितहास लेखन केले जाऊ
लागल े. अशा कार या इितहास लेखनाम ुळे इितहासाच े व प अिधकािधक यापक बनले.
इितहासाम य े सखोलता , यापकता आिण उ ुंगता या वैिश ्यांची भर पडली . यामुळे
इितहा सांचे त व ान अिधक चांग या कार े िवकिसत झाले. बोधनय ुगीन इितहास लेखन
णालीचा यि वाद , यवहारवाद , िवकासवाद , बुि मा यवाद आिण तक िन ा या
घटका ंवर जा त जोर होता. यामुळे बोधन युगात इितहासाला वेगळे प रमाण ा झाले.
इितहास हणज े मानवी जीवन व मानवान े िवकिसत केले या सं कृतीची मािहती आहे असे
ते इितहासाच े निवन प रमाण होते. यामुळे ऐितहािसक मािहती मानवतावादी व पाचीच
असावी . तसेच इितहासाच े लेखन यवहा रकता आिण िव ेषणा मकता प दतीन े झाले
पािहज े. तरच इितहास लेखनाची ि या ख या अथा ने सफल होईल. अशी या
कालख ंडातील इितहासत ा ंची धारणा होती. बोधन कालीन इितहास लेखन णालीचा
भाव इ.स. १६२७ ते १८०४ या कालावधीत पय त कायम होता.
इितहासात ब ुि वादी ीकोन असला पािहज े हा िवचारच आध ुिनक कालख ंडात िनमा ण
झाला आह े. युरोपातील बो धना या चळवळीम ुले मानवी ाना या क ा ंदाव या व
पूव पे ा बौि क े ात अिधक गती झाली . धम सं थेचा सव च े ातील भाव कमी
झाला. धम सं थेचा इितहासावर व इितहासकारा ंवर जो भाव होता तो कमी झाला .
इितहासल ेखनाम य े संदभ साधना ंचे प र ण कर याची प त स ु झाली . मॅक हली यान े
इितहासाला वाङमया या ा ंतातून बाज ूला सा न एका वत ं िवषयाचा दजा दे याचा
य न क ेला. इितहास स ंशोधनासाठी काही ताटव े व प ती असली पािहज े असा िवचार हा
ामु यान े १८ या शतका या श ेवटी िनमा ण झाला . युरोपातील िविवध द ेशांतील ल ॅिटन
भाषेचे मह व कमी होऊन य ेक रा ान े आपली भाषा रा ीय तरावर िवकिसत
के यानंतर इितहासल ेखनशा ाला आणखीन गती ा झाली . म यय ुगात य ेक
घटना ंकडे यि वादी ीकोनात ून पाह याची प त होती ती माग े पडली . ऐितहा िसक
घटना ंकडे व स ंक पना ंकडे न या ीकोनात ून पिहल े जाऊ लागल े. येक घटन ेचे
बु ीवादी ीकोनात ून िव ेषण केले जाऊ लागल े. भाषेचे स दय ही क पना माग े पडली व
जा तीत जा त व त ुिन ीकोनात ून ऐितहािसक घटना ंकडे, य कड े पिहल े जाऊ
लागल े. १८ या शतकात भौितकशा ात फार मोठी गती झाली . भौितकशा ात
बुि वाद , व तुिन ता व टीका मक प र ण यास मह व असत े. याच कसोट ्यावर
भौितकशा ा ंचा िवकास होत ग ेला. इितहास स ंशोधका ंना अस े वाट ू लागल े क ,
भौितकशा ातील ही प त इितहासाम य े लागू करण े आव यक आह े. याचा प रणाम
हणून अठरा या शतकात इितहासाकड े शा श ु द ीकोनात ून पाह याची प त स ु
झाली. munotes.in
Page 68
इितहासाच े त व ान
68 आपली गती तपासा
१. बोधनकालीन इितहास लेखनाच े व प प करा.
४.२.२ आधुिनक इितहासवाद
बोधन चळवळीम ुळे सव च े ात बदल झाला. यि या पारंपा रक ि कोनात बदल
झाला. समाजात बुि ामा यवाद वाढीस लागला . इितहासा या व पात बदल झाला.
इितहासाला ग भ ान शाखेचे व प ा झाले. ऐितहािसक ान व इितहासाच े व प
तसेच इितहासाच े उि आिण इितहास ामा याच े िनकष इ यादी िवषयी िचिक सक
ीकोनात ून िवचार कर यास सु वात झाली. १८ या, १९ या आिण २० या शतकात
ि थ या ंतरा या संदभा त सवा िगन ि कोनात ून िचिक सा केली जाऊ लागली . यामुळे
आधुिनक इितहास वाद संक पन ेचा उदय झाला. या िवषयी अनेक िव ाना ंनी िचंतन केले.
१) जांवा ी ता ि हको
या इटािलयन तटावव े याने १७२५ साली Principle of New Science नावाचा ंथ
िलिहला . याम य े यान े ऐितहािसक ि थ य ंतराचे िवव ेचन क ेलेले आह े. मानवी
ि थ य ंतराचे तीन ट प े यान े पडल ेले आह ेत. (१) देवयुग (२) रा प ु षांचे युग
(३) सामा य माणसाच े युग अस े ते आहेत.
अ) देवयुग
या युगात घडल े या घटना द ैवी ेरणेने घडल े या आहेत. या युगात मानवाला वत :चे वेगळे
असे िविश थान न हत े. अथा त हा काळ मानवा या आिदम अव थ ेचा काळ होता . मानव
इतर ा या माण ेच जीवन ज गात होता . या काळात घडल े या घटना व घडामोडी याम य े
मानवी कत ु वाचा सहभाग न हता .
ब) रा प ु षाच े युग
मानव गत होत ग ेला. पर परा ं या सहकाया तून समाज िनिम ती झाली . या काळात
समाजाच े नेतृ व करणा या प ु षांचा उदय झाला . ते समाजाच े नेतृ व क लाग ले.
वकत ु वाने घटना घडव ून आण ू लागल े. यमुळे अनेक घटना घड या प रणामी ि थ य ंतर
झाले.
क) सामा य माणसाच े युग
म य य ुगाचा अ त झाला . बोधन चळवळीम ुळे समाज बोधन झाल े. बुि ामा यवाद
वाढीस लागला . सामा य माण ूस सव िचंतनाचा क िबंदू बनला . सामा य माणसाला मह व
ा झाल े. सामा य माणसा ंची वकत ृ वाने इितहास घडवला . या या मत े इितहास हा सव
समाजा या सम जीवनाचा सव कष आढावा आह े. सामा य माणसात इितहास घडिव याची
पा ता असत े. असा नवा ा ंितकारी िवचार ि हकोन े मांडला. ती पुढे असे हणते क , मानव
िनिम त गो ीच ेच माणसाला इितहास ल ेखन शा प ूण पणे ान होत े. कारण या ंचा कता
करिवता माण ूस एखादी गो िनमा याला ती चटकन समजत े. इितहास माणसान े घडवला munotes.in
Page 69
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
69 आहे. यामुळे तो माणसाचा चा ंग या कार े समजतो . परंतु भौितक गो ीच े ान माणसाला
पूण पणे कधीच होऊ शकत नाही . कारण भौितक गो ी मानव िनिम त नसतात . हणून
भौितक ाना यास इितहासा या ानाम ुळे मानवी िज ासा सा गल होत े. ि हकोचा हा
िवचार इितहासवादास वरदान ठरला .
आपली गती तपासा
१. जांवा ी ता ि हको ांचे बुि वादी िस ांतािवषयीच े िवचार सांगा.
१. ऑग त कॉ त
१९ या शतका या स ु वातीला य ेक िवषयाला शा ीय आधार द े याची पधा सु
झाली. या चढाओढी या पध मुळे वै ािनक े ात िवल ण ा ंती झाली . ितचे प रणाम
इतर अन ेक े ात िदस ून येऊ लागल े. याच काळात इितहासा ला शा ीय आधार द ेऊन
इितहासाचा अ वयाथ काढला पािहज े असे ऑग त कॉ त यास वाट ू लागल े. हणून यान े
इितहासाचा शा ीय ीकोनात ून अ यास कर यास स ु वात क ेली. यामुळे या या अस े
िनदश नास आल े क , मानवी समाजा या इितहासात व ेगवेग या कारच े आकृितबंध आह ेत.
समाजा या िविवधत ेतच म ुलभूत मब ता असत े. यातूनच कॉ तला मानवी मना या
िवकासाचा म ुलभूत िनयम सापडला . तो हणज े यि म वा या िवकासात सामािजक स ं था
व सा ंगताना या ंचे काय मह वाच े असत े. या या आधार े यान े ऐितहािसक घटना ंचा
अ वयाथ लाव या ची शा ीय प त िवकिसत क ेली. या शा ीय प तीन े घटना ंचा
अ वयाथ काढत शा श ु प तीन े इितहास ल ेखन कर यास स ु वात झाली . यामुळे
पूव ची व छ ंदतावादी इितहास ल ेखन पर ंपरा ख ंिडत झाली . शा ीय ि कोनावर
आधारल ेली नवीन इितहास ल ेखनाची पर ंपरा अि त वात आली .
या अव थ ेत मानव बौि क ्या अिधकच गत झाला . आप या अवतीभोवती घडणा या
घटना ंचे कारण तो शोध ू लागला . िनसगा त घडणा या दोन कोणतातरी स ंबंध असतो . अथा त
मानवान े घटनामधील स ंबंधाचा शोध घ े याची ि या स ु केली. मानव प ूव माण े आता
घटना का घडता ? असा िवचार याऐवजी घटना कशा घडतात ? असा िवचा न
घटना ंचे प तीकरण क लागला . मानवान े घटनामधील स ंबंध िनरी ण प तीन े शोधून
काढ यास स ु वात क ेली. थोड यात घटना घड याची करण े वै ािनक प तीन े शोधली
जाऊ लागली .
बु ीवादाम य े तक बु ीला पटणार े स य वीकार याची प त स ु झाली . या अव थ ेत
घटना घडतात असा उपि थत क न घटना स ंबंध प क ेले जातात . येक
घटनेचे कारण शोध ून काढल े जाते. नंतर गाताना कशी घडली . घटना घड याची ि या
प तशीरपण े प क ेली जात े. बुि वादी ि कोनाम ुळे इितहासकार व स ंशोधक भािवत
झाले. बुि वादी ीकोनात ून इितहास स ंशोधन व ल ेखनास स ु वात क ेली. बुि वादी
प तीन े भूतकालीन घटना ंचा अ वयाथ काढून नवीन शा ीय प तीन े इितहास ल ेखन क ेले
जाऊ लागल े. यामुळे इितहास ल ेखन णालीत बुि वाद व शा ीय ीकोन या ंना मह व
ा झाल े. ऐितहािसक घटना समजाव ून घे यासाठी शा ीय ि कोनाचा अवल ंब केला
जाऊ लागला . िनयम व सामा यीकरण या स ंक पना इितहासाम य े अि त वात आ या . munotes.in
Page 70
इितहासाच े त व ान
70 प रणामी इितहासाला “सामािजक भौितक शा ” असा दजा ा झा ला. यामुळे इितहास
लेखना या स ंदभा तील अन ेक सम या स ुटत ग े या. अनेक ा ंची उ र े िमळत ग ेली.
भूतकाळात ज े घडल े याच े केवळ स य कथन इितहासा या मा यमात ून केले जाऊ लागल े.
हणज ेच एतीओहास ल ेखन जा तीत जा त िनि तत े या जवळ ून केले जाऊ लागल े.
भूतकाळा तील घटना ंचा उिचत अ वयाथ काढून या ंचे अचूक िन कष काढल े जाऊ लागल े.
यामुळे इितहासाला या या अप े े माण े स य आिण पारदश क अस े वा तववादी व प
ा झाल े. इितहासात ून व छ ंदता वादाच े उ चाटन झाल े. यामुळे क पना िव ात
रमणा या इितहास स ंशोधकांना आिण इितहासकरा ंना वा तवत ेची जाणीव झाली .
आपली गती तपासा
१. ऑग त कॉ त ांचे बुि वादी िस ांतािवषयीच े िवचार सांगा.
३. हेगेल
कॉ त व सायमन या ितघांनी ऐितहािसक घटना ं या पाठीमाग े मानवी भावना असतात . या
भावना ंमधूनच रा ाच े भिवत य ठरिवल े जाते अशा कारच े िवचार मांडले. हेगेलने तर
आप या िच ादात आ मत व हे गृहीत ध न या यावरच संपूण िस ांताची उभारणी केली.
कॉ तन े मानवी िवकासा या तीन अव था ंचा िस ांत मांडून ितसरी अव था जी वै ािनक
गती ितचे मह व पटवून िदले. अथा तच, हेगेल आिण कॉ त या दोघांनी मानवी मन व
भावना यांचा इितहासातील काय कारणपर ंपरेम ये जो चंड सहभाग असतो याचे मह व
वेळोवेळी थािपत केले आहे. हेगेलने तर जु या सं कृती या पायावर न या सं कृतीची
उभारणी करणे आव यक आहे असा िस ांत मांडून इितहास िलिह या ची अपे ा य
केली.
४.मा स
हेगेल याच त व णालीतील डा या िवचारसरणी या त वव े ा हणज े मा स होय. मा स ने
ऐितहािसक घटना ं या माग े आिथ क कारण असल े असा िस ा ंत मा ंडला. जगा या
इितहासाचा अभयस क न स ंपूण मानवजातीचा इितहास हा वग संघषा चाच इितहास आह े
असा िवचार मा ंडला. मा स ने या कलहा या मागील कारण े देत असताना आह े रे व नाही र े
असे जे दोन वग पाडल े, ते दुसरे ितसर े काही नस ून Causation चा आह े. मा स ने
ऐितहािसक घटना ंची कारणपर ंपरा जोडत असताना भौितकवादी ीकोनात ून
काय कारणबाव िस क न िदला . मा स ने असेही दाखव ून िदल े क या वगा या ता यात
उ पादनाची साधन े असतात याच वगा या ता यात समाजाच े नेतृ व असत े. हा िन कष
हणज े Causation चा आह े. मा स चे सा यवादाच े भा य हा स ु ा Causation मधील
अ यु च िब ड ू आहे. कारण Causatio n व न भावी काळासाठी काहीतरी भा य वत वता
आले पािहज े. मा स ने हे काय अितशय उ म कार े पार पडल े आहे.
५. रँके
एकोिणसा या शतकात जम नीम य े रँकेने आध ुिनक इितहासाचा पाया घातला .
इितहासाम य े शा श ु प त िनमा ण कर याची क पना यान ेच मांडली. ऐितहािसक munotes.in
Page 71
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
71 घटनेची स यास यता ठरवीत असताना काय कारणभाव , शा ीय प ीकरण , अंतरंग व
बिहरंग प र ण , व तुिन ता इ यादी सव सं कार यान ेच पिह या ंदा इितहासावर क ेले.
इितहासाला शा ाचा दजा ा क न द े याचा य न क ेला.
६. ो. यूरी
रँकेने जम नीत या प ती चा पाया घातला ती प त इतर य ुरोपीय रा ा ंनी उचलली .
िवशेषत: इं लंडम य े इितहासा या शा श ु तेब ल उलटस ुलट चचा सु झाली . या
सवा चा प रपाक १९०३ साली ो . युरीने इितहास ह े शा आह े असे िबनिद कत जाहीर
क न िवसा या श तकात इितहासाला जा तीतजा त शा श ु बनिव यासाठी माग खुला
क न िदला . युरोनंतर अन ेक इितहासकरा ंनी यात मोलाची भर घाल ून प ीकरण , िनयम,
सामा यीकरण , त व ान इ यादी बाबतीत च ंड कामिगरी क न आज ऐितहािसक
संशोधनाला जवळजवळ भौितकशा ाचा दजा ा क न िदला आह े.
एकोिणसा या शतका या शेवटी जम नीत ऐितहािसक प ती या िवचारसरणीची थापना
झाली. िव यम िडलथी हा या िवचारसरणीचा मु य वत क होता. हेगेलने जागितक
इितहासाची क पना मांडली होती. हीच क पना िडलथीन े पुढे खेचली व इितहास हा
घटना ंवर आधा रत पण अनुभवा या साहा यान े िलहावा असे मत य केले. इितहासातील
ान हे गतकाळाशी संबंिधत असत े. गतकाळ व वत मानकाळ यां यातील कधीही न
संपणारा संवाद हणज े इितहास असे ो. कार हणतात . अथा तच, या िवचारसरणीस
भूतकाळातील घटना ंचा वत मानकाळा या संदभा त अथ लावण े असाच अथ अिभ ेत आहे.
जर एखादी घटना भूतकाळातील असूनसु ा जर ती वत मानकाळासाठी उपयु ठरत
असेल तरच या घटनेला काही अथ असतो . ऐितहािसक प तीम य े कागदप ा ंचा शोध
घेणे, यांचा अथ लावण े व िन कष काढण े अशी िविवध कामे केली जातात . ही ऐितहािसक
प त समाजशा ाम य े वापरतात . याव न ऐितहािसक प त ही िदवस िदवस एक शा ीय
प त हणून मा यता पावत आहे यात शंका नाही.
आपली गती तपासा
१. हेगेल, मा स आिण रँके ांचे बुि वादी िस ांतािवषयीच े िवचार सांगा.
४.२.३. काय कारणभाव िस ा ंत
इितहासाला शा ाचा दजा ा क न ावयाचा अस यान े शा ाम य े या कार े
काय कारणभाव थािपत केलेला असतो , याच माण े इितहासाम य ेसु ा अशा कारच े
काय कारणस ंबंध थािपत करता येतील काय ही मु य सम या आहे. इितहासकार
यावेळी घटना ंचा अ वयाथ लावत असतो ते हा दोन घटना ंम ये अनु यूत असा
काय कारणस ंबंध अि त वात असतोच ; परंतु तो उघड व पात नसतो . इितहासकार
अनेक घटना ंचा अथ लावून घटनातील संबंध जे हा प श दात मांडतो ते हा
इितहासातील काय कारणभाव िस झाला असे हणता येईल.
अनेकिवध कारणा ंचा हा िस ा ंत काय कारणभाव ठरवीत असताना अितशय मह वाचा आह े.
इितहासाम य े पूव अशी समज ूत होती क , एखादी घटना घड यासाठी एकाच कारण असत े munotes.in
Page 72
इितहासाच े त व ान
72 आिण त े हणज े दैवी कारण होय . परंतु हळूहळू या कारण पर ंपरां या िस ा ंताम य े बदल
होत ग ेला व आज एखादी ऐितहािसक घ टना घडत असताना राजक य , सामािजक ,
आिथ क, धािम क, शासक य प ाच े धोरण इ यादी अन ेक करण े असू शकतात याची खा ी
इितहासकाराला झाली आह े. हा अन ेक शा ा ंचा आपली स ंशोधनासाठी उपयोग क घ ेत
असतो . ते हा ती सव श े, या शा ा ंम ये गृहीत धरल ेली करण े आिण इितहासातील
अनेक कारण े या सवा चा सम वय साध ून एखा ा घटन ेचा काय कारणभाव शोधला जातो .
कोणत ेही एक कारण अलगही करता य ेत नाही िक ंवा या ंचा िवचार अलगपण ेही करता य ेत
नाही. ो. गॉसचॉक (Gottschalk ) हणतात क इितहासकारान े कारण िक ंवा कारण े हे
श द यो य मा णात वापरल े पािहज ेत. यांचा हा िनि त समजाव ून घेऊन यापास ून
सामा यीकरण कर याची मता ठ ेवली पािहज े. ते शेवटी हणतात , “इितहासकारान े
कोण याही प रि थतीत Causation या शा ंब ल सतत जाग ृत रािहल े पािहज े व खडतर
प र मान ंतर Causation Connectiion तंतोतंतपणावर ल ठ ेवून जोड ून दाखिवल े
पािहज े.” (At any rate constant awareness of the problem is desirable if it
leads to strenuous efforts to use words having casual connection only
with special attention to precision.)”
कारणमीमा ंसेचा शोध इत या सहजासहजी प ूण होत नाही . आप याला भ ूतकाळाच े
प ीकरण करावयाच े अस ेल. भिव यकाळाच े िनदान करावयाच े अस ेल तर तक शु
िवचारसरणी ही सवा त मह वाची आह े. इितहासकार जर काही िनयम थािपत क
शकला तर या घटना ंचा काय कारणभाव थािपत करण े अवघड वाटणार नाही . अशा व ेळी
इतरही शा ा ंचा उपयोग क न एक अशी चौकट तयार क ेली पािहज े. हब ट पे सरन े
समाजशा ाची उभारणी करीत असताना जीवशा , मानवशा व मानसशा या
शा ा ंचा आधार घ ेतला. जॉन िफ कन े ‘Outline of Cosmic Philosophy ’ या आप या
ंथात िव ा या अव था ं या िनयमा ंचा शोध घ ेतला व या कामी यान े संपूण पणे उपल ध
असणार े सामािजक व त व ानिवषयक िवचार , िवचारात घ ेतले व आपल े िनयम
परा थािपत क ेले. सामािजक शाखा ंपैक अथ शा स ु ा इतर अन ेक शा ा या आधारान े
आपल े िनयम थािपत ेत. हणून इितहासान ेसु ा का य कारणभाव थािपत करीत
असताना अशाच साधना ंचा वापर क न इितहासाम य े असणारी स ंिद धता काढ ून टाकली
पािहज े, आिण ज े हा अशी ि या घड ून येईल त े हाच इितहासाला शा ाचा दजा ा
होऊ शक ेल.
बुि वादा या युगात, प तशीर ऐितहािसक िवचारा ंचा ज म झाला. ाचीन काळातील
चम कार आिण क र मा टाकून िदले गेले आिण इितहासकारा ंनी िविवध घटना ंचे तक शु
अथ सांग यास सु वात केली. इितहासाच े े ही िव तारल े आिण इितहासकार केवळ
राजक य आिण धािम क पैलूंवरच चचा क लागल े नाहीत तर यांनी लोकां या सामािजक
आिण सां कृितक जीवनावर काश टाक यास सु वात केली. ते आता कारण आिण
प रणाम यां यातील संबंध शोधू लागल े. इितहासात िवचारा ंचे मोठे योगदान अस याच े
यांनी सांिगतल े. तक वादी इितहासकारा ंनी इितहासा या िवषयाकड े टीका मक ीकोन
घेतला यात शंका नाही. परंतु ऐितहािसक ोता ं या िनवडीत यांनी गंभीर ि कोन
वीकारला नाही. यांनी िव मान मुि त ोत जसे या तसे वीकारल े आिण यां या
स यत ेला आ हान िदले नाही. munotes.in
Page 73
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
73 इितहासातील काय कारणभावास ंबंधी अठरा या शतकापय त िनि त अशी क पना न हती .
परंतु अठरा या शतकात मॉ टे यूने “Considerations on the causes of the
Greatness of the Romans and of their Rise and Decline.” या नावाचा ंथ
िलिहला . या ंथात यान े पिह या ंदा काय कारणभावास ंबंधी शा ीय प तीत ून चचा केली.
तो हणतो , “रोमन सा ा या चा उदय व असत यामाग े अनेक नैितक कारण े व भौितक करण े
असून तीच य ेक राज ेशाही या उदयास , िटकव ून धर यास व उलथ ून टाक यास प ुरेशी
असतात . आिण ज े काही सव घडल े ते कारण पर ंपरेम ये दाखिवता य ेते. (“There are
general causes, moral or physical, which operate in every monarchy,
raise it, maintain it or overthrough it and that occurs is subject to these
causes.”)
मॉ टे यूने पुढे आप या “Spirit of Laws” या ंथात काय कारणभावाची ही स ंक पना
िवकिसत क ेली. तो ह ंतो क , मानवाच े िनयं ण एका व ैिश ्यपूण अशा घटनेचे केले व या
मानवी वागण ुक म य े काही िनि त व पाच े िनयम िक ंवा त व अस ून हे िनयम
िनसगा मधूनच वीकारल ेले आहेत.
वॉ टेअरला इितहासकारा ं या बुि वादी परंपरेचे जनक मानल े जाते. यांचा संपूण ि कोन
आिण त व ान िव ान आिण तक शा ावर आधा रत होते. या या मुख कामांम ये
वीडन चा चा स तेरावा, लुई चौदावाचा कालख ंड इ यादी उ लेखनीय आहेत.
आपली गती तपासा
१. बुि वादी िस ांतातील काय कारणभावाच े मह व िवशद करा.
४.३ इितहासाच े य वादी त व ान (Positivist School)
४.३.१ य वादाचा अथ
अठरा या शतकात युरोपम य े िव ानाचा , शा ीय ानाचा िवकास झपाट्याने होऊ
लागला . शा ीय प तीचा वापर स याचा शोध घे यास लाभदायक ठरतो हा िवचार
बुि जीव या मनावर िबंबला. प रणामी सव च अ यास शाखा ंचे अ ययन शा ीय प तीने
के यास या या शाखेतील मूलभूत स याच े आकलन क न घेता येईल अशी िभ न
े ांतील िवचारव ंतांची धारणा बनली . Positive knowledge हणज े िनि त , िनःसंिद ध,
वादातीत व पाच े िचरंतन ान. िनसगा तील ि यामागील िचरंतन स याचा शोध
घे यासाठी भौितक शा या शा ीय प ती वापरतात , तशाच प त चा वापर
इितहासकारा ंनी के यास गतकालीन मानवी जीवनातील स याच े स यक ् आकलन होऊ
शकेल ही पॉिझिटवीझमची सै ांितक धारणा आहे. ा अनुसार गतकालीन मानवी
जीवनातील वा तवाच े शा ीय प त चा वापर क न , स यदश न घडिवण े हे
इितहासल ेखना या े ातील 'पॉिझिटिव ट ' त व ानाच े मूलभूत मेय बनले.
य ानवादी त व ानाचा इितहासल ेखना या े ातील आिव कार ही तोवर ढ
असल े या इितहासल ेखनप ती िव ची िति या होती. इितहासल ेखना या प तीत
असल े या उिणवा दूर कर याचा हा य न होता. 'िह टरी अॅ ड िह टो रअ स ऑफ munotes.in
Page 74
इितहासाच े त व ान
74 नाईनटी थ स चुरी' ा आप या इितहाससमी ा ंथात ा. जी. पी. गुच यांनी या चार
उिणवा ंची चचा केली आहे. यां या मते मानवी जीवनाच े िनयं ण करणारी दैवी श आहे
ही धारणा , ोतसाधना ंचा अभाव , िचिक सक ीचा अभाव आिण इितहासाच े अ ययन व
िलखाण याबाबत या िनि त िश णाचा अभाव , या कारणा ंमुळे अठरा या शतकापय त या
इितहासल ेखनाला स याचा , िव सनीयत ेचा भ कम आधार िमळाला न हता , इितहास
लेखनास ंबंधी या क पना प झा या न ह या व यामुळे इितहासल ेखनाला आकार आला
न हता . इितहासल ेखन ही सािह या या े ातील बाब मानली जाई. आथ र मािव क ा
इितहास समी कान े, अठरा या शतकापय त काळा या गितमानत ेचा, प रवत नशीलत ेचा
िवचार होत न हता , तसेच घटना व य चा अ यास यां या समकालीन प रि थती या
संदभा त कर याची गरज इितहासकारा ंना तीत झाली न हती , ा उिणवा ंकडे अंगुलीिनद श
केलेला आढळतो . तोवर या िलखाणात गूढवादाच े दश न ामु यान े होते. पंधरा या
शतकापय त या ई रिन भा याची जागा गूढवादी भा यान े घेतली होती. यामुळे इितहासात
भूतकाळाच े वा तव िच ण होत न हत े. ाथिमक ोत साधन े अ यासका ंना सहजपण े
उपल ध न हती , यामुळे इितहास िलिह यासाठी ब हंशी दु यम साधना ंचा वापर होत असे.
तसेच िव ापीठात ून इितहासा या अ ययनाची िनि त प ती िशकिव याचा िशर ता
न हता , या िवषयाचा गंभीरपण े अ यास होत न हता . इितहासाला गौण थान होते.
यािव िति या एकोिणसा या शतका या ारंभी िदसून येऊ लाग या . मानवी
जीवनास ंबंधी चिलत असल े या ढ िवचारा ंना छेद देणा या जोहान हड र व ि हको ा
त व ा ं या ांितकारी िवचार णालीकड े िवचारव ंतांचे ल आकृ होऊन , इितहासाकड े
वेग या ीने पाह याची गरज तीत होऊ लागली . इितहासल ेखनात क पन ेला थान
असाव े, तो केवळ गूढवादी न हे तर रंजक असावा हा िवचार 'रोमांिटक' इितहासल ेखकांनी
पुर कृत केला; ाथिमक ोत साधना ंचा अ या स क न , केवळ यु े अगर मोठ्या घटना ंचे
न हे तर रा ांचे इितहास िलिह यावर रा ीय वृ ी या गटाने भर िदला, तर मूळ
ोतसाधना ंची िचिक सक छाननी क न ऐितहािसक स य शोधून काढ यावर ल क ि त
करणारा इितहासकारा ंचा एक गट पुढे सरसावला . एकोिणसा या शतका या ारंभी
इितहासा या सहा यकारी शा ा ंचा अ यास गंभीरपण े होऊ लागला ; यामुळे इितहासा या
साधना ंची शा ीय प तीन े िचिक सा क न स याचा शोध घेता येतो याची जाणीव
अ यासका ंत िनमा ण झाली.
आपली गती तपासा
१. य वादाचा अथ प करा.
४.३.२ य ाथ वादी इितहास लेखनाच े व प
य ाथ अव थ ेत तक बुि ला पटणार े स य ि वकार याची प दत सु झाली. या
अव थ ेत घटना कशा घडतात असा उपि थत क न घटना मधील संबंध प केले
जातात . येक घटनेचे कारण शोधून काढल े जाते. नंतर घटना कशी घडली . घटना
घड याची ि या प दतशीरपण े प केली जाते. ही ि या हणज े य ाथ वाद होय.
munotes.in
Page 75
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
75 एखा ा कॅमे या माण े य ाथ वाद याच े दश न आपणास घडवतो . अथा त जसे या तसे
य सादर करतो . य ाथ वादी ि कोनाम ुळे इितहासकार व संशोधक भािवत झाले.
यांनी य ाथ वादी ीकोनात ून इितहास संशोधन व लेखनास सु वात केली.
य ाथ वादी प दतीन े भूतकालीन घटना ंचा अ वयाथ काढून नवीन शा ीय प दतीन े
इितहास लेखन केले जाऊ लागल े. यामुळे इितहास लेखन णालीत बुि वाद व शा ीय
ि कोन यांना मह व ा झाले. ऐितहािसक घटना समजाव ून घे यासाठी शा ीय
ि कोनाचा अवल ंब केला जाऊ लागला . िनयम व सामा यीकरण या संक पना
इितहासाम य े अि त वात आ या . प रणामी इितहासाला “सामािजक भौितक शा " असा
दजा ा झाला. यामुळे इितहास लेखना या संदभा तील अनेक सम या सुटत गे या
अनेक ांची उ रे िमळत गेली. भूतकाळात जे घडले याचे केवळ स य कथन
इितहासा या मा यमात ून केले जाऊ लागल े. हणज ेच इितहास लेखन जा तीत जा त
िनि तत े या जवळून केले जाऊ लागल े. भूतकाळाती ल घटना ंचा उिचत अ वयाथ काढून
यांचे अचूक िन कष काढल े जाऊ लागल े. यामुळे इितहासाला या या अपे े माण े स य
आिण पारदश क असे वा तववादी व प ा झाले. इितहासात ून व छ ंदता वादाच े
उ चाटन झाले. यामुळे क पना िव ात रमणा या इितहास संशोधकांना आिण
इितहासकारा ंना वा तवत ेची जाणीव झाली. य ाथ वाद हा स याशी िनगिडत असतो . तो
स यालाच मह व देतो. तर इितहास स याच े कथन करतो . हणून य ाथ वाद हा
इितहासाला सवा त जवळचा वाटतो .
४.३.३ य ाथ वादाची वैिश ्ये
य ाथ वादाची मुख वैिश ्ये आपणास पुढील माण े सांगता येतील.
१) य ाथ वाद हणज े िव ानवाद आहे.
२) य ाथ वादात क पना व दा यांना थान नाही.
३) य ाथ वाद िनरी ण व परी ण तसेच वग करण आिण िव ेषण या घटका ंना मह व
देतो.
४) य ाथ वादाचा स याशी संबंध आहे. तो स यालाच मह व देतो.
५) य ाथ वादात ि थतीिशथीलता नाही. तर बदल मह वाच े आहेत.
६) ऐितहािसक बदलात बु मा यवाद आहे. हे य ाथ वादान े प केले.
७) य ाथ वाद हा सव समाव ेशक आहे.
८) य ाथ वादान े इितहासाला वा तववादी आिण शा ीय ीकोन ा क न िदला.
आपली गती तपासा
१. य ाथ वादी इितहास लेखनाच े व प व वैिश ्ये सांगा.
४.३.४ य वादी इितहासल ेखक
१. बाथ ड िनबूर (Barthold Niebuhr)
इितहासाकड े पाह याचा हा नवा ि कोण जिव याच े, व इितहासिवषया या प तशीर
अ ययनाच े मह व ितपािदत कर याच े मोलाच े काय एकोिणसा या शतका या ारंभी या
काळात जम नीतील बिल न िव ापीठामधील इितहासत ा ंनी केले. यां यापैक पिहला
मह वाचा इितहासकार बाथ ड िनबूर (Barthold Niebuhr) हा होय. munotes.in
Page 76
इितहासाच े त व ान
76 हा ज मान े डॅिनश, परंतु ाचीन रोमचा इितहास हा या या अ ययनाचा िवषय होता.
१८१० साली बिल न िव ापीठात रोम या इितहासावर याने िदलेली भाषण े िवशेष गाजली .
या भाषणा ंनी शा ीय इितहास लेखन प तीचा प रचय अ यासका ंना क न िदला. रोमचा
इितहास अ या स यासाठी याने िल ही सार या ाचीन रोमन इितहासकारा ंचा मागोवा न
घेता, ाथिमक ोत साधना ंचा शोध घेतला. या ोता ंची िचिक सक छाननी क न
यां या िव सनीयत ेची खातरजमा क न घेतली. आिण या साधना ं या आधार े रोमचा
इितहास , यां या सं था, यां या सम या यांचा अ यास केला. या या अ ययन प तीच े
मह व बिल न िव ापीठातील अ यासका ं या मनावर िबंबले. अशा कार े नीबूरने आधुिनक
इितहास लेखनाचा पाया तयार केला. ऐितहािसक स याचा शोध घे याचे मह व ितपादन
करणार े याचे एक िवधान िस आहे. तो हणतो , "In laying down the pen, we
must be able to say in the sight of God, I have not knowingly or without
earnest investigation written anything which is not true" हे याचे िवधान
य वादी इितहास लेखनाच े माग दश क त व बनले.
२. िलओपो ड रा ंके ) Leopold (
अ. ारंभीचे जीवन
नीबूर या िवचार णालीन े भािवत होऊन ा मागा वर भ कमपण े पावल े टाकणारा ,
य वादी इितहासल ेखनाची मुह त मेढ प तशीरपण े रोवणारा जम न इितहासकार
िलओपो ड रांके हा होय. व तुतः या या अ ययनाची सु वात अिभजात ीक व रोमन
वा य व धम शा ापास ून झाली. यानंतर तो आवड हणून इितहासा या अ यासाकड े
वळला . वया या तेिवसा या वष , १८१८ साली इितहासाचा िश क हणून यावसाियक
जीवनात याने पदाप ण केले, आिण १८२५ साली बिल न िव ापीठात इितहासाचा
ा यापक हणून जू झाला.
ारंभी इितहासात रांकेला फार ची न हती . नीबूर या रोम या इितहासान े मा याचे
मतप रवत न झाले. नीबूरचे या ीन े तो ऋण मा य करतो . या सुमारास याने िविवध ंथांचे
वाचन केले. यात ीक व रोमन इितहासकार , वॉ टर कॉट या ऐितहािसक कादंब या
तसेच हड र, गथे यां या िलखाणाच े प रशीलन केले. यातून याची इितहासिवषयक भूिमका
प क झाली. िविवध कार या ंथांचे अ ययन के यानंतर याने काढल ेला िन कष
या या पुढील िवधानात प िदसतो ; " I found by comparison that truth was
more interesting and beautiful than romance, I turned away from it and
resolved to avoid all inventions and imagination in my works and stick to
facts."
ब. रांकेचे इितहासल ेखन
रांके या न या इितहासल ेखनप तीचा प रचय History of the Latin and Teutonic
People ा या या पिह या ंथाने क न िदला. ा ंथातील आशयाप े ा याला
िलिहल ेली तावना व ंथाला जोडल ेली प रिश े िवशेष बोलक ठरली. यात याची
इितहासाबाबतची धारणा तो प करतो . पूव िलिह यात आले या इितवृ ांपे ा munotes.in
Page 77
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
77 ऐितहािसक य ची कागदप े अिधक िव सनीय मानावीत . यातून या य च े िवचार व
यि म व यांचा बोध होतो; तसेच इितहास ंथांचा वापर करता ंना लेखकाच े यि म व ,
याचे िवचार , याने ऐितहािसक मािहती कोठून िमळिवली , याची छाननी करणे हे रांके
मह वाच े मानतो . याने आप या ंथासाठी कोणती साधन े वापरली याची यादी तर तो
देतोच, यािशवाय यांची िव सनीयत े या ीने िचिक सक तपासणी कशी केली याचीही
मािहती देतो. तसेच दु यम साधना ंची िव सनीयता कशी पडताळ ून पािहली आिण यांचा
वापर कोठे व कां केला तेही प करतो . क पना व गूढवाद या य मानून पुरा यात ून जे
स य हाती आले तेच दश िवणे हे तो इितहासकाराच े पिव कत य मानतो .
रांके या संकिलत िलखाणाच े सुमारे ५४ ख ड आहेत. यात िवशेष उ लेखनीय हणज े
History of the Popes चे तीन ख ड, The German History at the time of
Reformation हा पाच ख डाचा ंथ, यािशवाय History of France, The Origins of
the wars of Revolution आिण वया या ८३ या वष िलहायला घेतलेला Universal
History ा चंड ंथाचे सहा खंड हे होत.
क. इितहासिवषयक िवचार णालीचा सार व चार
यापक व पा या ा इितहासल ेखनाइत केच याचे दुसरे मह वाच े काय हणज े आप या
इितहासिवषयक िवचार णालीचा सार व चार कर यासाठी याने १८३३ पासून
युरोपात अनेक िठकाणी आयोिजत केले या काय शाळा, यातून नवोिदत इितहासकारा ंना
केलेले माग दश न आिण आप या िवचार णाली या साराच े कायम यासपीठ हणून
१८५९ साली सु केलेले एका इितहासिवषयक िनयतकािलकाच े काशन हे होय.
इितहासल ेखनाचा व संशोधनाचा उिचत माग दाखिवण े, इितहासा या अ ययनात होणा या
चुका दाखिवण े आिण अचूक काटेकोर संशोधना या मागा चा प रचय क न देणे ही याची
उि े होती.
ड. इितहासा या अ ययनाबाबत व लेखनाबाबत मूलभूत त वे
िलओपो ड रांके याने इितहासा या अ ययनाबाबत व लेखनाबाबत पुढील मूलभूत त वांवर
भर िदला.
१) कोण याही ऐितहािसक िवषयावर िलखाण करताना यािवषयी िलिह या गेले या ंथांना
दु यम थान असाव े. या ंथाचे प रशीलन करताना तो कोणी, कधी व कोण या
प रि थतीत िलिहला याची तपासणी क नच यातील िवधान े, इतर पुरावे पडताळ ून
पािह यान ंतर ा मानावीत .
२) दु यम इितहास ंथापे ा मूळ ोता ं या अ यासावर भर ावा. ऐितहािसक य ची ,
ऐितहािसक घटनेशी संबंिधत असले या य ची कागदप े, प यवहार , यां या
समकालीना ंची कागदप े हा मोलाचा पुरावा होय.
३) अशा पुरा यात ून जे स य अ यासका या हाती पडेल, याचाच फ वापर
इितहासल ेखकान े िलखाणात करावा . ऐितहािसक स याच े िच ण हे याचे एकमेव उि
असाव े. munotes.in
Page 78
इितहासाच े त व ान
78 ४) ऐितहािसक िलखाणात संदभ , तळटीपा , संदभ ंथसूचीना फार मह व आहे. कारण
यातून मूळ आधारा ंची वाचकाला मािहती होते, आिण िवधाना ं या स यत ेची तपासणी
करणे सुकर होते.
५) ऐितहािसक स याच े संकलन के यानंतर लेखकान े इितहास िलिहता ंना तो व तुिन पण े,
तट थ वृ ीने िलिहण े अग याच े आहे. यात आ मिन ा येऊ देऊ नये, कारण
आ मिन ा डोकाव यास ऐितहािसक स याला बाधा िनमा ण होते.
६) भूतकाळाच े यथाथ दश न घडिवण े हे अ यासकाच े कत य आहे. यामुळे इितहास
िलिहता ंना यातून उपदेश कर याचा , बोध दे याचा अगर मू यमापन क न यो य
अयो याचा िन कष लेखकान े काढू नये. असे के यास िलखाणात आ मिन ता येते.
गतकाळातील घटना ोतसाधनात ून जशा िनदश नास आ या , यांचे तसे या तसे
िनवेदन करणे या उि ापास ून िवचिलत होऊ नये.
इ. रांके या इितहासल ेखनाच े मू यमापन
िलओपो ड रांकेने पुर कृत केले या ा य वादी इितहासल ेखन प तीवर नंतर या
काळात समी का ंनी काही आ ेप घेतले. व तुिन ेवर अवा तव भर ही लेखनप ती देत
अस याम ुळे िलखाणात रटाळपणा येतो; िशवाय पूण व तुिन ता इितहासासार या
िवषयात अश य आहे. केवळ िलिखत पुरा या या आधार े इितहास िलहायचा झा यास तो
ामु यान े राजक य , राजनैितक व ल करी िवषयाबाबत राहील , यामुळे सामािजक ,
सां कृितक यासारख े मानवी जीवनाच े इतर मह वाच े पैलू दुल ि त राहतात , असे ते आ ेप
आहेत. जे ड लू. थॉमसन यांना रांकेने केलेला शा ीय इितहास लेखनाचा दावा समथ नीय
वाटत नाही. एडवड कार यांनाही शा ीय प तीचा वापर क न ऐितहािसक पूण स य हाती
येते ही रांकेची भूिमका मा य नाही. चाल स् बीअड , देखील "एकोिणसा या शतकातील एक
सवा िधक प पाती इितहासकार " हणून रांकेची संभावना करतात .
गूच यांनी मा , इितहासल ेखनात ाथिमक व समकालीन ोत साधना ंवर रांकेने िदलेला
भर, ऐितहािसक साधना ं या तपासणीची याने पुर कृत केलेली शा ीय प ती , स याचा
शोध घे यासाठी याने वापरल ेले तं आिण इितहासल ेखनात स यदश नाचा याने धरलेला
आ ह हे इितहास लेखनप तीला रांकेने केलेले मौिलक योगदान होते, असे मत मांडले
आहे. ा ीने रांकेचा उ लेख 'आधुिनक इितहासल ेखन शा ाचा जनक ' असा केला
जातो. इितहास पूण तः भौितक शा ासारखी ानशाखा नसली तरी, याचा अ यास
शा ीय प तीन े क न स याचा शोध घेता येतो, िकंबह ना तसा घेणे हे इितहास
अ यासकाच े कत य आहे, इितहास ही एक वाय ानशाखा असून ित या अ ययनाची
िनि त उि े आहेत व िविश िनधा रत तं आहे, असे आ हान े ितपादन क न रांकेने
इितहासाला दैववादा या व गूढवादा या चौकटीत ून बाहेर काढून याला शा ीय
ानशाख ेचा दजा ा क न िदला हे नाकारता येत नाही.
आपली गती तपासा
१. बोधनकालीन इितहास लेखनाच े व प प करा.
munotes.in
Page 79
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
79 ३. ऑग ट कॉ तचा य ानवाद
अ. ारंिभक जीवन
जम नीम य े िलओपा ड रांके या कालावधीत इितहासल ेखनात शा ी य अ ययन प तीच े
मह व व व तुिन ता अधोर ेिखत करीत होता, याच सुमारास जम नी जवळ या ा सम य े
ऑग ट कॉ त (Auguste Comte) हा िवचारव ंत मानवा या बौि क िवकासाबाबत
मह वाच े िस ांत ितपािदत होता, आिण या अनुषंगाने इितहासल ेखनास ंबंधी काही मेये
मांडीत होता. याने मांडलेले िवचार 'पॉिझिटिवझम ' हणून ओळखल े जातात . Positive
Philosophy of History हा श द योग थम कॉ त याने केला आिण इितहासािवषयीच े
य ानाच े त व ान मांडून रांके या य दश इितहासल ेखनप तीत न या िवचाराची
भर घातली .
अठरा या शतकात भौितक शा ा ंचा अ यास शा मोठ्या माणावर करीत होते व
शा ीय प त चा वापर क न भौितक जगातील यवहारा ंचे तोवर असल ेले अ ान दूर
करता येईल, नैसिग क श या संचलनाच े कोडे उलगडता येईल असा िव ास िव ाना या
जगात िनमा ण झाला होता. शा ीय अ ययन प त च े मह व िवचारव ंतां या मनावर िबंबले
होते. याचा भाव मानवी यवहारा ंचे अ ययन करणा या व ांवरही पडत होता. यापैक
एक ऑग ट कॉ त हा होता. कॉ त हा यवसायान े गिणत असला तरी िस च
िवचारव ंत स ट सीमॉ या या हाताखाली याचा सिचव हणून याने काम केले. या काळात
शा ीय ानान े भािवत होऊन तो मानवी जीवनाचा िवचार क लागला व यातून
या या 'पॉिझिटिवझम 'चा उदय झाला.
ब. ंथलेखन
१८३० ते १८५४ या दर यान मानवा या िवकासाचा सखोल अ यास शा ी य प तीन े
क न कॉ तन े दोन चंड ंथ कािशत केले. The C ourse of Positivist Philosophy
हा सहा ख डात व System of Positivist Politics हा चार ख डात कािशत झाले. ा
ंथातून याने आप या य ान ा ी संबंधीची उि े व मूलभूत त वे िवशद केली.
क. मानवा या बौि क िवकासा या तीन अव था
मानवा या बौि क िवकासाचा शा ीय प तीन े अ यास के यास या या तीन अव था
िदसून येतात.
१) पिहला ट पा मानवा या रानटी अव थ ेचा असून याकाळात या या बु ीचा िवकास
झालेला नस याम ुळे नैसिग क श या यवहारा ंचे, या या भोवताल या भौितक
प रि थतीच े आकलन क न घे यास तो असमथ होता. यामुळे तो आिधद ैिवक
श वर िव ास ठेवीत होता. काही अितमानवी अ य श भौितक जगाच े संचालन
करतात अशी याची धारणा होती. मा भोवतालच े जग जाणून घे याची िज ासा
या यात होती. munotes.in
Page 80
इितहासाच े त व ान
80 २. िवकासा या दुस या अव थ ेला कॉ त आ याि मक भूिमकेचा ट पा हणतो . ा
काळात भोवतालच े िव ताि वक भूिमकेव न समजून घे याचा य न मानवान े केला.
परंतु ा िचंतनपर भूिमकेतून िव ा या संचलनाच े मम तो समजून घेऊ शकला नाही.
३. ितसरा ट पा ही मानवा या बौि क िवकासाची प रणत अव था आहे. ा ट यात
संपूण िव ाच े, यातील मूलभूत त वांचे ताि वक भूिमकेव न साक यान े आकलन
कर याचा य न बाजूला सा न , सृ ीतील एकेका घटकाच े वतं पणे शा ीय
प तीन े आकलन क न घे याचा , यां यातील आंत रक अ यो यस ंबंध उलगड ून ते
तक िन पण े समजून घेऊन, या यातील आंत रक ऐ याच े व िनयिमतत ेचे सू समजून
घे याचा मानव य न करतो . ही शा ीय ानाची अनुभविस योगा ं ारा मूलभूत
स याच े आकलन कर याची अव था आहे. ा प ती ने भौितक जगा या
यवहारामागील िनि त िनयम शोधून काढता येतात, हे जग िनि त िनयमान ुसार
चालत अस याच े आढळ ून येते. व अशा िनयमा ंचा शोध लागला क यांचा उपयोग
मानवी समाजा या िवकासासाठी करता येतो ही कॉ त या 'पॉिझिटव ' हणज े शा ीय
प तीन े िचरंतन स याच े आकलन क न घे या या त व ानाची बैठक आहे.हीच
भूिमका मानवी समाजा या अ ययनाला लावता येते असे कॉ त ितपादन करतो .
ड. 'साय य ऑफ सोशॉलॉजी '
शा ीय प तीचा वापर क न या माण े िव ा या संचलनामागील कायम व पी िनयम
शोधून काढता येतात, याच प तीचा वापर क न गतकालीन मानवी जीवनाच े अ ययन
करता येईल, आिण यासंबंधी सव सामा य िनयम शोधून काढता येतील; यासाठी
गतकालीन घटना ंचे शा ीय प तीन े िव ेषण क न व यां यातील आंत रक संबंध शोधून
काढून मानवी जीवनाबाबत सव सामा य िन कष काढता येतात, अशी याची ठाम भूिमका
आहे. अशा अ ययन प तीच े नामकरण तो 'साय य ऑफ सोशॉलॉजी ' असे करतो . हा
श द योग क न तो इितहास व समाजशा यांना एकमेकानजीक आणतो . इितहासा या
अ यासकान े केवळ गतकालीन स य घटना ंचा शोध लावण े एवढेच इितकत य न मानता ,
या घटना ंमागील आंत रक सू शोधून काढाव े, यातून सव सामा य िनयम शोधाव ेत, मानवी
यवहारा ंचे िनयमन करणा या मूलभूत सू ांचा शोध लागला तर या आधार े भिव यात
मानवी जीवनाला िदशा देता येईल, हणज े मानवी यवहारािवषयीच े शा ीय ान
मानवा या िवकासासाठी पया याने मानवी समाजा या गतीसाठी उपकारक ठरेल अशी
'पॉिझिटिवझम ' ची ताि वक भूिमका आहे. कॉ त या ा िवचार णालीचा त कालीन
वैचा रक जगावर खोल प रणाम झाला. मानवी जीवनाशी िनगडीत असल े या
ानशाखा ं या अ ययनप तीला यामुळे नवी िदशा िमळाली . इितहास व मानवी
समाजा या शा ीय अ ययनाची उपयोिगता अधोर ेिखत झाली. ऑग ट कॉ त याने
समाजशा ाचा पाया घातला .
इ. कॉ तचा िस ा ंत
कॉ तन े समाजशा ीय संक पना ं या आधार े टीका मक प तीन े इितहासाचा अ वयाथ
(Interpretation) लाव याचा य न केला. याचा अ वयाथ य ानावर अवल ंबून
अस यान े या या िस ांतोला य ानवाद (Positivism) हणतात . तो वा तबबादावर munotes.in
Page 81
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
81 आधा रत असून दैवी श , सा ा कार वगैरे अस य मानतो व सव घटना नैसिग क आहेत व
िनसगा चा अ यास के यानेच या घटना ंची िचती आपणास येऊ शकेल असे याला वाटत
असे.
कॉ तला िनसग वादावर आधा रत समाज िनमा ण करावा असे वाटत असे. अशा
िनसग वादाम ुळे मानवाचा गतकाळातील वाढ, िवकास आप याला कळू शकतील व या या
आधारावर आप याला भिव य वत वणे श य होईल अशी कॉ तची धारणा होती. याला
समाजामधील गती या िनयमा ंचा अ यास क न मानवा या िनयं णाची जी त वे आहेत
याचा अ यास करावयाचा होता. या अ यासा या जोरावर समाजशा ाची याला उभारणी
करावयाची होती. कोण याही ऐितहािसक कालख ंडाम य े समाजाला थैय ा हो यासाठी
जे काही घटक असतात यांचा अ यास क न वतं त व ान मांडावयाच े होते. या या
त व ानाच े आधार सामािजक गितशीलता (Social dynamies) व सामािजक
ि थितशीलता (Social Statics) हे आहेत. गती व यव था , बदल व ि थरता हे या या
य ानवादाच े मु य आधार आहेत. या माण े शा िनसगा चा अ यास करतात
याच माण े समाजाचा , शा ीय त वावर आधा रत अ यास करावा असे कॉ तचा िस ांत
आप याला सांगतो. नैसिग क शा ा ंनी या माण े आपल े िनयम िस केले आहेत
या माण े समाजशा ान े आपल े िनयम िस केले हणज े याला सामािजक शा ाचा
आकार (Form of a social Science) येईल असे कॉ तला वाटते. िनसगा मधील
घटना ंम ये एक कारची िश त असत े, घटना म ठरलेला असतो , तशाच कार या घटना
व िश त मानवी समाजाम य े असत े, याचा अ यास क न , या या जोरावर
इितहासामधील घटना ंचा अ यास के यास या िवषयाला शा श ु पाया लाभेल अशी
कॉ तची भूिमका आहे. शा ाच े मह व सांगताना ो. लेिवस व कोझर हणतात , "In the
world of nature, Science had succeded in progressively contracting the
realm of the apparently nonorderd, the fortuitons of the accidental . The
stage was now set for a similar endeavour in the study of society." न या
शा ीय प तीम य े, परंपरेवर आधा रत न राहता , तक बु ी व िनरी णावर आधा रत
शा ाची उभारणी कर याचा कॉ तन े य न केला. समाजशा ान े िनरी ण
(Observation), योगा म कता (Experimentation) व तुलना (Comparism) या
त वांवर भर दे याचे ठरिवल े. कॉ तन े ि परेटरी िथअरी मांडली आहे. या िस ाता ंनुसार
'जोपय त एखादी सामािजक घटना दुस या सामािजक घटनेशी जोडली जात नाही तोपय त
या सामािजक घटनेला अथ राहत नाही. अशा वेळी सामािजक गितशीलता व
ि थितशीलता यां याशी िनरी णाचा संपक आला पािहज े. योगा मकता
(Experimentation) ही सामािजक शा ाम य े श य असत ेच असे नाही. तथािप , श य
असेल तेथे योगा मकता समाजशा ाम य े अवल ंबावी असे कॉ त हणतो . तुलने या
संदभा त कॉ त हणतो मानवी समाजाची , ाणीमा ाशी तुलना क न सामािजक संबंध
थािपत करता येतात. या तीन त वां या जोडीलाच ऐितहािसक प तीचा वापर केला
पािहज े असे कॉ त हणतो .
कॉ तन े मांडलेला िव ानवाद हणज ेच याचा य ानवाद होय. कॉ त या
िव ानवादा म ये धािम क वा ताि वक अव था मह वाची नसून वै ािनक िनयमन मह वाच े munotes.in
Page 82
इितहासाच े त व ान
82 ठरते. िव ानवादात क पना , ा यांना थान नसते; तर िनरी ण , योगा मकता ,
परी ण , वग करण , िव ेषण असे सू ब यव थापन असत े.
फ. कॉ त या िव ानवादाची वैिश ्ये
१. कॉ त या िव ानवादाची वैिश ्ये खालील माण े सांगता येतील.
२. िनसग िनिम त घटना ंचे िव ेषण या प तीन े केले जाते याच प तीन े हणज े शा ीय
प तीन े सामािजक घटका ंचे िव ेषण केले जाते.
३. िव ानवादाचा वा तवत ेशी संबंध आहे. अस य , का पिनक अवा तव यांचा िवचार
िव ानवादाम य े होत नाही.
४. कॉ तचा िव ानवाद धािम क व ताि वक िवचारापास ून दूर राह न फ वा तवाचा िवचार
करतो .
५. िव ानवादाम य े काय कारणभाव थािपत कर याचा य न असतो .
६. य वाद कोण याही िनरपे िवचारा ंचा वीकार करीत नाही.
७. कॉ तचा य वाद सव समाव ेशक आहे.
८. िव ानवाद वा य वाद हा सामािजक पुनर चनेचे साधन हणून ओळख यात येतो.
'थोड यात , य वादाचा संबंध स याशी आहे मनोरंजनाशी नाही. याचा संबंध उपयु
ानाशी आहे, सव ानाशी नाही. या वादाचा संबंध तंतोतंत ानाशी आहे. संिद ध ानाशी
नाही. या वादाचा संबंध सतत होणा या बदलाशी आहे, ि थितशीलत ेशी नाही. या वादाचा
संबंध संबंिधत ानाशी आहे. य ानवाद ही एक िवचारप ती आहे. (Positivism is a
mode of thought).
वरील िववेचनाचा मितताथ असा क एकोिणसा या शतका या पूवा धा त नीबूर व रांके ा
इितहास अ यासका ंनी त कालीन गूढवादी इितहासल ेखनप ती नाका न ऐितहािसक
लेखनासाठी मूळ ोत साधना ं या अ यासावर व शा ीय प तीचा वापर क न
ऐितहािसक स याचा शोध घे यावर , आिण ते स य व तुिन री या मांड यावर भर िदला.
तसेच ऐितहािसक ोतात ून स य शोधून काढ या या शा ीय प ती , ितपािदत के या.
इितहासाचा अ यास तेवढ्यापुरता सीिमत असावा असे पॉिझिटव त व ानाचा पुर कता
कॉ त मानीत नाही; तर मानवी यवहारा या शा ीय अ ययनात ून हाती आले या
स या या आधारे याबाबत काही सामा य िस ांत शोधून काढता येतील असा ठाम िन कष
याने काढला . ा या या त व ानाचा भाव मान य शा ा ं या अ ययनावर झाला.
मानवी जीवना या वाहामागील मूलभूत सू े शोधून काढ याचा य न अ यासक क
लागल े. यात काल मा स , अना ड टॉय बी यांचा अंतभा व होतो. अशाच कारच े शा ीय
व पाच े अ ययन औ ोगीकरण , ह कुमशाही , वसाहतवाद , सा ा यवाद इ यादी िवषया ंचे
होऊ लागल े.
munotes.in
Page 83
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
83 ऑग ट कॉ त व या या अनुयायांना इितहास हे मान य शा अस याम ुळे ते शंभर ट के
शा मानता येणार नाही, व भौितक शा ा ं या अ ययनाची पूण तः शा ीय प ती
इितहास अ ययनाला लावता येणार नाही याची क पना होती. हणून ते इितहासाला शा
हणत नाहीत . परंतु िनरी ण , िचिक सक िव ेषण, स यास याचा िनण य ा प ती सव
ानशाखा ं या इितहासा या देखील, अ ययनात वापरता येतात व या आधार े सव सामा य
िन कष काढता येतात अशी यांची भूिमका आहे. असे क न ते इितहासाला समाजा या
शा ाचा दजा देतात.
ग. ऑग ट कॉ तचा य ानवादी इितहासल ेखनाच े मू यमापन
िवसा या शतकातील के. आर. पॉपर सार या पॉिझिटिव ट िवचारव ंतांनी गतकालीन
घटना ं या स यशोधनाच े, यासाठी शा ीय प त चा वापर कर याच े त व मा य केले आहे.
परंतु मानवी जीवन प रवत नीय आहे. यामुळे सव घटना समान नसतात , काल घडलेली
घटना तशी या तशी आज घडणार नाही आिण हणून यातून सव सामा य िस ांत शोधण े
व मु यतः या आधार े भिव याबाबत आडाख े बांधणे तका ला पट याजोग े नाही, गतकालीन
अनेक घटना ं या अ ययनात ून फार तर काही सामा य िन कष काढता येतील परंतु यांना
िचरकालीन व पाच े मानण े व या आधार े भिव याचा िवचार करणे अशा ी य व चुक चे
ठरेल अशी यांची भूिमका आहे.
िवसा या शतकातील रॉिबन कोिलंगवूड व एडवड कार ा यासंगी िवचारव ंतांनीही
कॉ त या पॉिझिटिव ट भूिमकेतील उिणवा िवशद के या आहेत. भौितक बाब चा अ यास
करणा या शा ीय प ती मानवी जीवना या अ ययनासाठी वापरण े संयुि क नाही, येक
घटना ही अन यसाधारण असत े, याचा तपशील िभ न असतो आिण हणून काही
घटनाव न सव सामा य िन कष काढण े चुक चे ठरेल असे मत Idea of History ा ंथात
कोिलंगवूडने मांडले आहे. What is Hist ory? ा िस ंथात एडवड कार यांनी
ऐितहािसक स य िचरकालीन व पाच े नसते, तसेच ते यि साप े असत े, स य हे
बह आयामी असत े, ते सव आयाम येक अ यासकाला िदसतात असे नाही आिण हणून
सामा य िस ांत काढण े िकंवा संपूण स याच े ान झा याचा दावा इितहासकारान े करणे
िदशाभ ूल करणार े आहे असे ितपादन केले आहे; तसेच पूण तः व तुिन िलखाण
अश य ाय अस याच ेही मत दिश त केले आहे.
आपली गती तपासा
१. ऑग ट कॉ त या य ानवादी इितहासल ेखनाच े मू यमापन करा.
४. हे ी थॉमस बकल इ. स. १८२९ ते १८६२ (Henry Thomas Buckle)
अ. बकलचा पूव वृ ांत (Early Life of Buckle)
हे ी थॉमस बकल यांचा ज म २४ नो ह बर, १८२१ रोजी इं लंडमधील क ट (Kent)
परग यात झाला. बकलची शरीर क ृती अितशय नाजूक अस याम ुळे यास िनयिमत िश ण
िमळाल े नाही. याने आपल े िश ण अनेक िठकाणी वास क न व िनवडक ंथ वाचून
िमळिवल े. १८४० ते १८४४ या काळात याने युरोपख ंडात अनेकवेळा वास केला. munotes.in
Page 84
इितहासाच े त व ान
84 वासाम य े याचे वाचन सतत चालू असे. १८६१ म ये याने इिज , िसनाई , पे ा, हे ॉन,
जे सल ेम व नाझरेत या िठकाणा ंना भेटी िद या . यापैक नाझर ेत येथे याला टॉयफाईड
झाला व याम येच २९ मे, १८६२ रोजी वया या अव या एकोणचाळीसा या वष
अनपेि तपण े तो मरण पावला . बकल या पूव जीवनात सव जगाला आ य चिकत केले
जाईल असे काही वैिश ्य नाही. याचे इितहास लेखन मा वैचा रक ांती या व पात
आहे.
ब. बकलच े इितहास लेखन (Buckle 's Historical Writing)
बकलन े History of Civilization in England, France, Spain and Scotland हा
ंथ िलिहला . या ंथात बकलच े काही मह वप ूण असे िवचार िदसून येतात. बकलन े
अ यासासाठी एखादी य गृहीत न धरता सं कृती ही गृहीत ध न यानुसार चार
देशां या सं कृ यां या अ यासावर आधा रत हा ंथ िलिहला . या ंथाम य े याने असा
िवचार मांडला आहे क , येक सं कृतीचा िवकास काही िविश त वान ुसार होत असतो व
या त वाच े व प इतर भौितक शा ा ंतील त वां माण ेच असत े. तो पुढे असेही हणतो
क , सं कृती हणज े िवकास व यावेळी ानाचा िवकास होतो ते हा िनसगा चा भाव कमी
होतो. हणूनच युरोपम य े ानाचा िवकास झालेला आहे व माणस े जा त बुि ामा यवादी
झालेली आहेत.
ऑग ट कॉ त या वैचा रक भूिमकेचा अंिगकार इितहासल ेखना या े ात एकोिणसा या
शतका या पूवा धा त िलखाण करणा या हे ी थॉमस बकल ा इंि लश इितहासल ेखकान े
केला.
क. बकलचा िस ा ंत (Buckle's Theory)
बकल हा ऑग त कॉ त याचा जरी समकालीन असला तरी कॉ तचा या या
िवचारसरणीवर भाव पडलेला िदसून येतो. कॉ त या य ाथ वादी (Positivistic)
िवचारसरणीन ुसार इितहासाचा अ वयाथ लावणारा असा तो एक संशोधक होता. डािव नने
मानवा या बाबतीत जो उ ा ंतीचा िस ांत लागू केला तो बकलन े इितहासाम य े
आण याचा य न केला. बकल या िलखाणाम य े िवगमन (Inductive) प तीन े िन कष
काढल ेले आहेत. इितहास लेखनाम य े तका िधि त िन कष काढल े पािहज ेत असा याचा
कटा असे. काला ईल या Hero Worship ला याचा पूण िवरोध आहे. या या मते,
Hero Worship मुळे एखा ा य च े मह व िवनाकारण वाढते व इतर साहा यभ ूत
प रि थतीच े मह व कमी होते. हणून एखादी य गृहीत ध न संशोधन न करता
समाजाच े एखाद े वैिश ्यपूण अंग (Aspect) ल ात घेऊन संशोधन केले पािहज े. अशा
संशोधनाम य े सं याशा ीय (Statistical) अशी मािहती उपल ध असली पािहज े. हणज े
या याव न आप याला गिणता या प तीन े िन कष काढता येतील. इितहासाम य े ही
गो श य आहे. जर ऐितहािसक घटना ंचा अ यास गिणता माण े करता येत असेल तर
याम य े िनि तच िनयम असल े पािहज ेत. इितहासात अशा कारच े िनयम असू शकतात .
नैितक मू ये ही येक समाजात असतात . यामुळे समाजा या गतीसाठी नैितक मू ये हे
कारण ठ शकत नाही. बकल या मते, इितहास हे शा आहे; परंतु या शा ात नवीन
तं , नवे िवचार याचा अवल ंब झाला पािहज े. इितहासाम य ेसु ा सामा यीकरण munotes.in
Page 85
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
85 (Generalisation) करता येते. उदा. कोण याही रा ात घडणा या घटना या समान
असतात . एखा ा रा ाती ल गु हयांचे माण थोड्याफार फरकान े कायम असत े. एखा ा
घटनेचे िवशेषतः बला काराची करण े थोड्याफार फरकान े याच माणात चालू असतात .
ल निवधीसारख े संग येक वष आप याला गे या वष पे ा जा त माणात झाले असे
वाटते; परंतु सरासरीन े यांचे माण सारख ेच असत े. जी प रि थती एखा ा देशा या
बाबतीत असत े तीच प रि थती इतर देशां या बाबतीतही असत े. हणूनच काही घटना ंचा
बारकाईन े अ यास क न आप याला िनयम शोधता येतील व ऐितहािसक भिव य वत िवणे
श य होईल.
बकलन े एखा ा य वर ल क ि त न करता संपूण समाजाचा िवचार कर याची प त
कॉ त माण े सु केली. तो हणतो , एखा ा य चा उदय हा एक अपघात असतो . तो
सव साधारण िनयम न हे. कारण , एखा ा य चा उदय हा या या पुरताच मया िदत
असतो , याचे उदाहरण आप याला िहटलर या पान े देता येईल. िहटलर जरी झाला
नसता तरी दुस या कोणीतरी हे काय केलेच असत े. हणज ेच थोर य चा उदय हा
अपघात असून लोक या य कड े आ या ने पाहतात . व तुतः तसे पाह याच े कारण
नाही. इितहासकारा ंना िन कष काढ याम य े या काही अडचणी येतात यांचे मु य कारण
हणज े यांचा पूव ह होय. इितहासकारा ंनी िन कष काढत असताना भौगोिलक प रि थती ,
हवामान , साधनस ंप ी, जिमनीची सुिपकता व सभोवतालच े वातावरण यांचा िवचार केला
पािहज े. या त वाच े प ीकरण करीत असताना बकल हणतो क , या िठकाणी सतत
भूकंप होतात तेथील लोक अंध होतात , न ां या िकनारी सं कृतीचा उदय होतो. उदा.
नाईल या काठी इिज व िसंधू या काठी िसंधू सं कृती. जर देश वैराण असेल तर तेथील
लोक थला ंतर करतात . उदा. अरबांनी केलेले थला ंतर. या िठकाणची हवा अितशय
उ ण आहे तेथील लोक आळशी बनतात . उदा. आि का व भारत, बकल या या काही
िन कषा ना अपवाद असू शकतील , हणज े ते िनयम न हेत. बकल या मते, इितहास हणज े
"Who is Who" न हे तर घटना ं या मागे िनि तच काही कारण असत े.
बकलला काय कारणभाव मा य आहे. तो हणतो क , कोणतीही घटना ही एखा ा पूव
घडले या घटनेमधूनच पडत असते. अकि पतपण े घटना पडत नाहीत . येक घटनेम ये
काय कारणभाव हा असतोच व इितहासकारान े तो थािपत केला पािहज े,
ड. बकल या िस ा ंतावरील टीका (Criticism on Buckle's Theory)
बकलचा वरील िस ांत हा युरोिपयन िव ाना ंत खळबळ माजिवणारा होता. बकल हा
चिल त िवचारसरणीिव बंड करणारा होता. याचे िवचार अितशय शा श ु अस यान े
काही लोकांना ते टीका पद वाटल े. बकलन े य ाथ वादी त व ान इितहासाम य े
जिव याचा य न केला. अथा तच या या या िवचाराला अनेक लोकांनी िवरोध केला.
काला ईलचे त व ान हे बकल या बरोबर िव होते. लॉड अॅ टन यां या मते, बकलन े
इितहासाच े खरे व प न केले व तो देवा या अि त वालाच आ हान क लागला . ही
याची वृ ी बरोबर नाही. लॉड मेकॉले याचास ु ा बकलला िवरोध असे. बकलन े असे एक
िवधान केले होते क , One g lorious Principle of Undeviating Regularity, हे
िवधान तर अितशय ांितकारक ठरले. एकंदरीत बकलचा ि कोण युरोपीय त ववे यांना munotes.in
Page 86
इितहासाच े त व ान
86 समजला नाही. बकल या मते, इितहासकारा ंनी य चा िवचार न करता एखा ा
कालख ंडातील िवचार वाहाचा िवचार करावा . हा िवचारच लोकांना पटला नाही. बकलला
जे काही मह व ा झाले ते या या मृ यूनंतर होय.
बकल या मते, इितहास हे संपूण पणे शा ही नाही िकंवा कलाही नाही. इितहासाम य े या
दो हीही गो ची फारकत करणे यो य नाही असे याला वाटत असे. आधुिनक काळातील
एक े य ा थ वादी हणूनच बकलकड े पािहल े पािहज े.
इ. बकल या िस ा ंताचे मू यमापन
बकल या े काया चे मू यमापन करीत असताना ो. थॉ पसन हणतात क , 'सू
टीकाकारा ंनी बकल या ंथातील सं कृती या उदया या मीमांसेतील िनगामी
(Deductive) प तीब ल शंसो ार काढल े आहेत. बकलन े िदलेली मािहती अपूण आहे.
याम य े सूचना खूप आहेत. या सूचना नाकारता येत नाहीत . या या िन कषा मधून जी
चेतना िमळाली ितचा प रणाम त ण मनावरही झाला व तो नाकारता येत नाही. जरी याने
वतः मोठा इितहास ंथ िलिहला नाही तरी इतर अनेकांनी इितहास िलिह यास
या यापास ून फूत घेतली. "
आपली गती तपासा
१. हे ी थॉमस बकल या य ानवादी इितहासल ेखनाच े मू यमापन करा .
४.४ सारांश
बुि वाद हा स याशी िनगिडत असतो . तो स यालाच मह व देतो. तर इितहास स याच े
कथन करतो . हणून बुि वाद हा इितहासाला सवा त जवळचा वाटतो . व नस ृ ी व
क पनािव ात रमणा या मानवाला बुि वादान े जागे केले. आप या भोवताल या
समाजस ृ ीचे स य ान यांना क न िदले. भूतकालीन घडामोड च े याने व तूिन दश न
घडवल े. िव ाना माण े इितहासात सु दा व तुिन ता असत े असे प केले. तसेच
इितहासाला सु दा िनयम असतात हे दाखव ून िदले. यामुळे इितहासाला "सामािजक
भौितकशा " असा शा ाचा दजा ा झाला. इितहास आिधकािधक पारदश क बनला .
हे सव आ ेप यानात घेऊनही रांके आिण कॉ त या इितहासिवषयक त व ानान े
इितहासल ेखना या े ात ांती घडवून आणली , ऐितहािसक स यावर भर िद यान े
इितहासाला िव सनीयत ेचा भ कम आधार िमळाला , मूळ ोता ं या अ यासाला ,
संकलनाला व काशनाला चालना िमळाली , यासाठी सहा यक शा ा ंचा वापर होऊ
लागला व या शा ा ं या िवकासालाही गती िमळाली आिण घिटतामधील पर परस ंबंध
उकल ून दाखिव यावर भर िद याम ुळे इितहासल ेखनात सुसू ता व अथ पूण ता आली- हे
सव इितहासल ेखनाला य वादी त व ानाच े मौिलक योगदान होते.
थोड यात व नस ृ ी व क पनािव ात रमणा या मानवाला य ाथ वादान े जागे केले.
आप या भोवताल या समाजस ृ ीचे स य ान यांना क न िदले. भूतकालीन डामोड च े
याने व तूिन दश न घडवल े. िव ाना माण े इितहासात सु दा व तुिन ता बसते असे munotes.in
Page 87
बुि वादी आिण य वादी ीकोण
87 प केले. तसेच इितहासाला सु दा िनयम असतात . हे दाखव ून िदले. यामुळे इितहासाला
“सामािजक भौितकशा " असा शा ाचा दजा ा झाला. इितहास आिधकािधक
पारदश क बनला .
४.५
१) बोधनकालीन इितहास लेखनाच े व प प करा.
२) जांवा ी ता ि हको ांचे बुि वादी िस ांतािवषयीच े िवचार सांगा.
३) ऑग त कॉ त ांचे बुि वादी िस ांतािवषयीच े िवचार सांगा.
४) हेगेल, मा स आिण रँके ांचे बुि वादी िस ांतािवषयीच े िवचार सांगा.
५) बुि वादी िस ांतातील काय कारणभावाच े मह व िवशद करा.
६) य वादाचा अथ प करा.
७) य ाथ वादी इितहास लेखनाच े व प व वैिश ्ये सांगा.
८) ऑग ट कॉ त या य ानवादी इितहासल ेखनाच े मू यमापन करा.
९) हे ी थॉमस बकल या य ानवादी इितहासल ेखनाच े मू यमापन करा.
४.६ संदभ
१) गायकवाड आर . डी. , सरदेसाई बी . म. इितहासा ल ेखन शा , फडके काशन ,
को हाप ूर, १९९६ .
२) सरदेसाई बी. एन., इितहास लेखनप ती , फडके काशन , को हाप ूर, २००५ .
३) शेख गफूर, इितहास लेखनशा , ि तम पि लक ेश स, जळगाव , २००७ .
४) गाठाळ एस.एस., इितहासाच े त व ान , कैलाश पि लक ेश स, औरंगाबाद , २००५ .
५) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००७ .
६) सदािशव आठवल े, इितहासाच े त व ान , ा पाठशाला मंडळ, वाई , १९६७ .
७) वा.सी. ब े, साधनिचिक सा , १९७६ .
८) ग.ह. खरे, संशोधकाचा िम .
९) कोमेजर अनु कृ.ना. वळसंगकर, इितहास व प व अ यास , १९६९ .
१०) िव. का. राजवाड े, ऐितहािसक तावना , १९२८ . munotes.in
Page 88
इितहासाच े त व ान
88 ११) एच. कार. अनुवादक ा.िव.गो. लेले, इितहास हणज े काय ?, कॉि टन े टल
काशन , पुणे.
१२) डॉ. गोिवंदचं पांडे, इितहास : व प एवं िस ांत राज थान िह दी ंथ अकादमी ,
जयपूर, १९९८ .
१३) डी. डी. कोसांबी, पुराणकथा व वा तवता .
१४) द. िव. केतकर, इितहासातील अंतः वाह.
१५) ग. ह. खरे, साधना िचिक सा , लोकवा य गृह, मुंबई, १९७६ .
१६) िव. द. घाटे, इितहासशा आिण कला, देशमुख काशन , पुणे.
१७) भाकर देव, इितहास : एक शा , क पना काशन , नांदेड.
munotes.in
Page 89
89 ५
इितहासाचा मा स वादी िवचार - मा स व एंज स
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ जीवन प रचय - काल मा स
५.३ काल मा स ने मांडलेले िवचार
५.४ काल मा स चे िस ांत
५.५ काल मा स ची ंथ-संपदा
५.६ फेि क एंज स
५.७ एंज सची ंथसंपदा
५.८ सारांश
५.९
५.१० संदभ
५.० उि े
काल मा स यां या जीवनाचा आढावा घेणे.
काल मा स या िवचारा ंचा आढावा घेणे.
काल मा स चे भौितकवादी त व ान अ यासण े.
एंज स याचे योगदान अ यासण े.
काल मा स या त व ा नाचा जगावरील पडलेला भावचा आढावा घेणे.
५.१ तावना
मानवी जीवना या वाटचालीचा सखोल अ यास क न यासंदभा त काही मूलभूत िस ांत
मांडणारे जे िव ान एकोिणसा या शतकात उदयास आले, याम य े काल मा स यांना
िवशेष मह व आहे. काल मा स याने शा ी य प तीन े मानवी जीवना या अनेक शतका ं या
वाहाचा अ यास क न जे मूलभूत त व ान मांडले, याला ‘मा स वाद’ अशी सं ा
िदली गेली. मा स वादी त व ानास ं ा मक व ऐितहािसक भौितकवाद असे देखील हटल े
जाते. मा स व एंज स यांनी भौितकवादी त व ा नाची मांडणी केली. लेिनन व माओ या munotes.in
Page 90
इितहासाच े त व ान
90 ांितकारका ंनी या त व ानाच े उ कृ प तीन े िव ेषण केले. व याचा िवकास केला.
मा स वादी त व ानात जगाम य े ांती घडवून आण याच े येय आहे व ते येय सा य
कर यासाठी आव यक असणारा यवहार िदसून येतो.
काल मा स ने राजक य , सामािजक , आिथ क, वैचा रक या सव च े ात मोलाची भर
घातली . याचे िवचार , ते िवचार मांड याची याची शैली, यामध ून ांतीस चालना देणारे
याचे िवचार , जुनी थािपत यव था पूण पणे मोडून नवीन यव था उभे कर यास याने
िदलेले आ हा न यासव च गो ी आकष ण िनमा ण करणा या आहे.मा स वाद हे ांितकारक
त व ान असून याम य े अथ यव थ ेमधील प रवत नाचा गांभीया ने िवचार केला आहे.
भांडवलशाही न के यािशवाय कामगार वगा चे शोषण थांबणार नाही. यासाठी जागितक
कामगार वगा ने संघिटत होऊन ांती करावी , अशी हाक मा स वादान े िदली.
५.२ जीवन प रचय - काल मा स
जम नीम य े या काळात अनेक नवीन िवचार उदयाला येत होते, या वैचा रक मंथना या
काळात काल मा स यांचा ज म एका यू कुटुंबात ५ मे १८१८ रोजी जम नीमधील ेवेस
या छोट्या खेड्यात झाला. याचे वडील हरशेल मा स हे एक वक ल होते तर आई हेन रटा
ेसबग िह गृिहणी. १८२४ म ये मा स या विडला ंनी यू धमा या जागी ि न धमा तील
ोटे टंट हा पंथ वीकारला . बालवयातच धमा तराचा झालेला हा सां कृितक आघात
यामुळे एकूणच धमा ब ल या या मनात ितर कार उ प न झाला. हणूनच यांनी धमा ला
अफूची गोळी असे संबोधल े. याचे ारंिभक िश ण उदारवादीिवचारव ंत वै टफेलन यां या
माग दश नाखाली झाले. उ च िश णासाठी ते १८३५ म ये बॉन िव ापीठात व १८३६
म ये बिल न िव ापीठात यांनी त व ान, इितहास , सािह य व कायदा या िविवध
िवषया ंचा सखोल अ यास केला. १८४१ म ये जेना िव ापीठात ून यांनी ‘The
Differences between the Natural Philosophy of Democritus and Epicurus’
या िवषयावर डॉ टर ेट िह पदवी िमळवली . यानंतर याच व इतर िव पीठात याने
ा यापक हो याचा य न केला पण या या गैर पारंप रक िवचाराम ुळे िव ापीठातील
ा यापक पद याला दे यात आले नाही. पुढे ऑ ट बर १८४२ म ये ‘ रनचे िजतंगू’
या वृ प ाच े संपादक हणून काम करता ंना यां या ांितकारी िवचारा ंमुळे ( धमा वर टीका
के याने ) सरकारन े या वृ प ावर बंदी घातली .
१८४३ म ये वया या २५ या वष काल मा स याने आपल े ारंिभक िश क वै टफेलन
यांची मुलगी जैनी वै टफेलन िह याशी िववाह केला. िववाह नंतर मा स प रवार हे पेरीस
म ये गेले व ितथे ते ‘ ॅ को जम न श दको श’ चा संपादक बनला . ांस म ये असता ंना
पॅ रस येथे याला िस िवचारव ंत ोधो लुई लँक यांची भेट झाली यां या मदतीन े याने
च समाजवाद व च राजक य अथ शा याचा अ यास केला. परंतु या या ांितकारी
िवचारणाम ुळे सुरवातीस याला जम नीतून - ि वझल डम य े तेथून ांस म ये व नंतर
बेि झअमम य े व पुढे इं लंड येथे थला ंतर करावे लागल े. इं लडम य े असता ंना याची मै ी
िह उ ोगपती फेि क एंिज सशी झाली, याची िह मै ी शेवटपय त िटकली . एंज स मुळे
जम नीपुरता िवचार करणारा मा स इं ल ड या भांडवलशाही या आधारावर संपूण िव ाचा
अथ लाव याचा आिण यासाठी पया यी काय म व ांतीचा िवचार मांडू लागला . फे ुवारी munotes.in
Page 91
इितहासाचा मा स वादी िवचार -मा स व एंज स
91 १८४८ म ये याने क युिन ट लीगची थापना केली, व क युिन ट लीग या पिह या
अिधव ेशना या वेळी मा स ने एंज स या मदतीन े सा यवादाचा जाहीरनामा तयार क न
सा यवादाची ताि वक बैठक मांडली.आप या िवचारा ंना यवहा रक प दे या या हेतूने
१८६४ म ये लंडन म ये आयोिजत पिह या आंतररा ीय कामगार संघटनेत जम नी या
वतीने याने ितिनधी व केले. व या ार े कामगारा ंना याय िमळव ून दे याचा य न केला.
एंज स या आिथ क व ंथ लेखना या मदतीम ुळे काल मा स याने दास कॅिपटल या
ंथा या पिहला खंड १८६७ म ये कािशत केला. व काही वषा म ये याने दुसरा खंड
देखील िलह न तयार केला. मा पैशा या अभावाम ुळे या या िजवंतपणी हा खंड कािशत
होऊ शकला नाही. उ पनाच े िनयिमत साधन हाताशी नस याम ुळे या या कुटुंबाला सतत
दा र ्याचा व िविवध हालअप े ांचा सामना करावा लागला . दुद वाने १८८१ म ये या या
प नीचा मृ यू व १८८३ म ये लाड या मुलीचा मृ यू या दोन मोठया अपघाता ंमुळे काल
मा स चा मृ यू देखील १४ माच १८८३ म ये झाला.
काल मा स या िवचारा ंवर हेगेल, रकाड , इं लंड व ांस मधील समाजवाद , वृ प
े ातील काय , वैयि क आयु यातील दा र ्य, औदयोिगक ांती इ. चा भाव िदसून
येतो. या भावात ून याने आपल े सा यवादी िवचार मांडले. काल मा स चा दास कॅिपटल
हा ंथ सा यवादाचा बायबल हणून ओळखला जातो. या या मृ यूनंतर या या िवचारा ंचा
जगावर जबरद त भाव पडलेला िदसून येतो. या या सा यवादी िवचारा ंवर १९१७
रिशयात ांती झाली, यानंतर चीन व इतर देशात देखील अ याच सा यवादी ांती
झाले या िदसून येतात. एकेकाळी मा स या िवचारा ंचा भाव हा अ या जगावर पडलेला
िदसून येतो. काल मा स सारखा भावशाली िवचारव ंत जगा या इितहास विचतच िदसून
येतो.
(फोटो - काल मा स , ोत -
https://wallpape raccess.com/full/1400983.jpg )
munotes.in
Page 92
इितहासाच े त व ान
92 आपली गती तपासा .
१) काल मा स या जीवनाचा आढावा या ?
५.३ काल मा स ने मांडलेले िवचार
काल मा स याने आपल े िवचार या काळात मांडले तो काळ समजून घेणे आव यक
ठरतो. याकाळात जगात राजक य व आिथ क रा वादाचा िवचार बळ झालेला होता.
िव ानाचा वापर हा उ पादना या े ात झा यान े उ पादनात चंड वाढ झाली होती.
याम ुळे उ ोग व यापार वाढला प रणामी वसाहतवाद देखील वाढला . वाढ या
वसाहतवादाम ुळे आिथ क शोषणाचा माग खुला झाला. कमी वेतन, कामाच े जा त तास,
कामगारा ंसाठी कोणत ेही कायद े नसणे, ि या व मुले यांना कमी वेतन, अपुरी वै क य
यव था इ. मुळे आिथ क जीवनाम य े ीमंत व गरीब यां यातील दरी वाढत होती.
काल मा स ने नेमक हीच सामािजक व आिथ क प रि थती ओळख ून उ पादना या
भांडवलशाही ि य ेचा अ यास केला, केवळ ताि वक युि वादान े िकं हा उदास
क पनाश न े सामािजक व राजक य सम या सुटणार नाही यासाठी वा तिवक
प रि थती बदलली पािहज े हे या या ल ात आले. कामगारा ंना संघिटत क न कामगार
संघटनेचे साम य जाणून एक नवीन िवचारश ैली याने मांडली.
आपली गती तपासा.
१. काल मा स या िवचारा ंचा आढावा या ?
५.४ काल मा स चे िस ा ंत
मा स वादाच े िववेचन असे िक, उ पादन साधना ंवर सामुदाियक मालक िनमा ण
के यािशवाय सा यवाद थािपत करता येणार नाही. समाजात भांडवलशाही
यव थ ेपासून सा यवादापय त जात असता ंना समाजाला कोण - कोण या अव थ ेमधून
जावे लागेल यासंदभा त मा स वादात शा श ु प तीन े िववेचन केले आहे. यासाठी
मा स वादातील पुढील िस ांताची चचा करावी लागेल.
१) काल मा स चा ं ा मक भौितकवाद
काल मा स ने ‘समाजवादाचा जाहीरनामा ’ या ंथात आपल े ं ा मक वादाब लच े िवचार
मांडले आहे. मानवी समाजा या िवकासाची अव था प करणारा ं ा मक भौितकवाद
मा स ने हेगेल कडून जरी वीकारला असला तरी यातील आदश वादाच े त व मा स
नाकारतो . मा स चा ं ा मक भौितकवादाचा िस ांत हणजे संघषा मक प रवत नाचा
िस ांत होय. थोड यात हा िस ांत हणज े, वै णव हे गितमान असत े. या गितशीलत ेला
िनयिमतता असत े. हे प रवत न या िनयमान ुसार होते, तो िनयम हणज े ं ा मक िकं हा
संघषा चा िनयम होय. अथा त प रवत ना या मुळाशी संघषा ची पा भूमी असत े. या संघषा या
प रवत ना या िस ा ताम य े तीन पाय या िकं हा अव था सांिगत या आहे. १) वाद २)
ितवाद ३) संवाद हे होय. काल मा स या मते, मानवी जीवनात सतत प रवत न घडून munotes.in
Page 93
इितहासाचा मा स वादी िवचार -मा स व एंज स
93 येत असत े. िवचार िकं हा क पना ा प रवत न घडवून आण याच े काय करत असतात .
माणसा या मनात एखादा िवचार येतो याला ‘वाद’ हटल े जाते. कालांतराने या
िवचारात काही कमतरता िनमा ण होतात हणून या िवचारा ं या िवरोधी काही काळान ंतर
दुसरा िवचार िनमा ण होतो याला ‘ ितवाद ’ हणतात . व ितवादात दोष िशर यान ंतर
जो नवीन िवचार िनमा ण होतो याला सवांद असे हणतात . संवांदात दोष िनमा ण
झा यान ंतर याचे वादात पांतर होते. अशा कार े वाद, ितवाद व सवांद या मागा ने
मानवी जीवनात प रवत न होत असत े. मा स व एज स यांनी ं ा मक प कर यासाठी
अनेक उदाहरण िदले आहे. उदा. जिमनीम य े ग हाच े बी पेरणे िह अव था हणज े ‘वाद’
होय. या बी चे रोपट्यात प रवत न होणे हणज े ‘ ितवाद ’ होय. रोप तयार झा यान ंतर
बी ही न होते हणज े ितवाद न झा यान ंतर वाद न होतो. रोपट्याचा ग हाच े नवीन
दाणे येणे ही अव था हणज े ‘संवाद’ होय. ग हाच े दाणे प के झा यान ंतर रोपटे सुकून
जाणे हणज े संवाद होय. नवीन तयार झाले या ग हाच े बी जमीनीत पेर यास सवांदाचे
पांतर पु हा वादात होईल.
ए ज स सामािजक संदभा त दुसरे उदाहरण देतो. मानवा या ारंिभक अव थ ेम ये संपूण
जिमनीवर समाजा ची मालक होती, या अव थ ेला वाद हणता येईल. यानंतर जिमनीवर
वैयि क मालक िनमा ण झाली हा ितवाद होता. तर औदयोिगक ांतीमध ून यं युगाचा
अिव कार झाला. जमीन कस यासाठी व यं खरेदीकर यासाठी आव यक भांडवला या
अभावाम ुळे जिमनीवर समाजाची मालक आिण कारखा यांचे रा ीयकरण हावे असा
सम ययकारीिवचार िनमा ण झाला. याला संवाद हणता येईल. यामध ून जुनी
अथ यव था न होऊन मानवी मू ये जोपासणारी , वग आिण रा य नसलेली
समाज यव था िनमा ण होईल. असे मत मांडले गेले. याच प तीन े जगाचा िवकास होत
असतो . य ज माला येतो, िवकिसत होतो आिण मृ यू पावतो .
थोड यात , मा स ने संघषा मक प रवत ना या िनयमान े िव ातील प रवत ने घडत असतात
असे प केले.
आपली गती तपासा .
१) काल मा स चा ं ा मक भौितकवाद प करा ?
२) काल मा स चा ऐितहािसक भौितकवाद िक ंवा इितहासाची भौितकवादी मीमा ंसा
काल मा स ने हेगेल या भौितकवादी िस ांता या आधारावर इितहासाच े िव ेषण
कर याचा य त केला. मा स ने उ पादनाची साधन े व आिथ क घटका या आधारावर
इितहासाची न यान े मांडणी केली. मा स ने या िस ा ताम य े मानवी इितहासातहोणारी
िविवध प रवत ने ही भौितक िकं हा आिथ क कारणा ंमुळे घडून येतात. असे मत मांड याम ुळे
या िस ांतास इितहासाची ‘आिथ क िकं हा भौितक मीमांसा’ असे हटल े जाते.
कालांतराने काही िव ाना ंनी या िस ांतास ‘इितहासाची आिथ क या या ’ िकं हा
‘आिथ क िनयतवाद ’ असे देखील हटल े आहे. मा स समाजप रवत नाचा मूळ आधार
समाजातील उ पादन प ती मानतो . उ पादन प तीत होणा या बदला ंमुळे समाज रचनेत munotes.in
Page 94
इितहासाच े त व ान
94 देखील बदल घडून येतात. मा स येथे बदला ंची कारण े अथ यव थ ेम ये शोधतो . मा स ने
आिथ क आधारावर इितहासाच े सहा ट पे मांडले ते पुढील माण े :
१) ाचीन सा यवाद :
हा काळ इितहासाचा ारंिभक काळ होता. या काळात मानवा या गरजा अितशय मया िदत
व पा या हो या . या काळातील मानव हा िशकार , फळे, कंदमुळे खाऊन आपला
उदरिनवा ह करत असे. याकाळात खाजगी मालम ेची क पना नस याम ुळे तुझे व माझे हा
भेदभाव न हता व संघष देखील न हता . परंतु ही यव था जा त काळ िटकू शकली नाही.
२) गुलामिगरीची अव था :
यि गत संप ी या उदयाम ुळे सा यवादाचा अ थ झाला व उ पादन साधना ंवर आधा रत
गुलामिगरीची अव था उदयास आली . मानवान े आप या गरजा पूण कर यासाठी ‘शेती’
या उ पादन साधना ंचा शोध लावला . बुि वान व शि शाली य नी जिमनीची मालक
िमळवली . याउलट याला जमीन िमळाली नाही तो मालका या शेतीवर गुलाम हणून काम
क लागला . या ट यात समाजात मालक व गुलाम हे दोन वग िनमा ण झाले. हे दो ही वग
आप या वैयि क गरजांसाठी एक आले असल े तरी यां या मधील समन यय जा त
काळ िटकू शकला नाही. व कालांतराने या दो ही वगा त संघष िनमा ण झाला.
३) सामंतशाही :
गुलामिगरी अव थ े या समा ीन ंतर मानवान े सामंतशाही युगात वेश केला. या काळात
मानवी जीवना या उदरिनवा हाचे मु य साधन शेती हे होते. या काळात संपूण जमीनीवर
राजाचा अिधकार होता, या जिमन च े राजान े जमीनदारा ंम ये वाटप केले होते. हे
जमीनदार राजाला आव य य ती सव मदत करीत . जमीनदारा ंनी या जिमनीच े छोट्या -
छोट्या शेतक या ंम ये वाटप केले. यामुळे या शेतक या ंवर जमीनदारा ंचे पूण िनयं ण होते.
याच काळात शहरांम ये यं ावर आधा रत उ ोग सु झाले. या उ ोगा ंवर काम
कर यासाठी कामगारा ंची आव यकता होती हणून यापा या ंनी शेतमजुरांना
जमीनदारा ंिव भडकाव यास मदत के यामुळे जमीनदा री न झाली.
४) भांडवलशाही :
औदयोिगक ांतीमुळे शेतीवर आधा रत अथ यव थ ेम ये बदल होऊन उ ोग यव थ ेवर
आधा रत अथ यव था िनमा ण झाली. याकाळात भांडवलदार अितशय कमी वेतनाम य े
कामगारा ंकडून काम क न घेऊ लागल े. प रणामी भांडवलदार अिधक ीमंत बनत गेले तर
कामगार हा गरीब होत गेला. याच काळात समाज हा दोन वगा म ये िवभागाला गेला.
समाजात दोन वग िनमा ण झा याम ुळे कामगारा ंनी भांडवलदारा ंिव संघष केला. या
संघषा म ये कामगारा ंचा िवजय िनि त आहे कारण भांडवलदारा ंपे ा कामगारा ंची सं या िह
जा त असत े.
munotes.in
Page 95
इितहासाचा मा स वादी िवचार -मा स व एंज स
95 ५) कामगारा ंची ह कूमशाही :
कामगार व भांडवलदार यां या संघषा त कामगारा ंचा िवजय झा यान े भांडवलदार
कामगारा ंचे शोषण कर यासाठी राजक य सं था हणज ेच रा याचा वापर करते. राजेशाही
ऐवजी संसदीय लोकशाही थापन होऊन वा तिवक स ा भांडवलदार या िकं हा
धिनका ं या हाती अस यान े शोषणाच े ते नवीन माग शोधतात . हणून कामगारा ंनी राजक य
सं थाता यात घेऊन कामगारा ंची ह कूमशाही िनमा ण करावी , असे मा स सुचवतॊ .
रा यकारभाराची सव सू े कामगारा ं या हाती आ याम ुळे ते स ेचा वापर क न संपूण
भांडवलशाही न करतील व कारखान े आिण जिमनीची मालक आप या ता यात घेतील.
भांडवलदार वग न करणे व समाजवादाची थापना करणे हे या अव थ ेचे मु य वैिश ्ये
आहे.
६) सा यवाद :
भांडवलदार वग न झा यान े समाजात वग संघष न होऊन या अव थ ेत समाजात वग
िवरिहत समाज िनमा ण होईल. या अव थ ेत शेती व उ पादन साधनावर समाजाची मालक
थािपत झा यान े येक य आप या पा तेनुसार काय करेल. येकाला याचा
िह सा िदला गे याने कोणीही कोणाच े शोषण करणार नाही. यामुळे वग िवरिहत व
रा यिवरिहत अव था िनमा ण होईल. काल मा स या अव थ ेला शेवटची अव था हणतो .
आपली गती तपासा .
१) काल मा स ची इितहासाची भौितकवादी मीमांसा सांगा ?
३) काल मा स चा िवरोध िवकासवाद
काल मा स या मते, मानवी इितहासाचा ओघ हा एखा ा संथपणे वाहणा या नदी सारखा
नाही. यात अनेक बदल हे घडून येत असतात. काही काळ एक ि या चालत े नंतर ितची
िति याहोत े व नंतर या दोघांमधून एक सम वय साधला जातो. इितहासाम य े देखील
असेच घडते एकामाग ून एक वग स ेवर येतात. येक स ेत काही दोष असतात यामुळे
यांची स ेव न हकालप ी होते. व यां या नंतरचा साम य शाली वग हा स ेवर येतो.
उदा. सरंजाम शाहीन ंतर भांडवलशाही अि त वात येणे. इथे काल मा स ने भौितक ्या
इितहासाचा अथ लाव याचा य त केलेला िदसून येतो, याम य े अ य घटका ंचा याने
िवचार केलेला िदसून येत नाही.
गती तपासा .
१) काल मा स चा िवरोध िवकासवाद प करा ?
४) काल मा स चा वग संघषा चा िस ा ंत
काल मा स याने ‘सा यवादाचा जाहीरनामा ’ या ंथात वग संघषा चा िस ा ंत मांडला.
मा स या या वग संघषा या िस ा ंतावर ‘ऑिग टन थोर े’ चा भाव िदसतो . मा स चा हा
िस ांत त कालीन इ ं लड या सामािजक व आिथ क प रि थतीवर आधारल ेला होता . munotes.in
Page 96
इितहासाच े त व ान
96 मा स या मत े, ‘मानवाचा ात इितहास हा वग संघषा चा आह े.’ वग संघष या स ंक पन ेत
वग हणज े, उ पादन ि य ेशी जोडला ग ेलेला सम ूह या ंचे आिथ क िहतस ंबंधहे
एकमेकांशी जोडल े गेलेले असतात . तर स ंघष या श दाचा अथ हा यु असा नाही तर याचा
यापक अथ हा रोष , असंतोष अथवा आ ंिशक असहयोग होय .आप या क य ुिन ट
मॅिनफे टो (Communist Manifesto / सा यवादाचा जाहीरनामा ) या ंथात ‘मानवी
समाज जीवनाचा इितहास हा वग संघषा चा इितहास आह े’ असे मा स हणतो . कारण
इितहासातील य ेक अव थ ेत आिथ क िहतस ंबंधाव न स ंघष घडल ेला आह े. मा स या
मते, ाचीन काळात समाजात वग हे अि त वात न हत े. मानव हा सम ूह क न राहत
अस यान े उ पदनावर सवा ची साम ूिहक मालक होती . आप या गरजा ं या प ूत तेसाठी
िनसगा तील सव व तूंचे समूहाम य े समान वाटप क ेले जात. मानवा या बौि क गतीमध ून
अनेक कारच े शोध लागल ेआिण मानव वतः व त ूंचे उ पादन क लागला .व तुं या
वाटपाम य े अंतर िनमा ण झाल े. व येथूनच वग भेदाची स ुरवात झाली . ऐितहािसक
भौितकवादान ुसार समाजातील सहा अव था ंम ये िवकास होत असता ंना वग संघष कसा
िनमा ण झाला याच े प ीकरण मा स ने िदल े आह े. मा स या मत े, ारंिभक काळात
(अशमय ुगीन काळ ) मानवा या गरजाया मया िदत हो या . मानव फळ े, कंदमुळे खाऊन
आपला उदरिनवा ह करत . याकाळात खाजगी स ंप ीची क पना अि त वात नस यान े
येक व त ूवर सवा चे सामान अिधकार होत े. परंतु िह यव था जा त काळ िटक ू शकली
नाही. गुलामिगरी या अव थ ेत शेती या उ पादन साधना ंचा शोध लाग यान े खाजगी
मालम ेची क पना ज माला आली . व उ पादन साधना ंवर शि शाली य चा अ िधकार
आ यान े ते वामी िक ं हा ीम ंत य या नावान े ओळखल े जाऊ लागल े. कमजोर य (
साधन नसल ेले य ) हे गुलाम हण ून ओळखल े गेले. या य थ ेमधूनच स ंप ी असणारा
‘आहे रे’ आिण स ंप ी नसणारा ‘नाही र े’ हे दोन वग िनमा ण झाल े. हे दो ही वग
एकमेकां या गरज ेपुरते एक आल े असल े तरी या ंचे िहत पर परिवरोधी अस यान े य ा
वगा म ये संघष िनम ण झाला . गुलामिगरी अव थ ेम ये मालक व ग ुलाम, सामंतशाहीत
सामंत व श ेतमजूर आिण भा ंडवलशाही अव थ ेम ये कारखानदार व कामगार ह े वग िदसून
येतात. या वगा त एक वग हा शो षक व द ुसरा वग हा शोिषता ंचा असतो . या दो ही वगा त
य िक ं हा अ य सतत स ंघष िदसून येतो.या संघषा त समाजरचन ेत बदल होऊन
एका वगा चे अि त व न होऊन तर कधी दो ही वगा चा नाश होऊन आणखी दोन नवीन
वग िनमा ण होतात . या वगा ची नाव ेजरी बदलली अ सली तरी याच े व प ह े पिह या
सारख ेच असत े. आधुिनक काळात भा ंडवलदार व कामगार अस े दोन वग िनमा ण झाल े.
अित र म म ू या या िस ा ंता माण े भांडवलदार कामगारा ंची िपळवण ूक करतो .
यासाठी कामगार वगा ने संघिटत होऊन भा ंडवलशाही िवरोधात व ितला स ंर ण द ेणा या
सरकार िवरोधात ा ंतीसाठी एक याव े असे मा स ने ितपादन क ेले. काल मा स या या
िस ांतालाच वग संघषा चा िस ा ंत अस े हणतात .
या वग संघषा स मा स ‘आिह र े’ वगा स जबाबदार मानतो . भांडवलशाही यव थ ेम ये
उ पादन साधना ंचे िव ीकरण होत अस यान ेछोट्या उ ोग यवसाय करणा या ंचा िटकाव
न लाग यान े ते िमक होतात . िमका ं या शोषणाम ुळे ते गरीब होतात , याउलट
भांडवलदार अिधक ीम ंत होतात . या स ंघषा त भा ंडवलशाहीत अ ंतिव रोधाम ुळे िमक munotes.in
Page 97
इितहासाचा मा स वादी िवचार -मा स व एंज स
97 वगा चा कधी ना कधी िवजय हा िनि त असतो . कारण भा ंडवलदा रांपे ा कामगारा ंची िकं हा
िमका ंची सं या िह जा त असत े. ांती झा याम ुळे ह कूमशाही िनमा ण होऊन समाजाची
सव मालक िह कामगारवगा कडे गे याने वग संघष हा होत नाही . व शेवटी वग िविहन ‘व’
रा यिविहन ‘समाजरचना िनमा ण होत े. काल मा स ने’ जागितक कामगारा ंनो एक या व
ांती करा . ांतीत िमका ंना काहीही गमवायच े नाही . हे आवाहन क न तो कामगार
ांती व वग िवरिहत समाजरचना िनिम तीची मा ंडणी करतो .
थोड यात , भांडवलशाही न कर यासाठी सनदशीर माग हा मा स ला यो य वाटत नाही .
यासाठी सा यवादी ांतीची गरज मा स ने मांडली आह े. क युिन ट म ॅनोफे टो या ंथात
मा स हणतो िक “भांडवलशाही या िव कासातच ितच े बीज े िह रोवली आह े." कारण
भांडवलशाहीतील शोषणाची व ृ ी कामगारा ंम ये वग जािणव ेची भावना िनमा ण करत े.
अथा त, भांडवलशाहीत प रि थतीच ा ंतीसाठी पोषक आह े.
गती तपासा .
१) काल मा स चा वग संघषा चा िस ांत सांगा ?
५) काल मा स चा अित र मू याचा िस ा ंत
काल मा स ने ‘दास कॅिपटल ’ या ंथात अित र मू याचा िस ांत मांडला आहे. या
िस ांताम य े याने भांडवलदार वगा कडून मजुरांवर होत असल े या शोषणावर काश
टाकला . हा िस ांत सव थम प टी याने इं लडम य े मांडला. यानंतर ऍडम ि मथ व
रकाड यांनी हा िस ांत िवकिसत केला. हा िस ांत व तू या िकंमती िनधा रत करणारा
िस ांत नसून भांडवलशाही िमका ं या शोषणाच े िव ेषण करणारा िस ांत आहे. मा स ने
‘अित र मू याचे’ प ीकरण कर यासाठी येक व तूला दोन कारच े मू य असतात
असे हटल े आहे. १) उपयोिगता मू य व २) िविनमय मू य
१) उपयोिगता मू य :
या व तूला मू य आहे पण या व तूवर म खच झालेला नाही, याला उपोयोगीता
मू य असे हणतात .उदा. हवा, पाणी
२) िविनमय मू य :
व तू तयार कर यासाठी म खच होतो, व या मान ुसार व तूचे मू य ठरते यास
िविनमय मू य असे हणतात .
कामगारान े केलेले य काम व या या मोहबद यात याला िमळणारी मजुरी यामधी ल
फरकाला मा स ने ‘अित र मू य’ असे हटल े आहे. मा स या मते, कामगारा ंना म
करावे लागत े. या मात ून उ पािदत व तूचे मू य हे ठरत जाते, हणूनच माला मू य
आहे. मजूर हे म करतात , या मोहबद यात यांची मू यश िह खच होत असत े.
यासाठी याला मजुरी िह िमळत असत े. परंतु मा स या मते, यांना जी मजुरी िमळत
असत े ती या या मा या तुलनेने कमी असत े. मजुराला िमळणा या मा या munotes.in
Page 98
इितहासाच े त व ान
98 मोहबद याप े ा मजूर हे जा तीच े ममू य िनमा ण करत असतो , यास मा स ‘अित र
मू य’ हणतो . मजूर जेवढे जा त ममू य िनमा ण करेल, तेवढा मालकाला जा त
फायदा होतो यामध ूनच भांडवलदारा ंना नफा िमळतो .
उदा. एखादी व तू तयार कर यासाठी जर कामगाराला १० तास लागत असतील तर
याला १० तासाची मजुरी देणे आव य य आहे. पण भांडवलदार याला फ ८ तासाची
मजुरी देतात. व उरले या २ तासांची मजुरी तो वतः घेतो.
काल मा स या मते, व तूची िकंमत िह पुढील सू ा या आधार े ठरत असत े. क चा माल
+ मजुरी = व तूची िकंमत.
उदा. एखादा टेबल बनिव यास प नास पयाचा क चा माल लागला व टेबल बनिवणा या
मजुरास वीस पये मजुरी िदली तर वरील सू ानुसार व तूची िकंमत िह स र पये ठरते.
परंतु भांडवलदार ती व तू ( टेबल ) शंभर पयाला िवकतो . याम य े तीस पये जे उरतात
यास मा स हा अित र मू य असे हणतो .
व तू या िकंमतीवर भांडवलदारा ंचा नफा अवल ंवून असतो हणून भांडवलदार व तूची
िकंमत वाढव यासाठी व तूची कृि म टंचाई िनमा ण करतो िकं हा अनेक यु या क न
व तूंची िकंमत वाढवतो . कारण व तूची िकंमत जेवढी वाढेल तेवढे याला अित र
उ पादन िमळत े. याच अित र मू या या जोरावर भांडवलदार हा ीमंत होत जातो मा
ती व तू बनवणारा कामगार हा गरीबच राहतो . हणूनच मा स ने वग िवरिहत समाजाच े
त व ान मांडले. मा स ने कामगारा ंना ांती कर याचा स ला िदला, कामगारा ंनी जर
भांडवलशाही िव ांती केली तर भांडवलशाही न होऊन सव उदयॊग हे समाजा या
मालक च े होतील . यामुळे कोणीही अित र मू य घेणार नाही.
आपली गती तपासा .
१) काल मा स चा अित र मू य हा िस ांत प करा ?
६) काल मा स चे धम िवषयक िवचार
मा स हा भौितकवादी िवचारव ंत अस यान े धािम क िवचारा ंचे मह व याने नाकारल े आहे.
या या मते, वग - नक , पाप - पु य या क पना ंना कुठलाही शा ीय आधार नाही.
मा स हा धमा ला अफूची गोळी िकं हा नशा मानतो . समाजातील भांडवलदार व धम गु
लोक इतर शोिषत वगा ला धमा ची भीतीघालतात . व आपला वाथ साधतात . हणून धम िह
अफूची गोळी आहे असे मा स मानतो . याचा अथ धमा या मु य त वांना तो वीकारत
नाही असा नसून अनेक शतके धमा चा उपयोग या अयो य कार े केला जात होता.
समाजची वतं िवचार श ख ची केली जात होती, थािपत यव था कायम
िटकव यासाठी धम सं था धमा चा गैरवापर करीत हो या, याला मा स चा आ ेप आहे.
काल मा स या मते, धमा चा वापर क न भांडवलदार व धम गु कामगारा ंचे शोषण
करतात . धमा म ये कतृ वापे या निशबात जा त िव ास ठेवत अस यान े धमा मुळे
कामगारा ंची कतृ व श झाकली जाते. रा यकत व भांडवलदार दोषपूण अथ यव थ ेम ये munotes.in
Page 99
इितहासाचा मा स वादी िवचार -मा स व एंज स
99 धमा चा आधार घेऊन लोकांना आपली दुःख िवसर यास व ांतीपास ून यांना परावृ
कर याचा प तशीर य न करतात . मानवात प रवत न घडव याच े साम य असून धम संथा
िवकासात अडथळ ेिनमा ण करते. व जैसे थे या प रि थतीच राह याच े समाधान देते. ून
मा स ने धमा चे मह व नाकारल े आहे.
आपली गती तपासा .
१) काल मा स चे धम िवषयक िवचार सांगा ?
७) कामगार वगा ची ह कूमशाही िकं हा समाजवादा संबधी काल मा स चे िवचार
भौितकवादी शा ीय िववेचनात ून काल मा स ने भिव याबाबत जो िस ांत मांडला, यास
समाजवादा या उ ाचा िस ांत हणतात . मजूर वग भांडवलशीही िव ांती क न
उ पादन प तीचा शेवट करेल व उ पादनाची साधन े व िति या आप या हाती घेईल व
यावर मजूर वगा ची ह कूमशाही थापन होईल. िह अव था अ पकालीन असली तरी
भांडवलशाही उ पादन यव थ ेकडून समाजवादी उ पादन यव थ ेकडे जा याची अिनवा य
सं मण अव था आहे. अ पावधीत ती अव था संपून उ पादन ि या समाजा या
मालक ची होईल. या यव थ ेत समाजातील येक घटका या गरजा पुरव या जातील .
कामगारा ंची ह कूमशाही िह अ पस ं य भांडवलदारा ंसाठी ह कूमशाही असली तरी बह सं य
कामगारा ंसाठी लोकशाही आहे.
समाजाम य े समाजवादी अव था िनमा ण झा यान े समाजात वग राहणार नाही. यामुळे
समाजात संघष िह नसेल. प रणामी रा याची िह गरज राहणार नाही. वग िवहीन व
रा यिवहीन समाजरचन ेचा अंितम उ ेश सा य होईल. मा स याच अव थ ेला सा यवाद
असे हणतो . तर मा स या या िवचारसरणीला ऍ ं ग स शा ीय समाजवाद हणतो .
५.५ काल मा स ची ंथ संपदा
काल मा स ने आप या संपूण जीवनात अनेक ंथांची रचना केली. याम य े क युिन ट
मॅनोफे टो व दास कॅिपटल हे ंथ मह वाच े आहे. या या ंथांचा थोड यात आढावा
पुढील माण े
१) Communist Manifesto ( सा यवादाचा जाहीरनामा )
२) Das Capital ( दास क ॅिपटल )
३) The Poverty of Philosophy ( 1847)
४) The Critique of Political Economy (1859) (राजक य अथ यव थ ेवरील
टीका)
५) Inaugural addr ess to the International working Men Association (1864)
६) Value, Price and Profit (1865) ( मू य, िकंमत आिण नफा )
७) The Civil war in France ( 1870 -71 ) ( ा समधील ग ृहयु ) munotes.in
Page 100
इितहासाच े त व ान
100 ८) The Gotha Programme (1875 ) ( गोथा काय म)
९) Class Struggle in France ( 1848) ( ा समधील वग संघष )
१०) The Germane Ideology ( जम न िवचारधारा )
११) The Holy Family
काल मा स या या स ंपूण ंथाम य े सा यवादाचा जाहीरनामा व दास क ॅिपटल ह े ंथ फार
महतवाच े आहे. याचा थोड यात आढावा प ुढील माण े
१) सा यवादाचा जाहीरनामा :
काल मा स आिण फ ेि क ए ंगे स या दोघा ंनी १८४८ म ये क य ुिन ट प ाचा जाहीरनामा
(मॅिनफे टो ऑफ द क य ुिन ट पाट ) िस क ेला. या जाहीरना यान े राजक य
त व ाना या इितहासात एक नव े युग िनमा ण केले. ‘आतापय त अि त वात असल े या सव
समाजाचा इितहास हा वग यु ांचा इितहास आहे’, या वा यान े क य ुिन ट जाहीरना याची
सुरवात झाली आह े आिण वग यु ाचे कारण असल ेली वग य समाजरचना न क न
वग िवहीन समाजरचना िनमा ण कर यासाठी , जगातील ‘सव कामगारा ंनो एक हा ’ हा या
बंधात श ेवटचा आद ेश िदला आह े. मा स या इितहासिवषयक आिण समाज
ांितसंबंधी या त व ानाच े सव सार या जाहीरना यात सामावल ेले आह े. समाजाचा
िवकास , रा यस ं था, अथ प ती , नैितक क पना इ . बाबत त क य ुिन ट जाहीरना यातील
िवचार ा ंितकारक आह ेत. सामािजक यथा ंचे, िवशेषतः सामािजक शोषणाच े िद दश न
आिण या न कर यासाठी योजावयाच े ांिततं , या दो ह ची पर ेषा या जाहीरना यात
सांिगतली ग ेली आह े.
या जाहीरना याची चार करण े आहेत:
(१) भांडवलशाही व कामगार
(२) कामगार व क य ुिन ट
(३) समाजवादी व सा यवादी सािह य
(४) अि त वातील िभ निभ न िव प ा ं या स ंबंधांत सा यवा ा ंचे थान .
पिह या करणात आध ुिनक भा ंडवलशाहीचा उदय आिण उ कष कसा झाला ,भांडवलदार
वगा ने कशी सामािजक ा ंती केली,सरंजामशाही स ा व समाजप ती न क न तो कसा
स ाधारी झाला ,याचे िववेचन केलेले आहे. जाहीरना या या द ुस या करणात कामगारवग ,
यां या स ंघटना आिण क य ुिन ट या ंचे पर परस ंबंध िद दिश त केले आहेत. िनरिनरा या
रा ां या दिलत वग य चळवळ त क य ुिन ट ह े रा ीय वाची भावना बाज ूस सा न
जगातील सव दिलता ं या िहतस ंबंधास ाधा य द ेतात,असा एकिन कष यात काढला आह े.
कामगारा ंची स ंघटना करण े, भांडवलशाही उलथ ून पाडण े व कामगारवगा या हाती स ा
क ि त करण े,हे क य ुिन टा ंचेितरंगी य ेय या करणात प क ेले आहे. जाहीरना या या
ितस या करणात य ूटोिपयन हणज े अि थतादश वादी समाजवाद आिण त सम िवचारा ंचे munotes.in
Page 101
इितहासाचा मा स वादी िवचार -मा स व एंज स
101 खंडन क ेले आहे. चौ या करणात क य ुिन टा ंनी या काळी अि त वात असल े या इतर
िवरोधी प ा ंशी कस े संबंध ठेवावे व याक रता काय प ती कशी असावी ,याचे िववेचन
केलेआहे. चिलत समाजप ती ा ंितकारक मागा नी उलथ ून पाड या िशवाय कामगारा ंना
आपली य ेये गाठता य ेणे श य नाही , असे सांगून अस े कर यात हा वग वतःच े काहीही
गमावणार नस ून तो क ेवळ आप या ृंखला त ेवढ्या गमावणार आह े; या यासमोर
िजंक यासाठी सार े जग आह े; हणून जगातील ‘सव कामगारा ंनो एक हा ’ असा आशाप ूण
संदेश या जाहीरना या या श ेवटीिदला आह े.
२) दास क ॅिपटल :
काल मा स या स ंपूण ंथाम य े दास क ॅिपटल हा ंथ एक अि तीय रचना आह े. या
ंथाम य े मा स वादाची स ंपूण मािहती आढळत े. इंटरनॅशनल विक ग मे स असोिसएशन या
संघटनेने कामगारा ंचा पिव ंथ हणून या ंथाचे वण न केलेले आहे. बिल न येथे १८६७
म ये हा ंथ थम कािशत झाला आिण १८७३ म ये याची द ुसरी आव ृ ी िनघाली .
मा स ने भाग दोन आिण तीन ह ेही िलहील े परंतू यांचे संपादन क न ए ंगे सने मा स या
मृ यूनंतर १८८५ आिण १८९४ म ये मान े ह ा ंथ िस क ेला. भांडवलशाही
इितहासाम य े एक यव था हण ून कशी उलगडत ग ेली- ितचा उगम कसा झाला , ितचं
कामकाज कस ं चालत ं, आिण ती स ंभा यतः क ुठ या िदश ेनं जात आह े, याचं िव ेषण हा
मा स या या ंथा या गाभा आह े. मा स ने इंि लश भा ंडवलशाहीच े अवलोकन केले,
इंि लश अथ शा ा या प रभाष ेतच आपल े अ थ शा ीय िवचार य क ेले. भांडवलशाही
समाज यव था ही य ेक समाजरचन ेसारखीच , िजवंत शरीरासारखी रचना आह े. ितचा
िवकास ित या अ ंतग त वभाविनयमान ेच होतो . नफा िमळिव याची व ृ ी अपयशी होऊ
लागली , नफा क मी होऊ लागला हणज े संबंध समाजरचना डळमळत े भांडवलशाहीचा
नाश होतो आिण ित या िठकाणी अिधक उ च दजा या समाजस ं थेची थापना होत े.
ि िटश कामगारवगा चे दै य व द ुद शा मा स ने पािहली आिण मोजली आिण याव न
भिव यवाद काढला , क या भा ंडवलशाही या खाजगी स ंप ीवर िखळा ठोकला जात आह े
आिण या ंनी ल ुटले ते लुटले जाणार आह ेत. पीडीत जनत ेला फार मोठा आशावादी
ि कोन द े यात मा स हा यश वी झाला .
आपली गती तपासा .
१) काल मा स ने िलहल े या िविवध ंथाची मािहती सांगा ?
५.६ फेि क एंज स
फेि क एंज स हे एक जम न समाजशा ीय िवचारव ंत होते. यांचा ज म जम नीमधील
बारमेन येथे २८ नो ह बर १८२० म ये झाला. या शहरात यान ाथिमक िश ण घेतले व
पुढील उ च मा यिमक िश ण यांनी ए बेरफेड येथून पूण केले. याचे वडील एक
कारखानदार होते व पुढे विडला ं या आ हामुळे १८३७ म ये यांना आपल े िश ण
अ या वर सोडाव े लागल े आिण आप या विडला ं या मालक या यापारी कंपनी म ये काम munotes.in
Page 102
इितहासाच े त व ान
102 सु केले. १८४२ म ये ते इं लंड मधील मँचे टर या शहारत एका मोठ्या कंपनीत काम
कर या या उ ेशानेगेले, या कंपनीम य े या या विडला ंची भागीदारी होती.१८४२ -
१८४४ या कालख ंडात एंज सने एक यश वी यावसाियक उ ोजक हणून काम केले.
मँचे टर म ये काम करत असताना ि टन मधील कामगारा ं या प रि थत चा अ यास
कर यासाठी यांनी जेथे कामगारा ंचं व ती हो या ितथे यांनी अनेक वेळा भेटी िद या . व
यां या जग याची वा तिवकता व यांचे दा र ्य हे डो या ंनी पिहल े. यांनी आप या
भेटीम य े फ कामगारा ं या प रि थतीच े िनरी णच केले नाही तर कामगारा ं या जीवनावर
आधा रत अनेक सािह य व अनेक सरकारी कागदप ा ंचा अ यास केला.याच दर यान
यांनी इं लडमधी ल काही जन लसाठी सा यवादी लेख िलहल े, इं लंडमधील आिथ क
आिण राजक य प रि थतीवर पु तके आिण संसदीय अहवाल वाचण े, कामगारा ंशी िविवध
िवषया ंवर चचा करणे, क रप ंथी ने यांना भेटणे इ. काय केले. कामगारा ं या दयनीय
ि थतीवर १८४५ म ये यांनी ‘The Condition o f Working class in England ’
(इं लडमधील कामगारवगा ची ि थती ) हे पु तक िलहल े. यापु तकात इं लडम य े आयल ड
मधून आले या कामगारा ं या दयनीय ि थतीच े वण न केले आहे. हे पु तक याकाळातील
कामगारा ं या शोचनीय जीवनावर काश टाकणार े मह वाच े पु तक होते.१८४२म ये
एंज सची भेट िह मोसे हेसलशी झाली याने एंज सशीिविवध िवषया ंवर चचा क न हेगेलचे
त व ान आिण ं ा मकत ेचा तािक क प रणाम हणज े सा यवाद आहे हे पटवून िदले.
यामुळे एंज स हा सा यवादी िवचारा ंकडे आकिष त झाला.
१८४५ ते १८४८ या कालख ंडात एंज स हे बसरे स व पॅ रस येथे वा त याला होते. ितथे
यांनी आप या िवचारा ंनी कामगार वगा ला जागृत कर याचा य न केला. पॅ रस येथे
असताना यांची ओळख काल मा स शी झाली. या ओळखीच े पांतर अ पावधीतच गाढ
मै ीत झाले. एंज स या पान े काल मा स ला फ िन ावान िम च नाही तर एक वैचा रक
सहकारी देखील लाभला . एंज स याच मै ीमुळे जम नीपुरता िवचार करणारा मा स
इं लंड या भांडवलशाही या आधार े संपूण िव ाचा अथ लाव याचा आिण यासाठी पया यी
काय म व ांतीचे िवचार मांडू लागला . याचकाळात एंज स व मा स यांनी जम न
क युिन टपाट या सभासदा ंशी संपक थािपत केले व लीगन े यांना समाजवादा या
मु य िस ांताची या या कर याच े काय सोपवल े याचा प रणाम हणज े १८४८ म ये या
दोघां या य नाम ुळे ‘सा यवादाचा जाहीरनामा ’ िस झाला. नंतर एंज सने िविवध
संशोधन पूण काय केले व दास कॅिपटल हा ंथ िलह यासाठी मा स ला आिथ क मदत
केली. यामुळे मा स एंज सला िमळाला नसता तर मा स कोरा बुि मान रािहला असता
असे हटल े जाते.१८६४ म ये मा स ने ‘आंतररा ीय कामगार संघटनेची’ थापना
केली. या संघटने या थापन ेत व सारात एंज सची देखील मह वाची भूिमका होती.
१४ माच १८८३ म ये काल मा स या मृ यूनंतर एंज सन े एक भाषण केले, हे भाषणाची
आजही यां या गाढ मै ीची ओळख हणून इितहासात न द आहे. या भाषणाचा क िबंदू हा
कामगारा ंचा िवकास हा होता. मा स या मृ यूनंतर एंज सने काल मा स या अपूण
ह तिलखा ंचे व या या न द या आधार े दास कॅिपटल या ंथाचे दुसरा ( १८८५ ) व
ितसरा खंड ( १८९४ ) कािशत केला. मा स या मृ यूनंतर याने सा यवादी िवचार
सा रत कर यासाठी व कामगारा ं या ि थती सुधारणा घडवून आ यासाठी य न केले. ६ munotes.in
Page 103
इितहासाचा मा स वादी िवचार -मा स व एंज स
103 ऑग ट १८९५ म ये एंज सचा िह मृ यू झाला. कामगारा ंची ि थती सुधार यासाठी याने
शेवटपय त य न केला.
(फोटो- फेि कएंज स, ोत - https://cdn.britannica.com/47/101747 -050-
D9B72200 )
आपली गती तपासा .
१. फेि क एंज स या जीवनाचा आढावा या ?
५.७ एंज स ची ंथसंपदा
1) The Holy Family (पिव क ुटुंब- १८४४ )
हे पु तक मा स व एंज स यांनी नो ह बर १८४४ म ये िलहल े होते, या म ये हेगेल या
िवचारा ंवर टीका केली होती.
2) The Condition of t he Working Class in England (इं लडमधील
कामगारवगा ची ि थती १८४५ )
एंगे स या वैयि क िनरी णा ंवर आधा रत मँचे टर आिण सालफोड मधील कामगार
वगा या वंिचत प रि थतीचा अ यास या पु तकाम य े केला गेला आहे. या पु तकाम य े
समाजवादाची ि थती आिण या या िवकासाब लच े मु य िवचार आहेत. हे पु तक मूळतः
जम न भाषेम ये कािशत झाले व १८८७ म ये ते इं जीम य े अनुवािदत झाले,
सु वातीला या पु तकाचा इं लंडम य े फारसा प रणाम िदसला नाही. तथािप , िवसा या
शतकात ि टीश औ ोिगक करणा या इितहासकारा ं म ये ते खूपच लोकि य ठरले.
3) The Peasant War in Germany (जम नी म ये शेतकरी यु १८५० )
या पु तकाम य े १६ या शतका या ांरभीचे जम नीमधील शेतकरी यु व उठावाच े वण न
जे जम न शेतकरी यु हणून ओळखल े जाते, याची युरोपमधील १८४८ - ४९ मधील
ांितकारी उठावा ंशी तुलना याम य े केली आहे. munotes.in
Page 104
इितहासाच े त व ान
104 4) Herr Eugen Dühring's Revolution in Science (हेर युजेन डोह र ंगची
िव ानातील ांती (१८७८ )
अँटी-डेह रंग हणून ओळखल े जाणार े हे पु तक जम न त व आिण मा स वादाच े समी क
यूजेडह रंग यां या त व ाना या िवचारा ंवर सिव त र टीका आहे. डह रंगला उ र देताना,
एंग स िव ान आिण गिणतातील अलीकडील गतीचा आढावा घेतात या ार े
ं शा ा या संक पना नैसिग क घटना ंवर लागू होतात .
5) Socialism: Utopian and Scientific (समाजवाद : युटोिपयन आिण वै ािनक ,
१८८० )
या काळातील सवा िधक िवक या जाणा या समाजवादी पु तका ंपैक एक हे पु तक होते.
या पु तकात एंग सन े चा स फू रयर आिण रॉबट ओवेन सार या उ लेखनीय यूटोिपयन
समाजवा ा ं या क पना ंचे िकं हा िवचारा ंचे थोड यात वण न आिण िव ेषण केले, यां या
िवचारातील यांचे मु य मु े आिण कमतरता सांिगत या आिण भांडवलशाही समजून
घे यासाठी वै ािनक समाजवादी चौकटीच े प ीकरण आिण गतीची परेषा दान केली.
ऐितहािसक भौितकवादा या ि कोनात ून सामािजक आिण आिथ क िवकासाच े िव ेषण या
पु तकात आढळत े.
6) Dialectics of Nature (िनसगा चे ं शा , १८८३ )
िनसगा ची ं ा मकता हे एंगे सचे १८८३ चे अपूण काम आहे जे मा स वादी िवचारा ंना,
िवशेषतः ं ा मक भौितकवादा या िवचार यामा य े आढळतात . हे पु तक पिह या ंदा
१९२५ म ये सोि हएत युिनयनम य े कािशत झाले.
7) The Origin of the Fam ily, Private Property and the State (कुटुंब,
खाजगी मालम ा आिण रा याची उ प ी , १८८४ )
एंगे सने या पु तकात असा युि वाद आहे क कुटुंब ही एक सतत बदलणारी सं था आहे
जी भांडवलशाहीन े आकारली आहे. यात वग , मिहला आिण खाजगी मालम े या
सम या ंशी संबंिधत कुटुंबाचा ऐितहािसक ि कोन आहे.
आपली गती तपासा .
१) फेि क एंज सने िलहल े या िविवध ंथाचा आढावा या
५.८ सारांश
आधुिनक राजक य िवचारव ंत, सा यवाद - मा स वादाचा णेता, आधुिनक
इितहासल ेखनात वतं अि त व दश वणारा इितहासकार , हणून काल मा स ला
ओळखल े जाते. काल मा स व फेि क एंज स यांनी ितपादन केलेले मूळ व पातील
त व ान ‘अिभजात मा स वाद’ हणून ओळखल े जाते. काल मा स ने राजक य , munotes.in
Page 105
इितहासाचा मा स वादी िवचार -मा स व एंज स
105 सामािजक , आिथ क, वैचा रक या सव च े ात मोलाची भर घातली . याचे िवचार , ते
िवचार मांड याची याची शैली, यामध ून ांतीस चालना देणारे याचे िवचार , जुनी
थािपत यव था पूण पणे मोडून नवीन यव था उभे कर यास याने िदलेले आ हान
यासव च गो ी आकष ण िनमा ण करणा या आहे.
मा स वादाच े िववेचन असे िक, उ पादन साधना ंवर सामुदाियक मालक िनमा ण
झा यािशवाय सा यवाद थिपत करता येत नाही. समाजात भांडवलशाही यव थ ेपासून
सा यवादापय त जात असताना समाजाला कोणकोण या अव थ ेतून जावे लागेल यािवषयी
मा स वादात शा श ु प तीच े िववेचन केले आहे.
५.९
१) काल मा स या जीवनाचा सिव तर आढावा घेऊन याने मांडलेले िस ांत सांगा ?
२) काल मा स चा ं ा मक भौितकवाद व ऐितहािसक भौितकवाद प करा ?
३) काल मा स चा वग संघष िस ांत व अित र मू य िस ांत सांगा ?
४) फेि क एंज स या या ब ल थोड यात मािहती ा?
५) मा स वाद हणज े काय हे सांगून काल मा स याचे इितहासातील योगदान प करा?
५.१० संदभ
१) राजदर ेकर सुहास, इितहास लेखनशा , िव ा काशन , नागपूर, १९९८
२) लािदिमर लेिनन, काल मा स , फेि क एंज स, गती काशन , मा को
३) कोठेकर शांता, इितहास : तं व त व ान , साईनाथ काशन , नागपूर, २००५
४) ढोबळे डी. बी. राजक य िवचार णाली , अ णा काशन , लातूर, २०११
५) सातभाई ीिनवास , इितहास लेखनशा , िव ा बुक पि लशस , औरंगाबाद ,
२०११
६) सरदेसाई बी. एन. इितहासल ेखनप ती , फडके काशन , को हाप ूर, २०११
७) Shreedha ran E, A Textbook of Historiography, 500 BC to AD 2000,
Orient Longman, New Delhi, 2000
८) समकालीन राजनीितक िवचार एंव िस ांत, महष दयानंद िव िव ालय ,
( Study Material ), रोहतक
९) पाि मा य राजक य िवचार , उ र महारा िव ापीठ, (Study Material),
जळगा ंव
१०) गग स.मा. - क युिन ट जाहीरनामा , लेख, मराठी िव कोश , (िवकासपीिडया )
munotes.in
Page 106
106 ६
इितहासाचा नव - मा स वादी ि कोन - ए रक हॉ सवन व
इ. पी. थॉमसन
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ नवमा स वाद व ंक ट कूल
६.३ ंक ट कूलचे उ ेश
६.४ नवमा स वादी इितहासल ेखन
६.५ नवमा स वादाच े वैिश ्ये
६.६ मा स वाद व नवं - मा स वाद यामधील फरक
६.७ नवमा स वादातील दोष
६.८ सारांश
६.९
६.१० संदभ
६.० उि े
नवं - मा स वादाचा अथ समजून घेणे.
ंक ट कूलचा अ यास करणे.
नवमा स वादातील िव ाना ंचा आढावा घेणे.
मा स वाद व नवमा स वाद यातील फरक अ यासान े.
नवमा स वादाच े वैिश ्ये जाणून घेणे.
६ .१ तावना
काल मा स या त व ानामध ून आधुिनक सा यवादी िवचारसरणी आकाराला आली .
ाचीन काळात सा यवादाचा सव थम िवचार लूटो याने केला होता, परंतु आधुिनक
सा यवादाचा जनक हणून काल मा स ला ओळखल े जाते. समाजवादाचा एक ांितकारी
माग हणून सा यवादी त व ान िवकिसत झाले. काल मा स ने शा ीय प तीन े मानवी munotes.in
Page 107
इितहासाचा नव - मा स वादी ि कोन - ए रक हॉ सवन व इ. पी. थॉमसन
107 जीवना या अनेक शतका ं या वाहाचा अ यास क न जे मूलभूत त व ान ितपािदत
केले याला ‘मा स वाद’ अशी सं ा दे यात आली . काल मा स या त व ावर सव थम
लेिनन याने १९१७ म ये रिशयात सा यवादी ांती घडवून आणली . यानंतर माओ - ते -
तुंग याने चीनम य े सा यवादी ांती घडवून आणली . हा सा यवादाचा योग रिशया व
चीनम य े करताना लेिनन व माओ यांनी जशाच तसे मा स वादी त व ान न वीकारता
रिशया व चीन या प रि थन ुसार यात प रवत न क न ते त व ान वीकारल े. मा स या
िवचारात प रवत न व संशोधन कर याची िनमा ण झालेली िह वृ ी ‘नवमा स वाद’ या
नावान े ओळखली गेली.
रिशयात मा स णीत सा यवाद हा चुक या प तीन े राबवला गे याने मा स या िस ांताचे
न यान े िव ेषण क न मा स या िस ांतातील दोष - उिणवा न यान े मांड याचा य त
केला गेला व याचाच एक प रणाम हणज े नवं - ‘मा स वाद’ िह िवचारसरणी पुढे आली .
नवमा स वादी िवचारव ंतांना देश, काळ व प रि थतीन ुसार मा स वादात बदल कर याची
गरज बोलून दाखवली . तसेच त व व यवहारात होणा या िवसंगतीमुळे मा स वाद हा
टीकाकारा ंचे ल य बनत अस या ने मा स वादा या संशोधन कर याची एक नवीन चळवळ
सु झाली. जी नवमा स वाद या नावान े ओळखली गेली. लेिनन, टॅिलन व माओ यां या
बरोबर जम नीतील ँकफट कूलने नवमा स वादाला ज म िदला.
या न या मा स वादी िवचार वाहात मा स वादातील दोष - उिणवा दूर कर यासाठी
लोकशाही , समाजवाद , मानवतावाद यावर िव ास य केला. या नवमा स वादी
िवचारपर ंपरेत अँिटिनओ ामची , जॉज लुकाक, िथओडोर अडोन , योग न हेबमा स, लुई
अलथ ूजर, फेड रक जेनसन, एडवड थॉमसन इ. चा समाव ेश होता. भारतातही डॉ.
िबपीनच ं यांनी नवमा स वादी ि कोनात ून भारतीय समाजत या अंतिव रोधांवर व
िवसंगतीवर काश टाकला .
६.२ नवमा स वाद व ंक ट कूल
काल मा स या मा स वादी िवचारा या मांडणीन ंतर या या िवचाराची समी ा करणा या
िवचारव ंताचा उदय झाला. या िवचारव ंतांना ‘िववेचा मक िस ा तकार ’ असे हटल े गेले.
यांनी मा स वादी िस ांताला त कालीन समाजा या आव यकत ेनुसार संशोिधत कर याचा
य न केला. या िवचारव ंतांची फळी जम नीमधील ँकफट कूल मधून उदयास आली .
जम नीमधील ंक ट या शहरात २३ फे ुवारी १९२३ म ये नवमा स वादी िवचारव ंतांनी
‘ ँकफट इि टटय ूट फॉर सोशल रसच ’ संशोधन सं थेची थापना केली. िह संशोधन
सं था नवमा स वादी शा ाचा समूह होता. मा स या आिथ क िवचारा ंशी ामािणक
राह न या समूहाने एक समी ा मक िस ांत णाली िवकिसत केली. परंतु जम नीम ये
िहटलची ह कूमशाही थािपत झा यान ंतर या सं थे या अ यासका ंनी अमे रकेत जाऊन
आप या िवचारा ंची मांडणी सु ठेवली, यालाच ंक ट कूल असे हटल े गेले.
ंक ट कूलचा मु य उ ेश हा काल मा स यां या िवचारा ंना चालना देणे हा जरी
असला तरी मा स या िस ांताचे न यान े िव ेषण क न मा स वादाला एका न या munotes.in
Page 108
इितहासाच े त व ान
108 सुधारणावादी व पात पुढे आणण े हा होता.या सं थेतील िव ाना ंचा िव ास होता िक,
मा स वादाला जर िजवंत ठेवायच े असेल तर यात संशोधन करणे गरजेचे आहे. व याच
गरजेतून ‘नवं - मा स वादी’ िवचारसरणी िह उदयाला आली . १९३० या दशकात
रिशयात टॅिलनन े घडवून आणल ेली ांती िह डळमळीत झाली. तर दुसरीकड े औदयोिगक
करणाच े प रणाम देखील िदसून येत होते. यामुळे नवं - मा स वादी िवचारव ंतांनी िस ांत व
यवहार याम य े सम वय साध याचा य न केला.
नवमा स वा ां या मते, ढीवादी मा स णीत िस ांत आज या आधुिनक समाजा या
िव ेषणात बरोबर नाही. तसेच मा स ने मांडलेला इितहासवाद हा चुक चाआह े. हणून
मा स वादाच े िव ेषण समाजा या न या संदभा त कर यासाठी िह िवचारसरणी िवकिसत
झाली. उदारमतवादाचा एक पया य हणून मा स वादी िवचारसरणीचा फार मोठा भाव
जगावर होता. मा स वादात उदारमतवाद , लोकशाही , समाजवाद , रा य मानवतावाद इ.
बाबतीत घे यात आलेली टोकाची भूिमका त कालीन प रि थतीशीिवस ंगत ठ लाग यान े
मा स वादात अनेक दोष िदसू लागल े होते, ते हा मा स वादी िवचार परंपरेत राह नच
मा स वादाला प रि थतीशी सुसंगत बनव याचा य त झाला. व या य ना ंमधूनच नवं
मा स वाद िह िवचारसरणी उदयाला आली . ंक ट कूलने या नवं मा स वादी
िवचारसरणीला ज म िदला.
ँकफट कूल म ये मा स हायमर , औडोन , मा यू स, िवटफोग ेल, हबम स, एरीक
फॉम इ. चा समाव ेश होता. हे सव िवचारव ंत कोण याही सा यवादी प ाच े सद य न हत े तेर
ते वतःला काल मा स चे अनुयायी समजत .
आपली गती तपासा
१) नवं मा स वादातील ंक ट कूल ब ल मािहती ा ?
६.३ ंक ट कूलचे उ ेश
जम नीमधील ंक ट या शहरात १९२३ म ये नवमा स वादी िवचारव ंतांनी
‘ ँकफट इि टटय ूट फॉर सोशल रसच ’ संशोधन सं थेची थापना केली. िह संशोधन
सं था नवमा स वादी शा ाचा समूह होता. यामधील मु य उ ेश हे पुढील माण े सांगता
येतील
१) काल मा स या िवचारा ंचे िवशेषतः िनधा रणवादाच े टीका मक परी ण करणे तसेच
मा स या िवचाराच े नवशा ीय व पा या आधार े खंडन करणे.
२) मा स वादाच े नवीनीकरण करणे. मा स ला नवीन व पात तुत क न मूळ
मा स वादी िवचाराशी ामािणक राह न आधुिनक समाजाशी सुसंगत अशी न यान े
मा स वादाची मांडणी करणे.
३) समाजशा ीय िव ेषणात मा स वादी िस ा ता बरोबरच अ य समाजशा ीय
िस ांताला सामाव ून घेणे. munotes.in
Page 109
इितहासाचा नव - मा स वादी ि कोन - ए रक हॉ सवन व इ. पी. थॉमसन
109 ४) िव ानवाद व य य वादाच े टीका मक परी ण करणे.
५) आिथ क घटका ंबरोबरच सां कृितक घटक जे आधुिनक समाजात भावी ठरतात यांचे
समी ण करणे.
६) राजक य घटक, धािम क घटक, सार मा यम े तसेच वैचा रक घटका ंना मा स वादी
िव ेषणात मह व देणे.
थोड यात , या अ यासका ंनी फ मा स वादावर टीकाच केली नाही तर आधुिनक
काळात मा स वाद भावी प तीन े कसा उपयोगी पडेल याचे िववेचन केले.
आपली गती तपासा
१. नवं मा स वादातील ंक ट कूलचे मु य उि े सांगा ?
६.४ नवमा स वादी इितहासल ेखन
मा स वादाच े एक नवीन शाखा हणून नवं - मा स वादी िवचारा ंचा उदय झाला. यामुळेच
नवं मा स वादी िवचारा ंम ये मा स वादी िवचारा ंचे वाढीव प आप याला बघायला
िमळतात . नवं मा स वादी िवचारव ंतांनी २० या शतका या ारंभी मा स वादाचा पुनिव चार
केला. व मूलभूत मा स वादी िव ेषण प ती या साहा यान े सामािजक , सां कृितक
े ातील संघषा चे व प िवशद कर याचा य न केला.
१) अँिटिनओ ामची
अँिटिनओ ामची हा नवमा स वादाचा अ दूत मनाला जातो. ामची हा एक मानवतावादी
िवचारव ंत व फॅिस मचा क र िवरोधक हणून प रिचत आहे. ामची हा लोकशाहीचा
पुर कता असून कामगार चळवळी या लोकशाही प तीन े झा या पािहज े, असा आ ह
याने धरला . ामची हा १९१५ म ये इटािलयन सा यवादी प ाचा सद य बनला . पिह या
महायु ा या दर यान इटलीम य े फॅिस ट िवचारसरणीचा उदय झा यान े ामची याने
मुसोिलनी या िव अनेक लेख िलह न या या शासनाव र हार केले. १९२६ म ये
याला अटक क न वीस वषा ची दीघ कारावासाची िश ा दे यात आली . परंतु काही
वषा नंतर यांचा जेल म येच मृ यू झाला. बंिदवासा या काळात याने काही लेख िलहल े
होते. दुस या महायु ा या समा ीन ंतर याचे हे लेख ंथ पात िस झाले. या ंथाम य े
मुख ंथ हे पुढील माण े :
१)The Modern Prince and other Writings, 1959
२) Selections from Political Writings, 1971
३) Selections from Prison Notebooks.
४) The Revolution Against Capital, 1977
munotes.in
Page 110
इितहासाच े त व ान
110 १९६० नंतर युरोपम य े जो नवं - मा स वाद उदयाला आला यामाग े ामची या या
लेखांची ेरणा होती.
(फोटो - अँिटिनओ ामची , ोत: https://upload.wikimedia.org/
wikipedia/commons/ e/e6/Gramsci. )
अँिटिनओ ामची याचे नवमा स वादी िवचार :
आधुिनक नवं - मा स वादी िवचारा ंवर ामची यां या िवचाराचा भाव असल ेला िदसून
येतो. ामची या मते, आिथ क स ाधारी वग अंिकत गटावर दमन व संमती या दोन
मागा नी आपली स ा लादतो . परंतु अंिकत वगा त एक स ि य बुि वंतांचा वग असतो .
यां या न या िवचारा ंचा व ढ थािपत संघषा तून ांतीला अनुकूल वातावरण िनम ण
होते. ामची यांनी काल मा स या, ऐितहािसक भौितकवादाच े खंडन केले. मा स चा
ऐितहािसक भौितकवाद हा आिदम मानवापास ून ते सा यवादापय तचा प रवत नाचा इितहास
आहे. मा स ने समाजप रवत न िकं हा ांती यासाठी आिथ क कारणा ंवर िवशेष भर िदला.
परंतु ामची या मते, ऐितहािसक घडामोडी अथवा प रवत न हे एकाक िकं हा आपोआप
घडून येत नाही प रवत न िकं हा ांतीसाठी िवचारसरणी मह वाची ठरते. ामची या मते,
ांतीसाठी समाजातील बौि क वगा ची भूिमका िह मह वाची असत े. ांती घडवून
आण यासाठी सव थम जनसामा या ं या म ये ांतीची िवचारसरणी िवकिसत हा ही
लागत े.समाजातील बौि क वग अशा कार या िवचारा ंची मांडणी क शकतो व
जनसामा य िकं हा ‘नाही रे’ वग या िवचारा ंची य अंमलबजावणी क शकतो .
जनसामा या ंना अथवा ‘नाही रे’ वगा ला वतः या अि त वाची जाणीव नसते. यावगा ला
व अि त वाची जाणीव क न देणे व ांतीसाठी या वगा ला े रत करणे हे काम
समाजातील बौि क वगा चे असत े. munotes.in
Page 111
इितहासाचा नव - मा स वादी ि कोन - ए रक हॉ सवन व इ. पी. थॉमसन
111 ामची यांनी आप या नवमा स वादात , सां कृितक भु व प केले आहे. ामची या
मते, स ाधारी वगा कडून केले जाणार े ‘सां कृितक नेतृ व’ हणज े केवळ पोलीस
यं णे या साहा यान े स ा थािपत करणे नसून शासक अथवा ‘आिह रे’ वग
समाजावरील आप या िनयं णासाठी अथवा भु वासाठी कुटुंब, धम सं था, िश ण
सं था, वृ प े इ. सामािजक सं थां ारे आपल े िनयं ण अथवा वच व थािपत करतो .
परंतु जे हा नाग रका ंम ये असहमतीचा भाव जागृत होतो ते हा ांती िह होत असत े.
हणून ामची या मते, भांडवलशाहीच े समूळ उ चाटन कर यासाठी संघषा ऐवजी यावर
आधा रत असल े या संरचनेम ये प रवत न करणे आव य य आहे. यामुळे तो
भांडवलशाही िव सां कृितक, नैितक, सािहि यक , यवहारवादा या आधारावर
संघष कायम ठेव याच े सुचिवतो .
थोड यात , ामचीन ेवत मानकाळातील प रि थतीच े भान राखून मा स वादाला नवी िदशा
दे याचे काम केले. काल मा स चा संघषा चा िस ांत मा स ला मा य नाही, ामची या मते,
भांडवलवादी समाज या संरचनेवर आधारल ेला आहे यात वैचा रक , सां कृितक,
यावहा रक आधारावर बदल क न हळूहळू सा यवादाकड े वाटचाल करावी .
२) युरेगन ह ेबरमास
िस जम न नवमा स वादी युरेगन हेबरमास हा ँकफट कूलचा एक महान नवं -
मा स वादी शा आहे. हेबरमास हा मुळात मा स वादी िस ा तकार असून याने
आप या नवं मा स वादात अ य समाजशा ीय िस ांत परंपरा घेऊन मा स या िस ांतावर
समी णा मक िस ांतांची िनिम ती केली. हेबरमास या नवं - मा स वादी िवचारव ंतावर
ँकफट कूल मधील एडोन , हरखेयर, हेगेल कांत इ. सार या िवचारव ंताचा भाव
होता. हेबरमास यांनी मा स वादात नवीन संशोधन क न मा स वादाला एक बौि क श
हणून सुधारा मक व पात तुत केले. युरेगन हेबरमास यांनी अ यंत समृ अशी
ंथस पदा िनमा ण केली याम य े :
१) Theory and Practice, 1963
२) Knowledgey and Human Interest, 1968
३) Toward a Rahonal Society, 1970
४) Communication and exolution of Society, 1979
५) The theory of Communicative Action, 1981
६) Post Metaphy sical Thinking, 1992
हेबरमास यांनी ँकफट कूलला पुढे ने याचे काय केले. काल मा स कालीन सामािजक व
भंडलवशाहीची रचना आज अि त वात नस यान े मा स या िस ांताचे न यान े िव ेषण
कर याची गरज हेबरमास याने य केली. हेबरमास यांनी मा स या म िस ांतावर
आ ेप घेतला. यां या मते, मा स ने मानवाच े सवा त मोठे वैिश ्ये हे मातच बिघतल े
मानवी िवचार व मू यांना याने मह व िदले नाही. तसेच म या संक पन ेचा सामािजक munotes.in
Page 112
इितहासाच े त व ान
112 अथा ने िवचार न करता केवळ उि य े पूत चे एक साधन हणून माचा िवचार केला.
हेबरमास यां या मते, म हे फ हेतू सा य कर याची ि या नसून ती एक सामािजक
ि या आहे या ारे सामािजक संघटन घडून येते.हेबरमस या मते, काल मा स चा
उ पादन प ती व उ पादन संबंध हा िस ांत आधुिनक समाजात यो य ठरत नाही.
काल मा स या काळात भांडवलवाद व रा यस ं था ा वेगवेग या अस यान े रा यस ं था
ा अथ सं थेत ढवळा ढवळ करीत नसत. याम ुळे भांडवलदार िमका ंचे मोठया
माणावर शोषण करत. परंतु आज रा य सं था आिथ क नीती आिथ क धोरण ठरव या
बरोबरच सव कार या आिथ क नीत म ये मह वाची भूिमका ठरवत े. उदा. पी. ही. नरिसंह
राव यांनी १९९२ म ये आिथ क उदरवाद , खाजगीकरण व उदारमतवाद आण या म ये
मह वाची भूिमका बजावली . िकं हा रा या ं ारे वेळोवेळी कामगार कायद े क न कामगारा ंचे
सोडवल ेजातात व यांचे होणार े शोषण थांबवलेजाते. हेबरमास यां या मते, या सव
गो ी मुळे िवकसनशील रा ांम ये कामगारा ं या राहणीमानाचा दजा उंचावला , यांची
आिथ क प रि थती सुधारली , हणून आज ांतीची आव यक या नाही िकं हा यामध ून
रा यिवहीन समाजची िनिम तीही ासंिगक ठरणार नाही.
(फोटो - युरेगन हेबरमास , ोत : https://cdn.britannica.com/71/201071 -050-
0BAABD52/Jurgen -Habermas.jpg )
१९६२ म ये हेबरमास याने ‘The Structural transformation of the Public
Sphere’ हा ंथ िलहला या ंथात याने साव जिनक े ाचे िव ेषण केले. साव जिनक े
याचा अथ , ‘समाजा या जीवनाच े े ’ याम य े लोक समाजा या सम या ंवर वाद-
िववाद , चचा , िवचार - िविनमय या ार े माग काढतात . यामुळे दमण व शोषणा या श
कमजोर होत असत . साव जिनक े ात आप आपसातील िवरोध दूर होऊन लोकांम ये
सदभावना िनमा ण होत होती. यामुळे शोषण दूर कर यासाठी संघष कर याचा मा स चा
िस ांत हेबरमासला मा य नाही. हेबरमास या मते, संघष कर याऐवजी साव जिनक
े ाची िनिम ती क न वग य सलोखा िनमा ण केला जाऊ शकतो . हेबरमस या मते,
समाजात प रवत न अथवा िवकास फ उ पाद न प ती व संबंधांनीच झाला नाही तर
यासाठी धम , िवचार , मू ये, व अ य सां कृितक कारण ेहीजबाबदार होती. य ात
उ ा ंती अथवा िवकास िह एक फारच यापक सामािजक ि या आहे. परंतु मा स ने munotes.in
Page 113
इितहासाचा नव - मा स वादी ि कोन - ए रक हॉ सवन व इ. पी. थॉमसन
113 याकड े फारच संकुिचत अथा ने बिघतल े. हेबरमास याने ख या अथा ने मा स या सामािजक
प रवत न िकं हा मानव िवकासा या िस ांताला आिथ क िनधा नवादा या चौकटीत ून बाहेर
काढल े व अिभ य या े ात आणल े.
थोड यात हेबरमास याने मा स या िवचारा ंशी ामािणक राह न मा स वादाचा ासंिगक व
सुसंगत बनवून नवं - मा स वादाच े िस ांत मांडले.
३) जॉज लुकाक
हंगे रयन नवं - मा स वादी िवचारव ंत जॉज लुकाक यांनी देखील ामची , हेबरमास यां या
माण े मा स वादािच मीमांसा केली. जॉज लुकाक यांनी ‘History of Class
Consciousness ’ (वग जािणव ेचा इितहास )या आप या ंथात मा स व परंपरागत
मा स वादी िवचारा ंवर खर भा य क न पारंप रक मा स वादी िवचारसरणीला एक कार े
वैचा रक आ हान िदले. यामुळे याचा भाव पारंप रक मा स वादाला बाजूला सा न यावर
वतं पणे भा य करणा या लेखकावर पडलेला आढळतो . लुकाक यांनी आप या
नवमा स वादात अलगीकरण , का पिनकवाद , सापे वाद, वग जाणीव इ. संक पना ं या
साहा यान े काल मा स या िस ांताचे टीका मक समी ण केले. लुकाक यांनी आप या
ंथात मा स वादी िस ांताची सापे तावादी बाजू मांड याचा य त केला.
जॉज लुकाक यांनी, मा स या िस ांतातील व तूची िनिम ती िह कामगारा ंकडून होते व
कामगारा ं या माव न या व तूचे मू य ठरत असत े. यामताच े खंडन केले. भांडवलशाही
समाजरचन ेत य या अप रिचत व तूं या िनिम तीची ि या िह सतत होत असत े व ितचे
मू य ितला िमळणा या बाजारपेठेव न ठरत असत े. यामुळे मा स ची व तुंबाबतची
संकलपना िह का पिनक आहे. तसेच मा स ची िह संक पना फ आिथ क घटका ंपुरतीच
मया िदत होती. लुकाक यांनी संपूण समाज यव थ या संदभा त याची मांडणी केली.
(फोटो - जॉज लुकाक, ोत - https://images .gr-
assets.com/authors/1295342420p8/4461334.jpg) munotes.in
Page 114
इितहासाच े त व ान
114 लुकाक यां या मते, पूव या गुलामिगरी िकं हा सरंजामशाही समाजरचन ेत वग जाणीव
िनमा ण होऊ शकली नाही. परंतु भांडवलशाही यव थ ेम ये आिथ क संबंधावर िनमा ण
झाले या संबंधातून वग जाणीव िनमा ण होऊ लागली . कारण भांडवलशाही यव थ ेम ये
भांडवलदार वगा पे ा िमक िकं हा कामगार वगा त वग चेतना मोठ्या माणावर िनमा ण होते.
कारण या वगा कडे बौि क आिण संघिटत श अस यान े ते भांडवलदार वगा िव संघष
िनमा ण क शकतात . थोड यात , मा स ने वग चेतनेला आिथ क घटका ंशी जोडल े तर
लुकाक यांनी वग चेतनेचा संबंध िविश वगा तील य या िवचारा ंशी जोडला .
एकंदरीत, जॉज लुकाक यांनी आप या नवं - मा स वादी िवचारा ंम ये परंपरागत
मा स वादाला एक नवीन चेहरा दे याचा य न केला.
४) एडवड थॉमसन
एक मा स वादी मूलगामी त विच ंतक हणून एडवड थॉमसन हे ओळखल े जातात . यांची
वैचा रक भूिमका िह मा स वादािच असली तरी केवळ िमका ं या काया वर व इितहासावर
ल क ि त न करता आजवर इितहासकारा ंनी व उ चवग या ंनी दुल ित केले या
समाजा या िन म थरातील गटांचा अ यास केला. यां या मते, कायदा हा शासक
वगा या हातातील श असत े, याचा उपयोग समाजातील िभ न वगा ना दडपून
टाक यासाठी केला जातो. या दडव या गेले या समाजगटा ंचे काय व यांची मानिसकता
यांचे अ यासप ूण िववेचन यांनी केले. यांनी आप या िलखाणा ंमधून वग जािणवा ,
वग िनिम ती व वग संघष या संक पना प के या.
(फोटो - ई. पी. थॉमसन , ोत - https://cnduk.org/wp/wp -
content/uploads/2018/04/EPT3_82_E -P-Thompson.jpg)
‘The making of the English Working Class ’ (इं लंडमधील कामगार वगा ची
िनिम ती) या आप या ंथात वग िनिम तीची या या करता ंना हटल े िक, “समान
सामूिहक अनुभवात ून समान िहतस ंबंधांची जाणीव उदयाला येऊन ितचा शाि दक
अिव कार होणे आिण आपल े िहतस ंबंध इतरांह न कसे िभ नच न हे तर िवरोधी आहे िह munotes.in
Page 115
इितहासाचा नव - मा स वादी ि कोन - ए रक हॉ सवन व इ. पी. थॉमसन
115 जाणीव वग िनिम ती म ये होते." (कोठेकर शांता, इितहास : तं व त व ान , पृ. .
२३९) याच ंथात यांनी औदयोिगक ांतीमुळे िमका ं या झाले या गुणा मक हानीच े िह
िववेचन केले आहे. यांनी ‘History from Below ’ िह संक पना मांडली. यांची वैचा रक
भूिमका िह मा स वादािच असली तरी यांनी केवळ िमकां या काया वर व इितहासावरच
ल क ि त न करता समाजातील अगदी शेवट या , दुल ि त घटका ंना व यां या
योगदानास इितहास लेखनात मह वाच े थान िदले.
५) लुईस अ य ूजर
लुईस अ य ूजर िस च समाज शा होता. अ य ूजर यांनी भाषाशा ा या
आधार े मा स या िस ांताचे न यान े िव ेषण केले.लुईस अ य ूजर यांनी मा स या
भौितकवादी िस ांताची न यान े मांडणी केली व मा स या आिथ क िनधा रणवादाचा िवरोध
केला. रिशयातील टॅिलन या सा यवादाचा तो क र िवरोधक होता. अ य ूजर हा
मानवता वादी िवचारव ंत असून याने मा स वादाची एक सामािजक व ऐितहािसक
िव ाना माण े मांडणी केली.
अ य ूजर यांना सरंचना मक मा स वादाचा णेता हणून ओळखल े जाते. संरचना मक
मा स वाद हणज े अ य ूजर यांनी मा स या िस ांताची या या भाषाशा ा या आधार े
केली. या िस ांतालाच संरचना मक मा स वाद हणतात . शासक व शािसत समाज यां या
संबधाच े परी ण करताना ते हणतात िक, शासन दोन यं णेमाफ त काय करतात , पिहला
दमनाधा रत याम य े कायदा , दंड यव था , ल कर यांचा अंतःभा व होतो. तर दुसरा हा
वैचा रक असतो . याम य े धम , िश ण , कौटि बक कायद े, सं था, सार मा यम े व
सं कृती या ार े आप या यव थ ेचे प तशीरपण े वैचा रक दमण करते. उदा. नाझीवाद
िकं हा सा यवादाम य े या वैचा रक साधना ं ारेच अ य िवचारा ंचे दमण क न आप या
नाझीवाद व सा यवादाच े वैचा रक समथ न केले. या ार े समाजात यव था व सुसंवाद
थापन थापन केला जातो व शासक व शोिषत यां यातील संबंधाचे खरे शोषक व प
लपवल े जाते.
लुईस अ य ूजर यां या मते, मा स चा आिथ क िनधा रणवाद कमजोर आहे. समाज हे
आिथ क यव था , राजक य प ती व िवचारा ंचे िम ण आहे. समाजात जे काही प रवत ने
होत असतात यासाठी फ आिथ क कारण हेच जबाबदार नसते यासाठी अ य कारण ेिह
कारणीभ ूत असतात . मा स ने मांडलेला मानव समाजाचा इितहास चुक चा आहे, एकरेषीय
उ ा ंती ारा िनमा ण झालेली यव था व ांती ार े एका यव थ ेची जागा दुस यान े घेणे,
या ार े भांडवलशाही यव था न होऊन सा यवाद िनमा ण होणे या मताशी अ य ूजर हे
सहमत नाही. लुईस अ य ूजर यां या मते, ‘इितहासा या िवकासाची ि या िह मु
असत े. ऐितहािसक प रवत न समाजा या असा य ितवाद आिण ितरोध या ि य ेने
होत असत े.’ munotes.in
Page 116
इितहासाच े त व ान
116
(फोटो - लुईस अ थझ ुर, ोत - https://literariness.org/wp -
content/uploads/2016/04/althusser_ens.jpg)
मा स ने आप या भौितकवादी िस ांतात मानवी अि त व नाकारल े एक कार े मा स चा
भौितकवाद हा िस ांत मानवतावाद िवरोधी आहे. अ य ूजर यां या मते, समाजशा ीय
िव ेषणात य िह मह वप ूण आहे. वग , समुदाय व समाजापास ून य ला वेगळे पाहता
काम नये, य हीच समाज िनमा ण करते आिण हणूनच समाजात य या
अि त वाचा वीकार केला पािहज े
६) िथओडोर अडोन
उ यवग य यू कुटुंबात ज माला आले या िथओडोर हे १९३० या दशका ंत
मा स वादा या अ यासाकड े वळाल े. आधुिनक काळाचा इितहास हा पोटात वाढत
जाणा या अ यायाचा व दडपशाहीचा इितहास आहे असा िनराशावादी सूर या या
िलखाणात ून आढळतो . आधुिनक भांडवलशाही प ती व यातील कामगार वगा या ि थती
यांचे िव ेषण करताना अडोन हणतो िक, कामगार वगा तील चेतना िह न झाली आहे.
यामुळे जागितक तरावर कामगारा ंचे संगठन िह संक पनाच ामक ठरली आहे. यामुळे
चिलत प रि थतीम य े कामगार वग ांती क न भांडवलशाहीचा अंत करेल हा मा स चा
िवचार अडोन ला मा य नाही.
७) ए रक हॉ जबाम
ए रक हॉ जबाम यांनी औदयोिगक ांती व िमक वगा ची चळवळ हे आपल े अ यास िवषय
ठरवल े. औदयोिगक ांती या कामगार वगा वरील प रणामा ंचा यांनी अ यास केला. यांनी
Primitive Rebels, Labouring Men, Captain Swing इ. ंथ िलहल े. Captain
Swing या ंथात यांनी इं लडमधील शेतक या ं या उठावाच े समी ण केले.
munotes.in
Page 117
इितहासाचा नव - मा स वादी ि कोन - ए रक हॉ सवन व इ. पी. थॉमसन
117 आपली गती तपासा
१) िटपा िलहा ?
अ) अँिटिनयो ामची ?
ब ) एडवड थॉमसन ?
क ) जॉज लुकाक ?
६.५ नवमा स वादाची वैिश ्ये
दुस या महायु नंतर बदल या प रि थन ुसार जागितक िवचार हे बदलत गेले. रा य हा
शोषणाला ो साहन देतो हे िवचार बदलून मा स वादातील अितटोका या
भूिमकेला१९५० नंतर िवरोध होऊ लागला .प रणामी मा स वादात लेिननवाद , टॅिलनवाद ,
माओवाद , युरो - क युिनसम , नवं - मा स वाद इ. मत वाह बनले. मा स या िवचारा ंवर
या सव िवचारधारा ंची ा असून थोड्या फार फरका ंनी यांनी मा स चे िस ांत न यान े
मांडले. नवमा स वा ांनी देखील मा स वादात एक वेगळी भूिमका मांडली. याची वैिश ्ये
पुढील माण े
१) आिथ क घटका ंबरोबर राजक य घटक देखील मह वाचा :
मा स वादात आिथ क घटक हेच सव गो ी िनधा रत करतात अशी ‘आिथ क
िनयतीवादीची ’ भूिमका आढळत े. पण नवं मा स वा ांनी याचा िवरोध क न मानवी
जीवनात जरी आिथ क घटकाला मह वाच े थान असल े तरी तो मूलभूत घटक नाही, कारण
या या बरोबर इतर घटक देखील तेवढेच मह वाचे असतात . याच बरोबर रा य हे
परावल ंबी असत े हे नवमा स वा ांनी अमा य केले. यां या मते, रा य आपल े धोरण व
काय ा ार े िनयोजनप ूव क काही बदल घडवून आणू शकतो . हणून प रि थती बदल यात
रा य हे मह वाची भूिमका बजावत े.
२) भावाच े नवीन आयाम :
मा स वादात आिथ क घटकच मह वाच े मानल े होते. तसेच उदरामतवाद यव था व रा य
या दोन मह वा या श भोवातलीच मा स वादािच मांडणी झाली होती. पण नवं
मा स वा ांनी या पलीकड े जाऊन अ य गो चा देखील िवचार केला. प रवत ना या
ि य ेत सगळी श आिथ क घटका ंवर क ि त क न चालत नाही यात सां कृितक घटक
देखील मह वाच े असतात . हणून नवमा स वादात प रवत नवा ा ंनी या सां कृितक घटका ंचे
मह व ओळख ून यािठकाणी आपल े वच व िनमा ण केले पािहज े.
३) लोकशाही शासन यव थ ेवरील िव ास :
काल मा स ने ‘सा यवा दाचा जाहीरनामा ’ या आप या ंथात पाि मा य लोकशाहीवर
ह ला क न िह लोकशाही कुचकामी व सामा य लोकांची िपळवण ूक करणारी आहे असे
मत मांडले. थोड यात मा स ने लोकशाहीचा िवरोध क न या यव थ ेत कामगारा ंना munotes.in
Page 118
इितहासाच े त व ान
118 याय िमळेल अशा यव थ ेचे समथ न केले. यासाठी मा स ांतीनंतर या सं मण
काळासाठी कामगारा ं या ह कूमशाहीची समथ न करतो .
मा स चे हे ितपादन ामची सार या नवं - मा स वादया ंना मा य नाही. मा स वा ां या
मते, समाजवादा या थापन ेसाठी लोकशाही शासनच आव यक आहे. आधुिनक
लोकशाही रा याला लोक क याणकारी व प ा झा यान े सव च लोकशाही रा या ंनी
शोिषत , पीिडत , कामगार , ि या , मुले या सवा या िवकासावर भर िदला आहे.
लोकशाही मागा नी समाजवाद आणता येतो हे नवं मा स वादया ंना कळ यान े मा स ने
लोकशाहीचा केलेला िवरोध मा स वादया ंना मा य नाही.
४) रा या या व पाबाबत नवीन िवचार :
रा य हे वग संघषा या पाश वभूमीवर िनमा ण झालेलं असून वग य िहतस ंबंध िटकव यासाठी
ते अि त वात आले. हणून रा य वग य िहताच े साधन आहे, धिनका ं या िहतांचे ते र ण
करते, या मा स या भूिमकेचा नवं - मा स वा ांनी पुनिव चार केला. नवमा स वा ां या
मते, रा य हे केवळ एका वगा या िहताची काळजी घेते िह गो यांनी अमा य केली. रा य
कमी अिधक माणात का होईना सव च ल का या िहताची काळजी घेते, हणून यां यावर
बिह कार घाल याची गरज नाही अशी भूिमका नवमा स वा ांनी घेतली.
५) राजक य अनेकस ावादाच े समथ न
मा स वादात कामगारा ंनी भांडवलदारा ं या िव ांती क न कामगारा ंची ह कूमशाही
थािपत करावी अशी भूिमका मांडली. ांतीमुळे कामगारा ं या राहणीमानात बदल होईल
तसेच रा याच े िनयं ण व संचालन संपूण पणे कामगारा ं या हाती पया याने सा यवादी
प ा या हाती येईल. नवमा स वा ांनी खुली पधा , लोकशाही , िवक ीकरण आिण
राजक य अनेका मवाद याला मा यता िदली आहे. नवमा स वा ांनी मु लोकशाहीचा
वीकार के याने यांना मा स वादाप े ा लोकशाही अिधिनक जवळची वाटते.
६) रा यिवरिहत समाज अनाव यक
मा स वादातील रा य िवरोधाची भूिमका नवमा स वा ना मा य न हती . रा याचा उदय हा
खजगी मालम ेबरोबर येणारी पधा , संघष , व िपळवण ूक या पा भूमीवर झाला असून
जो पय त या गो ी िटकून आहेत तो पय त रा य िटकून राहील असे मा स वा ांचे िववेचन
होते. नवं - मा स वा ां या मते, मुळात रा य िह कोना एका वगा साठी िनमा ण झालेली
संघटना नसून ती सवा ची भागीदारी असणारी संघटना आहे. व रा य या संघटने ारेच
सवा या िहताची काळजी घेणे श य अस या ने इितहासकाळात जसे रा य होते तसे
भिव यात िह याची गरज आहे. हणून समाजवादी रचनेत िहतस ंबंधांची िविवधता ल यात
घेता रा य आव यक आहे.
थोड यात , प रि थती व काळान ुसार मा स वादात संशोधन कर याची भूिमका
नवमा स वा ांनी घेतली. मा स वादातील त व आिण यवहाराम य े समन यय िनमा ण
हावा यासाठी यांनी आपल े नवीन िवचार मांडले.
munotes.in
Page 119
इितहासाचा नव - मा स वादी ि कोन - ए रक हॉ सवन व इ. पी. थॉमसन
119 आपली गती तपासा
१) नवमा स वादा या वैिश ्यांचा आढावा या ?
६.६ मा स वाद व नवं - मा स वाद यामधील फरक
मा स वाद व नवं - मा स वाद या दो ही िवचारसरणीचा पाया जरी एक असला तरी दो ही
िवचारधार ेम ये काही सू म फरक आहे तो पुढील माण े
मा स वाद नवमा स वाद १) मानवी जीवनात उ पादन ि या
मह वाची आहे उ ापद ं प ती बदलली
िक, उ पादनावर आधा रत आिथ क
संबंधिह बदलतात .
२) मा स णीत वग संघषा चा आधार हा
आिथ क आहे.
३) मा स या मते, आिह रे वग , नाही रे
वगा चे आिथ क शोषण करतो यामध ूच
अित र मू य हे तैयार होत असत े.
४) मा स वादान ुसारसमाजात भांडवलदार
व िमक िकं हा शोषक व शोिषत असे
दोनच वग असतात .
५) मा स वादी इितहासा या अ यासात
केवळ भाव गटाचा िवचार आहे. १) मानवी जीवनात फ व तूंचे
उ पादन होत नाही तर कला, सािह य , धम , सं कृती यांचीही
िनिम ती होत असत े व मानवी
जीवनात यांचेही मह वाच े थान
आहे.
२) वग संघष केवळ आिथ क
य हारातच आढळतो असे नाही
तर तो सामािजक , सां कृितक व
वैचा रक े ातही िदसून येतो.
३) नवमा स वादा या मते, मानवी
समाजावर वच व गाजवणारा वग
केवळ आिथ क ्या न हे तर
इतर अनेक अनेक मागा नी शोषण
करतो .
४) नवमा स वादान ुसार सं कृती, धम , िलंग याआधार े देखील
शोषण चालू असत े.
५) नवमा स वादान ुसार केवळ भाव
गटाचा िवचार न करता
सामा या ंचा सहभाग व यांचे
इितहासातीलयोगदान शोध यावर
भर िदलेला आहे.
(सातभाई ीिनवास , इितहास लेखनशा , पृ. . २२५ -२२६ )
आपली गती तपासा
१) मा स वाद व नवमा स वाद यामधील फरक सांगा?
munotes.in
Page 120
इितहासाच े त व ान
120 ६.७ नवमा स वादातील दोष
थळ, काळ प रि थतीन ुसार मा स वादात अनेक दोष िनमा ण झा यान े मा स वादाला
यवहारा या कसोटीत उतरव यासाठी नवमा स वा ांनी जरी नवीन िवचार मांडले असल े
तरी याम य े अनेक दोष होते. ते पुढील माण े
१) नवमा स वा ांनी मा स वादातील त व आिण यवहारात समन यय साधत असताना जे
संशोधन िकं हा जे नवीन िवचार मांडले यामुळे मा स वादाचा ढाचाच बदलला .
२) नवमा स वा ांनी मा स वादात संशोधन करता ंना एका बाजूला मा स वादा या मुळावर
घाव घातला तर दुस या बाजूने यांनी उदारमतवादी िवचारा ंचे अ य य र या
समथ न केले.
३) िपळवण ूक जर संपवायची असेल तर संघष कर या यित र दुसरा माग नाही. हे
मा स वा ांनी दाखव ून िदले होते. पण नवमा स वा ांनी ांती व संघष चा याग क न
मा स वादा या मुळावरच घाव घातला .
४) मा स वादात वग संघषा ला मह व असून या वग संघषा त भांडवलदार व कामगार
यां यातील संघष हा अटळ असून या संघषा त रा य हा भांडवलदारा ंची बाजू घेतो
अशी भूिमका मांडली. परंतु नवमा स वा ांनी सहजीवन व सम ययाची भाषा क न
भांडवलशाही बरोबर कामगारा ंची भागीदारी श य आहे. असा िस ांत मांडून
मा स वादा या मु य िस ांतच मोडला .
५) भांडवलशाही या अिमषाला बळी पडले या लोकांनीच मा स वादात संशोधन कर याचा
य न केला, अशी नवमा स वा ांवर टीका केली जाते.
नवमा स वा ांनी मा स वादा या संदभा त जी भूिमका घेतली या भूिमकेवर अनेक टीका
झाली असली तरी नवमा स वा ांचे मह व नाकारता येत नाही. कारण मा स वादाला
प रि थती नुसार मा स वादात संशोधन िकं हा प रवत नाचा य न नवमा स वा ांनी केला.
आपली गती तपासा
१) नवमा स वादातील उणीवा ंचा / दोषांचा आढावा या ?
६.८ सारांश
२० या शतका या पूवा धा पय त मा स वादात ून नवं - मा स वादाची शाखा उदयास आली .
ारंिभक अव थ ेमधील मा स वाद हीच नवमा स वा ांची ेरणा अस यान े
मा स वादा माण ेच तेही मा स चेच अनुयायी समजल े जातात . िकंबह ना नवमा स वाद हा
मा स वादाचाच वाढीव िव तार होय. मा स वादा या पारंप रक, ढ अथा ला काही न या
िवचारव ंतांनीआ हान िदले व मूलभूत मा स वादी िव ेषण प ती या साहा यान े सामािजक ,
सां कृितक े ातील संघषा चे व प िवशद केले. अँिटिनयो ामची , जॉज लुकाक व
ंक ट कूल या काही िवचारव ंतांनी मा स वादाला नवीन आशय िदला. तर िथओडो र munotes.in
Page 121
इितहासाचा नव - मा स वादी ि कोन - ए रक हॉ सवन व इ. पी. थॉमसन
121 अडोन , वॉ टर ब जािमन , थॉमसन एडवड व ए रक हॉबव वान यांनी मा स ने ितपािदत
केलेली सामािजक िव ेषण प ती , सामािजक िस ांत, मानवा या मनो यापाराच े
िव ेषण व अि त ववाद यांचा सम वय केला.
थोड यात , नवमा स वादान े मा स वादा या वेगवेग या पैलूत सुधारणा करता ंना
भांडवलशाही व कामगार संबंध, वग संघष , रा याच े भिवत य याबाबत प रवत नवादी
भूिमका घेतली. व आपल े िवचार मांडले. बदल या काळान ुसार समाजाप ुढील ाची
न यान े उ रे शोध याची ि या चालू ठेवणे हे समाज जीवनाच े तीक असत े. यामुळे
नवमा स वादी िवचारधार ेचे वागतच केले पािहज े.
६.९
१) नवमा स वादातील ँकफट कूलचे मह व सांगा ?
२) अँिटिनओ ामची यांचे नवमा स वादातील योगदान प करा ?
३) युरेगन हेबरमास यां या नवं मा स वादी िवचारा ंचा आढावा या ?
४) िटपा िलहा : अ) एडवड थॉमसन व ए रक हॉ जबाम
५) मा स वाद व नवं मा स वादातील फरक प करा ?
६.१० संदभ
१) वांबूरकर जा वद ( संपादक ), इितहासातील नवीन वाह, डायम ंड पि लक ेशन,
पुणे, २०१४
२) लािदिमर लेिनन, काल मा स , फेि क एंज स, गती काश न, मा को
३) कोठेकर शांता, इितहास : तं व त व ान , साईनाथ काशन , नागपूर, २००५
४) ढोबळे डी. बी. राजक य िवचार णाली , अ णा काशन , लातूर, २०११
५) सातभाई ीिनवास , इितहास लेखनशा , िव ा बुक पि लशस , औरंगाबाद ,
२०११
६) चौसाळकर अशोक , नवमा स वाद - काही िवचार ( संशोधन लेख ), परामश , खंड
६, अंक ३, नो ह बर १९८४ .
७) Shreedharan E, A Textbook of Historiography, 500 BC to AD 2000,
Orient Longman, New Delhi, 2000
८) समाजशा ीय िस ांतातील स कालीन वाह, उ र महारा िव ापीठ ,
(Study Material ), जळगा ंव
munotes.in
Page 122
122 ७
सबा टन टडीज : संक पना आिण सबा टन टडीजच े
योगदान
घटक रचना
७.० उि य े
७.१ तावना
७.२ सबा टन हणज े काय
७.३ अँिटिनओ ामशी (१८९१ -१९३७ )
७.४ सबा टन इितहास ल ेखन शा ाच े व प
७.५ सबा टन इितहास ल ेखनशा ाची का ही उदाहरण े
७.६ सबा टन इितहासाची मह वाची व ैिश ्ये
७.७ भारतातील सबा टन इितहासकार
७.८ सबा टन इितहास ल ेखना या मया दा
७.९ सारांश
७.१0
७.११ संदभ
७.० उि य े
या घटकाचा अ यास क े यानंतर आप याला
सबा टन संक पन ेचा अथ समज ून घेता येईल.
सबा टन टडीज या िविवध स ंक पना ंचे िव ेषण करता येईल.
सबा टन टडीज या उ प ीचा आिण िवकासाचा अ यास करता येईल.
सबा टन टडीज या िविवध िव ाना ंचे योगदान समज ून घेतायेईल.
सबा टन टडीज या समालोचनाच े िव ेषण करता येईल.
munotes.in
Page 123
सबा टन टडीज : संक पना
आिण सबा टन टडीजच े
योगदान
123 ७.१ तावना
एकोिणसा या शतकात वसाहतीक भारताम य े शोिषत -अंिकत जनसम ूहां या जािणवा ंचा
उदय व िवकास झाल ेला िदस ून येतो. या कालख ंडाम य े अनेक श ेतकरी उठाव व
आिदवास च े बंड इं ज सरकार या व जमीनदारा ं या शोषणा या व दमणा या िवरोधात
पाहायला िमळतात . सामािजक व धािम क सुधारणा चळवळ याच काळात स ु होताना
िदसत े. तसेच दिलत चळवळ व आिदवास या चळवळी िव ता रत होताना िदसतात .
एकोिणसा या शतका या उ राधा त सबा टन जािणवा या ं या सामािजक व आिथ क
चळवळी , राजक य घडामोडी , आधुिनकत ेकडे वाटचाल आिण रा बनव याचा ि य ेतून
िनमा ण झाल ेले िदसतात . परंतु अकादिमक ि कोनात ून भारतीय उपख ंडातील या शोिषत -
अंिकत जनसम ूहां या िविवध चळवळीकड े मोठ्या माणात द ुल केले गेले. या सामािजक
वगा या चळवळ चा उ ल ेख आपणाला सा ा यवादी , रा वादी आिण मा स वादी
इितहास ल ेखन वाहात ून ितिब ंिबत झाल ेला िदस ून येत नाही . यामुळेच ही उणीव भ न
काढ यासाठी १९८० या दशकात सबा टन टडीज या मा यमात ून या सामािजक
वगा या व या ं या चळवळीवर नवीन िस ा ंत, प ती व िव ेषण या ंचा वापर क न नवीन
इितहास ल ेखन वाह स ु कर यात आला . सबा ट न टडीज या ल ेखन वाहातील काही
अ यासका ंनी तळागाळातील शोिषत अ ंिकत जनसम ूहां या चळवळीवर िलखाण क ेले व
यांचे जीवन , िवचारिव व ितकार अधोर ेिखत क ेले.
७.२ सबा टन हणज े काय?
सबा टन िवचार णाली अगदी अिलकड या िवचारा ंतून िवकिसत झाली आह े. अँिटिनओ
ामशी या इटािलयन सा यवादी त वव े याने ही िवचार णाली थापन क ेली. यांनी
इितहासाकड े न या ीन े पाह याचा आव यकत ेवर भर िदला ; यांचे ल जीवन गरीब
क करी वगा कडे वेधले गेले, समाजातील हा वग दुल ि त असतो . समाजातील तळाचा
वंिचत वग हणजे सबा टन होय. या श दाचा त व ानातील अथ एका िवधानाप े ा
गुणा मक रीतीन े िभ न असल ेले िवधान असा आह े. दोन िवधाना ंतील फरक सकारा मक
आिण नकारा मक असा दो ही कारचा अस ू शकतो . िवशेष सबा टन या स ंदभा त
जागितक असाही याचा अथ आह े. सबा टन जाती आिण जात तील स ंबंध दश वतो.
समाजातील खालचा वग या अथा ने ामशी या ंनी हा श द वापरला . समाजा या िनवडक
े ातील अिभजन िक ंवा ि मी ल ेयर वगा या िव चा वग हणज े सबा टन वग होय.
राजक य स ा , सामािजक वच व, आिथ क बल थान े, धािम क अिधकार आिण बौि क
े व या ं या स ंबंधात सामा यजन या अथा ने हा श द वापरला जातो .
सबा टन (Subaltern) या स ंक पन ेचा सव थम वापर इटलीतील त व आिण
नवमा स वादी िवचारव ंत अंतोिनओ ामशी या ंनी केला आह े. सबा टन हणज े िन न वग
िकंवा शोिषत -अंिकत जनसम ूह. ामशीन े मा यो र िवचारा ंची क डी फोड यासाठी
केले या िच ंतनात ून अन ेक स ं ा-संक पना ज माला घात या . यात ध ुरीण व , स ा,
जैिवक ब ुि जीवी , पारंपा रक ब ुि जीवी , कॉमन स े स, भु व, नागरी समाज याबाबत munotes.in
Page 124
इितहासाच े त व ान
124 िचंतन केले आहे. यांनी या ं या ंथात िविवध स ंक पना ंचा वापर सबा टन जनसम ूहां या
जािणवा अ यास यासाठी क ेला आह े.
७.३ अँिटिनओ ामशी (१८९१ -१९३७ )
अँिटिनओ ामशी इटािलयन सा यवादी प ाच े सं थापक होत े. बन डोट ोच े या
एकोिणसा या शतकातील इितहासा या त वव े याचे ते िश य असल े तरी ोच े यांची सव च
मते यांना मा य न हती . िफलॉसॉफ ऑफ बना ड कोच (Philosophy of Bernard
Coache) या आप या ंथाम य े यांनी ोच े यां या िस ा ंतांतील उिणवा दाखव ून िद या .
मा स आिण ल ेिनन या ं या काही िवचारा ंशी ते सहमत न हत े. मा स वादाम ुळे सा यवादी
प अिभजनवादी झाला अस याच े मत या ंनी य क ेले होते. मानवी िवचार , भावना
आिण व त ुिन सामािजक ि य ेची इ छा या ं यातील स ंबंधांचा यानी ता वीक ीन े
िवचार क ेला. िववेक मानवी आचरण आिण मानवी क ृती या ंचा जागितक इितहासा या
ि य ेशी संबंध आह े असा य ु वाद या ंनी केला होता . बु ीवा ा ंनी कामगार वगा या
चाळवळ शी प ूण त: एक प हाव े असे यांचे मत होत े. अशा ब ु ीवा ा ंना या ंनी स ि य
बु ीवादी ह े नांव िदल े. कामगारा ं या अन ुभवाशी आिण िवचारा ंशी एक प होणार नाहीत ,
अशा अिभजना ंची कामगारा ंना गरज नाही . यांनी ख ु या मा स वादाचा प ुर कार क ेला.
याम य े असंघिटत आिण अबोध कामगार वगा ला वगा ची जाणीव क न िदली जात े.
राजक य स ा हण कर याप ूव कामगारा ंनी आपल े सां कृतीक वच व थापन कराव े असे
यांना वाटत अस े.
ामशीन े इटलीत शोिषत व ंिचत सम ूहां या म ु चे लढे उभारताना सा यवादी िवचार
णालीचीद ेखील मौिलक िचिक सा क ेली आह े. वैचा रक ध ुरीण वाची स ंक पना मा ंडून
मा स वादी िवचार न या िदश ेने पुढे नेला. पारंपा रक मा स वादा या मया दा प करताना
भौितकवादाचीही िचिक सा क ेली. धम , सं कृती, भाषा, इितहास , त व ान आदी बाबी
शासन स ं थे या ढीकरणला मदत करतात ह े ल ात घ ेऊन मा स या भौितकवादाची
फेरमांडणी क ेली याम ुळेच ामशीला मा स वादाचा भा यकार हण ूनही ओळखल े जाते.
७.४ सबा टन इितहास ल ेखन शा ाच े व प
सबा ट न इितहास ल ेखना या प तीशा िवषयाच े ामशीच े िव ेषण इितहासल ेखना या
न या वाहाला ज म द ेणारे ठरल े. ामशीन े वापरल े या िविवध स ंक पना ंचा वापर क न
अ यासक भारतातील भ ु वशाली वगा चे िव ेषण करतात . ामशीच े हे िवचार िव
भारतीय अ यासका ंना मह वाच े वाटल े याच सबा टन िवचार णाली या आधार े रणिजत
गुहा आिण या ंचे सहकारी स ंशोधक व अ यासक भारता या इितहासाच े पुनल खन करतात .
इ.स. १९८२ साली रणजीत ग ुहा आिण या ं या सहकारी अ यासक व स ंशोधका ंनी
सबा टन टडीज चा पिहला ख ंड कािशत क ेला. या खंडा या तावन ेत रणजीत ग ुहा
यानी या नवीन इितहास ल ेखन वाहािवषयी आपली भ ूिमका व ि कोनाची मा ंडणी क ेली.
munotes.in
Page 125
सबा टन टडीज : संक पना
आिण सबा टन टडीजच े
योगदान
125 एकमेकांशी संबंध नसल े या िविवध िवषयाप ैक एखा ा िवषयावरील िनब ंध अस े सबा टन
इितहासाच े व प असत े. हा िवषय किन वगा या उठावाशी िनगिडत अ सतो. ामशी
यांनी आप या ह तिलिखत ल ेखांम ये हा श द वग , जात, वय, िलंग आिण अिधकारपद
इ यादीमधील किन वग या अथा ने वापरला आह े. इितहासल ेखनशा ान े दुल केले या
किन वगा कडे सबा टन इितहासकारा ंनी थमच ल िदल े. मुघल काळापास ून
एकोिणसा या शतकातील सात या दशकापय त या काळातील सा ं दाियकता , औ ोिगक
कामगार इ यादी िवषया ंवर वण ना मक आिण स ंक पना मक ल ेखन क ेले. सबा टन टडीज
या नावान े िस झाल े या बारा ख ंडांम ये रणिजत ग ुहा, पाथ चॅटज , गाय ी च वत -
ि पवाक , शािहद अमीन , डेि हड हाड मन , डेि हड आन ड , याने पा ंडे, यान काश ,
दीपेश च वत , गौतम भ , सुजी था , इिशता ब ॅनज , कांचा इलाया इ यादी अ यासक
आधुिनक भारत व वसाहतो र काळातील भारताची िचिक सा करताना िदसतात तस ेच
शोिषत अ ंिकत जनसम ूहां या िविवध चळव ळ चा अ यास करताना िदसतात . आधुिनक
भारतामधील या ं या िविवध योगदानाचा आढावा या सव अ यासका ंनी घेतलेला आह े जो
आजपय त या इितहास ल ेखनाम य े आल ेला िदस ून येत नाही . शेतकरी , कामगार ,
आिदवासी , दिलत , भटके व ि या ं या चळवळीतील िविवध य च े योगदान , यांनी
केले या चळवळी व यात ून िनमा ण झाल े या या ं या वत ं जािणवा या ंचा काही अ यास
या इितहास ल ेखन वाहातील काही अ यासक करतात . यासाठी त े नवीन स ै ांितक
मांडणी व प त चा अवल ंब करतात . भारताम य े इितहास ल ेखना या िविवध पर ंपरा िदस ून
येतात. यांनी केले या इितहास ल ेखनाची बाज ू उ चवग य आिण उ चवण य रािहल ेला
आहे असे िदसून येते. सा ा यवादी व रा वादी अिभजनवादी इितहास वाहान े शोिषत -
अंिकत सम ूहां या सम या ंचा व जािणवा ंचा उ ल ेख केलेला न हता हण ून सबा टन
इितहासकारा ंना नवीन इितहास ल ेखनाची स ु वात करावी लागली . फुले-आंबेडकरा ं या
नंतर सबा टन वाहान ेच भारतीय समाजातील द ुल ि त घटका ंचा िवचार क न या ंना
इितहास ल ेखनात थान ावयास स ु वात क ेली. अिभजनवादी इितहास ल ेखनाला िवरोध
क न दि ण आिशयातील शोिषत -अंिकत जनसम ूहां या चळवळीचा एक नवा ऐितहा िसक
अ वयाथ या सबा टन इितहास ल ेखन वाहान े मांडला. सबा टन वाहान े वसाहतवादी
(सा ा यवादी ), रा वादी व मा स वादी या ित ही इितहासल ेखना या वाहावर टीका
क न नवीन प तीच े िस ा ंकन व अ व ेषण आप या ल ेखना ार े मांडले. सबा टन
इितहासका रांनी अ ंतोिनओ ामशी आिण ि िटश मा स वादी इितहासकारा ंना ेरणादायी
मानून 'िह टरी ॉम िबलो ' हणज ेच तळागाळातील लोका ंचा इितहास (तळाकड ून
इितहास ) आप या िलखाणा ार े मांडला.
आपली गती तपासा
१. इितहासाची सबा टन िवचार णाली हणज े काय ?
७.५ सबा टन इितहास ल ेखनशा ाची काही उदाहरण े
सबा टन इितहासा या ख ंडाव न या इितहासल ेखनशा ाची क पना य ेते. १९१९ -
१९२४ या काळातील आ ं द ेशातील ग ुडेम आिण रा पा ट ेकड्यां या द ेशातील उठाव
आिण अ य द ं यां या मािलक ेचा वृ ांतडेि हड अन ड या ंनी सादर क ेला आह े. (खंड १) munotes.in
Page 126
इितहासाच े त व ान
126 १८७६ -१८७८ या काळातील म ास इला यातील द ु काळा या अ यासात या ंनी
शेतक या ंची जाणीव आिण करवाईचा , दु काळासार या कठीण स ंगात जीव ंत राह या या
य ना ंचा उ ल ेख केला आह े. (खंड ३) भारतीय द ु काळास ंबंधी या िवप ूल वाङमयात
मानवी अनुभवाचा काहीच उ ल ेख आढळत नाही आिण श ेतक या ंना सहन करा या
लागणा या हालअप े ांना, सरकारी धोरण आिण द ु काळ िनवारणा या य ना ं या मानान े
गौण थान द े यात आ याची त ार त े करतात . यान पा ंडे १९१९ -१९२२ या काळातील
अवध द ेशातील श ेतक या ंचा उठाव आिण भारतीय रा वादावरील या या भावाचा
वृ ांत देतात. (खंड १) िबहार आिण प ूव उ र द ेशातील १९४२ या चल े जाव
चळवळीत अिभजना ंचा रा ीय उठाव आिण समाजातील व ंिचतांचा उठाव कसा एक
आला , याचा व ृ ांत ि टफन ह ेिनहॅम यांनी िदला आह े. (खंड २) हे दो ही उठाव एक
आ यान े समाजातील सव वगा म ये उ साह िनमा ण होऊन या ंनी या चळवळीत भाग
घेतला होता . चलेजाव चळवळीच े नाट्य आिण ती ता ल ात घ ेऊनही या उठावाकड े
अ यासका ंनी प ुरेसे ल िदल े नाही कारण अिभजनवादी इितहासल ेखनशा ा या
चौकटीतील स ंशोधका ंना हा उठा व पचवण े अश य अस याचा य ु वाद ह ेिनहॅम या
संदभा त करतात . १९४७ -४८ या काळातील िबहार मधील क ृषी प रवत न अिभजन
पुर कृत जमीन स ुधारणा ंनी झा याचा य ु वाद च ुक चा अस याच े अरिव ंद दास प
करतात . (खंड २) बर ान िज ातील श ेत मज ूर या या ं या िनब ंधात (खंड २) एन.के. चं
यांनी तेथील ग रब श ेतकरी आिण बह स ं य श ेत मज ूरां या भयाण दा र याकड े वाचका ंचे
ल व ेधले आहे. रोजगार , उ प न , छुपी बेरोजगारी आिण दा र य इ याद नी त े बेजार झाल े
होते. िदपेश च वत यानी १८९० -१९४० या काळातील कलक यातील य ुट
िगर या तील कामगारा ं या प रि थतीचा अ यास क ेला आह े. १९२० -१९५० या
काळातील य ुट िगर यातील कामगारा ं या िवषयी या एका अ य िनब ंधात (खंड ३)
च वत नी समाजवादी आिण सा यवादी काय क या म ये अिभजनवादी व ृ ी कशा
बळावत ग े या याचा उहापोह क ेला आह े. कामगार हणज े आपली जमीनदारी अस याचा
ह कामगारा ं या न े यांचा झाला होता . उभयता ंतील स ंबंध बाब ू आिण क ुली या उतर ंडी या
संबंधां या पातळीपय त खालावल े होते. १९०५ मधील व ंगभंगाची चळवळ तस ेच १९२१ -
२२ मधील असहकार आिण िखलफती या चळवळ नी ब ंगाली जनसामा या ंना फरसा
उ साह वाटत नस े. वंगभंगाची चळवळ िह ंदू व र भ लोक वगा पय तच िसमीत होती , तर
िखलाफत चळवळीन े जनसामा या या प ुढाकारान े भयिभत झाल े या न े यांनी लवकरच
चळवळ माग े घेत याचा य ु वाद स ुिमत सरकार या ंनी एका िनब ंधात क ेला आह े. (खंड ३)
वाय य ब ंगालमधील १९२४ -१९३२ या काळातील मा दा िज ातील िजत ू संथाळ
सार या व य जमाती या न े यांनी केलेली चळवळ हा सबा टन इितहासकारा ंचा आवडता
िवषय आह े. (खंड ४) १९२४ म ये मा दा िज ातील क ुळांनी जमीनदारा ं या िवरोधात
चळवळ स ु केली. िजतू संथाळा या न ेतृ वाखालची ही चळवळ १९३२ पय त चालली .
१९३२ म ये िजत ू संथाळाचा वध कर यात आला . अमृत बझार पि क ेसार या
अिभजनवादी व ृ प ालाही िजत ू संथाळा या उठावािवषयी आि मयता वाटत अस े. मा
अिभजनवा ा ं या न ेहमी या प तीन ुसार या उठावाच े ेय िजत ू सार या व य जमाती या
ने याला द े या ऐवजी अ य भागातील वरा य प ा या चळव या ंना िदल े गे याच े तािनका
सरकार या ंनी प क ेले आहे. munotes.in
Page 127
सबा टन टडीज : संक पना
आिण सबा टन टडीजच े
योगदान
127 गौतम भ ा या ंनी १८५७ या उठावातील चार ब ंडखोर या िनब ंधात (खंड ४) असे िन र ण
न दवल े आह े क , १८५७ या महान उठावा या सव कारा ं या इितहासात , मग तो
एस.बी. चौधरी या ं या सार यारा वादी इितहासकार असो िक ंवा मोद दासग ु ा िक ंवा
द या ं या सार या जहाल सा यवा ा ंचा असो , या सव इितहासकारा ंनी, अिभजनवादी
पूव हामुळे १८५७ या उठावाच े िच ण अिभजनवादी क ृती अशा व पात क ेले आहे.
साधारण ब ंडखोर , याची भूिमका आिण परक य राजवटीच े आिण समकालीन प ेच संगाचे
याचे आकलन इ यादी सव मु ांकडे या महान उठावा या इितहासात द ुल केले आहे.
भ ा या ं या िनब ंधात शाह मल , देवी िस ंग, गोनू आिण मौलवी अह मदु ला शाह या चार
बंडखोरा ं या १८५७ या उठावातील परा मचा आढावा घ ेऊन एक कार े इितहासात
यांचे पुनव सन क ेले आहे. १८५७ या उठावात , ामशी याला जाण या न ेतृ वाचे अनेक
अंश अस े नांव देतो, यांचा प रचय या ब ंडखोरा ं या परा मान े होतो.
आपली गती त पासा
१. सबा टन इितहासकारा ंचे इितहासल ेखनशा ातील योगदान नम ूद करा .
७.६ सबा टन इितहासाची मह वाची व ैिश ्ये
१. हा इितहास सामा यजना ंची मानिसकता समज ून घे याचा य न करतो .
२. स या ह , रा ीय चळवळ , सुधारणा ं या चळवळी , ितकारा या चळव ळी, बंडे आिण
उठाव इ यादी मह वा या चळवळीत तस ेच वारकरी चळवळी सार या धािम क
चळवळीत सहभागी होणा या सामा य लोका ं या काया वर हा इितहास आपल े ल
क ि त करतो .
३. अिभजनवादी बोलघ ेवड्यां या वक ृ वापे ा सामा यजना ं या भावना आिण िवचारा ंकडे
हा इितहास अिधक ल द ेतो. साधारण अस े अिभजनवादी अशा चळवळ च े नेतृ व
करत असतात . अिभजन वाचाळ असतात , ते वाद घालतात , या उलट सामा यजन
य क ृतीम य े सामील होतात आिण त े सामा यतः िह ंसक असतात . या संदभा त,
चीन मधील तायिप ंग उठाव (१८६१ ), इटालीच े एक ीकरण (१८७० ) आिण छो डो
भारत चळवळ (१९४२ ) यांचे उदाहरण द ेता येते.
४. नाझी आिण सा यवादी चळवळ या सार या अितशय स ंघिटत चळवळीकड े हा
इितहास फारस े ल द ेत नाही . १८५७ मधील भारतीय उठावासार या अस ंघिटत
सामा य जना ं या उठावा ं या िवषयी या इितहासाला आ मीयता असत े.
आपली गती तपासा
१. सबा टन इितहासाची मह वाची वौिशठ ्ये कोणती आह ेत?
munotes.in
Page 128
इितहासाच े त व ान
128 ७.७ भारतातील सबा टन इितहासकार
१९८२ नंतर सबा टन िवचार वाह भारताम य े पोहोच यान ंतर भारतात या
समाजध ुरीणांनी व अ यासका ंनी सबा टन िवचार णाली हण ून वीकारली आिण यावर
अनेक अ या सकांनी या ल ेखन वाहावर आपल े िवचार य क ेलेले िदसतात . याचे
ितिब ंब काही सािह याम य े पडल े. मान यिव ा , सामािजक शा े िवश ेषतः क न
इितहास ल ेखनावर ितिब ंब पडल े आिण यान े एक वत ं वाह हण ून भारताम य े जम
धरला . उ र भारत , दि ण भार त तस ेच पूव भारत हणज ेच ाम ु यान े पि म ब ंगाल आिण
पि म भारताम य े ामु यान े महारा ाम य े अनेक अ यासका ंनी यावर आपल े िवचार
मांडलेले िदसतात . तरीही पि म ब ंगाल व महारा ातील अ यासका ंनी याचा िवश ेष िवचार
क न ल ेखन- संशोधन क े याच े िदसत े.
भारत वत ं झा यावर ामशी या ंचा भाव अिधक वाढला . डा या मा स वा ांना
इितहासाच े सबा टन त व ान आ मसात क न एका न या ीकोनात ून रा ीय
चळवळीच े स य आिण वा तव सादर करायच े होत े. रणिजत ग ुहा या प ॅिसिफक
अ ययना या अ यासकान े १९८२ म ये सबा टन टडीज (Subaltern Studies) हा
ंथ कािशत क ेला. या ंथा या ेरणेने सुिमत सरकारा ंनी िह ी ऑफ द पीपल ऑफ
इंिडया (History of the People of India) हा ंथ िलिहला . या दोन ब ंगाली
इितहासकारा ंनी वंगभंगाची चळवळ , गंगेचे खोर े आिण महारा ातील शेतक या ंवे उठाव
इ यादी चळवलीतील सामा यजना ं या भ ूिमकेवर अिधक भर िदला . यांनी १९४२ या
छोडो भारत चळवळीचा सबा टन क पना ं या ीन े उहापोह क ेला. रणिजत ग ुहांनी
भारतीय आिण इ ंि लश इितहासकारा ं या भारता या इितहासावर िटका क ेली. रा ीय
चळवळीचा इितहा स या ंनी अिभजना ं या ीकोनात ून िलिहला होता . रा ीय चळवळी या
ने यांनी कामगार आिण श ेतकरी वगा या आशाआका ं ा पे ा स ुिशि त अिभजन आिण
म यम वगा या िहतस ंबंधांना अिधक मह व िदल े होते. तथािप , महा मा गा ंध सारखा न ेता
सामा य जना ंशी एक प झाला अस यान े यांना संकुिचत िवचाराच े अिभजन अस े हणता
येत नाही . भारतातील सबा टन इितहास अ ाप बा याव थ ेम ये अस यान े या या
िवकासाची वाट पाहावी लाग ेल.
भारतीय सबा टन इितहास ल ेखन वाहान े तळात ून इितहास ल ेखन करताना
इितहासातील उप ेि त वगा चे रेखाटन केले परंतु जात व ी या वगा कडे िवशेष ल िदल े
नाही. १९८२ या न ंतर महारा ातील अन ेक अ यासका ंनी सबा टन टडीज ल ेखन
वाहाचा अ यास क न शोिषत अ ंिकत सम ूहांचे ऐरणीवर आण याचा व त ुिन य न
केला आिण जातीय शोषणा या चौकटी िव त ृत के या. याम य े ामु यान े शरद पाटील ,
अरिवंद देशपांडे, शाम काय ंदे, उमेश बगाड े, वीण च हाण , िकशोर गायकवाड , नारायण
भोसल े इ याद चा ाम ु यान े उ ल ेख करता य ेईल. जात वग िलंगभावावर आधा रत नवीन
मांडणी या ं या अन ेक ंथातून व ल ेखांमधून आपणास पाहायला िमळत े. महारा ाम य े
सबा टन टडीज या ल ेखना या मया दा अधोर ेिखत क न या व इतर अन ेक
इितहासकारा ंनी स ंशोधका ंनी व अ यासका ंनी शोिषत अ ंिकत जनसम ूहां या चळवळीवर
लेखन क न काही आ ेप घेत सबा टन लेखन वाह िवकिसत कर याचा य न क ेला. munotes.in
Page 129
सबा टन टडीज : संक पना
आिण सबा टन टडीजच े
योगदान
129 महारा ातील इितहा सकार , िवचारव ंत व काय कत नी क ेले या ल ेखनाम ुळे सबा टन
टडीज या सहा या ख ंडानंतर जातीचा या ंनी आप या ल ेखनाम य े मांडलेला िदस ून
येतो. जातीचा घ े यासाठी अ यासका ंचे योगदान मह वाच े मानल े जात े कारण
महारा ाम य े च च ची सघन पर ंपरा आ हे. भारतीय िवचारव ंत व काय क या नी सबा टन
वाहावर आ ेप न दवत द ु या स ुचव या आह ेत िवश ेषतः या जातीय व िल ंगभावाचा
अ वयाथा या रािहल े या आह ेत. भारताम य े सबा टन कूलला स म िति या
दे याम य े महारा अ ेसर होता . सबा टन वगा या आकलनासाठी महारा ान े
अकादिमक आिण चळवळी या पातळीवर एक िचिक स ेची फुले-आंबेडकरा ंकडून आल ेली
परंपरा िवकिसत करायचा य न क ेलेला आह े. शरद पाटील या ंनी महारा ात फ ुले-
आंबेडकर ह े दश न आह े, त व ान आह े हा मोठा वाद १९८० या दशकात उभा क ेला
आिण फ ुले-आंबेडकर ह े त व ानी होत े याची मा ंडणी कर यासाठी या ंनी स मपण े ामशी
वापरला .
७.८ सबा टन इितहास ल ेखना या मया दा
त व ान ह े समाजा या गतीला समज ून घेणारे असत े हण ून ते त व ान बनतात व
िटकतात हा िवचार घ ेऊन महारा ात या फ ुले-आंबेडकरी आिण आधुिनक मा स वादी
अ यासका ंनी मा स वादाचा िव तार कर यासाठी सबा टन िवचार व ामशी वापरला .
तसेच या ंनी महारा ातील जाित यव थ ेचा य ूह भेद यासाठी वापर क ेला. यांनी ामशीच े
त व ान भारतीय समाज यव थ े या स ंदभा त जोड ून घेऊन उकल क ेलेली िद सून येते.
सबा टन इितहास ल ेखन वाहावर न ंतर या काळातील अन ेक अ यासका ंनी व
संशोधका ंनी िटका क ेलेली िदस ून येते. डॉ. गोपाल ग ु यांनी आप या 'सबा टन वादी
ि कोण व दिलत - एक समी ा ' या लेखात सबा टन लेखन वाहाच े योगदान प क न
या वाहाच े काही आ ेपही मा ंडतात . यां या मत े, "मु य वाही इितहासशा ान े
'सबा टन चे ऐितहािसक थान ह े म यवत न आणता , याला कायम प रघावर ठ ेवले िकंवा
काही बाबतीत इितहासात ून ह पार क ेले. अशा बिह क ृत मानख ंिडत सबा टन आवाजाला
या या इितहासाला िव ेषणा या राजकारणा या इितहासा या क थानी आण ून याची
ांितकारी ओळख जगाला पटव ून दे याची मह वाची कामिगरी या अ व ेषण प तीन े केली
आहे. सबा टन समूहांनी केले या, दमण-शोषणिवरोधी िविवध चळवळी , वेळोवेळी केले या
ितकाराची न यान े मांडणी या अ व ेषण प ती ने केली आह े.मु य वाही इितहासकारा ंनी
यां या वात ं याची व अि मत े या ितकाराची दखल घ ेतली नाही , अशा द ुल ि तां या
जा व य इितहासाची मा ंडणी या ि कोनात ून केली आह े.तळागाळातील द ैनंिदन स ंघष
थािनक पातळीवरील शोषणा या स ाक ा िवरोधी द ैनंिदन ितकार करणा या
बांधावर या परीघावर या ी -पु षांचे ांितकारी डावप ेच िवचार य ूह या सबा टन
िवचारप तीन े मु य पर ंपरेला िवचारल ेले या अितशय ि ल पण मह वा या
जािणवा ं या, िवचारा ंचा व राजकारणा या पातळीवर होणा या सग या घडामोडी उलगड ून
दाखव याची ताकद व िनम ळपणा या ि कोनात आह े." डॉ. गोपाळ ग ु यांनी सबा टन
ि कोना या मया दा सु ा अधोर ेिखत क े या आह ेत. यां या मत े या ि कोनावर न ंतर या
काळात उ र स ंरचनावादाचा भाव पडल ेला िदस ून येतो तस ेच थािनक स ा क ाची
यापक पातळीवर वावरणा या दमणा या ि य ेशी गुंफण ल ात घ ेत नाहीत अस े आ ेप munotes.in
Page 130
इितहासाच े त व ान
130 घेऊन सबा टन वाहाला अन ेक िवचारतात . सबा टन टडीज इितहास ल ेखनावर
अनेक अ यासका ंनी आ ेप घेतलेले आह ेत. सुिमत सरकार , िवनय भाल , िवनय लाल ,
िहमानी ब ॅनज इ याद नी आप या िलखाणात ून सबा टन इितहास ल ेखन वाहा या मया दा
दाखव ून िदल े या आह ेत. सुिमत सरकार या ंनी या ं या प ु तकात 'रायिट ंग सोशल िह टरी '
म ये 'द िड लाइन ऑफ द सबा टन ' या लेखातून सबा टन लेखन वाहा या मया दा प
करतात . डॉ. उमेश बगाड े य ां या मत े सबा टन इितहास ल ेखन वाहान े महा मा फ ुले,
राम वामी प े रयार, डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ं या चळवळीकड े दुल केले तसेच या
लेखन वाहान े नंतर या काळात उ र स ंरचनावाद व आध ुिनको र काळातील िविवध
संक पना ंचा वापर क े यामुळे यांची मा ंडणी अिध क गुंतागुंतीची झाल ेली िदस ून येते असे
आ ेप मा ंडले. सबा टन इितहास ल ेखन वाहान े अनेक शोिषत व ंिचत सम ूहां या
चळवळीमधील द ुवे अधोर ेिखत क ेलेले नाहीत िक ंवा दुल ि त क ेलेले आहेत. रणिजत ग ुहा,
पाथ चॅटज , कांचा इलाया या ंचे िलखाण जाती या ाला हात घाल णारे आहे पण या
वाहान े भारता या िविवध भागात उदयास आल े या दिलत चळवळीकड े दुल के याचे
िदसून येते. यांनीमहा मा फ ुले व डॉ .बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ं या म ुि दायी लढ ्या या
चळवळीकड े पूण पणे दुल के याचे िदसून येते .रणजीत ग ुहा या अगोदर महा मा फ ुले व
डॉ .बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनी सबा टन समूहां या चळवळीवर ल ेखन क न शोिषत व ंिचत
समूहांचे मा ंडलेले िदसून येतात .भारता या िविवध भागात उदयास आल े या दिलत
आिदवासी श ेतकरी कामगार व ी वगा या चळवळीकड े िवशेष ल िदल े नाही .सबा टन
इितहास ल ेखन वाहान े भारतातील ईशा य ेकडील रा या या आिदवासी सम ूहां या
चळवळीचा प ूण पणे िवसर पडल ेला िदस ून येतो . यामुळे सबा टन इितहास ल ेखनाचा
मया दा ओळख ून या सम ूहां या ा ंची, सम या ंची व चळवळ ची न यान े मांडणी अन ेक
अ यासक करताना िदसतात .
आपली गती तपासा
१.सबा टन टडीज या म ु य मया दा थोड यात प करा .
७.९ सारांश
सबा टन इितहासल ेखन वाह िविवध आ ेपाला उ र द ेत, कधी कधी द ुल करत आपल े
लेखन िव ता रत क ेले. सबा टन टडीज ल ेखन वाहा या काही मया दा जरी अस या
तरी या सबा टन इितहास ल ेखन वाहान े भारता या इितहास ल ेखन शा ाम य े मह वप ूण
योगदान िदल ेले आहे हे नाकारता य ेणार नाही . न या य ुगातील स ंशोधका ंनी याच द ुल ि त
केले या शोिषत व ंिचत सम ूहां या चळवळी व या ंचे अनुभव न या ि कोणात ून अ यासण े
गरजेचे आहे व या गो ी इितहास ल ेखन शा ा ंम ये मांडायच े राह न ग ेले आहेत या न यान े
मांड याची गरज आह े. जात, वग व िल ंग भावावर आधा रत असल ेली असमानता याचा
ऐितहािसक ि कोनात ून न यान े अ यास कर याची गरज आह े. वग जात िल ंगभाव व
समाज या ंचा आ ंतरसंबंध प ती , संरचना, अनुभव, राजकारण , ितकार आिण स ंघष हा
ऐितहािसक ि कोनात ून मांड याची गरज आह े. munotes.in
Page 131
सबा टन टडीज : संक पना
आिण सबा टन टडीजच े
योगदान
131 ७.१0
१. इितहासाची सबा टन िवचार णालीची चचा करा.
२. सबा टन इितहासकारा ंचे इितहासल ेखनशा ातील योगदान नम ूद करा .
३. सबा टन टडीज या म ु य संक पना तपशीलवार प करा .
४. सबा टन टडीजची उ प ी आिण िवकास यावर चचा करा.
५. सबा टन टडीज या इितहासल ेखनात िविवध इितहासकारा ं या योगदानाच े वण न
करा.
६. सबा टन टडीजच े समी क आिण भारतातील इितहासल ेखनात या ंचे योगदा न
यांचे िव ेषण करा .
७.११ संदभ
१. ामशी , अँिटिनओ , सेले श स ॉम द ि झ स नोटब ुक ऑफ अ ँिटिनओ ामशी ,
ि वनटीन होअर व जी . एन. ि मथ (संपादन व अन ुवादन), ओ रय ंट लॉ गमन , नवी
िद ली , थमाव ृ ी, १९९६
२. गायकवाड , िकशोर , सबा टन इितहास ल ेखन प ती: एक प रचय , युगांतर-अ णाभाऊ
साठे मृती िवश ेषांक, ३१ जुलै ते ६ ऑग ट , २००५
३. गायकवाड , आर. टी. व इतर , इितहास ल ेखनशा , फडके काशन , पुणे, १९९०
४. गुहा, रणिजत व इतर (संपा.) सबा टन टडीजः रायिट ंगस ऑन साऊथ एिशयन
िह टरी अ ॅ ड सोसायटी , खंड १ ते १२, ऑ सफड युिन हिस टी ेस, िद ली .
५. गु , गोपाळ , वच व आिण सामािजक िचिक सा , ह रती पि लक ेश स, पुणे, २०१५
६. चतुव दी िवनायक (संपा.), मॅिपंग सबा टन टडीज अ ॅ ड द पो टकलोिनयल , रावत
पि लक ेश स, जयपुर, २०१५
७. बगाडे, उमेश, सबा टन टडीज व भारतीय इितहास ल ेखनातील ि थ य ंतर, महेश
गाव कर (संपा.), इितहास ल ेखन मीमा ंसा-िनवडक समाज बोधन पि का , खंड १,
लोकवाङमय ग ृह, मुंबई, २०१०
८. भाल, िवनय, रेलेव स आर इर ेलेव स ऑफ सबा टन टडीज , डेि हड य ूडन, रड ग
सबा टन टडीज , ओ रए ंट लॉ गमन , िद ली, २००२
९. राजदेरकर, बी. एच., इितहास ल ेखनशा , िव ा काशन , नागपूर, १९९८ munotes.in
Page 132
इितहासाच े त व ान
132 १०. रोझािल ंड ओ ' हॅनलन, र वाय र ंग द स ज े ट - सबा टन टडीज अ ॅ ड िह टरीस
ऑफ र ेिज ट स इन कलोिनयल इ ंिडया, मॉडन एिशयन टडीज , खंड २२, . १,
१९८८
११. यूडन, डेि हड (संपा.), रड ग सबा टन टडीज , ओ रए ंट लॉ गमन , िद ली ,
२००२
१२. वांबुरकर, जा व ंदी (संपा.), इितहासातील नव े वाह , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे,
२०१४
१३. सरकार , सुिमत, रायिट ंग सोशल िह टरी , ऑ सफड युिन हिस टी ेस, िद ली ,
१९९८
munotes.in
Page 133
133 ८
इितहासवाद , नव - इितहासवाद आिण सां कृितक
भौितकवाद
घटक रचना
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ पा भूमी
८.३ इितहासवाद हणज े काय?
८.४ इितहासवादाची व ैिश ्ये
८.५ हेगेलचे इितहासाच े त व ान
८.६ रँकेचे इितहासाच े त व ान
८.७ इितहासवादा चे समी क
८.८ नवीन इितहासवाद
८.९ सां कृितक भौितकवाद
८.१० सारांश
८.११
८.१२ संदभ
८.० उि े
िव ा या ना मा स वादी स ंक पना आिण ीकोन यांची ओळख क न द ेणे
• ऐितहािसकता आिण या या व ैिश ्यांवर काश टाकण े.
• नवीन ऐितहािसकता आिण याची व ैिश ्ये समज ून घेणे.
• सां कृितक भौितकवाद आिण या या ठळक व ैिश ्यांब ल िव ा या ना मािहती
क न द ेणे.
८.१ तावना
एक िवषय िक ंवा एक ानशाखा हण ूनइितहास हा क ेवळ भ ूतकाळातील मनोर ंजक घटना ंचे
वण न नाही . हा एक प तशीर अ यास आह े जो प ुरावे आिण स ंशोधनावर आधा रत आह े. munotes.in
Page 134
इितहासाच े त व ान
134 याचे एक िविश त व ान आह े जे येक इितहासकारान े पाळल े पािहज े. इितहासकार
या त व ानाचा अवल ंब करतो याचा ऐितहािसक अहवाला या कथनावर भाव पडतो .
इितहासाच े त व ान हणज े इितहासाचा ताि वक अ यास . हा श द च त व
हॉ ट ेअरने तयार क ेला होता . इितहासाच े त व ान आिण इितहास कथन कर याची प त
वषा नुवष िवकिसत झाली आह े. ीक लोका ंना इितहास ल ेखनात अ ग य मानल े जात े.
सु वातीला मौिखक कथा एका िपढीकड ून दुस या िपढीकड े जात होती . ि तप ूव पाच या
शतका तील ह ेरोडोटसन े या या "इ हेि टगेश स" या ंथातइितहास ल ेखन स ु केले
विपढ्यानिपढ ्या कथा सा ंग याची होम रक पर ंपरा मोडली . हेरोडोटस हा पिहला प तशीर
इितहासकार हण ून ओळखला जातो . हेरोडोटस आिण न ंतर ल ुटाक ने ऐितहािसक िवषय
लेखनासाठी िनवडल े.
म यय ुगीन का ळापास ून पुनजा गरणापय तइितहासकारा ंनी मानवजाती या स ुधारणेसाठी
आिण व त ुि थतीवरील ई रभ या िवषया ंवर ल क ि त क ेले. चौदा या
शतकातइितहासा या त व ाना या जनका ंपैक एक मान या जाणा या इ न खलद ुनने
आप या म ुकाि मा या ंथात(१३७७ ) म ये इितहास आिण समाजा या त व ानाची
सिव तर चचा केली. याचे काय म यय ुगीन इ लािमक समाजशा ा ं या इ लािमक
नीितशा त ्, रा यशा आिण इितहासल ेखना या े ातील प ूव या कामा ंचा कळस
दश वते. याने इितहासा या त व ानासाठी एक व ै ािनक प त सादर क ेली. अठरा या
शतकापय त इितहासकार अिधक सकारा मक ि कोनाकड े वळल े होते.
तुमची गती तपासा
१) इितहासा या त व ानाची या या करा ?
२) इितहासाच े त व ान कस े िवकिसत झाल े आहे ते तपासा .
८.२ पा भूमी
इितहासाचा ार ंिभक ीकोन धम शा ा ंम ये आढळ ू शकतो . वरवर वाईट िक ंवा
चांग यावाटणा या घटना क ेवळ मोठ ्या द ैवी योजन ेनुसारघडतात अस ेधम शा ान ुसार
मानल े जाते. अशा रीतीन े िथऑिडिससन े वाईटाची आव यकता एक साप े घटक हण ून
प क ेली जी इितहासा या मोठ ्या योजन ेचा भाग बनत े. जी. ड य ू. एफ. हेगेल यांनीही
इितहासा या िव ानिवषयक त व ानाच े ितिनिध व क ेले. नी शे, िमशेल फुकॉ ट ,
अ थुसर िक ंवा ड े यूझ या ंसार या िवचारव ंतांनी इितहासाचा कोणताही द ैवी अथ
नाकारला .
जॉज िव ह े म ेड रक ह ेगेल हा प रप ूण आदश वादाच े त व ान मा ंडतो या ने इितहासाची
ं ा मक स ंक पना िवकिसत क ेली. जी.ड य ू.एफ. हेगेल या ंनी या ं या १८०७ या
‘फेनोमेनोलॉजी ऑफ ि प रट ’म ये एक जिटल ं वादावर इितहासाची स ंक पना
िवकिसत क ेली. हेगेलने असा य ुि वाद क ेला क इितहास ही ं ा मक स ंघषा ची िनर ंतर
ि या आह े, याम य े येक ब ंध आिण याचीिवरोधी क पना असत े. दो हीचा स ंघष
सं ेषणाम य े संपून नवीन स ंक पना साकार होत े यात थािपत त व व याच े िवरोधी munotes.in
Page 135
इितहासवाद , नव - इितहासवाद आिण सां कृितक भौितकवाद
135 त व ान दोघा ंचा समाव ेश होतो . मा स ने नंतर प क े या माण े याचा ठोस अथ असा
होता क जर ा समधील ल ुई सोळा या राज ेशाही राजवटीला ब ंध हण ून पािहल े गेलेतर
च रा य ा ंती या या िवरोधी हण ून पािहली जाऊ शकत े. तथािपदो ही न ेपोिलयनम य े
दोघांचा सम ेट केला गेला.थॉमस काला इल या कॉिटश इितहासकारान े असा य ुि वाद
केला क इितहास ह े ऑिल हर ॉमव ेल िक ंवा ेड रक द ेट सार या काही क ीय
य च ेनायका ंचे च र आह े. िवसा या शतका या उ राधा तील िव ाना ंनी असा य ुि वाद
केला आह े क काला इलची ि थती थोडी सम या धान आह े. मा स चने व ग संघषा वर
आधा रत भौितकवादी इितहासाची संक पना मा ंड यान ंतरइितहासा या उलगड यात
अथ शा ासार या सामािजक घटका ं या मह वाकड े थमच ल व ेधले.
तुमची गती तपासा
१) हेगेल या इितहासा या ि कोनाच े वण न करा
२) थॉमस काला इल या इितहासा या त व ानाच े वण न करा
८.३ इितहासवाद हणज े काय?
इितहासवाद हा श द अन ेक लेखकांनी इत या अथा ने वापरला आह े क तो ग धळात
टाकणारा बनला आह े. हे त व सकारा मक आिण नकारा मक अशा दो ही श दा ंम ये
प रभािषत क ेले जाऊ शकत े. अगदी सामा य श दात , ऐितहािसक घटना एखा ा िविश
संदभा त ि थत आह ेत असा िव ा स आिण त व ान हण ून ऐितहािसकवादाची या या
केली जाऊ शकत े. हणून ऐितहािसक घटना या ं या िविश स ंदभा नुसार प रभािषत क े या
जातात . यामुळे ऐितहािसक घटना ंना ज म द ेणा या घटका ं या स ंदभा त ते प क ेले
पािहज े. िलओपो ड फॉन र ँकेचे लॅिटन आिण जम न रा ा ंचे इितहास ह े रा ीय भाषा आिण
रा ांकडे मानवी अि त वाची िविश अिभ य हण ून पाहत े. हे भािषक आिण
ऐितहािसक अ यासा ंम ये सापे तावादा या नवीन अथा चा प रचय द ेते.इितहासवाद हणज े
इितहासात थळ आिण काळ या ंना मह व द ेणे. इितहासा या िनिम तीम य े ऐितहािसक
कालख ंड, भौगोिलक थान आिण थािनक स ं कृती या ंचे मह व ओळखल े जात े.
िह टो रझम (िह टो र मस ) हा श द जम न त वव े ा काल िव ह े म ेड रक ेगल यान े
तयार क ेला होता . कालांतरानेइितहासवादाच े वेगवेगळे अथ िवकिसत झाल े आहेत. च
िव ान िमश ेल डी मॉ ट े ने (१५३३ -१५९२ ) आिण इटािलयन त व जी .बी. िवको
(१६६८ -१७४४ ) यां या ल ेखनात ऐितहािसकवादाच े घटक थम िदस ून आल े. हे पुढे
जॉज िव ह े म ेड रक ह ेगेल (१७७० -१८३१ ) याने िवकिसत क ेले. काल मा स या
लेखनात इितहासवादाचाही समाव ेश आहे.
तुमची गती तपासा
१) इितहासवादाची या या करा
२) इितहासशा ात योगदान िदल े या म ुख िव ाना ंचे परी ण करा
munotes.in
Page 136
इितहासाच े त व ान
136 ८.४ इितहासवादाची व ैिश ्ये
इितहासवादा या काही क पना व व ैिश ्येखालील माण े आहेत:
१. बदल िक ंवा वाहाची ि थती ही सामािजक जीवनाची म ूलभूत आिण व ैि क
वा तिवकता आह े. िवचार तस ेच सं था आिण आचरणात बदल न ेहमीच होत असतात .
सामािजक घटना ंकडे नेहमी वाही अस या माण ेकालान ु प क ुठूनतरी य ेत असल े या
आिण काला ंतराने कुठेतरी प ुढे जाणा या घटना हण ून पािहल े जाते. बदल ह े बळ
वा तव आह े. सामािजक िव ेषणाला सामोर े जावे लागेल. हे दुल ि त क ेले जाऊ
शकत नाहीिक ंवा अित -सरलीक ृत केले जाऊ शकत नाही िक ंवा सामा यतः सामािजक
िव ानाम य े केले जाते तसे गृहीत धरल े जाऊ शकत नाही . ऐितहािसक काळातील
सामािजक घटना ंचे वैिश ्य असल े या िनिव वाद बदला ंब ल यापक िव चारांवर
आधा रत बदलावर भर िदला जातो .
२. काही सामािजक बदल वरवरच े आिण प ुनरावृ ीचे असल े तरी यातील बराचसा भाग
जिटलभ ूतकाळातील घटना ं या आधार े अ यािशत आिण म ूलभूत आह े. इितहास हा
नेहमीच नवीनअि तीय आिण व ैयि क व ृ चा अत ुलनीयआह े.
३. रोना ड ए फुलट न हणतात क सामािजक घटना जिटल आिण कालब णाल शी
संबंिधत हण ून पािहली पािहज े. उदाहरणाथ गत पा ा य अथ यव था ंमधील उपभोग
णालीच े क ीय म ू य आ मक उपभोग अस याच े हटल े जाऊ शकत े.
४. इितहासवादान ुसारमानवी श या सामा यीकरणा या ि य ेऐवजी व ैयि क
िनरी णाची ि या असण े हे इितहासवादाच े सार आह े.
५. सामािजक ान ह े संचयी नसल ेले असत े. इितहासवादा या शा ीय क ृत म य े हे
प पण े सांिगतल ेले नसल े तरीअलीकड े अनेक इितहासकारा ंनी हा म ु ा जोरदारपण े
मांडला आह े. ऐितहािसक काल खंडात आिण िविश स ं कृतीतस ंशोधनाच े िन कष खूप
चांगले जमू शकतात . तथािपयाचा अथ असा आह े क काही काळान ंतर - िकंवा
समकालीनपण े दुस या स ं कृतीत त े लागू होणार नाहीत . यामुळे ते शेवटी स ंचयी
नसलेले असतात .
६. सामािजक िव ानान े आपल े ल साव भौिमक शोध या वर न ठ ेवता ठोस सामािजक
घटना ंवर क ि त क ेले पािहज े. ठोस सामािजक घटना हणज े ता प ुर या आिण
अवकाशीय ्या िविश असल े या घटना . १९ या शतकातील इितहासवादान े
सामा यतः रा ाला म ूलभूत अवकाशीय एकक मानल े.
७. सामािजक िव ानान े सामािजक णाल ची स ं कृती आिण याची िविश माग दश क त व े
आिण व ैिश ्ये प कर याचा य न क ेला पािहज े. अशा प ीकरणाचा य न
करतानास ंशोधकान े हे ल ात ठ ेवले पािहज े क णाली सतत िवकिसत होत आह ेत.
संपूण आिण सामािजक णाल च े भाग एकम ेकांशी गितशील स ंबंधात अि त वात
आहेत. munotes.in
Page 137
इितहासवाद , नव - इितहासवाद आिण सां कृितक भौितकवाद
137 ८. सामािजक शा ान े सामािजक यव थ ेतील िवकास आिण बदलाची ि या प
कर याचा य न क ेला पािहज े. बदल ह े सव सामािजक घटना ंचे मूळ वा तव
अस यान े या ि य े ारे ते काला ंतराने िवकिसत झाल े आहेत ते प होईपय त ते
कोण याही अथ पूण मागा ने समज ू शकत नाहीत . वेळे या एका णी णालीच े िव ेषण
वतःच थोड े मू य आह े.
९. इितहासवाद तािक क सकारा मकता आिण अन ुभववाद या ं याशी िवरोधाभास करतो .
तािक क सकारा मकतावाद आिण अन ुभववाद या ं यापे ा ताि वक आधार आिण
इितहासवादाच े संशोधन उि े दो ही प ूण पणे िभ न आह ेत. इितहासवाद तािक क
सकारा मकतावाद आिण अन ुभववादा या अशा म ूलभूत त वा ंना वैि क काय ा ंची
श यता हण ून आ हान द ेतो.
तुमची गती तपासा
१) इितहासवादा या व ैिश ्यांची चचा करा
२) इितहासवाद आिण सकारा मक ि कोन यातील फरक तपासा
८.५ हेगेलचे इितहासाच े त व ान
हेगेलचा असा िव ास होता क इितहासाच े मु य य ेय मानवी वात ं याची ा ी आह े.
यां या मत ेही प रि थती क ेवळ प रप ूण रा या या िनिम ती ार ेच ा होऊ शकत े. हा
इितहास एका िविश ि य ेतूनच सा य होऊ शकतो . मानवा ंना अन ेकदा मानवता आिण
इितहास या दो ही या य ेयाब ल मािहती नस याम ुळे वातं य ा कर याची ि या ही
एक आ म -शोध आह े. याचा शोध वतःलाच यावा लागतो . काल पॉपर या ंनी या ं या द
पॉ हट ऑफ िह टो रिसझम या प ु तकात ह ेगेल या इित हासा या त व ानाचा
अथ शा ीय आिण िन यवादी असा अथ लावला आिण याचा इितहासवाद असा उ ल ेख
केला.हेगेल या िस ं ा मक अ यापनाचा हा ोत आह े याचा सारा ंश सामा यतः
"थीिसस ( थािपतत व ), अँिटथेिसस (िवरोधी त व ) आिण िस ंथेिसस (दोघां या
िमलाफात ून िकंवा संघषा तून तयार झाल ेले त व)" या घोषवा या ार े केला जातो .
हेगेल या मत ेयुग िकंवा युगाचा एक िविश आ मा असतो . याला ‘झीटिज ट ’ िकंवा
‘ि प रट ऑफ द एज ’ हणतात . हा या काळातील लोका ंम ये काय करतो . मानवी
इितहासात या िविश काळात लोक कस े वागत असतात . हे या िस ा ंता या िव आह े
जे सांगते क सव लोक या ं या पर परस ंवादाम ुळे नेहमीच िविश कार े वागतात . हेगेल या
िवचारा ंना व ेगवेगळे ितसाद आल े. हेगेल या या िह ी ऑफ िफलॉसॉफ म य े
िलिहतात :“आधुिनक काळात गो ी ख ूप वेग या आहेत; आता आप याला त व ानी य
िदसत नाहीत या ंनी वतः एक वग तयार क ेला आह े. स या या काळात सव फरक
नाहीसा झाला आह े. अशा कार े याच े त व ान ह े केवळ एक कारच े िवलासी आिण
अितउ साहीपणाच े आहे. धमा या अ ंतबा जगाची उभारणी झा यान ंतर बा प रि थती
या प तीन े आकार घ ेते यात हा फरक खरोखरच सापडतो . आधुिनक
काळात हणज ेऐिहक त वा या वतःशी ज ुळवून घेत याम ुळेबा जग िव ा ंती घेते. हेगेलचे
मूळ मत अस े होते क समाजातील सहभागाम ुळे एक कारची अिभ य िनमा ण होत े. munotes.in
Page 138
इितहासाच े त व ान
138 त व ानातील हा ए क अितशय मह वाचा म ु ा बनला . िवशेषत: यामुळे यि म वाची वाढ
आिण मागणी वाढली . िन शे, जॉन ड ्यूई आिण िमश ेल फुकॉ ट या ंनी ते मतउचलल े होते.
यातून अन ेक कलाकार आिण ल ेखकां या काया ला ेरणा िमळाली याव ेळ या राजक य
आिण आिथ क वातावरणाचा या कालावधीवर खूप भाव पडला , अनेक लेखकांना च
ांतीपास ून ेरणा िमळाली . या काळात बर ेच सामािजक बदल झाल े. रोमँिटक कालख ंडाने
वैयि क अलौिकक ब ुि म ेची वेळ आिण िठकाणा या पलीकड े जा याची मता ठळक
केली. या िस ा ंतानुसार, य या ं या वारशात ून िमळाल े या सािह याचा उपयोग काम े
तयार कर यासाठी क शकतात .
तुमची गती तपासा
१) हेगेल या इितहासा या त व ानावर चचा करा
२) हेगेल या त व ानाला िव ाना ं या ितसादाची चचा करा
८.६ रँकेचे इितहासाच े त व ान
िलओपो ड फॉन र ँके(१७९५ -१८८६ )१९ या शतकातील अ ग य जम न इितहासकार
होता. या याअ यासप ूण प तीचा पा ा य इितहासल ेखनावर याचामोठा भाव होता . रँके
यांचा ज म ल ुथेरन पा ी आिण वक ल या ं या धािम क कुटुंबात झाला . शु पफोटा या
सु िस ोट े टंट बोिड ग कूलम य े िश ण घ ेत यान ंतर या ने लीपिझग िव ापीठात व ेश
केला. याने धम शा आिण शा ीय अ यास क ेला. ंथां या अन ुवादावर यान े ल क ि त
केले. हा ि कोन यान े नंतर ऐितहािसक शाि दक समी े या त ं ात िवकिसत क ेला.
याला इितहासाची आवड होती कारण याला ऐितहािसक य ि म व हण ून ोट े टंट
सुधारणा ंचे णेते मािट न य ूथरम य े खूप रस होता .रँके वभावान े अितशय धािम क व
देवभी होत े. ेड रक श ेिलंग या त व ानाचा या यावर भाव पडला आिण यान े
इितहासातील द ेवा या क ृती समज ून घे याचा य न क ेला. याने हे िस कर याचा य न
केला क द ेवाचे सव यापी अि त व "महान ऐितहािसक घटना ं या स ंदभा त" कट होत े.
अशा कार े रँके हे इितहासकार धम शा आिण िश क दो ही होत े. रँके या ऐितहािसक
काया ची व ैिश ्यपूण वैिश ्ये हणज े याची व ैि कत ेची िच ंता आिण िविश मया िदत
कालावधीतील याच े संशोधन . १८२४ म ये यान े लािटन आिण ट ्युटोिनक रा ा ंचा
इितहास हा पिहला ंथ तयार क ेला याम य े च आिण ह ॅ सब स य ां यात इटलीसाठी
चालल े या स ंघषा ला नवीन य ुगाची स ु वात करणारा ट पा मानला जातो . रँके याने दाखव ून
िदले क पर ंपरेचे गंभीर िव ेषण ह े इितहासकाराच े मूलभूत काय आह े. याने आपल े
अ यास ू आिण राजक य मत अिधक थ ेटपणे य क ेले. आप या ल ेखनात या ंनी
ऐितहािसक आिण प पाती िक ंवा व त ुिन ि कोनात ून या काळातील स ंघष प
कर याचा य न क ेला. मुळात यान े हे िस कर याचा य न क ेला क च ांितकारक
िवकासाची प ुनरावृ ी जम नीम य े होऊ शकत नाही आिण होऊ नय े. वेगवेग या
लोकां या व ैिश ्यांनुसार सामािजक आिण राजक य त व े बदलली पािहज ेत अस े याला
वाटल े.
munotes.in
Page 139
इितहासवाद , नव - इितहासवाद आिण सां कृितक भौितकवाद
139 व तुिन त ेचा शोध
रँके हा व तुिन इितहासकार होत े. याने उदारमतवादी िक ंवा पुराणमतवादी कोणालाही
खुश कर याचा य न क ेला नाही . उदारमतवा ा ंना अस े वाटल े क तो रा यासाठी ख ूप
एकिन आह े आिण प ुराणमतवा ा ंना वाटल े क तो फार कठोर नाही . ऐितहािसक
कामांम ये देखील रँके युरोिपयन णालीम य े यां या िवकासा या िनणा यक ट या ंवर
आघाडी या य ुरोिपयन रा या ंशी यवहार करतात . सां कृितक िवकासाच े णेते हणून रँके
सामा यत : लॅिटन आिण जम िनक रा ा ंपुरते मया िदत राहतात . १६ या शतकापास ून या
देशांतील ोट े टंट रा या ंनी अिधकािधक न ेतृ व वीकारल े होते. रँके यांचा राजक य
इितहासावर भर ; हणज े, रा या ंचे परक य स ंबंध आिण या ं या सरकार आिण शासन
णाली . कारण यान े वापरल े या ोता ंम ये आिथ क आिण सामािजक घटक फारस े
ितिब ंिबत झाल े नाहीत . रँकेला स ु वाती या सामािजक बदलाच े आध ुिनक य ुग समज ून
घेणे अिधक कठीण वाटल े. १८ या शतका या उ राधा त आिण १९ या शतका या
सु वाती या काळातील या ंची पु तके गुंतागुंती या राजक य घटना ंचे सू म वण न आह ेत
परंतु बदल या य ुगा या म यवत सम या ंना अ य पण े संबोिधत करतात . ही पु तके
राजक य आिण सामािजक बदलािव िविश प ूवा ह दश वतात. रँके यांनी या ं या
या याना ंम ये यां या काळातील इितहास अन ेकदा हाताळला . इितहासाला "ऐितहािसक
जीवन " ची एक जिटल ि या मानली जात े, जी महान रा य े आिण या ं या तणावा ंम ये
सवा त भावी "वा तिवक आ याि मक " व प धारण करत े. इितहासकारान े, श य
ितत या व त ुिन पण े, सार काढताना स ंपूण िच ल ात ठ ेवून "ते खरोखर कस े होते" याचे
वण न केले पािहज े. यामुळे रँके हे िव ेषक न हत े तर “ य” इितहासकार होत े. येक
इितहा सकारावर काळ आिण थळान े लादल े या मया दांची जाणीव ठ ेवून, यांनी मु यतः
वतःला "प " हणून न ह े तर रा याशी ओळख ून जा तीत जा त व त ुिन ता साध याचा
य न क ेला. तरीही या ंचे काय हे दश िवते क या ं या बौि क त व ानान े यां या
राजक य िवचारा ंवर भाव टाकला .
तुमची गती तपासा
१) रँके यां या इितहासा या त व ानावर चचा करा
२) रँके यांचा वारसा प करा .
८.७ इितहासवादाच े समी क
अ ट लॉच इितहासवादाच े वण न स ृजनशीलत ेचा श ू अस े करतो . तो याला
“भूतकाळाची ल ूट आिण अपिव ता ” हणतो. नाझी प ान े यांचे वच व िस कर यासाठी
हे साधन वापरल े अस याच े यांनी पािहल े. यांनी याला व ंशावळीचा खोटारड ेपणा हटल े
याम ुळे नाझी प ाला इितहास िवक ृत कर याची परवानगी िदली . पॉपर या मत े वै ािनक
अचूकतेने अंदाज करण े हा ीकोन न ैसिग क िव ानाशी खोट ्या साध या वर आधा रत
आहे. यांचे द पॉ हट ऑफ िह टो रिसझम ह े पु तक खर े तर काल मा स या पॉ हट
ऑफ िफलॉसॉफ ला ल य करत े. पॉपस चे मु य ल य मा स वाद आह े याला तो िविवध
कारच े िनयतीवाद मानतो . उदारमतवादी लोकशाही या ख ु या समाजासाठी मा स वाद हा
एक मोठा धोका हण ून तो पाहतो . मा स वाद हा इितहासवादाचा एक कार आह े हे सव munotes.in
Page 140
इितहासाच े त व ान
140 मा य क ेले जात े. पण त े मत ल ुई अ थ ुसरने ठामपण े नाकारल े आह े. अ थुसर या
मतेइितहासवाद ह े १९ या शतकातील राजक य अथ यव थ ेचे वैिश ्य आह े जे वैचा रक
कारणा तव वतः या अि त वा या िक ंवा समकालीनत े या पलीकड े जाऊ शकत नाही
आिण वतः या ेण या पलीकड े पाह शकत नाही . मा स वादान े वतःला इितहासाच े एक
िविश शा हण ून थािपत क न राजक य अथ यव थ ेशी स ंघष केला वनवीनत व
मांडले याला ऐितहा िसक भौितकवाद हण ून ओळखल े जाते आिण एक स ै ांितक िव ान
जे ं ा मक भौितकवाद हण ून ओळखल े जाते. हे बेस/सुपर चर मॉड ेल ारे मया िदत
नाहीत . अ थुसरने वै ािनक मा स वादी िस ा ंतातील अन ेक िवचलना ंचा संदभ दे यासाठी
िह टो रिसझम हा श द द ेखील वापरला . अँटोिनयो ामसी ,लुिसओ कोल ेटी,गॅ हानो
डेला हो प े आिण जीन -पॉल सा या सवा वर अ थ ुसरने इितहासवादाला बळी पड याचा
आरोप क ेला
८.८ नव-इितहासवाद
नवीन इितहासवाद हा सािहि यक िस ा ंताचा एक कार आह े याचा उ ेश सािह या ार े
बौि क इितहा स समज ून घेणे आहे. सां कृितक स ंदभा तून सािह याचा अ यास कर याचा
य न करतो . समी क टीफन ीन लाट या ं या काया ारे हा थम १९८० या दशकात
िवकिसत झाला . ीन लाटन े िनबंधांचा एक सम ूह गोळा क ेला ते हानवीन इितहासवाद हा
श द तयार क ेला.
हॅरो ड अराम वीसर या ंनी नवीन इितहासवादाची व ैिश ्ये नमूद केली आह ेत:
१. येक अथ पूण कृती भौितक प त या जा यात जल ेली असत े
२. मुखवटा काढ ून टाकण े, टीका करण े आिण िवरोध करण े ही य ेक ती उघड करत
असल े या थ ेला बळी पड याचा धोका असतो ;
टीफन ऑग ल या ं या न ेतृ वाखालील नवीन इितहासवादी समी का ंनी शे सिपयरला
समजून घे याचा य न क ेला आह े. यां या काळातील एक वत ं महान ल ेखक हण ून
यांना फारस े मह व न द ेता सा ं कृितक वातावरणाची प ुनर चना कर यासाठी त े यांचा
अ यास कर याचा य न करतात . ते िविश स ंदभा त शे सिपयरच े िव ेषण कर याचा
य न करतात . शे सिपयरची नाटक े यांनी या स ंदभा त िलिहली या स ंदभा त अिवभा य
हणून पािहल े जातात . नवीन इितहासवादाचा प ुर कार करणार े मुख आिण भावशाली
इितहासकार हणज े िलन ह ंट आिण मायक ेल फुकॉ ट . अगदी नवीन इितहासवादाची
तुलना सजावटी या कलाक ृत या चच शी क ेली जाऊ शकत े. लिलत कला ंवरही
ऐितहािसक स ंदभा ने चचा केली आह े. बना ड बेरे सन आिण अ ट गॉि च या ं या
भावाखाली ह े सािहि यक नवीन समालोचनासारख ेच आह े. १९७० या दशकापास ून
कलांची चचा सामािजक आिण बौि क स ंदभा म ये केली गेली आह े. पीटर थॉन टनचा
इं लंड, ा स आिण हॉल ंड (१९७८ ) मधील सतरा या शतकातील मोनो ाफ ह े अशा
संदिभ त अ यासाच े एक उ क ृ उदाहरण आह े.
िमशेल फुकॉ ट आिण नवीन इितहासवाद
असे मानल े जात े क िमश ेल फुकॉ ट या ंनी नवीन इितहासवादात मह वप ूण भूिमका
बजावली . फौकॉ टची क पना अशी आह े क इितहासातील नवीन इितहासवाद हा munotes.in
Page 141
इितहासवाद , नव - इितहासवाद आिण सां कृितक भौितकवाद
141 ानरचना ंचा िक ंवा िवचारा ं या रचना ंचा एक म आह े जो य ेकाला आिण स ं कृतीतील
येक गो ीला आकार द ेतो. जरी अन ेक इितहासकार या या श ै िणक इितहासा या
कालख ंडाशी सहमत नसल े तरीही नवीन इितहासकार िमश ेल फुकॉ ट या िवचारा ं या
रचनां या क पना वापरतात .
फुकॉ टवरीलटीका
काल रॅपने असा य ुि वाद क ेला क नवीन इितहासकार अन ेकदा अस े हणताना िदसतात
क आ ही अस े आहोत ज े सव ान प ूव हदूिषत आह े असे मानतो .सारा माझा या ंनी कॅथरीन
गॅलाघर आिण ीन लाट या नवीन इितहासवादा या अ यासका ंवर टीका क ेली आह े. सारा
माझा असा य ुि वाद करतात क "कॅथरीन ग ॅलाघर आिण ीन लाट इितहासातील
िश तब िवकासा या दीघ ेणीब ल अनिभ आह ेत; यांनी एकोिणसा या आिण
िवसा या शतका तील रा वादी िक ंवा समाजवादी काय मांचा िव तार हण ून भ य कथा
नाकार या .
८.९ सां कृितक भौितकवाद
मानवी समाज समज ून घे यासाठी सा ं कृितक भौितकवाद हा एक म ुख िस ा ंत आह े. तो
एक मानवव ंशशा ीय ीकोन आह े. हा मा स वाद, सां कृितक उ ा ंती आिण सा ं कृितक
पया वरणातील क पना घ ेतो. भौितकवादाचा असा िव ास आह े क भौितक जगाचा मानवी
वत नावर प रणाम होतो . हे मानवी वत नावर मया दा आिण ब ंधने देखील ठरवतात .
भौितकवादी मानतात क मानवी वत न हा िनसगा चा भाग आह े आिण हण ूनचनैसिग क
िव ाना या प ती वाप न त े समजल े जाऊ शकत े. भौितक वा तव ह े मानिसक
वा तवाप े ा अिधक मह वाच े आहे असे भौितकवादी ग ृहीत धरत नाहीत . तथािपज े हा त े
मानवी समाजाच े प ीकरण द ेतात त े हा त े मना या जगाप े ा भौितक जगाला ाधा य
देतात. भौितकवादाचा हा िस ा ंत काल मा स आिण ेड रक ए ंगे स या ं या काया पासून
सु झाला आिण िवकिसत झाला .
सां कृितक भौितकवादाची व ैिश ्ये
१. सां कृितक भौितकवाद हा एक मानवव ंशशा ीय नम ुना आह े यावर मा स वादी
भौितकवादी िवचारा ंची थापना क ेली गेली आह े. क चरल मट े रअिलझम हा श द
थम मा िव न हॅ रसने १९६८ म ये यां या द राइज ऑफ ए ोपोलॉिजकल
िथअरीम य े तयार क ेला होता . हे दोन इ ं जी श दा ंव न आल े आहे: "सं कृती" आिण
"भौितकवाद ". सं कृती हणज े समाज रचना , भाषा, कायदा , धम , राजकारण ,
कला, िव ान , अंध ा , इ यादी . भौितकवाद अस े सांगते क ब ु ी िक ंवा
अ या माऐवजी भौितकता वा तिवकत ेसाठी म ूलभूत आह े. हॅ रसने िव मान
मानवव ंशशा ीय िस ा ंतिवश ेषत: मा स वादी भौितकवाद या ं याकड ून घ ेऊन
सां कृितक भौितकवाद िवकिसत क ेला.
२. सां कृितक भौितकवादाम य े पायाभ ूत सुिवधा, संरचना आिण स ुपर चर या ंचा
समाव ेश होतो .सां कृितक भौितकवाद मा स वादी स ं कृती मॉड ेल या तीन तरा ंवर munotes.in
Page 142
इितहासाच े त व ान
142 जसे क पायाभ ूत सुिवधा, संरचना आिण मा ंडणी िटकव ून ठेवतो आिण िव ता रत
करतो .
३. ं ा मक भौितकवाद हणत े क स ंक पना आिण क पना भौितक ि थतीच े प रणाम
आहेत. ऐितहािसक भौितकवाद सा ंगते क समाजातील भावशाली सद य भौितक
ि थतीवर भ ु व िमळवतातआिण समाजा या सामािजक स ं था भौितक ि थतीवर
थािपत होतात . सां कृितक भौितकवाद अस े मानतो क पायाभ ूत स ुिवधांचा
संरचनेवर भाव असतोतर स ंरचनाचा पायाभ ूत सुिवधांवर फारसा भाव पडत नाही .
दुसरीकड ेमा स वादी भौितकवाद अस े ठेवतो क पायाभ ूत सुिवधा आिण स ंरचना
एकमेकांवर भावशाली आह ेत. मा स वादी आिण सा ं कृितक भौितकवाद या ं यातील
आणखी एक फरक हणज े वग िस ा ंत. मा स वादी भौितकवादाचा असा िव ास आह े
क सामािजक बदल क ेवळ स ाधारी ब ुजु आ वगा साठी फायद ेशीर आह ेत, तर
सां कृितक भौितकवादी मानतात क सामािजक बदल िमक सव हारा वगा साठी
देखील फायद ेशीर आह ेत.
४. सां कृितक भौितकवाद भौितकवादी चौकटीत सा ं कृितक स ंघटना , िवचारधारा आिण
तीकवाद प कर याचा य न करतो . जर एखादी गो समाजा या उ पादन िक ंवा
पुन पादना या मत ेसाठी फायद ेशीर नस ेल िक ंवा उ पादन आिण प ुन पादन
वीकाय मया दा ओला ंड यास कारणीभ ूत अस ेल तर ती समाजात ून पूण पणे नाहीशी
होईल. यामुळे कायदा , शासन , धम , कौटुंिबक म ू ये इ यादी समाजासाठी
फायदेशीर असण े आव यक आह े नाहीतर त े समाजातच नाहीस े होतील .
५. सां कृितक भौितकवादावर काही टीका झा या आह ेत. पया यी मानवव ंशशा ीय
िस ांतांचे समथ क िविवध कारणा ंसाठी सा ं कृितक भौितकवादावर टीका करतात .
पायाभ ूत सुिवधांवर चर या भावाकड े दुल के याब ल मा स वादी सा ं कृितक
भौितकवादावर टीका करतात . शेवटीअस े िदसत े क आपण समाजावर बौि क आिण
आ याि मक भावा ंचा देखील िवचार क ेला पािहज े. आपण ह शार ाणी आहोत या ंना
आ याि मक व ृ ी असत े याचा िहशोब क ेवळ भौितक साधना ंनी करता य ेत नाही
८.१० सारांश
मानवी अि त वा ब ल िवचार कर यासाठी एक सामा य चौकट हण ून इितहासवाद
१८१५ नंतर क ेवळ जम नीम य ेच नाही तर स ंपूण पि म य ुरोपम य े युरोिपयन रा ीय
रा या या िवकासाशी जोडला ग ेला. साव जिनक स ं कृती या िनिम तीम य े हा एक मह वाचा
घटक होता याम य े नवीन साम ूिहक ओळखीचा उदय एका सामा य भ ूतकाळाची म ृती
िनमा ण करणा या वण ना मक िनिम तीशी जोडल ेला होता . ऐितहािसक स ंशोधन आिण
इितहासल ेखना या म ू याची वाढती ओळख या ि य ेत अडकली होती . सां कृितक सीमा
हणून रा ीय सीमा ंचे प ीकरण आिण वा ंिशक आिण न ैितक ओळख एक ि त
कर यासाठी ाथिमक थळ े हणून रा -रा या ंची या या या दो ही गो ी एकोिणसा या
शतकातील ऐितहािसकवादा या क थानी हो या .सामा य भ ूतकाळाच े वण न करणार े
साव जिनक र या मािणत ऐितहािसक ाना या िनिम तीसाठी यावसाियक श ै िणक munotes.in
Page 143
इितहासवाद , नव - इितहासवाद आिण सां कृितक भौितकवाद
143 िश तीचा उदय या दो ही ि या ंम ये मह वप ूण होता . भूतकाळा या अथा ची पुनर चना
वत मानात अि त वाचा अथ िटकव ून ठेवू शकत े या िव ासान े इितहासवादाची या या
केली गेली होतीआिण वत मानात आिण मानवी य या सज नशील श यता ंचे िनधा रण
कर यासाठी ऐितहा िसक समज ही एक आव यक अट होती . १९८० या दशका या
सु वातीस नवीन ऐितहािसकवादासह सा ं कृितक भौितकवाद एक स ै ांितक चळवळ
हणून उदयास आला . हे डा या स ं कृतीवाद आिण मा स वादी िव ेषणाच े सै ांितक
िम ण आह े. सां कृितक भौितकवादी िविश ऐितहािसक द तऐवजा ंसह यवहार करतात
आिण इितहासातील िविश णाच े िव ेषण आिण प ुनिन िम त कर याचा य न करतात .
हब ट मा स , अँटोिनयो ा सी आिण इतरा ं या पर ंपरेनुसार, सां कृितक भौितकवादी
पारंपा रक मा स वादाच े वग -आधा रत िव ेषण उप ेि तांवर अित र ल क ि त क न
िव ता रत करतात . सां कृितक भौितकवादी िवचारधारा सा रत कर यासाठी रा य िक ंवा
अकादमी यासार या समकालीन श स ंरचनां ारे काय रत असल े या ि य ेकडे ल
वेध याचा य न करतात . हे कर यासाठी त े मजक ूराचा ऐितहािसक स ंदभ आिण याच े
राजक य प रणाम शोधतात आिण न ंतर जवळ या मजक ूर िव ेषणा ार े बळ वच ववादी
ि थतीची न द करतात .
८.११
१. इितहासवादा या स ंक पन ेचे िव ेषण करा .
२. नवीन इितहासवादा या ि कोनावर चचा करा.
३. सां कृितक भौितकवादा या क पन ेचे परी ण करा .
८.१२ संदभ
१) ायन लीटर , मायकेल रोस ेन (एडी.), द ऑ सफड हँडबुक ऑफ कॉि टन टल
िफलॉसॉफ , ऑ सफड युिन हिस टी ेस, २००७
२) रेनॉ ड्स, अँ ्यू (१९९९ ). "इितहासवाद हणज े काय ?” िव ाना या
त व ानातील आ ंतररा ीय अ यास .
३) पॉपर, काल पॉपर (१९५७ ). इितहासवादाची ग रबी . लंडन: टल ेज
४) डेिवड िमक स , अ यूहंड्बूक ऑफ िलटररी टाइ स , २००७ .
५) रोना ड ए . फुलरटन (१९८७ ), “इितहासवाद : हॉट इट इज , अँड हॉट इट मी स
फॉर क य ुमर रसच ", ॲड हा स ेस इन क य ुमर रसच खंड १४, एड्स. मेलानी
वॉलेनडॉफ आिण पॉल अ ँडरसन , ो हो, यूटी: असोिसएशन फॉर क ं युमर रसच
६) https://www.britannica.com/biography/Leopold -von-Ranke#ref 291476
munotes.in
Page 144
144 ९
ॲन स इितहास णाली : संक पना ,प ती आिण
योगदान
घटक रचना
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ ॲन स इितहास णालीचा उगम
९.३ ॲन स इितहास णालीच े उि
९.४ ॲन स इितहास णालीच े मु य व ैिश ्ये
९.५ ॲन स इितहास णालीच े सं थापक
९.६ ॲन स इितहास णाली या प ती
९.७ इितहासल ेखनाकड े नवीन ि कोन आिण वाह
९.८ ॲन स ि कोनावर टीका
९.९ ॲन स इितहास णालीच े योगदान
९.१० सारांश
९.११
९.१२ संदभ
९.० उि े
ॲन स इितहास णालीचा उगम , ऊिद त े व वैिश ्ये समज ून घेणे
ॲन स इितहा स णाली या प ती यानात घ ेणे
ॲन स इितहास णाली चाइितहासल ेखनाकड े नवीन ि कोन आिण वाह ल ात
घेणे
ॲन स इितहास णालीच े योगदान समजण े
९.१ तावना
ॲन स इितहास णाली ही इितहासाच े संशोधन कर या या सवा त िस प त प ैक एक
आहे. १९२० या दशकात ा समधील िवरोधाभासी घडामोड नी एक यापक आिण
नवीन उभ े केले यां यासाठी नवीन ीकोन आिण नवीन प त ची आव यकता होती .
िशवाय या काळातील बौि क िवकासान े इितहासा या या ीला आ हान िदल े आिण munotes.in
Page 145
ॲन स इितहास णाली :
संक पना ,प ती आिण योगदान
145 वतःला म ु य व े क न घटना ंवर क ि त क ेले. याचसोबत या ंनी थािपत ऐितहािसक
ोता ंवरही टीका क ेली कारण या ं या मत े ोता ं या स ं हणावर अवाजवी मह व िदल े गेले
होते. च िव ान माक लॉच आिण ल ुिसयन फ े े यांनी या सम या सोडव यासाठी य न
केला आिण िव त ृत इितहासाची ओळख क न िदली .
९.२ ॲन स इितहास णालीचा उगम
च बोधना या काळात हॉ ट ेअर आिण मॉ ट े यु य ांनी भूतकाळातील इितहास हा
वैयि क राजक य य या क ृ यांचे वण न आह े या क पन ेला आ हान िदल े होते. या
अठरा या शतकातील 'न या इितहासान े' आपल े ल लोका ं या चालीरीती , आिण ा
आिण या ं या सामािजक आिण सा ं कृितक िवकासा या यापक नम ु यांवर क ि त क ेले.
िवसा या शतका या म यातप ु हा ा सम य ेऐितहािसक अ यासा या क थानापास ून
राजक य इितहासाला िव थािपत कर याचा अिधक म ूलगामी य न कर यात आ ला.
२० या शतका या स ु वाती या नवीन सम या ंमधून इितहासाकड े पाह याचानवीन
ि कोनाचा उगम झाला . तांि क गती आिण नवीन शोध याम ुळे मोठ्या माणावर व त ू
आिण स ेवांचे उ पादन झाल े आिण राजक य ग ुंतागुंतीमुळे मोठ्या माणावर िवनाशकारी
श ांची गरज िनमा ण झाली . महायु ाने थम थािपत म ू ये आिण न ैितकत े या
पािव याला ध का बस याच े िदसल े. यु ाने ा सम य े दुःख आिण िवनाश आणला होता .
च िवचारव ंत आिण त वव े यांना न या य ुगासाठी नवा इितहास हवा होता यान े सामािजक
राजक य सा ं कृितक आिण आिथ क अ यव था आणली . ा समधील िवचारव ंतांना केवळ
भूतकाळातील घटना ंचा गंभीर ल ेखाजोखा द े यासाठीच न ह े तर स ंपूण जीवनाला एक
अखंड रचना हण ून पाह यासाठी नवीन ि कोनाची गरज होती . इितहासल ेखनाचा हा
नवीन ीकोन माक लॉकन े सु केला आिण न ंतर च इितहा सकार फना ड ॉड ेल यांनी
सा रत क ेला आिण त े ॲन स कूलचे सं थापक बनल े.
समाजातील माणसा या जीवना या प ूण आिण सम ृ इितहास ल ेखना या िदश ेने पिहल े
ठोस पावल े उचलणार े दोन य हणज े लुिसयन फ ेब े आिण माक लॉच . हे ी बेर
(१८६३ -१९५४ ) यांनी र ू ऑफ िह टो रकल िस ंथेिसस (१९०० ) या जन लची
थापना क ेली होती आिण समाजातील माणसा या सव ि याकलापा ंना एकाच महान
सं ेषणात एक आण या या उ ेशाने मानवत े या श ंभर ख ंडां या काशनाची योजना
आखली होती . समाजशा आिण इतर िव ाना ं या प ती आिण अंत ी वापरण े हा मु य
उ ेश होता . पिह या महाय ु ानंतर ासबग युिन हिस टीम य े माक लॉकसोबत ल ुिसयन
फे ुची भेट ही िवसा या शतकातील इितहासल ेखनासाठी एक जमह वाची घटना होती .
ासबग येथे िनयु हो याप ूव फेब ेने यु ादर यान च सै यात काम क ेले होते. याने
भूगोल, समाजशा आिण ितमाशा या िवषया ंवर या यान े ऐकली होती . या यावर
िवडाल द े ला ल ॅचे या मानवी भ ूगोलाचा खोलवर भाव पडला याम ुळे तो भौितक आिण
सामािजक जगा ंमधील पर परस ंवादा या ीन े इितहासाचा अ यास क शकला .
तुमची गती तपासा
१. ॲन स स िवचारसरणी या उ प ीवर िट पणी ा munotes.in
Page 146
इितहासाच े त व ान
146 ९.३ ॲन स िवचार णालीच े उि
माक लॉच आिण य ुिसयन फ े े या दोन च िवचारव ंतांनी ऐितहािसक अ यासा या नवीन
ि कोनाब ल या ंचे मत सा रत कर यासाठी १९२९ म ये एक जन ल सु केले.
आंतरिव ाशाखीय ि कोनावर आधा रत इितहास िक ंवा सामा य इितहास यावर जोर
दे यासाठी ड ेि हस या ंना िवषया ं या स ंबंिधत ि कोनात ून याच काळातील समाज आिण
अथ शा ाचा अ यास करणा या िव ाना ंम ये मु चचा आिण बौि क द ेवाणघ ेवाण
कर यासाठी एक म ंच उपल ध क न ायचा होता . उदाहरणाथ १७५७
लासी यालढाईचा अ यास समाजशा , अथ शा ी , मानसशा , मानवव ंशशा व
इतर िव ाशाखा या ं या गरज ेनुसार क शकतात .ॲन स या स ं थापका ंचा उ ेश
'संपूण इितहास आिण खरा इितहा स' मांडणे हा होता . यांचा उ ेश दीघ कालीन मानवी
वत नाची ि थती असल े या स ंरचनां या अ यासावर ल क ि त करण े हा होता .
९.४ ॲन स िवचार णालीच े वैिश ्ये
ॉडेलने ॲन स िवचार नालीची िनि त त व े आिण क पना प क े या आह ेत.
१. तीन व ेगवेग या तरा ंवर े ेिपत क ेलेला इितहास हणज े- यु ाचा उ ेक िकंवा
ांतीसार या अ प कालावधी या मानवी ि याकलापा ंचा इितहास , िनसग आिण
समाजा या सव णा ंचे िनयमन करणा या व त ुिन श ब लच े अन ुमान
आिणदीघ कालीन स ंरचनांचा अ यास .
२. परी णाधीन घटन ेब ल अिधक मािहती िमळिव यासाठी इितहासान े नवीन प तीचा
अवल ंब केला. यांना भ ूतकाळातील कलाक ृत चा वापर क न भौगोिलक नकाश े
िमळव ून आिदवासी समाजाच े कायद े संकिलत करायच े होते. माक लॉचन ंतर या
काळातील इितहासकार क ेवळ राजक य इितहासा या बा ंधकामात य त अस याम ुळे
संबंिधत नसल े या ोता ं या वापरावर जोर िदला .
३. ऐितहािसक ान ह े भूतकाळाच े अ य ान आह े. ते अप रवित त त य आह े.
४. अ ॅन स क ूल हा िविश काळातील सामािजक आिण सा ं कृितक घटका ंशी स ंबंिधत
दुल ि त इितहासाचा अ यास होता .
५. ॲनालसन े घटना ं या िविश एका प ैलूला पूण पणे वच व गाजव ू िदले नाही. यांनी १९
या शतकातील इितहासकारा ंवर टीका क ेली होती क या ंनी स ंपूण सामािजक
जीवना या इतर प ैलूं या िक ंमतीवर क ेवळ राजक य इितहासाला समान मह व िदल े.
तुमची गती तपासा
१) ॲन स स इितहास णाली या उि ा ंचे आिण उि ा ंचे वण न करा
२) ॲन स स इितहास णालीची म ु य व ैिश ्ये कोणती होती ?
९.५ ॲन स इितहास णालीच े सं थापक
फे वे, माक लॉक आिण फना ड ॉड ेल ही नाव े ठळकपण े न या इितहासाच े पुर कत हणून
ओळखली जातात . पिह या महाय ु ानंतर या काळात च िवचारव ंतांना munotes.in
Page 147
ॲन स इितहास णाली :
संक पना ,प ती आिण योगदान
147 आंतरिव ाशाखीय ि कोन वाप न नवीन जगाची प ुनर चना कर याब ल या ंचे िवचार
मह वाच े आहेत. ॲन स कूल ऑफ िफलॉसॉफ या नवीन इितहासाचा पाया रच या या
उप मात आ ही आता लॉच आिण ॉड ेल यां या काम िगरीचा आढावा घ ेणार आहोत .
माक लॉक
माक लोक त णपणी थम महाय ु ात लढला होता . १९२९ म ये लुिसयान फ े ेव यां या
सहकाया ने अनाल ेस द िह तरी एकोनोिमकाल ए सोिसयाल ह े वाता प िस क ेले.
इितहासा या अ यासाला नवीन िदशा द े याची याची इ छा होती . याने इितहासाच े
काहीिस ा ंत मा ंडले. ऐितहािसक ान अ य असल े तरी न या िवकिसत त ं ा या
सहायान े याची िव सनीयता वाढवता य ेत. इितहासाच े ऐ य आिण अ य िव ाना या
ऐ याची क पना क न स ंगाचे चौफेर िनरी ण क न याच े वा तव समज ून घेता येते.
सव संगाचे िव ेषण आिण वग करण क न स ु संबंध आिण न ैसिग क ढ स ंबंध शोधता
येतात. एका कारच े त य समज यास मानवी त य चा ंग या कार े समज ू शकत े. यामुळे
सम स ंग समज ू शकतो . मानवी जाणीव समज ू घेणे हे इितहासाच े उि असत े. संगाचे
िव ेषण आिण वग करण क न त े समजत े. इितहासकाराच े काय संगाचा अ यास करण े
हे होय यावर िति याद ेणे नाही . इितहासातीलकाय कारणभावाच े प ीकरण द ेता येते
कारण स ंगा या कारणा ंचा शोध याला टाळता य ेत नाही . मा केवळ एकाच करणावर ल
क ि त क न चालत नाही . िविवधा ंगी अ यास आव यक असतो . माक लॉक ऐितहािसक
त याकड े मनोव ै ािनकत य े हण ून पाहतो . मानवी िनयती भौितक जगताशी जोडल ेलेई
असत े. याचे सव प रणाम सहन कराव े लागतात . या बा श या ं या मतान ुसार
ताकदवान िक ंवा ीण वाट ू शकतात . वेळे या चौकटीत मान वाचे ान हणज े इितहास होय .
याला त या ंचे िव ान हणता य ेत नाही .
तुमची गती तपासा
१) ॲन स स इितहास णाली या स ं थापका ं या कामिगरीची चचा करा.
२) माक लोच या ॲन स स इितहास णाली या त वा ंचे वण न करा .
९.६ ॲन स िवचार णाली या प दती
लोच प ुरािभल ेखागारातील ोत आिण ऐितहािसक चौकशी या पार ंपा रक प त वर प ूण पणे
अवल ंबून न हत े आिण या ंनी आप या सहकारी फ े ेसोबत भ ूगोल आिण साम ूिहक
मानसशा ात रस य क ेला. यांनी समाजशा ात ून प तीची अच ूकता आिण भाष ेची
अचूकता घ े याचा य न क ेला; यांनी पुरात व , कृषीशा , लोकसािह य आिण
भाषाशा या ंचा अ यास क ेला आिण ऐितहािसक तपासणीम य े आिथ क िस ा ंत आिण
सांि यक य प ती वापर या . थम यो य कारच े िवचारण ेआिण उ र े देऊ शकणा या
कोण याही कार या प ुरा याचा आधार शोधण े हे या या चौकशी ि य ेचे मुख होत े.
तुलना मक आिण ितगामी अशा दो ही प त वर या ंचा पूव चा िव ास होता .एकाच
देशाम य े िकंवा िभ न द ेशांमधील जीवना या िविवध घटका ंचा समाव ेश असल ेला
तुलना मक अ यास ख ूप मोलाचा आह ेकारण दो ही समानता आिण फरक यावर भर
देताना त े नवीन स ं ेषण, नवीन आिण कधीकधी खा ीशीर उ रा ंचा ोत अस ू munotes.in
Page 148
इितहासाच े त व ान
148 शकतात . आधी या प तीम य े था, परंपरा,िठकाणा ंची नाव े, यावर काश टाक यासाठी
पुरा यांचा वापर करण े आव यक होत े.
९.७ इितहासल ेखनाकड े पाह याचा नवीन ीकोन
युिसयन फ े े य ांनी 'संवेदनशीलता आिण इितहास ' या िनब ंधात इितहासल ेखनातील
मानिसकत े या ीवर आधीच अ यास क ेला होता . सु वाती या शोधा ंमुळे यांना
इितहासातप ुरेशी आवड िनमा ण झाली होती आिण मानिसकत ेचा अ यास मोठ ्या माणात
वाढू लागला होता . िमशेल वो ह ेल यांनी म यय ुगीन आिण स ु वाती या आध ुिनक
ा समधील म ृ यूब ल या बदल या मनोव ृ ीचा नकाशा तयार कर यासाठी चच या
न द म य े जतन क ेले या म ृ युप ा या चाचणीसाठी प रमाणा मक प तीचा िव तार क ेला.
जॅक ले गॉफ या ंनी म यय ुगात काळाकड े पाह याचा ी कोन कसा बदलत होता ह े यां या
अ यंत िस िनब ंधात यापारी व ेळ आिण म य य ुगातील चच चा काळ . पािहल े. ले गॉफ
ही ॲ नािल ट इितहासशा ीय पर ंपरेतील एक उ ुंग यि म व आह े, याने
मानिसकत े या इितहासा या े ापय त आपली सीमा िव तारली आह े.
तुमची गती तपासा
१) ॲन स स इितहास णाली यात व ान प करा .
९.८ ॲन स ि कोनावर टीका
ॲन स इितहास णालीवर स ं या मक व ग ुमा मक ीकोनात ून टीका झाल ेली िदस ून येते.
ॲन स इितहासल ेखानावरील सामािजक शा ा ं या त ं ाचा भाव नाकारत असल े तरीही
उ र आध ुिनकतावादी ीकोनात ून बृहतकथा त ं ाचा त े वीकार करत नाही . ॲन स
णालीच े समथ क इितहास ल ेखनावरील स याचा शोध घ े या या मया दांवर भर द ेतात.
ाडेल या स ंशोधन प तीवर ब याच माणावर टीका होत असताना िदसत े. ोडेलने इतर
इितहासकारा ंनी दुल ि त क ेले या अशा नागरी जीवन ,चैनी या व त ू, दैनंिदन जीवनातील
घडामोडी यावर भर िदला तरी भांडवलवादी िवचारसरणीकड े पाह या या या या
ि कोनावर टीका होत असत े. या या ल ेखांम ये ांचा िकंवा सम या ंचा उहापोह िदसत
असता तरी िनि त अस े उ र सम य ेवर िमळत नाहीत तस ेच िविश िन कषा व न तो
सव सामा य िन कष काढतो . युिलिसस स ंतामारीया व अन ब ेली या ं या मत े या या
लेखनात समकालीन इितहास ेरणांचा अभाव िदसतो . सामािजक शा ातील कोणताही
ताि वक चौकटीला ॲन स मा यता द ेत नाही .धमा वर या िवचारसरणीचा फारसा भाव
नसला तरी याम ुळे नकळत धािम क ेरणा आिण धम इितहासाकड े यांचे दुल होत े.
धम ेरणांचा अ यास या ंनी टाळला आह े. यािशवाय या िवचार णालीत योजना व त व े
यांचा अभाव िदसतो . यां या राजक य उदासीनत ेिवषयी देखील या ं या वरटीका
सोडल े जाते.
९.९ ॲन स इितहास णालीच े योगदान
समाजातील य या जीवनातील सव पैलूंचे ितिनिध व करणारा एकाि मक इितहास
सा य करण े हे लोच आिण फ े ुवेचे उि होत े. यांनी वैिव यप ूण ोत आिण प ती munotes.in
Page 149
ॲन स इितहास णाली :
संक पना ,प ती आिण योगदान
149 वापर याचा स ला िदला . एवढा िव त ृतएकूण इितहास कोण या ही एका य या
आकलनापलीकडचा अस यान ेअनेकांना समाजा या िविश प ैलूंचे िव ेषण कर यात
गुंतले होते. हणूनअॅनालेस क ूलने इितहास ल ेखनात आ ंतरिव ाशाखीय ि कोना ंना
ो साहन िदल े. अॅनालेस या पिह या स ंपादक य सिमतीम य े िविवध िवषया ंतील
अ यासका ंचा समाव ेश होता . अॅनालेस इितहासल ेखनान े ‘एकूण इितहास ’ िटप याच े व न
पािहल ेजो ‘खरा इितहास ’ हणून समोर य ेईल.अॅनालेस या वतः या क पात ून काही
मुख तणाव िनमा ण झाल े. काही मह वा या प त म य े अॅनालेस इितहासल ेखन ह े
एक कड े सकारा मकतावादा या तस ेच मा स वादा या वारशा या िवरोधात होत े. अ ॅनालेस
इितहासल ेखन वतःच िनमा ण केले या सम य े या स ंदभा तही काहीस े संिद ध रािहल े
आहे. याचे उदाहरण हणज ेइितहासाचा काल माशी असल ेला स ंबंध. ख या इितहासा या
शोधात ता कािलक मया दा ओला ंड याची योजना आखली अस ेलतर व ेळ आिण
काल मा या स ंक पन ेवर पुनिव चार करण े सूिचत करत े: इितहास काळाशी िनगडीत आह े.
तरीस ु ाअ ॅनालेस िह टो रऑ ाफ ही अ रशः एक सव यापी स ं ा बनली आह े याम य े
अंतभू त केले जाऊ शकणार े अ वेषण, इितहासकारा या ह तकला यासाठी ख ुले झाले
आहे. या या िवचारा ं या क थानी माणस ं असतात यात या ं या आय ु यातील
ताणतणाव ', संघष , यांची अ प ता , अिनण य, पर परिवरोधी आिण पधा मक भावना ,
िवचार , अनुभव आिण मानिसकता असत े. टुअट लाक ने अॅनालेस इितहासकारा ंनी
ऐितहािसक िवचारसरणीवर क ेले या जबरद त भावाकड े आपल े ल व ेधले आह े.
इितहासकारा ंनी भूतकाळाब लची या ंची समज अिधक सखोल आिण िजव ंत करायची
असेल तर या ंनी या ं या नात ेसंबंधातून िशकल े पािहज े असे ितपादन क ेले आहे. यांनी
मानवी अन ुभवाच े य ेक पैलू उ साही आिण नािव यप ूण तपासणी या क ेत आणल े
आहेत. ॲन स स या भावाचा एक मह वाचा प ैलू असा आह े क यान े सामािजक
िस ांता या काही म ूलभूत सम या ंकडे इितहासकाराच े ल व ेधले आह े यांना आता
वातं य आिण मानवी वत नातील मया दा या सम या ंवर चचा करायची आह े आिण प
िवरोधा भास सोडवण े आव यक आह े. घटना ंचे यि म व आिण स ंरचनांची सामा यता
यां यात. च स ंरचनावादी िवचारा ं या यापक स ंदभा त ॉड ेल या स ंरचना मक
इितहासाची विकली स ेट क न ह े सव म क ेले जाऊ शकत े.
अ ॅनालेस इितहासल ेखनात ग े या काही वषा म ये बदल होत आ हेत कारण ह े इितहासकार
अथ यव था , समाज , स यता आिण एक ूणच सामािजक शा ा ंवरील या ी वाढवत आह े.
माक लोच , लुिसयन फ े वरे, फना ड ॉड ेल, जॉज डुबी, इ यादी इितहासकारा ंनी
इितहासल ेखन प त म य े सतत नवनवीन स ंशोधन क न ऐितहािसक स ंक पना ंची
वेळोवेळी या या क ेली. आिथ क स ंरचनांचा इितहास , दीघ कालीन घडामोड चा ,
मानिसकत ेचा, सू म-इितहासाचा आिण सा ं कृितक इितहासाचा याइितहासकारा ंकडून
ल णीय फायदा झाला आह े.
तुमची गती तपासा
१) ॲन स स इितहास णालीच े योगदान प करा .
munotes.in
Page 150
इितहासाच े त व ान
150 ९.१० सारांश
िवसा या शतका या स ु वाती या नवीन सम या ंमधून इितहासाकड े नवीन ि कोनाचा
उगम झाला . तांि क गती आिण नवीन शोध याम ुळे मोठ्या माणावर व त ू आिण स ेवांचे
उ पादन झाल े आिण राजक य ग ुंतागुंतीमुळे मोठ्या माणावर िवनाशकारी श ा ंची गरज
िनमा ण झाली . ॲन स स क ूलने इितहास ल ेखनात आ ंतरिव ाशाखीय ि कोना ंना
ो साहन िदल े. काय कारणभावाच े प ीकरण द ेता येते कारण स ंगा या कारणा ंचा शोध
याला टाळता य ेत नाही . मा केवळ एकाच करणावर ल क ि त क न चालत नाही .
िविवधा ंगी अ यास आव यक असतो . या ीन े ॲन स स इितहास णाली मह वाची ठरत े.
९.११
१. ॲन स इितहास णाली या थापन ेला कारणीभ ूत असल े या स ंदभा ची चचा करा.
इितहासल ेखना या या िव ालयाच े सं थापक कोण मानल े जातात ?
२. ॲन स इितहास णाली या इितहासकारा ंनी गे या काही वषा त कोण या नवक पना
मांड या आह ेत? उदाहरणासह चचा करा.
३. ॲन स इितहास णालीची उि े, उि े आिण म ु य व ैिश ्यांचे मू यांकन करा .
४. ॲन स इितहास ल ेखन त व ाना या क पना आिण प त च े वण न करा .
५. ॲन स इितहास णालीसाठी माक लॉच आिण ल ुिसयन फ े े यांचे योगदान तपासा .
६. इितहासल ेखनात ॲन स स क ूलचे योगदान आिण याच े मह व या ंचे पुनरावलोकन
करा.
९.१२ संदभ
१. आं े ब यु री, िद अन े स क ूल: इ तेले चुअल िह ी , कोन ल युिनविस टी, २००९
२. ाडेल फना ड, ओन िह ी , वे देि फ ड , लंडन, १९८० .
३. पीटर बक , द च िह त ेरीकल र ेवोलुशन, अने स क ूल १९२९ -२०१४ , पोलीटी ेस,
२०१५
४. माक लोक , िह तोरीकाल ा ट , िव तेजबुक, १९५३
५. िवंडशटल , के. अि िटकऑफपो टमॉडन टन ,इन . एडवड वांग, आिण जी . इगस
(एडी.), रो तर ेस, यूयॉक , २००२
६) झागोरीन , िह तो रओ िफ अ ंड पो टमोडिन म, टल ेज, १९९७
munotes.in
Page 151
151 १०
उ र आधुिनकवाद आिण इितहास
घटक रचना
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ पा भूमी
१०.३ उ र आध ुिनकता आिण साप े तावाद
१०.४ इितहासाकड े बघ याचाउ र आध ुिनक ीकोन
१०.५ उ र आध ुिनक इितहासल ेखना या म ुख संक पना
१०.६ सारांश
१०.७
१०.८ संदभ
१०.० उि े:
िव ा या ना मा स वादी िवचारसरणी न ंतर या स ंक पना आिण ि कोन या ंची ओळख
क न द ेणे
उ रआध ुिनकत े या स ंक पन ेवर आिण या या व ैिश ्यांवर काश टाकण े.
उ र आध ुिनकता आिण इितहास या ं यातील स ंबंध समज ून घेणे.
१०.१ तावना
उ र-आधुिनकतावाद हा पा ा य त व ानाची २० या शतका या उ राधा ची चळवळ
आहे जी यापक स ंशयवाद ,िवषयवाद िक ंवा साप े तावाद यावर आधा रत आह े. उ र-
आधुिनकता ही म ु य व े पा ा य त व ाना या इितहासातील आध ुिनक काळातील बौि क
गृिहतक आिण म ू यांिव ची िति या आह े. ायन ड ्यूगनन हणतात क
उ रआध ुिनकत ेशी संबंिधतव ैिश ्यांचा१८ या शतकातील बोधनादर यान ग ृहीत धर या
गेले या सामा य ताि वक ि कोना ंनािवरोधवण न केले जाऊ शकत े.
१०.२ पा भूमी
शा आिण इितहासकारा ंचे वण ना मक आिण प ीकरणा मक िवधान व त ुिन पण े खरे
िकंवा खोट े असू शकत े. उ र आध ुिनक िवचारव ंत हा ि कोन नाकारतात . बोधन दा
िव ान आिण त ं ानाला ख ूप मह व द ेते. भिव यातील समाज आता या त ुलनेत अिधक munotes.in
Page 152
इितहासाच े त व ान
152 मानवीय , अिधक या य , अिधक ब ु आिण अिधक सम ृ होईल अशी अप े ा करत े.
उ र-आधुिनकतावादी िव ान आिण त ं ानावरील या बोधना या िव ासाला मानवी
गतीच े साधन हण ून नाकारतात . अनेक उ र -आधुिनकतावादी अस े मानतात क
वै ािनक आिण ता ंि क ाना या च ुक या आिण िदशाहीन पाठप ुरा याम ुळे ि तीय
िव य ु ात मोठ ्या माणावर ह या कर यासाठी त ं ानाचा िवकास झाला . याचा उपयोग
दु लोका ंनीिवश ेषत: २० या शतकात , इतरांचा नाश , अ याचार आिण छळ कर यासाठी
केला आह े.उ र-आधुिनकतावादी असाआ ह करतात क मानवी मानसशा ातील सव
िकंवा जवळजवळ सव पैलू पूण पणे सामािजक र या िनधा रत आह ेत.
बोधनवादी िवचारव ंत भाष ेला िनसगा चा आरसा मानतात . भाषा वतःबाह ेरील वा तवाचा
संदभ देते आिण याच े ितिनिध व करत े. उ र-आधुिनकतावा ा ं या मत ेभाषा ही
"िनसगा चा आरसा " नाही. ि वस भाषाशा फिड नांड डी सॉस ुर यां या काया ने े रत
होऊनउ र -आधुिनकतावादी असा दावा करतात क भाषा श दाथा ने वयंपूण िकंवा वय ं-
संदभ य आह े. श दाचा अथ ही जगातील ि थर गो िक ंवा मनातली क पना नस ून इतर
श दां या अथा सह िवरोधाभास आिण फरका ंची ेणी दश वतो. भाषेम येसमाजा या िक ंवा
परंपरांम ये यांचा वापर क ेला जातो या स ंक पना मक योजना आिण न ैितक आिण
बौि क म ू ये ितिब ंिबत करतात . भाषा आिण वचनाचा उ र -आधुिनक ि कोन
मु य व े च त व आिण सािहि यक िस ा ंतकार ज ॅक ड े रडा (१९३९ -२००४ )
यां यामुळे आहे. बोधनकार आिण आध ुिनक िवचारव ंतांचा असा िव ास आह े क मानव
नैसिग क वा तवाब ल ान िमळव ू शकतो आिण ह े ान श ेवटी प ुरा या या िक ंवा त वा ं या
आधार े या य ठ शकत े जे व रत अ ंत ा नाने िकंवा ओळखल े जाऊ शकत े.
बोधन आिण आध ुिनक िवचारव ंत िस ा ंतीकरणाला ख ूप मह व द ेतात. यां या
मतान ुसार ाना या िदल े या े ाम य े नैसिग क िकंवा सामािजक जगा या अन ेक पैलूंचे
प ीकरण द ेणारे सामा य िस ा ंत तयार करण े श य आह े - उदा.मानवी इितहासाचा एक
सामा य िस ा ंतजस े क ं ा मक भौितकवाद . िशवायअस े िस ांत तयार करण े हे वै ािनक
आिण ऐितहािसक स ंशोधनाच े उि असल े पािहज े. याउलटउ र -आधुिनकतावादी ही
संक पना एक व नवत हण ून फेटाळून लावतात . च त वव े ा इम ॅ युएल ल ेि हनास
यांनी या ंना मानवी ज ैिवक, ऐितहािसक आिण सामािजक िवकासाच े भ य "मेटानेरेिट ह"
हटल े आ ह े. च त व ानी जीन - ाँकोइस योटाड य ा ंनी दावा क ेला
क बोधनकाळातील इितहास िस ा ंत खोट े आहेत. ते इतर ीकोना ंवर िक ंवा वचना ंवर
दडपशाही करतात . यांनादुल ि तकरतात िक ंवा शांत करतात .
तुमची गती तपासा :
१) बोधन िवचारव ंतां या ि कोनाच े वण न करा .
२) उ र आध ुिनकतावादी िवचारव ंत बोधनवादी िवचारव ंतांपे ा वेगळे कसे आहेत?
१०.३ उ र आध ुिनकता आिण साप े वाद
उ र आध ुिनकतावादा या अन ेक वैिश ्यपूण िस ा ंतांम ये काही कारच े आिधभौितक ,
ानशा ीय िक ंवा नैितक साप े तावादी ीकोणआह े. तथािपकाही उ र -आधुिनकतावादी munotes.in
Page 153
उ र आधुिनकवाद आिण इितहास
153 सापे तावादी भावाला कठोरपण े नाकारतात . उ र-आधुिनकतावादी ह े नाकारतात क
वा तवाच े पैलू व त ुिन असतात . उ र आध ुिनकतावादी हणतात क मानवाला काही
गो ी िनि तपण े मािहत असण े अश य असत े. यांचा असा िव ास आह े क
जगातकोणतीही व त ुिन िक ंवा िनरप े ,नैितक म ू ये नाहीत . वा तिवकता ान आिण म ू य
चारा ार े तयार क ेले जाते हणून ते बदल ू शकतात . उ र-आधुिनकतावादी काहीव ेळा तक
आिण तका या वापरासह िव ाना या प मानका ंची थ ा करतात . उ र आध ुिनक
ीकोणाचा एक भाग असा आह े क कोण याही समाजातील चिलत वचन े बळ िक ंवा
उ च ू गटां या आवडी आिण म ू ये ितिब ंिबत करतात . काही उ र आध ुिनकतावादी
जम न त व आिण अथ शा काल मा स या या वा याला द ुजोरा द ेतात क ,“ येक
युगातील स ाधारी क पना या या या शासक वगा या क पना हो या ,”. च त वव े ा
िमशेल फुकॉ ट या ऐितहािसक स ंशोधनान े े रत होऊनकाही उ र आध ुिनकतावादी
तुलनेने सू म ि कोनाच े र ण करतात क िदल े या य ुगात ान हण ून जे मोजल े जाते ते
नेहमी िवचारा ंनी,जिटल आिण स ू म मागा नी भािवत होत े. बोधनाची थािपत वचन े
कमी-अिधक माणात व ैर आिण अ यायकारक आह ेत.ती बदलली जाऊ शकतातआिण
कारण त े कमी-अिधक माणात साम य वानां या आवडी आिण म ू ये ितिब ंिबत करतात
यासाठी ती बदलली पािहज ेत. अशा कार े उ र -आधुिनकतावादी या ंचे सै ांितक थान
अि तीयपण े स व समाव ेशक अस याच े मानतात . १८८० आिण १८९० या दशकात ,
िविवध वा ंिशक, सां कृितक, वांिशक आिण धािम क गटा ं या वतीन े शै िणक ध ु रणांनी
समकालीन पा ा य समाजा या उ रआध ुिनक टीका ंचा वीकार केला आिण
उ रआध ुिनकतावाद " वतं ओळख थािप न कर याच े राजकारण " या नवीन चळवळीच े
अनिधक ृत त व ान बनल े.
तुमची गती तपासा :
१. उ र आध ुिनकतावाद आिण साप े तावाद या ं यातील स ंबंधांची चचा करा.
२. उ र आध ुिनकतावादाम य े योगदान िदल े या म ुख िव ानांचे परी ण करा
१०.४ इितहासाकड े बघ याचा उ र आध ुिनक ीकोन
अनेक वेळा महािव ालयीन आिण पदवीधर िव ा या ना एक मह वाचा असतो
क पाठ ्यपु तकात भ ूतकाळात काय घडल े होते हे आप याला कस े कळेल? ाथिमक ोत
अ यासा या कालावधीत तयार क ेले जाता त आिण िवचाराधीन कालावधीची य आिण
ामािणक झलक द ेतात. पण ज े हा दोन िक ंवा अिधक इितहासकार एकाच ाथिमक
ोताच े परी ण करतात आिण नाटक यपण े िभ न अथ लावतात त े हा काय होत े?
कोणत े खरे आहे?ते दो ही खर ेअसू शकतात का ?हे आप याला उ र आध ुिनकत ेकडे
घेऊन जात े. इितहासा या अन ुशासना या उ र -आधुिनक प त चा शोध घ ेणे फायद ेशीर
ठरेल. हा एक बौि क ्या गुंतवून ठेवणारा िवषय आह े याचा आपण सखोल िवचार करण े
आव यक आह े. इितहासाकड े उ र -आधुिनकतावादी ीकोन हा इितहासकार आिण
इितहास िश का ंम ये ऐितहािसक ल ेखना या सवा त कमी ात प त प ैक एक आह े.
इितहासा या िश तीला उ र आध ुिनक आ हानाब ल इितहासकार आिण इितहास
िश का ंची समज वाढव याची गरज आह े. सव थम आप याला इितहासा या म ूलभूत munotes.in
Page 154
इितहासाच े त व ान
154 वैिश ्यांचा आिण या या ऐितहािसक मागा चा एक िश त हण ून आढावा घ ेणे आव यक
आहे. मग आपण उ र आध ुिनक इितहासल ेखनाच े वैचा रक आधार , प ती , मु य
संक पना आिण व ैचा रक थान समज ून घेऊ शकतो .
डॉ. ियलमाझ दाखवतात क इितहासाच े त व ान या या म ूळ ( हणज े तािवत ) आिण
वा यरचना मक ( हणज े ि या मक ) वैिश ्यां या स ंदभा तअंदाज आिण िव ेषणा मक
अशा दोन म ूलभूत शाखा ंम ये िवभागल ेले आह े. अंदाजशाखा इितहासा या वा तिवक
साम ीवर अथ शोध यासाठी िक ंवा यात िकमान नम ुना शोध यासाठी ल क ि त
करतेदुसरीकड े,इितहासाच े िव ेषणा मक त व ान इितहासा या व पावर आिण
प त वर िश त हण ून ल क ि त करत े. इितहासा या आध ुिनक करणात रा ंके यांचा मोठा
वाटा होता . यांचे अनुयायी आिण िव ाथ या ंनी रँके िवचार णाली िस क ेली आिण
इितहासा या यावसाियक करणात ख ूप मह वाची भ ूिमका बजावली . यां या स ै ांितक
आिण प तशीर पाया ं या प ुन या येसह ऐितहािसक अ यासा ंचे यावसाियक करण
युरोपमधील आध ुिनक करण आिण रा वादा या ि य ेत ग ुंतले होत े. जम न
इितहासकारा ं या काया चा इितहासा या यावसाियक करणावर आिण ऐितहािसक
संशोधना या कठोर प त या िवकासावर मोठा आ ंतररा ीय भाव पडला . इितहासा या
वै ािनक ि थतीवरील िव ास यान े ऐितहािसक ल ेखना या ग ैर-व ृ वा मक व ैिश ्यावर
जोर िदला तो यावसाियक करणा या ि य ेत क थानी होता .
या माण े हेरोडोटस हा इितहासाचा जनक मानला जातो याच माण े रँकेला इितहासा या
नवीन व त ुिन िवचारसरणीचा जनक मानल े जाऊ शकत े. अनेक आध ुिनक इितहासकार
एकोिणसा या शतकातील जम न िव ापीठा ं या या िवकासाला या ं या िश ती या बौि क
पायाच े ेय देतात यान े संपूण युरोप आिण अम े रकेत ऐितहािसक िश यव ृ ीचा भाव
पाडला . रँके या इितहासाकड े पाह या या ि कोनात नवीन काय होत े ते हणज े
भूतकाळावर कोणताही िनण य न घ ेता "ते य ात कस े होते" या ीन े प कर याचा
यांचा य न होता . याने ऐितहािसक प त च े िनयम थािपत क ेले. "रँकेची िव त ृत
काय प ती ही शा ीय भा षाशा ावर आधा रत होती : िव ासाह तेसाठी आिण वतः या
संदभा िव ोत तपासा ". भूतकाळातील हयात असल े या द तऐवजा ंचे गंभीर वाचन
यांनी या ऐितहािसक प रि थत म य े ते रचल े गेले होते याच े काळजीप ूव क पुनबा धणी
केली. जर इितहास व त ुिन प तीने िलहायचा अस ेलतर रा ंके य ांनी दावा क ेला,
“इितहासकारा ंनी बाज ू घेऊ नय े, भूतकाळाचा चार क नय े. यांचे काय मूलत:
पुनबा धणीच े होते.” या दा या ं या बळावरच इितहास हा एक श ै िणक िवषय बनला आह े
ऐितहािसक र ँके इितहासा णालीत म ुख उणीवा हो या (१) आिथ क आिण सामािजक
श कड े ल न द ेणे आिण (२) रा या या अिधक ृत द तऐवजा ं याराजक य प ैलूवर जा त
जोर द ेणे.
डॉ. काया इ माझ कट करतात क उ र आध ुिनकत ेम येकेवळ इितहासच न ह े तर सव
मानवता आिण सामािजक िव ाना ं या स य दा या ंवर िच ह िनमा ण केले आहे. उ र
आधुिनकत ेचे मूळ गृिहतक अस े आहे क समाज आिण स ं कृती बदलत आह ेत याम य े
व तुिन ता , स य, औ ोिगक वाढ , वाढ या आिथ क अप े ा आिण पार ंपा रक
म यमवग य मानदंड यास ंबंधी या जु या आव यकवादी ग ृिहतका ंना ध का बसला आह े. munotes.in
Page 155
उ र आधुिनकवाद आिण इितहास
155 इितहासा या उ र -आधुिनक ि कोनाच े आणखी एक म ुख सू हणज े उ च ू सं कृती
आिण श ै िणक स ं कृती या ं यातील सीमा आिण ेणीब भ ेदांचे िडक शन ,
िडिमि टिफक ेशन आिण डीर ेफरेि शअलायझ ेशन या नवीन संक पना ं या ार े िनमू लन
करणे. उ र आध ुिनकतावादाचा अथ असा आह े क अिलकड या दशकात पा ा य समाज
आधुिनकत ेपासून उ र आध ुिनक य ुगात मोठ ्या माणात बदलला आह े. यामुळे थािपत
भाषा णाली िक ंवा िवचार णाली बदल ून नवीन परीभाष े ारे हे प क ेले जावू शकत े.
भाषेची स ंक पना आिण वा तववादाचा नकार ही याची दोन म ुख वैिश ्ये हणता
येतील. यांनी अस े हटल े आहे क भाष ेत िकंवा वचनात आपण ज े ितिनिध व करतो
यापे ा वत ं कोणत ेही बा भािषक वा तव नाही . ती भाष ेला वतःला िच हा ंची एक
णाली मानत े जी कधीही ि थर अथा पय त पोहोचत नाही अशा अथा या अ ंतहीन
ि य ेम ये आंत रक र या एकम ेकांचा स ंदभ देते. उ र अध ुिनकातावाद अशा कार े
व तुि थती आिण गो या वत ं जगाचा स ंदभ दे यासाठी भाष ेची िक ंवा वचनाची
मता आिण मजक ूरा या अथा ची ढिन य िक ंवा िनण य मता दो ही नाकारतो .
इितहासा या उ र -आधुिनकतावादी िस ा ंताचे म ुख प ुर कत आिण अ यासक
हणूनजेनिक स अस े ठामपण े सांगतात क पार ंपा रक श ै िणक इितहास िक ंवा हा फ
बुजु आ िवचारसरणीच े ितिनिध व करतात . उ र-आधुिनकतावादी िवचारसरणीच े समथ क
असे ठामपण े सांगतात क इितहासल ेखनान े रा , वग आिण धमा भोवती उभारल ेले
इितहासल ेखन ह े भ य कथानक आह ेत.
ऐितहािसक स ंशोधन प त ऐवजीउ र -आधुिनकतावा ा ंनी स य आिण व त ुिन ता
यांसार या स ंक पना ंवर या ंचे युि वाद तयार क न इितहासकारा ं या ग ृिहतका ंवर आिण
िश ती या ानशा ीय पायावर िच ह उभ े केले. दुसरीकड ेआधुिनकइितहासकारा ंनी
उ रआध ुिनक वादाचा जोराचा ितकार कर यासाठी या ं या प ती प क े या. यामुळे
दो ही प ा ंनी एकम ेकांना याय िदला नाही . पा ा य इितहासल ेखना या उ र -आधुिनक
वळणा या या या समालोचनात ,िवंडशटल या ंनी पर ंपरागत इितहासल ेखना या
अ यासावर उ र -आधुिनक समी का ं या ह याची पर ेषा िदली आह े. अनुशासना या
उ र-आधुिनक समालोचनान ुसार,(१) पारंपा रक इितहासल ेखन ही एक ह क ूमशाही था
आहे जी स मकालीन पा ा य समाजातील व ंशक ी आिण सा ं कृितक अिभमान दश वते
( हणज े गोरे, म यमवग य , युरोिपयन प ु षांची मत े आिण आवडी );(२) डावे, उजवे िकंवा
राजक य ्या या ंमधील ल ेखक, य थ य चा आवाज आिण सव ि कोन ग ृहीत
ध न वा तवा या नावाखाली या ं या वाचका ंवर या ंची स ा थािपत करतात ;(३)
इितहासकार (अ) केवळ या ं या काळातील िवचारधारा य क शकतात (ब) यां या
वत: या वग , िलंग, नैितकता िक ंवा सा ं कृितक पा भूमी या पलीकड े पाह याइतपत
व तुिन अस ू शकत नाहीत .
या सम या द ूर कर यासाठी , उ र-आधुिनकतावादी या ंना स या या ंचा वतःचा
इितहास िलिह या या स ंधीपास ून वंिचत आह े यां यासाठी आिण "िविवध ि कोनात ून
आिण स ं ेषणा या कारा ंमधून अन ेक ितत याच या य कथा सा ंग यासाठी
इितहासकारा ंना मोकळ े कर यासाठी " संधीदे यासाठी क र यासाठी िडिमि टिफक ेशनचा
ि कोन अवल ंबतो. या माण े उ रआध ुिनकतावा ा ंनी पर ंपरावा ा ं या ग ृिहतका ंवर munotes.in
Page 156
इितहासाच े त व ान
156 आिण ऐितहािसक ल ेखनावर टीका क ेली आह े, याच माण े पारंपा रक इितहासाच े
अ यासका ंनी इितहासा या उ र -आधुिनक ि कोनावर टीका क ेली आह े.
िवंडशटल काही अ यास म िवकासका ंवर उ र आध ुिनक वचनाच े प रणाम प
करतात . अमे रकन हाय क ूलसाठी नवीन रा ीय इितहास मानक े तयार करणा या
िश णत ा ंनी इितहास िलिहण ेइितहासवादा या त वा ंशी स ुसंगत असल े पािहज े आिण
अना था आिण िवचारधार ेपे ा वरच े हण ून ओळखल े जावे या मताला कमी ल ेखले.
यां या मत ेभूतकाळाच े व ण न, प ीकरण आिण या या कर याचा असा ि कोन
बौि क ्या अ चिलत आिण राजक य ्या दूिषत आह े. यांनी या य ुि वादाच े समथ न
केले क इितहासकारा ंना या ंचे शै िणक िश ण , वृ ी, वैचा रक व भाव आिण
सं कृत पास ून वतःला आिण या ं या अ यासप ूण काया पासून दूर ठेवणे अश य आह े.
गैर-राजक य असण े अ ा य आह े या दा यावर िव ास ठ ेवून, यांनी अम े रकन इितहासा या
पारंपा रक खा या या जागी भ ेदभाव, शोषण , श ु व आिण ि या , कृ णवण य आिण
जातीय भेदभाव या स ंक पना समोर आण याचा य न क ेला. परंतु रपि लकन वच व
असल े या य ूएस िसन ेटने पुढे जाऊन हा य न नो ह बर १९९४ म ये उ च मा यिमक
शाळांम ये लाग ू हो यापास ून रोखला . झगो रन या मत ेबह तेक उ र आध ुिनकतावादी
राजक य सात या या डा या बाज ूला उभ े आहेत आिण याम ुळे ते चळवळीच े समथ क बनल े
आहेत. मिहला आिण िल ंग अ यास , आ ो -अमे रकन अ यास , वांिशक अ यास आिण
समिल ंगी अ यासा ंसाठी िव ापीठ े. ते बह सा ं कृितकत ेचे र णकत आिण सा ं कृितक आिण
उ र-औपिनव ेिशक अ यासाच े वत क आह ेत.
आप याला खाली ल ा ंची उ र े शोधून उ र आध ुिनकतावादी आ हानाशी इितहासाचा
सामना तपास याची गरज आह े. उ र-आधुिनकतावादाचा इितहासा या िश तीवर िकती
माणात प रणाम झाला आह े? इितहासकारा ंनी उ रआध ुिनकतावादी क पना
वीकार या आिण इितहासा या उ र आध ुिनक िस ा ंताचा अ यास क ेला?
उ रआध ुिनक िवचार आिण टीका या ंचा इितहासल ेखनाचा कधी फायदा झाला आह े का?
उ र-आधुिनकत े या स ंदभा त इितहासकारा ंम ये िविवध कारच े मत आह ेत. डॉ ियलमाझ
यांनी उ ल ेख केला आह े क आर . इ हा स सार या इितहासकारा ं या अ पस ं याका ंनी
ह या ंचा ित कार कर यासाठी िकमान काही उ र आध ुिनकतावादी य ुि वाद वीकारल े
आहेत. बह सं य इितहासकारा ंनी उ रआध ुिनकतावादी िस ा ंतांना िवरोध क ेला आह े
आिण उ रआध ुिनकतावादाला च ुक ची समज ूतदार टीका हण ून पािहल े आह े. जरी
उ रआध ुिनकतावादी आ हानाचा ऐितहािसक िवचार आिण लेखनावर मह वप ूण भाव
पडलातरीही ज ु या स ंक पना आिण प त त े न क शकल े नाही .डॉ ियलमाझ या ंनी
उ लेख केला आह े क आर . इ हा स सार या इितहासकारा ं या अ पस ं याका ंनी
ह या ंचा ितकार कर यासाठी िकमानप ी काही उ र आध ुिनकतावादी य ुि वाद
वीका रले आहेत. बह सं य इितहासकारा ंनी उ रआध ुिनकतावादी िस ा ंतांना िवरोध क ेला
आहे आिण उ रआध ुिनकतावादाला च ुक ची टीका हण ून पािहल े आह ेजरी
उ रआध ुिनकतावादी आ हानाचा ऐितहािसक िवचार आिण ल ेखनावर मह वप ूण भाव
पडला , तरीही ज ु या स ंक पना आिण प त सह त े सात य न क शकल े नाही.
munotes.in
Page 157
उ र आधुिनकवाद आिण इितहास
157 उ र आध ुिनकता ही आता यावसाियक इितहासकारा ंम ये एक िविश अ पस ं याक गात
मानली जातो , यांपैक बह त ेकजण इितहासाब लचा याचा ि कोन बदल यास तयार
नाहीत . कारण या ंना यातील िस ा ंत या ं या आकलना या आिण ऐितहािसक
चौकशी या अन ुभवा या िव वाटतात . उ र-आधुिनकतावादान े प ीकरण या या
आिण ानरचनावादा या सम या ंब ल चचा केली आह े. वण ना या मया दा इत या प पण े
उघड क े याब ल काही उ र आध ुिनकतावा ा ंना ेय देतात. इ हा स या ंनी सा िदली
क १९७० आिण १९८० या दशकातील ऐितहािसक ल ेखनाच े वैिश ्य असल े या
आिथ क िन यवादाचा नाश कर यात उ रआध ुिनकतावादी मह वप ूण होते.
तुमची गती तपासा :
१) उ र आध ुिनकतावादा या व ैिश ्यांची चचा करा
२) इितहासासमोरील उ र आध ुिनकतावादाच े आ हान तपासा
९.५ उ र आध ुिनक इितहासल ेखना या म ुख संक पना
सव थम उ र आध ुिनकता हणज े काय ह े समज ून घ ेतले पािहज े. उ र-
आधुिनकतावादाची अन ेक प े आहेतपरंतु सव साधारणपण ेव तुिन स य अि त वात नाही
आिण कोण याही व त ुिन अथा ने वा तव समज ून घेणे मोठ्या माणात अश य आहे. तर
उ र आध ुिनक इितहासल ेखनाची म यवत मत े काय आह ेत ते पाह या . इितहासल ेखन
हणज े इितहासाचा अथ कसा लावला जातो याचा अ यास . उ र-आधुिनकतावादाच ेमूळ
मत असा आह े क भ ूतकाळात न ेमके काय घडल े हे जाण ून घेणे अश य आह े. उ र-
आधुिनक इितहासकार िवश ेषत: अनेक स य े अि त वात अस याच े ितपादन करतात
आिण त े िश ती या यि िन व पावर जोर द ेतात.उदाहरणाथ अमे रकन ा ंती या .
उ रआध ुिनक इितहासकारा ं या मत े जास ाकवादाम ुळे याची स ु वात झाली असावी .
पण ह े वग संघषा मुळे िकंवा अंतिन िहत धािम क आव ेशामुळे िकंवा इतर अन ेक कारणा ंमुळे
सु झाल े असाव े. हे िनि तपण े जाणून घेणे खूपच अश य आह े. सुलीिवयान हणतात क
आधुिनको र इितहासल ेखन रचनावाद हण ून ओळख या जाणा या दुस या
इितहासशा ीय ि कोनाशी जवळ ून संबंिधत आह े िकंवा अन ेकदा स ंरेिखत आह े.
संरचनावाद हे प कर याचा य न करतो क इितहास हा अ ाहम िल ंकन या म ु
घोषण ेसार या मह वा या य या ग ंभीरिनणा यक क ृत मुळे उलगडत नाहीतर यापक ,
अ यािधक सामािजक , आिथ क आिण राजक य हालचाली िक ंवा स ंरचनांमुळे घडतो .
अॅडॉ फ िहटलर स ेवर आला कारण तो वैयि क र या क र माई होता हण ून न ह े तर
जम न लोका ंमधील सामािजक वातावरण अशा न े यासाठी यो य होत े हणून.
१०.६ सारांश
पो टमॉडिन झम (उ र आध ुिनकतावाद )ही एक यापक चळवळ आह े. २० या शतका या
म यापास ून ते उ राधा त इितहास , त व ान , कला आिण वा तुकला या ंम ये िवकिसत
झाली आिण आध ुिनकतावादापास ून दूर जा याच े िच हा ंिकत क ेले. आधुिनकता आिण या
काळातील व ृ चे अनुसरण करणा या ऐितहािसक य ुगाचे वण न कर यासाठी हा श द
सामा यतः लाग ू केला जातो . पो टमॉडन िवचारव ंत वार ंवार ानाच े दावे आिण म ू य munotes.in
Page 158
इितहासाच े त व ान
158 णाल च े सामािजक -कंिडशन हण ून वण न करतात . ते यांना राजक य , ऐितहािसक िक ंवा
सां कृितक वचन आिण पदान ु मांचे उ पादन मानतात . हे िवचारव ंत सहसा व ैयि क
आिण आ याि मक गरजा सामािजक प रि थती स ुधा न आिण अिधक वाही वचना ंचा
अवल ंब क न उ म कार े पूण के या जातात अस े मानतात , आधुिनकतावादा या
िव , जो जा तीत जा त गती कर यावर उ च माणात भर द ेतो आिण ज े
सव साधारणपण े व त ुिन स या ं या चाराला आदश व प मानतात . १९८० आिण
१९९० या दशकात पो टमॉडन ि कोना ंना लोकि यता िमळाली आ िण इितहास ,
सां कृितक अ यास , िव ान , अथ शा , भाषाशा , थाप य , ीवादी िस ा ंत आिण
सािहि यक टीका यासह िविवध श ै िणक आिण स ै ांितक िवषया ंम ये ते वीकारल े गेले.
१०.७
१) तु ही अ यासल े या मा स वादी न ंतर या स ंक पना आिण ि कोनांचे परी ण करा .
२) उ र आध ुिनकता आिण इितहास या ं यातील स ंबंधांची चचा करा.
१०.८ संदभ
१) काया ियलमाझ , पो टमो डिन अॅ ोच टू द िडिस लीन ऑफ िह ी , कोकाली
युिन हिस टी सोिसयाल िबिलमलर एि टट ्यूस डग सी (१४) २००७ .
२) जेनिक स , के. (१९९१), री-िथंिकंग िह ी , टल ेज: लंडन.
३) िवंडशटल , के. (२००२ ), अि िटक ऑफ पो टमॉडन टन ,इन . एडवड वांग,
आिण जी . इगस (एडी.), रो तर ेस, नेवयोक
४) झागोरीन , (१९९७ ), िह टो रओ ािफ अ ंड पो टमोडिन झम, टल ेज
५) ो टेश अन (१९२३ ) , ि नथॉट , लंडन य ुिनविस टी,
munotes.in
Page 159
159 ११
पौवा यवादी इितहासल ेखन
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ पौवा यवादी इितहासल ेखन
११.३ पौवा यवादाची पा भूमी
११.४ पौवा यवादी इितहासल ेखनाची उि े
११.५ पौवा यवादी इितहासल ेखन करणार े इितहासकार
११.६ सारांश/मू यमापन
११.७
११.८ संदभ
११.० उि े
पौवा यवादी इितहासल ेखनाचा आढावा घेणे.
पौवा यवादी इितहासल ेखनाची उि े अ यासण े.
पौवा यवादी इितहासल ेखन करणा या इितहासकारा ंचा अ यास करणे.
११ .१ तावना
ाचीन काळापास ून भारतात िविवध सािह याची रचना झाली. काही माणात हे सािह य
जरी धािम क असल े तरी यामध ून आप याला ाचीन इितहासाची मािहती िमळत े. इितहास
- पुराण, फारसी इितहासल ेखन परंपरा, अखबारात तसेच बखर लेखन परंपरा ा
भारतात अि त वात हो या. आधुिनक भारतात इितहासल ेखनाची सुरवात व िवकास हा
िविवध इितहासकारा ं या िविवध वैचा रक ि कोनात ून झाला. इितहासकारा ंचा बघ याचा व
वाच याचा ि कोन हा या या इितहासिवषयक आकलनावर भाव टाकत असतो .
यामुळेच ऐितहािसक घटना ंची कारणमीमा ंसा करता ंना इितहासकारा ंचा ऐितहािसक
ि कोन अितशय मह वाचा ठरतो.
आधुिनक भारताचा अ यास करता ंना थूलमानान े तीन मु य परंपरा िकं हा वाह िदसून
येतात. याम य े वासाहितक इितहासल ेखन परंपरा, रा वादी इितहासल ेखन परंपरा व
मा स वादी इितहासल ेखन परंपरा यांचा समाव ेश होतो.वसाहितक इितहासल ेखनात munotes.in
Page 160
इितहासाच े त व ान
160 पौवा यवादी इितहासल ेखन, सा ा यवादी इितहासल ेखन व क ि ज इितहासल ेखनाची
समाव ेश होतो.
११ .२ पौवा यवादी इितहासल ेखन
Orientalism या श दाला ा यिवचारवाद िकं हा पौवा यवाद हा पया यी श द वापरला
जातो. Orient हणज े ‘पूव कडील जग’ पूव कडील िकं हा पौवा य जागिवषयीचा िवचार
अथवा ि कोन असे पौव यवादाच े प ीकरण करता येईल. ाचीन काळापास ून पौव य
जगािवषयी हणज ेच पूव कडील देशाब ल पाि मा य जगात कमालीच े कुतूहल िकं हा
आकष ण होते. म यय ुगात अरबांनी चालवल ेला यापार हा पा यात व पौव य जगाला
जोडणारा दुवा ठरला. पुढे धम यु ा या कालावधीत पा यात जगाला पौव य जगाची
अिधक मािहती झाली. आिशयात वासक न येणा या माक पोलो सार या पा यात
वाशा ंचे वास वण ने िख ी िमशनरी यां याकड ून युरोपात पूव कडील देशांब ल थोडी फार
मािहती िमळत असे. पुढे या देशात यापारासाठी आले या पा यात यापा या ंना या
देशाची भौगोिलक , राजक य , सामािजक , सां कृितक गो ची मािहती क न घे याची
आव य यता वाटू लागली . यामध ूनच पौवा यवादाचा िकं हा पौवा यिव ा अ यासाचा
उगम झाला. पौवा यवादाची संक पना कशी उदयास आली आिण याम य े काय अपेि त
आहे, याचे िचिक सक प ीकरण डॉ. एडवड सैद यांनी आप या ‘Orientation ’ ंथात
केले 'Orientation can be discussed and analysed as the corporate institution
for dealing with the orient ' अशी ते ओ रए ंटलीझमची या या करतात . ( कोठेकर
शांता, इितहास : तं व त व ान , पृ. . १८८)
अठरा या शतका या म यावर भारतात ई ट इंिडया कंपनीची स ा थापन झा यान ंतर
भारतािवषयी िनमा ण झाले या कुतूहलान े व िज ेसेने े रत झाले या िव ाना ंनी ाचीन
भारता या इितहासा या व सं कृती या संशोधनाचा नवीन वाह सु केला. व यातूनच
Indology िह िवचारधारा उदयास आली .
आपली गती तपासा .
१) पौवा यवादी इितहासल ेखन िह संक पना प करा?
११ .३ पौवा यवादाची पा भूमी
पॊवा यवादी ि कोनात ून भारताबाबतचा िवचार व अ यास अठरा या शतकात सु झाला.
ाचीन भारतात मोठ्या माणावर वांङमय िनिम ती झालेली होती. परंतु ाचीन भारताचा
सवा गीण प रचय क न देणारे इितहास ंथ मा उपल ध न हत े. सुरवाती या काळात
धम सारासाठी आले या ि न िमशनरी व यापारासाठी आलेले यापारी यांना भारता या
ानाची आव य यता भासायची . ाचीन भारतीय सं कृतीचा शोध घे याचा ारंिभक
य न हा ीरामप ूर येथील ि ती िमशन या ंनी केला. कुठ याही देशातील लोकांिवषयी
जर जाणून घेयाचे असेल तर यां या भाषेचे ान असण े आव य य असत े. भारतातील
ाचीन सािह य हे सं कृत भाषेत रचले गेले अस याम ुळे या ंथांचा अ यास तसेच यांचे munotes.in
Page 161
पौवा यवादी इितहासल ेखन
161 भाषांतर कर यासाठी पौवा यवादी िव ाना ंनी सं कृतचा अ यास केला. धमा चा चार
कर यासाठी थािनक भाषेचे ान आव य य होते. हणूनच ीरामप ूर येथील ि ती
िमशन या ंनी भारताती ल थािनक भाषेचा अ यास केला. व पुढे अठरा या शतकात
बंगालम य े ई ट इंिडया कंपनीची थापना झा यान ंतर ाचीन भारता या अ यासाला
चालना िमळाली .
आपली गती तपासा .
१) पौवा यवादी इितहासल ेखनाची पृ भूमी सांगा?
११ .४ पौवा यवादी इितहासल ेखनाची उि े
भारतात ई ट इंिडया कंपनीची थापना झा यान ंतर भारता या इितहासाच े ान कंपनी या
अिधका या ंना आव य य वाटल े. यामध ूनच ई ट इंिडया कंपनी या अिधका या ंनी
भारता या इितहासाच े अ ययन कर यास सुरवात केली व आधुिनक भारतीय
इितहासल ेखनाची सुरवात अठरा या शतका या उ ाधा रतात झाली. ाचीन भारताचा
इितहास आिण सं कृती ब ल िज ासा आिण आकष ण असल ेला पौवा यवादी
इितहासल ेखन हा आधुिनक भारतीय इितहासल ेखनाचा पिहला वाह आहे. पौवा यवादी
िव ाना ंनी भारतािवषयी िचिक सक अ यास क न गतकाळा या इितहासाची पुर चना करणे
हे आपल े उि े ठेवले.
१) धम सार हा ाचीन भारतीय सं कृतीचा अ यास कर यामाग े ि ती िमशन या ंचे
मह वाच े उि ्ये होते. ाचीन भारताचा इितहास व सं कृतीचा शोध घे याचा ारंिभक
य न हा ि ती िमशा यानीच केला. यासाठी यांनी सं कृत भाषा व धम ंथ यांचा
अ यास केला. तसेच अनेक िहंदू धम ंथाचे इं जी भाषेत अनुवाद िह केले. या सव
य ना ंमुळे ाचीन भारतीय िव े या अ यासाला सुरवात झाली.
२) या देशात रा य करायच े आहे, तेथील इितहास , सं कृती, धम , लोकजीवन
यािवषयी िनमा ण झाले या िज ेसे मधून ाचीन भारताचा शोध घे यासाठी इितहास
संशोधन व लेखनाच े उि े समोर ठेव यात आले.
३) भारतीय समजावर रा य कर यासाठी येथील समाज यव था , ढी, नीितम ू ये,
सािह य , शासन प ती याचे ान अस यास येथे नवीन कायद े करणे सोपे होईल,
तसेच कंपनीला थािनक लोकांचा िवरोध होणार नाही. तसेच िति त वगा चा िव ास
संपादन होऊन यां याशी संपक कायम राहील . हा ि कोन डो यासमोर ठेवून
इं जांनी शासन सुरळीत चालव यासाठी भारताचा इितहास व सं कृतीचा अ यास
केला.
४) इं ज अिधकारी व िव ाना ंना रा य चालव यासाठी , शासनासाठी थािनक लोकांवर
अवल ंवून राहाव े लागे. हणून भारतीय भाषेचे िवशेष क न सं कृत व फारशी भाषेचे
अ ययन व भारतीय सामािजक , आिथ क, राजक य व शासक य यव थ ेचा
अ यास हा अिनवा य होता. िह भूिमका भारता या इितहासा या अ यासाला पूरक
ठरली. munotes.in
Page 162
इितहासाच े त व ान
162 ५) पा यात िवचारव ंत, अिधकारी , िव ान यांचा भारतीय लोकांशी संपक आ यान ंतर
यांनी ाचीन भारतीय इितहास व सं कृतीची ओळख क न घे याचा य न केला. या
सं कृतीचा अ यास करता ंना ते भािवत झाले. यामुळेच शा ीय प तीन े या
सं कृती या इितहास लेखांची गरज यांना भासली व ते उि े डो यासमोर ठेवून ते
ाचीन भारताचा अ यास क लागल े. या सव अ यासका ंना ‘ओ रय ंटिल ट ’ हणून
ओळखल े गेले.
आपली गती तपासा .
१) पौवा यवादी इितहासल ेखनाची उि े सांगा?
११.५ पौवा यवादी इितहासल ेखन करणारे इितहासकार
पौवा यवादी इितहासल ेखन साधारणपण े इ.स. १७७० पासून सि य झा याच े िदसून येते.
या काळात ि िटश अिधका या ंनी सं कृत व फारशी भाषेचा अ यास सु केला. यासाठी
वॉरेन हेि टं ज याने १७८१ म ये कलक ा मदरसा तर जॉननाथ डंकन याने १७९१ म ये
सं कृत महािव ालय सु केले. तसेच लंडन येथील रॉयल एिशयािटक सोसाटी या धत वर
‘एिशयािटक सोसायटी ऑफ बंगाल’ची थापना केली. पौवा यवादी इितहासल ेखनाचा
अ यास करणार े इितहासल ेखक पुढील ामण े होते :
१) सर िव यम जो स :
ाचीन भारतीय सं कृती या पुन जीवना चे खंदे पुर कत आिण भारतातील ा यिव ेचे
जनक अस याचा मान सर िव यम जो स यांचा आहे. इ. स. १७८३ म ये कलक ा या
यायालयाच े पिहल े यायाधीश हणून यांची िनयु झाली. यांनी कािलदासाच े
शाकु तलम , जयदेव कवीच े गीत गोिवंद, आिण मनु मृती या ंथाचा हा अनुवाद िलहला .
ाचीन भारतीय इितहासाचा अ यास व रचना कर यास सं कृत भाषेचा अ यास करणे
अग याच े आहे असे ामािणक मत िव यम जो स यांनी मांडले. भारतीय सं कृती िह
संप नशील आहे, मा ितची सलग मािहती उपल ध नस यान े ाचीन सािह या या
अ ययनात ून ती उभी करावी लागेल असे जो स यांचे मत होते. िव यम जो स यांनी
सं कृत, फारशी आिण ाचीन युरोिपयन भाष चा अ यास क न यामधील स य
दाखव ून िदले व याआधार े या सव भाषांचे ाचीनकाळी एकाच उगम थान असाव े असा
िस ांत मांडला. याला ‘जो सचा समान भाषा जननी िस ांत’ हणतात .िव यम जो स
यांनी ीक इितहास आिण ाचीन भारतीय वाङमय यांचा तौलिनक अ यास क न चं गु
मौय यांचा काळ इ.स. पूव ३२५ िनि त केला. यामुळे भारतीय इितहासाची कालिनि ता
करणे सोपे झाले.
२) जे स ि स े स :
जे स ि से स हा ई ट इंिडया कंपनी या टाकसाळीत अिधकारी हणून िनयु होता.
जे स ि से स याने ाचीन ाि िलपीतील अ रा ंचा अथ लाव याचा यश वी य त
केला. याम ुळे अशोक व बौ काळातील मािहती िमळाली . ि से स याने तंभ, शीला व munotes.in
Page 163
पौवा यवादी इितहासल ेखन
163 िभंतीवरील कोरल ेले लेख गोळा क न याचा अथ लावून ाचीन भारतीय इितहासावर
लेखन केले. याने ा ी व खरो ी िलपीच े वाचन केले तसेच अलाहाबाद , िद ली ,
िगरनार इ. िठकाण या िशलाल ेखांचे वाचन क न गु राजा समु गु यािवषयी मह वाची
मािहती गोळा केली.
३) हेनरी कोल ुक :
पौवा यवादी व ाचीन भारतीय वाङमयाचा शंसक हणून कोल ुकला ओळखल े जाते. तो
सं कृतचा गाढा अ यासक होता व िहंदू सं कृती त व ानान े तो भािवत झाला होता.
याने िव ान े राचे िमता र आिण जीमूत वहना या ‘दायभाग ’ या िहंदू कायद ेिवषयक
ंथाचे इं जी म ये भाषांतर केले. वेदांचा अ यास क न याने वेदकालीन समाजाच े वण न
केले. याने जैन व बौ धमा वर वत ं ंथ िलहल े. व ाचीन भारता या इितहासातील
मह वा या घटना ंचा कालान ु म िनि त कर याचा य न केला. Lilavati, Beejganeet,
Digest of Hindu Law, H indu Philosophy हे याचे काही मह वाच े ंथ होते.
कोल ुक यां या सं कृत भाषे या गाढ्या अ यासाम ुळे यांना ‘सं कृतचा युरोपमधील
पिहला महान िव ान ’ हणून ओळखल े जाते.
४) िविलअम रॉबट सन :
िविलअम रॉबट सन हा सर िविलअम जो सचा समकालीन ि िटश िव ान होता. याने
भारतीय सं कृतीचे मोठेपणा मा य क न िह सं कृती पुराणमतावादी अस याच े हटल े.
भारतीय सं कृती िह उ च दजा ची असून ितचे जतन व जोपासना करणे आव य य आहे
असा स ला यांनी इं ज शासका ंना िदला. याने भारतीय सं कृती व ीक सं कृती यांचा
तौलिनक अ यास क न भारतीय सं कृती िह े आहे असे मत मांडले. रॉबट सन याने
भगवदगीता व शाकुंतल या ंथाचा इं जी म ये अनुवाद केला.
५) होरेस िव सन :
१८०८ म ये भारतात आलेला होरेस िव सन हा यवसायान े डॉ टर होता. िविलअम
जो स पासून याने ेरणा घेऊन याने ाचीन सं कृत वाङमयाचा अ यास केला. याने
मेघदूताचा इं जीम य े अनुवाद केला. क हण या राजतरा ंगणी वर भा य करत का मीर या
इितहासाचा कालान ु म िनि त केला, िव णू पुराणावर संशोधन केले, भारतीय
नाणकशा ावर संशोधनपर लेख िलहल े. याचे सवा त मह वाच े योगदान इं जी - सं कृत
श दकोशाची िनिम ती होय. जे स िमलन े िलहल े या भारतीय इितहासातील खोडसाळ व
प पाती िवधाना ंवर याने आ ेप घेतला.
६) अले सा डर किनंगहॅम :
पुरात वा या साहा यान े भारतीय सं कृतीचा अ यास करणा या े संशोधकात
किनंगहॅमचे योगदान मोठे आहे. किनंगहॅम यांनी सारनाथ , संकसा आिण सांची येथे
पुरात वीय उ खनन केले. पुराताि वय अवशेषां या आधारावर बौ धमा चा इितहास यांनी
आप या ‘The Bhilsa Topes’ या ंथातून मांडला. तसेच यांनी ाचीन भारतातील munotes.in
Page 164
इितहासाच े त व ान
164 ऐितहािसक थळा ंची भौगोिल क मािहती देणारा ंथ ‘Ancient Geography of India’
कािशत केला. त िशला , ाव ती , कोशंबी, वैशाली आिण नालंदा इ. ाचीन थळा ंचे
थान िनि त कर याच े ेय किनंगहॅम यांना जाते. किनंगहॅम यां या पुरात वीय संशोधन
ानाम ुळे Archaeological survey of I ndia या सं थेचे पिहल े संचालक हणून यांची
१७८१ म ये िनयु झाली. Coins of Ashoka, Inscriptions of Ashoka, Stupa of
Barhut हे यांचे िस िलखाण होय.
७) फेि च मॅ समु लर :
मॅ समु लर हे ऑ सफड िव पीठात तौलिनक त व ानाच े अ यापक होते. सं कृतचे
यांना चांगले ान होते यांनी पौवा य जगाचा तौलिनक अ यास केला. पूव कडील सुमारे
५० धािम क ंथांचा याने इंगजीत अनुवाद केला जो The Sacred Books of the East
या नावान े िस आहे. आय हे बाहे न भारतात आले हा िस ांत यांनी उचलून धरला .
यांची ेरणा घेऊन अनेक जम न अ यासक ाचीन भारतीय िव े या अ यासाकड े वळाल े.
आपली गती तपासा .
१) पौव यवादी इितहासाच े लेखन करणा या इितहासकारा ंचा आढावा या ?
११ .६ सारांश/ मू यमापन
पौवा य जगािवषयी या आकष णाने आिण कुतुहलाम ुळे े रत िव ानां या संशोधनाम ुळे
ब याच माणात अ ात असल े या भारतीय इितहासाचा आिण सं कृती या अ यासाला
गती िमळाली . लंडन येथील रॊयल सोसायटी या धत वर भारतात संशोधन सं था सु
क न शा ीय संशोधनाला सं था मक आधार िदला. ाचीन भारतीय सािह याच े
इंगजीम य े भाषांतर झा यान े युरोिपयन जगाला भारताचा न यान े प रचय झाला.
पौव यवादी इितहासा या संशोधनाम ुळे ा ी, खरो ी यासार या िलप चा उलगडा होऊन
ाचीन भारता या इितहासात नवे ार उघडे झाले. तसेच या अ यासका ंनी कालगणन ेचे
शा िवकिसत के याने ऐितहािसक घटना ंची मांडणी करणे श य झाले. पुरात वीय
शोधांमुळे ाचीन इमारती , तूप, गुहािश प , िच कला यामधील ाचीन इितहासाची
संप नता जगाप ुढे आली . पौव यवादी इितहासा या संशोधनाम ुळे भारतीय अ यासका ंना
आपला इितहास , सािह य , सं कृती यांचा अ यास कर याची ेरणा िमळाली . यामुळे
अनेक भारतीय संशोधक ा यिव ा अ ययनाकड े वळाल े.
पौव यवादी इितहासल ेखनाच े जसे काही लाभदायक गो ी हो या त याच काही नकारा मक
गो ी देखील घडून आ या . उदा. वैिदक सं कृती िह आया ची सं कृती आहे व आय लोक
बाहे न भारतात आले हा िस ांत, ओ र टोटल वर भारताचा भाव होता, यूटन या
िस ांताची बीजे वैिदक सािह यात आढळतात अशी िवधान े कर यात आली परंतु हे िस
कर यासाठी भ कम पुरावे िदले गेले नाही.
munotes.in
Page 165
पौवा यवादी इितहासल ेखन
165 ११ .७
१) पौवा यवादी इितहासल ेखन हणज े काय हे सांगून याची उि े प करा ?
२) पौवा यवादी इितहासल ेखनची पा भूमी सांगून पौवा यवादी इितहासकारा ंचा आढावा
या?
११.८ संदभ
१) देव भाकर , इितहासशा : संशोधन , अ यापन आिण लेखन परंपरा, ेनटॉिनक
काशन , नािशक , २००७
२) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान, ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई ीिनवास , इितहास लेखनशा , िव ा बुक पि लशर , औरंगाबाद ,
२०११
४) वा बूरकर जा व ंदी (संपादक ), इितहासातील नवे वाह, डायम ंड पि लक ेशन, पुणे,
२०१४
५) इितहास लेखन मीमांसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवा य गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहासल ेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
७) इितहास लेखनपर ंपरा ( टडी मटे रयल) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
8) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
9) Sha ikhali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978
munotes.in
Page 166
166 १२
सा ा यवादी इितहासल ेखन
घटक रचना
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ सा ा यवादी इितहासल ेखनाच े उि े
१२.३ सा यावादी इितहासल ेखनातील िविवध वाह
१२.४ सा यावा दी ि कोत ून िलखाण करणार े इितहासकार
१२.५ सा ा यवादी इितहासल ेखनाच े वैिश ्ये व प रणाम
१२.६
१२.७ संदभ
१२.० उि े
सा ा यवादी इितहासल ेखनाचा अ यास करणे.
सा यावादी इितहासल ेखनातील िविवध वाह अ यासण े.
सा यावादी इितहासकारा ंचा आढावा घेणे.
१२.१ तावना
१८ - १९ या शतकात युरोिपयन राजवटी आिशयात ि थर झा यान ंतर सा ा यवादी
ि कोनात ून इितहासाचा अ यास सु झाला. अठरा या शतका या अखेरीस भारता या
बह तांश भागात ई ट इंिडया कंपनीची स ा भारतात थापन झा याम ुळे इितहा सलेखनाचा
पौरा यवादी ि कोन मागे पडला व ि िटश िहतस ंबधांना पूरक इितहास लेखनाची गरज
ि िटश रा यक या ना वाटू लागली , यामध ूनच भारतात सा ा यवादी इितहास लेखन
परंपरा िनमा ण झाली. श ा या बळावर भारतात दीघ कालीन स ा िटकून ठेवणे अवघड
आहे याची जाणीव ि िटशा ंना अस यान े भारतावरील इं जां या स ेला तािक क आधार
देणे यांना गरजेचे वाटल े. यामध ूनच इं जांना भारतीया ं या तुलनेने े ठरवत भारतीया ंवर
स ा गाजव याचा नैितक अिधकार अस याच े यांनी सांिगतल े व सा ा यवादाच े समथ न
केले. या यित र संपूण भारतावर राजक य िनयं ण िमळव यासाठी बुि वंत, इितहास
अ यासक , शासका ंनी इितहासल ेखना या मा यमात ून ताि वक आधार िनमा ण केला व
सा ा यवादी इितहासल ेखनाचा पाया मजबूत केला.
munotes.in
Page 167
पौवा यवादी इितहासल ेखन
167 १२.२ सा ा यवादी इितहासल ेखनाच े उि े
जेरोमी ब थेमचा उपयु वाद, इ ह जेिलक स अथा त शुभवत मानवादी ि ती
धम सं दायाचा भाव , चा स डािव न या उ ा ंती या िस ांतावर आधा रत सामािजक
डािव नवाद आिण गौरवण या ं या े वा या वंशवादी िस ांत अशा िविवध वैचा रक
ि कोनामध ून इं जां या भारतावरी ल स ेला ताि वक आकार आला . सा यवादाचा हा
ताि वक आधार पाच गृहीतका ंवर आधा रत होता.
१) भारतीय सं कृती, समाज हा मागासल ेला, अ गत व हीन दजा चा आहे हे दाखवण े.
२) बौि क , शा ीय व भौितक गतीम ुळे ि िटशा ंचे शासनह े गत आहे हे दाखवण े.
३) भारतीय लोकांम ये यूनगंडाची भावना िनमा ण करणे.
४) भारतीय समाज हा दुबळा व मागासल ेला अस यान े तो वशासनास लायक नाही असे
दश वणे.
५) ि िटश शासन भारतात कायम व पी रािहली पािहज े यासाठी सव ते य त करणे.
अशा कार या गृहीतका ं या आधार े भारतीया ंना इंगजां या तुलनेने किन ठरवून,
इंगजां या े वा या आधारावर यां या भारतावरील स ेला नैितक अिध ान दे याचे
काय सा यावादी इितहासल ेखकांनी केले.
आपली गती तपासा .
१) सा ा यवादी इितहासल ेखाचे उि े सांगा ?
१२.३ सा यावादी इितहासल ेखनातील िविवध वाह
अठरा या शतका या अखेरपय त ई ट इंिडया कंपनीचीस ा भारतात ढमल झालेली
होती. १८५७ चा उठाव दडपून टाक यान ंतर हा सा यवाद आणखीनच क र झाला.
ि िटशा ंनी वेगवेग या काळात वेगवेग या सा यावादी ि कोनात ून भारतीय इितहासाच े
िलखाण केले, ते पुढील माण े :
१) पिहला वाह हा जे स िमल व या या उपयु वादी धोरणा ंचा पुर कार कर या या
इितहास लेखकांचा होता. भारतीय समाज पूण पणे बदलायचा झा यास यावर
‘उपकारक ’ ह कूमशाही शासनाची गरज आहे. यासाठी कायदा व भ कम शासन
हेच यो य माग आहे, असे या वाहाच े मत होते.
२) दुसरा वाह हा भारतीया ं या ब ल अनुकूल ि कोन ठेवून िलखाण करणा या
इितहासकारा ंचा होता. याम य े सर िव यम जो स , लॉड किनगह ॅम, टॉमस मुनरो,
मा कम व माऊंट तुवट एि फ टन यांचा होता. या सव इितहासकारा ंना भारतीय
समाजरचना , सं कृती, भारतीय जीवन प ती यािवषयी आदरय ु सहानभ ूती होती.
यामुळे ते याच ि कोनात ून प रवत न कर याचा आ ह करीत . munotes.in
Page 168
इितहासाच े त व ान
168 ३) सर जॉन शोअर व ँड डफ यासारख े इितहास लेखक धम चळवळी अथवा िमशनरी
ि कोनात ून भारतीय इितहासाच े लेखन करतात . हे शासक य अिधकारी िश ण व
धम सारा या मा यमात ून शासनाकड े पाहतात . यांना ि िटशा ंची स ा िह ई री
संकेत व परमे राची इ छा वाटते. यामुळे यांना भारतीया ं या प रवत नासाठी धमा तर
हा एकाच माग िदसतो .
४) चोथा वाह हा आ ेड लॉयल , हेनरी मेन व िव यम हंटर यासारख े िव ान पूव व
पि म िवचारसरणीचा सय ग भारतात पाहतात . याच भूिमकेतून यांनी भारतातील
आचार - िवचार , सं थांचा मोठ्या आ मीयत ेने अ यास केला.
५) आधुिनक प तीन े व व तुिन ि कोनात ून अ यास करणा या िव ाना ंचा गट हा
पाच या वाहा म ये मोडतो. याम य े पी. ई. रॉबट् स, पस हल ि पयर , सी. एच.
िफिल स , हॉ डेन फाब र, बॉल हाचेत व इतर राँके प तीन े साधनसाम ु ीचा सखोल
तपासणी क न यावर आधा रत व तुिन इितहास लेखनाचा आ ह करतात .
आपली गती तपासा .
१) सा ा यवादी इितहासल ेखनातील िविवध वाहांचा आढावा या ?
१२.४ सा यावादी ि कोत ून िलखाण करणार े इितहासकार
सा ा यवादी ि कोनात ून िलखाण करणा या इितहासकारा ंम ये खालील इितहासकारा ंचा
समाव ेश होता.
१) जे स िमल
जे स िमल हा सा ा यवादी इितहास लेखनाचा जनक मानलाजातो . या भारत देशाचा
इितहास याने िलहला या देशाला याने कधीही भेट िदली न हती .लंडन म ये ई ट इंिडया
कंपनीम य े प यवहार तपासनीस हणून काम करणा या जे स िमल याने ई ट इंिडया
कंपनीची कागदप े, भारताशी झालेला प यवहार व ि टन म ये झालेले भारतीया ंिवषयीच े
लेखन यांचा अ यास क न जे स िमल याने 'History of British India' हा ंथ १८१८
म ये िलह न कािशतक ेला. या ंथाने फार मोठा वाद िनमा ण केला पण या ंथाचा भावही
चंड होता.
जे स िमलच े िलखाण हे पूव ह दूिषत होते. याने भारता या इितहासाच े िवभाजन िहंदू
काळ, मुि लम काळ व ि िटश काळ अशा धािम क आधारावर केले. तसेच ‘िहंदू सं कृती
पे ा मुसलमाना ंची सं कृती िह े दजा ची आहे’ अशी दुही िनमा ण करणारी िवधान े क न
भारता या जमातवादी इितहास लेखनाला सुरवात केली. जे स िमल याने ाचीन भारतीय
समाजाच े व प, शासन प ती , चालीरीती , पुराण ंथ इ. ब ल तु छतेने िलहल े.
म यय ुगीन परंपरा, सनातनी वृ ी, ढी था, धम स ेचा भाव या संदभा त याने
भारता या मागासल ेपणावर टीका केली. भारतामधील ि िटश रा यक या ना व
अिधका या ंना जसा भारत िदसला तसा या ंनी तो कागदप ा ंमधून न दवला . तसाच भारत हा
जे स िमल याला िदसला , व याच आधारावर जे स िमल याने आपली इितहासिवषयक munotes.in
Page 169
पौवा यवादी इितहासल ेखन
169 मते न दवली , यामुळे याचे संपूण िलखाण हे पूव ह दूिषत होते. जे स िमल याचे िलखाण
एकांगी, पूव ह दूिषत, वंशवादी , भारतीया ंना सव च बाबतीत हीन लेखणार े असल े तरी
त कालीन अिधका या ंसाठी याचे िलखाण हे माग दश क ठरले. िमल याच लेखनाचा
आधारघ ेऊन नंतर या इितहासकारा ंनी भारता संबधीच े िलखाण केले.
२) माऊंट टुअट एि फ टन :
माऊंट टुअट एि फ टन याने सम वयवादी ि कोनात ून भारताचा इितहास िलहला .
एि फ टन याने ई ट इंिडया कंपनीचा अिधकारी व मुंबई ांताचा ग हन र हणून काम केले
होते. य भारतात काम क न िमळाल ेला अनुभव आिण पौव यवादी इितहासकारा ं या
ंथांचा अ यास के यामुळे जे स िमल या मताशी एि फ टनच े मतभेद होते. िमलच े
िलखाण हे व तुिन नसून याने भारताचा इितहास िलहताना यो य मू यमापन केले नाही,
अशी टीका एि फ टनन े केली.
१८४१ म ये एि फ टनन े 'History of Hindu and Muhammadan India' हा ंथ
किशत केला. या ंथात राजक य इितहासाप े ा सां कृितक बाब व र अिधक भर िदला.
एि फ टनची कालगणना , शासन यव थ े ब ल मािहती , धम , सािह य , त व ान ,
परदेशी, सागरी यापार इ. ची मािहती िह या या लेखनाची वैिश ्ये आहे. या या मृ यू
नंतर १८५७ म ये याचा 'The Rise of the British power in the East ' हा ंथ
िस झाला. या या मते, “इितहासाच े लेखन करत असता ंना या देशावर रा य
करायच े आहे यांना समजून घेतेले पािहज े " भारताचा इितहास िलहत असता ंना
एि फ टन याने उदारमतवादी ीन े जरी बाळगळला असला तरी भारतावर ि िटश
शासनाची आव य यता अस याच े ितपा दन याने केले.
३) ँट डफ :
ँट डफ याचे संपूण नाव जे स किनगह ॅम ँट डफ असे होते. सुरवातीस ई ट इंिडया
कंपनी या सै यात सैिनक नंतर कंपनी या ल करातील क ान , पुढे सातारा छ पती
तापिस ंह या दरबारातील वक ल व नंतर साता याचा पिहला कले टर हणून याने काम
पिहल े. साता यातील मु मात यास मराठा इितहास लेखनाचा िवचार सुचला व यानंतर
यास माऊंट एि फ टन याने ो साहन िदले. डफ याने ' History of Maratha’s ' हा
ंथ िलहला . या ंथासाठी याने मराठी , सं कृत, फारसी कागदप े व अ य साधना ंचा
अ यास केला. ँट डफ याने “या ंथात भौगोिलक प रि थती , सामािजक , राजक य ,
त कालीन प रि थती , छ पती िशवाजी महाराजा ंचे काय , मोिहमा इ. उ लेख केला.
डफ या लेखनाम ुळे मराठ्यां या हालचाली , मोिहमा ंची सिव तर अशी मािहती थमच
पा यात अ यासका ंसाठी उपल ध झाली.
४) िव यम हंटर :
एकोिणसा या शतका या शेवटी सा ा यवादी लेखकांत िव यम हंटर याचे मह वाच े थान
आहे. 'History of British India' या ंथात याने ि िटशा ंनी गती या जोरावर
भारतावर िवजय िमळवला . भारतावरील अिधकार हा इं लडचा रा ीय िवजय आहे, असे munotes.in
Page 170
इितहासाच े त व ान
170 हटल े आहे. 'Rulers of India' या ंथात अ ावीस भारतातील ि िटश अिधका या ंची
धडाडी , प र म , मु स ेिगरी, शासन कौश य इ. िविवध गुणांची शंसा केली आहे.
'The Annals of rural Bengal' या ंथात बंगाल मधील अनाचार , व अनाग दी या
कारभाराम ुळे सामा य लोक त होते. ि िटशा ंनीच तेथे काय ाच े रा य आणून सु यव था
घडवून आण याच े मत मांडले. ‘The Indian Musalaman ’ या ंथात िहंदू - मुि लम हे
एकमेकांपासून िभ न आहे. मुि लम समाजाकड े इं जांनी िवशेष ल पुरवावे असे
सा ा यवादी व भेदभावप ूण िलखा णकेले.
५) हेनरी एिलयट :
ई ट इंिडया कंपनीम य े नोकरीस असल े या एिलयटन े फारशी भाषेचा अ यास क न
मुि लम शासनकाळातील इितहासा या ंथाची ह तिलिखत े एक क न ‘History of
India as Told by its own Historians ’ या शीष काखाली आठ खंडात ती कािशत
केली. या ंथा या तावन ेत याने भारतातील मुि लम शासका ंना जुलमी, अ याचारी
ठरवल े. तसेच यांना कायदया या रा याची संक पना मािहत नस याच े ितपादन एिलयट
याने केले. भारताला पिह या ंदाच यायि य िनःप पाती शासक इं जां या पात लाभल े
असून ते भारतात कायदयाच े रा य िनमा ण करतील असा िन कष एिलयट याने काढला .
६) अ ेड लायल :
आ ेड लायल हा एक उदारमतवादी लेखक होता. तो भारतावर टीका करत नाही, पण
ि िटश शासनाची तो शंसा करतो . भारतात कोणतीच राजक य अथवा शासक य
यव था ढ झाली नाही, समाज हा दुभांगलेला रािहला , यि गत एकतं ी शासनाची
परंपरा येथे िनदशा स येते. व ि िटश सा ा याच े समथ न करतो . भारतात ि िटश सा ा य
थािपत कर याची कोणतीही िनि त योजना न हती , ते अपघातान े घडले यासारख े
िवचार याने आप या ‘The Rise and Expansion of the Br itish Dominion in
India ’ या ंथात मांडले.
आपली गती तपासा .
१) सा यावादी इितहासल ेखकांची मािहती ा?
१२ .५ सा ा यवादी इितहासल ेखनाच े वैिश ्ये व प रणाम
भारतात ि िटशा ंची स ा थापन झा यान ंतर सा ा यवादी भूिमकेतून यांनी भारतीय
इितहासाच े िलखाणक ेले. सा ा यवादी ि कोनाम ुळे ि िटश शासका ंची मनोवृ ीही तसेच
बनली . या सा ा यवादी इितहासल ेखनाच े वैिश ्ये पुढील माण े होते.
१) भारतावरील ि िटश स ा दीघ काळासाठी ढमल कर यासाठी ि िटश सा ा यवादाच े
ता वीक समथ न कर या या ि येतून सा यावादी इितहासल ेखन परंपरा िवकिसत
झाली. या सा यावादी लेखनाच े तीन मुख उि े होते.
अ ) भारतीया ं या मनात यूनगंड िनमा ण करणे व ि िटश शासनाची महती पटवून यांना
िदपवून व दडपून टाकण े. munotes.in
Page 171
पौवा यवादी इितहासल ेखन
171 ब ) भारतीय लोकांम ये फूट पाडून ते वशासनला लायक नाहीत हे यां या मनावर
िबंबवणे.
क ) भारतीय हे अ गत व हीन दजा चे आहेत हे इं लंड मधील बुि जीवी व सामा य वगा ला
दाखव ून भारतावरील ि िटश शासन कायम िटकव याची गरज यांना पटवून दाखवण े.
२) या लेखन वाहातील बह तेक लोक हे भारतातील ि िटश नोकरशाहीच े ितिनधी आहेत.
यामुळे या सव लेखकांनी भारताब ल पूव ह बाळग ूनच िलखाण केले.
३) सा यावादी इितहासल ेखकांनी भारतीय इितहासाच े थमच िहंदू, मुि लम व ि िटश
अशी िवभागणी केली. अशा कार या मांडणीम ुळे िहंदू - मुि लम बीजे पेरली गेली.
४) सा ा यवा दी लेखकांनी मूळ साधना ं या व पुरा या या आधार े इितहास ंथ िलहल े
असल े तरी यात व तुिन त ेचा अभाव जाणवतो .
५) या लेखकांनी ाचीन व म यय ुगीन भारतीय इितहासातील दोष थळ े व ुटी अवा तव
व पात मांड याचा य न केला. भारतीय सं कृती, राजक य इितहासा तील
चांग या घटना व शासक य घटना ंकडे यांनी दुल केले.
६) आय वंशां या े वाचा दंभ ा लेखनात प पण े जाणवतो . इं लड या ेतवण व
कृ वण वसाहत या बाबत प पात कर यामाग े हा िवचार होता.
अशा कार े सा ा यवादी इितहासल ेखनात अनेक दोष जरी असल े तरी या वाहान े
भारतीय इितहास लेखनाला एक नवीन िदशा िदली.
१२.६
१) सा ा यवादी इितहासल ेखन हणज े काय ते सांगा ?
२) सा ा यवादी इितहासल ेखनाची उि े सांगून या इितहासल ेखनातील िविवध वाह
सांगा ?
३) सा यावादी ि कोना तून िलखाण करणा या इितहासकारा ंचा आढावा या ?
१२.७ संदभ
१) देव भाकर , इितहासशा : संशोधन , अ यापन आिण लेखन परंपरा, ेनटॉिनक
काशन , नािशक , २००७
२) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई ीिनवास , इितहास लेखनशा , िव ा बुक पि लशर , औरंगाबाद ,
२०११ munotes.in
Page 172
इितहासाच े त व ान
172 ४) वा बूरकर जा व ंदी (संपादक ), इितहासातील नवे वाह, डायम ंड पि लक ेशन, पुणे,
२०१४
५) इितहास लेखन मीमांसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवा य गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहास लेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
७) इितहास लेखनपर ंपरा ( टडी मटे रयल) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
8) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
9) Shaikhali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1 978
munotes.in
Page 173
173 १३
क ि ज इितहासल ेखन
घटक रचना
१३.० उि े
१३.१ तवना
१३.२ क ि ज इितहासल ेखनाची सुरवात
१३.३ क ि ज परंपरेतील मुख इितहासकार
१३.४ क ि ज इितहासल ेखनाच े मू यमापन
१३.५ सारांश
१३.६
१३.७ संदभ
१३.० उि े
क ि ज परंपरेचा अ यास करणे.
क ि ज इितहासल ेखनातील मुख इितहासकारा ंचा आढावा घेणे.
क ि ज इितहासा या प रणामा ंचा मागोवा घेणे.
१३.१ तावना
आधुिनक भारता या रा वादी इितहासल ेखनाम य े, वसाहितक कालख ंडाम य े
ि िटशा ंकडून भारतीया ंचे सवा गीण शोषणझा याम ुळे भारतीया ंम ये रा वादी भावना
िनमा ण होऊन भारतीया ंचा रा वाद व ि िटशा ंचा सा ा यवाद अशी मांडणी केली गेली.
मा भारतीया ंमधील ि िटश शासन हे भारतीया ंना उपकारक ठरले, ि िटशा ं या एकछ ी
अंमलाम ुळे भारतात क ीयीकृत शासन यव था थािपत झाली, थािनक शासनात
ि िटशा ंनी भारतीया ंना संधी िदली. ि िटशा ंनी केले या या गो म ुळे भारतीय लोकांम ये
रा वादाची भावना िनमा ण झाली. भारताचा वतं लढा हा ि िटशा ं या िवरोधातील संघष
नसून भारतीय अिभजना ंनी वतः या िहतस ंबधाच े र ण आिण स ेत वाटािमळव यासाठी
चालवल ेली चळवळ होती. अशा कार े भारतीय वातं य लढ्याची, भारतीय रा वादाची
आिण भारतीय राजकारणाची पुन या या करणा या क ि ज मधील इितहासकारा ं या
समूहाला ‘ क ि ज इितहास लेखन परंपरा’ असे हणतात . munotes.in
Page 174
इितहासाच े त व ान
174 अशा कार या इितहासाची मांडणी करणा या इितहासकारा ंचे लेख ‘Province and
National essays on India politics ' याम य े १८७० ते १९४० म ये क ि ज मधील
इितहासकारा ंनी िलहल े. हे संपूण लेख जॉन गेलेघर, गोड न जॉनसोन व अिनल सील यांनी
संपािदत केले, अशा कारची मांडणी करणा या इितहासकारा ंचे लेख आिण ंथ केि ज
िव ापीठा या काशना ार े आिण मॉडन एिशयन टडीज या संशोधन पि केत किशत
होत असत . यामुळे यांना ‘केि ज परंपरा’ हणून ओळखल े जाऊ लागल े. भारतातील
मा स वादी व उदारमतवादी इितहास कारांनी या िवचारधार ेचा िवरोध केला. नव -
सा ा यवादाचा भाव असल ेली िह परंपरा १९६० या दशकापास ून ते १९९० या
दशका ंपय त भावी होती. या इितहास लेखन परंपरेने भारतीय इितहास लेखनावर िनि तच
एक वेगळा भाव पाडला .
१३.२ क ि ज इितहासल ेखनाची सुरवात
क ि ज परंपरेची पाळेमुळे िह आि क े या फाळणीस ंबंधाचे िलखाण व ि िटश सा ा या या
आिथ क इितहासिवषया या िलखाणात सापडतात . ऑ सफड येथील जॉन गेलेघर व
रोना ड रािब सन यांनी आि क ेमधील सा ा यवादावर १९५३ म ये ‘इकॉनॉिमक िह टरी र यू’ म ये ‘िद इि प रअिलसम ऑफ ेड’ या नावा या
लेखात थािनक समुदाय व वसाहतवादिवरोधी रा वादी चळवळ मधील पर पर िहतकारक
यांची मािहती मांडली. व आि क ेतील सा यवाद हा काही थािनक गटांनी वसाहितक
श ना सहकाय के याने व यातून यांना वैयि क व सामूिहक फायदा झा याम ुळे
उदयास आला , असे िलखाण केले.
गेलेघर यांचा अ यास िवषय हा आि का खंड जरी असला तरी ऑ सफड िव पीठात ते
अिनल सील व ि तोफर बेली यांचे संशोधक माग दश क होते. सील यांनी गेलेघर यांचे
िवचारा ंना भारता या ोकणात ून लागू केले व १९७१ साली ‘िद पोिलिटकल अथ मेिटक
ऑफ िद ेिसडे सीज ’ व ‘िद रवॉड ऑफ ए युकेशन’ यापु तकात मुंबई, म ास व
बंगाल ांतातील आं लिशि त व एत ेशीय लोकांनी ि िटश सरकारला केलेले सहकाय ,
ि िटशा ंनी केले या शै िणक व शासक य सुधारणा ंमुळे उपल ध झाले या नोकरी या
नवीन संधी व काही मूठभर आं लिशि त य या च र ाभोवती आपल े संपूण कथानक
रचले. सील हे ि िनटी कॉलेजम य े इितहासाच े ा यापक हणून जू झा यान ंतर यांनी
ि िटश सा यावादी वृ ीला सहकाय दे याचे धोरण वीका रलेव यां या भोवती जमा
झाले या िव ाथ हे ‘ क ि ज कूल’ चे पाईक बनले. या िवचारधार ेचा भाव हा फ
क ि ज िव पीठाप ुरता मया िदत न राहता तो जगातील इतर मुख िव ापीठात देखील
सा रत झाला.
आपली गती तपासा .
१) क ि ज इितहासल ेखनाची परंपरा सांगून या इितहासल ेखनाची सुरवात कधी झाली ते
प करा ?
munotes.in
Page 175
क ि ज इितहासल ेखन
175 १३.३ क ि ज परंपरेतील मुख इितहासकार
क ि ज िव पीठातील अनेक ा यापक व िव ाथ हे या इितहास परंपरेशी जोडल े गेले
आहे. याम य े अिनल सील यां या यित र गॉड न जॉ सन , रचड गॉड न, डेि हड
वॉश ुक, ि तोफर जॉन बेकर, युिडथ एम. ाउन, ाि सस रॉिब सन , बी. आर.
टॉिम सन , ि तोफर बेली यांचा समाव ेश होतो.
१) अिनल सील :
क ि ज िव ापीठा या ि िनटी कॉलेजम य े ा यापक हणून काम केलेले अिनल सील हे
क ि ज इितहास परंपरेचे अ यंत मह वाच े इितहासकार मानल े जातात . 'The
Emergence of Indian Nationalism: Competition and Collaboration in
nineteen Century ' या आप या सु िस ंथात आिण 'Imperialism and
Nationalism in India ' या ंथात सील यांनी भारतीय रा वाद िह बह सं य
भारतीया ं या िहत संबंधासाठी चालवल ेली एक चळवळ होती, या मांडणीवर िच ह उभे
करतात . अिनल सील यांनी आप या लेखनात दोन मु य युि वाद पुढे केले आहे. एक
‘भारतीय राजकारण हणज े अनेक तरांवर काया ि वत अशी एक आंतरसंबंिधत यव था
होती आिण या थरांना जोड यात ि िटश सरकारची भूिमका िह मह वाची होती’ व दोन
‘सा ा यवादान े थािनकता , देश आिण रा यां या आंतरसंबंधात रोवलेली
रा य यव था आि त वात आणली ’
अिनल सील यां या मते, आधुिनक भारताची जडणघडण िह ि िटश सा ा यवादा या
भावाम ुळे झाली. ि िटशा ंनी िनमा ण केले या वसाहितक स ेमधील शासक य - राजक य
चौकटीत भारतीय रा वादी चळवळीची वाढ झाली. भारतीय वतं चळवळीतील
राजकारण हे छोट्या - छोट्या गटांमधील चळवळी पुरते मया िदत होते व यामुळे भारतीय हे
िवभािज त रािहल े. एका मया देपय त ि िटशा ंनी फोडा व रा य करा हे धोरण अवल ंबवले.
मा ि िटश हे दुफळी माजव यासाठी रा य करत होते असे हणता येणार नाही. अ या
कारची मांडणी अिनल सील यांनी केली.
२) ि तोफर बेली :
क ि ज िव ापीठातील यातनाम व भारता या इितहासाच े यातनाम ा यापक हणून
ि तोफर बेली हे ओळखल े जातात . थािनकत ेचा भाग हणून बेली यांनी शहरांचा
अ यास केला. 'Patrons and political in northern India ' हा लेख व यांचे नंतर
िस झालेले पु तक 'The local roots of Indian politic ’ याम ये यांनी अलाहाबाद
शहराचा इितहास , याचा प रसर , येथील पारंप रक अिभजन वग , मू य य था व
रती रवाजा ंचे सू म िव ेषण केले. यां या मते, ि िटश स ेम ये उदयायला येणारी
राजक य यव था िह िविभ न अराजक य घडामोडीना समाव ून घे यास स म होती.
राजक य आिथ क व धािम क िहत संबधामधील सरिमसळ हे त कालीन उ र भारताच े
वैिश ्ये अस याची मांडणी बेली यांनी केली. munotes.in
Page 176
इितहासाच े त व ान
176 ३) गॉड न जॉ सन :
क ि ज िव ापीठात ा यापक असल ेले गॉड न जॉ सन यांनी भारतीय रा वादी
चळवळीतील ादेिशक व रा ीय थरावरील चढाओ ढ िह केवळ वैयि क हेवेदा यांतून
िनमा ण झा याची मांडणी आप या संशोधनात ून केली. यांनी 'Provisional Politics and
Indian Nationalism ' हा सु िस ंथ िलहला . यां या मते, भारतीय नेतृ व हे मुळात
थािनक मु ांभोवतीच घुटमळत असत आिण ि िटशा ं या सौज यामुळेच ते रा ीय
तरावर ि याशील झाले. असे मत मांडले. यां याच श दात , ‘रा ीय चळवळ ि िटश
सरकारन े अवल ंबिव या रा ीय काय मां या अनुषंगानेच सि य व िनि य होत असे.’
‘िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, इितहासल ेखन मीमांसा, पृ. . ११३ )
गॉड न जॉ सन यांनी ादेिशक तरावरील पुढारी व भारतीय रा ीय काँ ेसचे क ीय नेतृ व
यां या मधील तणाव आप या संशोधन लेखात मांडला. जॉ सन यां या मते, पि म
बंगालमधील िहंदूंनी १९०५ या बंगाल फाळणीला मुि लमबह ल पूव बंगालमधील रोजगार
संध ना मुकावे लागेल या भीती मधून यास िवरोध केला. तसेच १९२० मधील
िनवडण ुकांम ये बिह कार टाक यास गांधी कशे यश वी ठरले यांचे िव ेषण करता ंना
त कालीन पुढारी हे रा ीय ेरणेमधून नवे तर ादेिशक मुद् ाव न यात सहभागी झाले
होते असे िवचार मांडले.
४) डेि हड वॉश ूक :
वॉश ूकयांनी दि ण भारतातील राजकारणावर अनेक लेख िलहल े. दि ण भारतातील
राजकारणावर ते िलहतात िक, ‘ ादेिशक तरावरील राजक य लढे हे ि िटशा ंपुढे
कोण या माग या ठेवा यात यासंबंधी नसून या ितिनध प ैक कोणाला पैसा व ित ा
िमळणार आहे याबाबत होते.’ वॉश ूक हे भारतीय रा वादा या उ ाचा थािनक शेती
प रि थती यास ंदभा त िलहतात िक, भारतीय वतं चळवळीला म ास ांतातील शु क
देशापे ा ओलसर देशात अिधक लवकर व यापक ितसाद िमळाला , हणज ेच
थािनक आिथ क वैिश ्ये िह म ास ांतातील सामािजक - राजक य घडामोडी िनधा रत
करीत होती. वॉश ूक यांनी एनी बेझे ट यां यावर टीका केली. यांनी िथऑसॉफ ल धम
सोडून आप या वाथा साठी व िस ी साठी काँ ेस प वीकारला असे मत यांनी
मांडले.
५) ाि सस रॉिब सन :
ाि सस रॉिब सन यांनी भारतातील मुि लम जमातवादाचा अ यास क न भारतात
वाढल े या जमातवादी िवचारा ंना काही मुि लम ने यांनीच खतपाणी घात याच े मत मांडले.
यां या मते, १८८० - १९१० याकाळात सयुं ांतातील मुसलमाना ंना मुबई व बंगाल
यासार या ांतात िहंदूंशी एकजूट तािपत करणे श य होते परंतु सयुं ांतातील सवा त
भावशाली मुि लम नेता सर स यद अहमद खान यां या िहंदू िव मुि लम
राजकारणाम ुळे िहंदू - मुि लम यां यात तेढ वाढला व ि िटशा ंपे ा जमातवादा या उदयास
मुि लम नेते जा त जबाबदार अस याच े मत यांनी मांडले. ाि सस रॉिब सन यां या मते, munotes.in
Page 177
क ि ज इितहासल ेखन
177 िनवडण ुक चे राजकारण जसे वाढत गेले तशी िह पधा फ शासक य पदे अथवा आिथ क
साहा य िमळव याप ुरतीच मया िदत न राहता नंतर या काळात ‘इ लाम खतरे म ’ हा नारा
देऊन िहंदू - मुि लम यां यात मतभेद आणखी वाढल े.
६) बी. आर. टॉिम सन :
टॉिम सन यांनी आप या लेखात काँ ेसचे चळवळीत ून प ाम य े पांतर होत असता ंना
काँ ेस म ये पदे व अिधकारा ंसाठी कशी र सीख ेच उदयास आली याचे वण न केले आहे.
काँ ेसचे मुख नेते हे विहतान े े रत होते व वतःचा भाव वाढिव या साठी ते य त
करत असे. तसेच १९३४ ते १९३९ या काळातील थािनक व ांितक राजकारण हे
काँ ेस मध या गटांभोवती िफरत अस याच े िनरी ण यांनी न दवल े. टॉिम सन यांनी
काँ ेस ने यांना सहन करा या लागणा या यातना ंची कुठेच दाखल घेतली नाही,
(धरपकड , छळ, लाठीमार , तु ंगवास इ.) यांचे िलखाण हे एकतफ होते.
७) युिडथ ाउन :
ाउन हे यां या इतर क ि ज सहकारा ंपे ा कमी कम ठ होते यांनी भारतातील काही
मुख ने यांचे िच ण रेखाटल े. ाऊन यांनी महा मा गांध वर दोन पु तके िलहली .
'Gandhi – A Prisoner of Hope ' या पु तकात यांनी ‘ वरा य िमळा यावर पृ वीवर
रामरा य अवतर ेल असे भा य करणार े गांधी एक िहंदू महा मा व काँ ेसचे पुढारी बनले’
असे मत मांडले. गांध चे स या हाच े तं भारतीय रा ीय चळवळीला मोठे योगदा न होते हे
यांनी मा य केले. तसेच िखलाफत चळवळीला िहंदूंचा पांिठबा िमळव ून दे यात ते यश वी
ठर याच े िवधान यांनी केले. ाउन यांनी क ि ज इितहासकारा ं या मुख िवचारा ंचा
िवरोध केलेला िदसून येतो, क ि ज इितहासकारा ंनी रा ीय चळवळ िह ि िटशा ं या
येय - धोरणा ंची फलिन प ी होते हे मत मांडले होते, परंतु ाउन यांनी भारतीय वतं
चळवळ िह भारतीया ंचा वतःचा अज डा होता असे मत मांडले.
१३.४ क ि ज इितहासल ेखनाच े मू यमापन
ि िटश सा ा यवादाच े समथ न करणा या क ि ज इितहासल ेखन परंपरे या
इितहासकारा ंवर अनेक इितहासकारा ंनी टीका केली. तरी देखील क ि ज इितहासकारा ंचे
भारता या इितहासल ेखनात सकारा मक योगदान िमळा याच े मा य करावे लागेल. केि ज
परंपरे या इितहासकारा ंनी आधुिनक भारता या इितहासासमोर काही नवीन उभे केले
आहे. याम य े भारतात बह िजनसी राजकारणाचा उदय कसा झाला? थािनक ,
ादेिशक आिण रा ीय राजक य संघटना ंम ये संपक कसा िवकिसत झाला? पारंप रक
थािनक अिभजना ंकडे स ा कशी प रवित त झाली? या ां या यित र केि ज
परंपरेने सं या मक व प रि थतीक िव ेषणा मक , राजक य समाजशा आिण राजक य
च र ल ेखनासारखी अनेक तं उपल ध क न िदले.
munotes.in
Page 178
इितहासाच े त व ान
178 परंतु दुसरीकड े या इितहास लेखनात अनेक मया दा देखील िदसून येतात.
१) केि ज इितहासल ेखकांनी यां या संशोधन प तीत समाजव ै ािनक धारणा ंना यापक
बैठक िदली नाही. यांनी भारतातील राजक य बह िवधत ेतेची, वातं य चळवळीची िकं हा
प बांधणीची जगातील इतर देशातील इतर प रि थतीतील इतर घडामोड शी तुलना
केली नाही. यामुळे भारतीय नेतृ वाने केले या तडजोडी व वहीतर णाथ घेतले या
िनय णाबाबत यांची टीका अवाजवी वाटते. तसेच भारता या िवशाल बह िविवध ेतील एका
चळवळीत जोडून घे यातील काँ ेस या यशापयशाची ते चचा करत नाही.
२) केि ज इितहासकारा ंनी भारतीय भाषांमधील साधना ंचा पूण पणे वापर न के यामुळे
यांना एखा ा िविश घटनेची भारतीया ंची बाजू जाणून घेता आली नाही. यामुळे एका
ठरािवक घटनेला लोकांनी काय व का ितसाद िदला हे यांना समजू शकल े नाही.
उदा. रपोट ऑन द नेिट ह पेपस याम य े उ लेख केले या वृ ांपे ा केसरीचा जनमता ंवर
मोठा भाव होता. तसेच काही वेळा ते शासक य मािहती जशी या तशी ा धरतात , पण
अशी मािहती देखील पूव ह दूिषत अस याची श यता असत े.
३) भारतीय वातं य चळवळीचा वेगवेग या अंगानी अ यास करता ंना केि ज
इितहासकारा ंनी भारतीया ंम ये राजक य जागृती आण याच े ेय हे ि िटशा ंना िदले. तसेच
मुंबई, म ास , िद ली , कोलक ा या यित र पुणे, अहमदाबाद , अलाहाबाद िह
देखील वातं य चळवळीच े मुख क होती याकड े यांनी दुल केले.
४) केि ज इितहासकारा ंनी आिथ क वाथ वातं य चळवळीमागील मु य ेरणा होती
असा संकुिचत अथ लावला . सयुं ांतातील व बंगाल मधील मुि लम जमातवा द िकं हा
दि ण भारतातील धािम क व जातीय दंगली ा सव घडामोडी आिथ क िहतस ंबधामध ून
िनपज याच े दाखवल े.
५) भारतीय वातं याची चळवळ िह पूण पणे वाथा ने े रत होती असे केि ज
इितहासकारा ंनी ठरवून टाक याम ुळे यां या िलखाणात अं यत अिभिनव ेश व नैितक
अहंगंड जाणवतो .
१३ .५ सारांश
१९७० या दशका या सु वातीस , जॉन गॅलाधर , अिनल सील आिण गाड न जॉ सन
यां याभोवती संशोधका ंचा एक नवीन गट तयार झाला. (गाड न जॉ सन मॉडन एिशयन
टडीजच े संपादक होते आिण महारा ा या राजकारणावर संशोधन करणार े अिनल सील
यांचे ते िव ाथ होते, यांचे संशोधन अिनल सील आिण युिडथ ाऊन यां यासारख ेच
आहे). हा गट क ि ज सं दाय हणून ओळखला जाऊ लागला . या गटाने आधीच
अि त वात असल े या अिभजात िस ांतापास ून वतःला वेगळे केले आिण चालू वादा या
ांना नवीन उ रे िदली. भारताचा वतं लढा हा ि िटशा ं या िवरोधातील संघष नसून
भारतीय अिभजना ंनी वतः या िहतस ंबधाच े र ण आिण स ेत वाटािमळव यासाठी
चालवल ेली चळवळ होती. अशा कार े भारतीय वातं य लढ्याची, भारतीय रा वादाची munotes.in
Page 179
क ि ज इितहासल ेखन
179 आिण भारतीय राजकारणाची पुन या या करणा या क ि ज मधील इितहासकारा ं या
समूहाला ‘ क ि ज इितहास लेखन परंपरा’ असे हणतात .
परंतु आता भारतीय रा ीय चळवळ हा यां या अ यासाचाच िवषय रािहला नाही. बेली
यांनी १८ या आिण १९ या शतकातील उ र भारतातील शहरीकरण आिण शहरी
अिभजनावर काम केले, युिडथ ाउन यांनी महा मा गांध वर काम केले तसेच शहरी
िहंदूंची धािम क प रि थतीही सांभाळली . टॉिम सन यांनी िवसा या शतकातील युरोिपयन
उ ोग समूहांवर ल क ि त केले, तर वॉश ुक हे आं वार काम करत आहेत. अशा कार े
केि ज इितहासकारा ंनी वेगवेग या मागा नी वाटचाल केली आहे.
१३.६
१) क ि ज इितहासल ेखन परंपरेचा आढावा घेऊन या वाहाची सुरवात कधी झाली ते
सांगा ?
२) क ि ज इितहासल ेखनातील मुख इितहासकारा ंचा आढावा घेऊन या वाहाचा
भारतावर काय भाव पडला ते प करा ?
१३.७ संदभ
१) देव भाकर , इितहासशा : संशोधन , अ यापन आिण लेखन परंपरा, ेनटॉिनक
काशन , नािशक , २००७
२) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई ीिनवास , इितहास लेखनशा , िव ा बुक पि लशर , औरंगाबाद ,
२०११
४) वा बूरकर जा व ंदी, इितहासातील नवे वाह, डायम ंड पि लक ेशन, पुणे, २०१४
५) इितहास लेखन मीमांसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवा य गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहासल ेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
७) इितहास लेखनपर ंपरा ( टडी मटे रयल) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
8) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
9) Shaikhali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978
munotes.in
Page 180
180 १४
रा वादी इितहासल ेखन वाह
घटक रचना
१४.० उि े
१४.१ तावना
१४.२ रा वादाचा अथ
१४.३ रा वादी इितहास लेखनातील िविवध वाह
१४.४ रा वादी इितहासल ेखनातील मुख इितहासकार
१४.५ रा वादी इितहासल ेखनाच े मह व
१४.६ सारांश
१४.७
१४.८ संदभ
१४.० उि े
रा वादी इितहासल ेखन हणज े काय हे समजून घेणे.
रा वादी इितहास लेखनातील िविवध वाहा ंचा आढावा घेणे.
रा वादी इितहास लेखनातील मुख इितहासकारा ंचा अ यास करणे.
१४.१ तावना
इितहास लेखनात आलेली रा वादी भावना िकं हा वाह हा सा ा यवादी इितहास
लेखना या वाहािव ची िति या होती. एकोिणसा या शतकात ि िटश इितहासकारा ंनी
भारताचा इितहास हा शा ीय प तीन े िलहला असला तरी तो िलहत असतानाि िटश
संशोधका ंनी प पाती ि कोनात ून पूव ह दूिषत वृ ीने तो इितहास िलहला . एकोिणसा या
शतकात वसाहित क स ेखाली भारतात आधूिनक िश ण आिण नोक या ं या संधीमुळे
म यमवगा चा उदय झाला. या म यम वगा वर पा यात वैचा रक भावात ून रा वादाची
भावना वाढीस लागली . वसाहितक इितहासल ेखनात भारता या इितहासा या मांडणीला
िति या हणून रा वादी ोकोनात ून भारतीय इितहास लेखनाची परंपरा िनमा ण झाली.
रा वादी इितहास लेखन परंपरा िह अ यं य यापक होती. एकोिणसा या शतकात ितचा
उगम होऊन िविवध उप वाहा ं या व पात आिण िविवध ट यात िह लेखन परंपरा भावी
ठरली. रा वादी इितहास लेखन परंपरेमुळे भारतीया ंम ये रा वादी भावना वाढीस लागून munotes.in
Page 181
रा वादी इितहासल ेखन वाह
181 भारतीय लोकांम ये आ मस मान , आ मिव ास िनमा ण कर याच े काय या इितहास लेखन
परंपरे मुळेझाले.
१४.२ रा वादाचा अथ
रा वादिक ं हा Nationalism हा श द Nation या लॅिटन श दापास ून बनला आहे.
Nation हणज े ज म अथवा वंश होय. रा वाद यात ज म, वंश हे त व अिभ ेत आहे.
च रा य ा ंती या काळात देशभ , रा िन ा या अथा ने ‘रा वाद ’ हा श द
वापर यात आला .
‘रा ’ िह भावना अथवा ि कोन पा यात आहे. भारतीय लोकांनी ितचा आधुिनक
काळात वीकार केला. भारतात ि िटश सा ा यािव अनेक धम , जाती - जमाती , पंथ
व इतर गट असल े या परंतु याचे व प अ यंत िव कळीत असता ंना जनतेने बलाढ्य
ि िटश सा ा यािव एक येऊन जो ऐितहािसकलढा िदला. तो भारतीय रा वाद होय.
आपली गती तपासा .
१) रा वाद िह संक पना प करा?
१४.३ रा वादी इितहास लेखनातील िविवध वाह
रा वादी इितहास लेखन परंपरा िह अ यंत यापक होती. एकोिणसा या शतकात ितचा
उगम होऊन िविवध ट यात आिण िविवध उप वाहा ं या व पात िवसा या शतकात ती
भावी बनली . रा वादी इितहास लेखनातील िविवध वाह हे पुढील माण े होते :
१) ाचीन सं कृती आिण िहंदू धमा वरील आरोपा ंचे खंडन करणारा ‘रा ीय वाह ’:
पिह या िपढीतील रा वादी इितहासकारा ंनी ाचीन सं कृती व िहंदू धमा वरील ि िटशा ं या
आरोपा ंचे खंडन केले. ाचीन भारतात सभा, सिमती या लोकशा हीसार या काम
करणा या सं था हो या. ाचीन भारतात अनेक गणरा य े अि त वात होती. ि या ंना
पु षां या बरोबरीचा दजा होता. या काळात भारतात गिणत , खगोलशा , शरीरशा व
औषधीशा िह िवकिसत होते. हे दाखव ून देऊन भारतीया ंना भौितक व शा ीय िवकासा चे
ान होते हे यांनी दाखव ून िदले. ाचीन सं कृती व िहंदू धमा वरील खंडन करणा या ंम ये
काशी साद जय वाल , राधाक ुमूद मुखज यांची नावे िवशेष उ लखनीय होती.
२) व तुिन - रा ीय वाह :
या वाहातील इितहासकारा ंनी ाचीन धम व सं कृतीवर ि िटशा ंनी केलेले चुक चे आरोप
खोडून काढ याचा य त केला. ऐितहािसक साधना ं या िचिक सक िव ेषणात ून जे स य
हाती येईल, याची पुरा यासह शा ीय प तीन े मांडणी करणे, अशी यांची ऐितहािसक
स यशोधनाची व तुिन भूिमका व ि कोन होता. इितहास िवषया या शा श ु
अ यासासाठी इितहासकारा ंनी ऐितहािसक साधना ंचा, िलिखत सािह याचा , पुरात वीय
साधना ंचा शोध घे याचा य न केला गेला. यां या या लेखांत कुठेही अिभिनव ेश आढळत munotes.in
Page 182
इितहासाच े त व ान
182 नाही, तर िवषयाची व तुिन मांडणी आढळत े. अशा व तुिन इितहास संशोधका ंम ये
डॉ. रामकृ ण गोपाळ भांडारकर , डॉ. आळत ेकर, िव. का. राजवाड े, डॉ. यदुनाथ
सरकार , डॉ. रमेशचं मजुमदार इ. समाव ेश होता.
३) आिथ क - रा ीय वाह :
या मत वाहा या रा ीय इितहास लेखकांची भूिमका ारंभी या इितहास लेखकां माण े
ि िटश िणत आरोपा ंचे खंडन कर या त व व तुिन िलखाणान े भारतीय इितहास दश न
घडव याची न हती . या वाहातील इितहास लेखकांची भूिमका ि िटश इितहास लेखनाला
आ हान देणारी व आ मक अशी होती. अठरा या शतकात ि िटशा ंनी भारतावर आपल े
राजक य वच व थािपत क न आिथ क ्या वयंपूण असणा या भारतीय
अथ यव थ ेची आिथ क लूट िह यांची आिथ क ेरणा होती. ि िटशा ं या आिथ क धोरणा ंमुळे
वयंपूण असणारी भारतीय अथ यव था मोडकळीस आली . दा र ्य व बेकारी यामुळे
भारतीय जनता तझाली यामुळे हा अथ शा ीय ि कोन डो यासमोर ठेवून
एकोिणसा या शतका या अखेरीस दादाभाई नौरोजी , या. महादेव गोिवंद रानडे, रमेश
चं द , यांनी ि िटश वसाहतवादाच े आिण ि िटशा ंनी चालिवल े या आिथ क शोषणाच े
व प सांिगतल े.
४) ि िटशा ंचा दु पटीपणा व कुटील राजनीतीवर काश टाकणारा ‘रा वादी
इितहास वाह’
या वाहातील रा वादी इितहासल ेखकांनी ि िटशा ं या शासन यव थ ेमागील उि ्ये,
यांची धोरणे, यां या राजक य व ल करी हालचाली यांचा िचिक सक अ यास केला.
ई ट इंिडया कंपनीने सुरवाती या लढाया ल करी बळावर िकं हा े वान े िजंक यानाही
फ़ंदिफ़त ुरी व भारतीया ंम ये फूट पाडून या िजक या . तसेच भारतात जमातवादाच े बीज
ि िटशा ंनी पे न भारतातील मु य दोन धमा म ये फूट पाड याच े काम ि िटश शासन
यव था करत आहे हे यांनी पुरा या ारे प केले. तसेच िसराज उ ोला , मीर कासीम ,
नानासाह ेब पेशवे, राणी ल मीबाई िनभ डपण े परक य स ेला आ हान िदले, असे
ितपादन यांनी केले.
या वाहातील इितहासल ेखकांम ये मेजर बी.डी. बसु, पंिडत सुंदरलाल , िव.डी.
सावरकर यांचा समाव ेश होता.
५) ादेिशक - रा ीय वाह :
भारतात िनरिनरा या देशांचे ि िटशा ंनी केलेले िलखाण अपूण व सदोष होते. मूळदेशी
ऐितहािसक साधना ंचा िचिक सक अ यास करणे, भाषे या अडचणीम ुळे यांना कठीण
होते. यामुळे यां या िलखाणात अनेक ुटी हो या, िशवाय यांची भूिमका िह िवजे यांची
होती. यामुळे भारतातील िविवध देशातील लोकांनी भारतीय भूिमकेतून इितहास
िलह यास सुरवात केली. याम य े महारा , गुजरात , राज थान , दि ण भारत, उ र
भारत, बंगाल इ. देशांचे िलहल ेले इितहास होय. उदा. मराठा स ेचा इितहास हा ंथ ँड
डफ याने १८२६ म ये िलहला , यावर नीलक ंठ जनाद न यांनी टीका क न व यांचा munotes.in
Page 183
रा वादी इितहासल ेखन वाह
183 चुका दाखव ून नवीन िलखाण केले. तसेच दि ण भारताचा इितहास काशात आण याच े
मोलाच े काय कृ ण वामी अ यंगार, डॉ. नीलक ंठ शा ी यांनी केले.
वरील उ लेख केले या वेगवेगळे उप वाह िमळून रा वादी इितहासल ेखनाचा वाह हा
ंदावत गेला. व हा वाह यापक बनला .
आपली गती तपासा .
१) रा वादी इितहासल ेखनातील िविवध वाहा ंचा आढावा या?
१४.४ रा वादी इितहासल ेखनातील मुख इितहासकार
भारतात रा वादी इितहासल ेखनाचा ारंभ हा एकोिणसा या शतका या पूवा धा पासूनच
झाला. िवसा या शतका या सुरवाती या काळात हे इितहास लेखन अिधक प रप व
बनले. रा वादी इितहास लेखन हे ाचीन , म यय ुगीन व आधुिनक कालख ंडा माण े
िलहल े गेले. यां या कालख ंड िनहाय िलखाणािवषयीची मािहती पुढील माण े सांगता येते.
अ ) ाचीन भारतातील रा वादी इितहासल ेखक
१) काशी साद जय वाल :
िवसा या शतकातील मुख रा वादी इितहासकारा ंम ये काशी साद जय वाल यांचे नाव
िवशेष उ लेखनीय आहे. सं कृत भाषेवर भु व िमळव ून धम शा ीय ंथाचा, कोरीव
लेखांचा, ाचीन ना या ंचा यांनी अ यास केला. यांनी ‘िबहार अँड उडीसा रसच
सोसायटी या ’ मा यमात ून ाचीन भारतीय सं कृतीचा सखोल अ यास क न जे स
िमल व िवस ट ि मथ यासार या सा ा यवादी इितहासकारा ंचे पूव ह यु मतांचे खंडन
केले. व ाचीन भारतीय सं कृती े अस याच े मत मांडले.
काशी साद जय वाल यांनी ‘Hindu Polity ’ आिण ‘History of India (150 -350
AD) हे दोन मौिलक ंथ िलहल े. सा ा यवादी इितहासकारा ंनी भारतात ाचीनकाळी फ
िन ंकश राजस ा होती, कोण याही कार या ाितिनिधक सं था या अि त वात
न ह या . अशी मांडणी केली. यांनी वैिदक काळातील सभा व सिमती , बौ संघातील
लोकशाहीच े त व, गणरा य - सोळा महाजनपद े इ. सं थांचे ाचीन भारतातही अि त व
िस क न सा ा यवादी इितहासकारा ंची मते खोडून काढली . ‘History of India ’ या
ंथात यांनी नागांनी शक व कुशाण आ मणाचा शौया ने ितकार केला असे वण न केले.
जय वाल यां या िन कषा वर यु.एन. घोषाल व ए.एस. आळत ेकर इ. अनेक िव ाना ंनी
िच ह िनमा ण केले. के. पी. जय वाल यां या िलखाणातील काही ुटी सोड यास यां या
िलखाणात ून खर रा वाद आिण ाचीन भारतीय सं कृतीचा अिभमान ीस पडतो .
२) डॉ. रामकृषण गोपाळ भांडारकर
आधुिनक भारतातील पिहल े वदेशी इितहासकार हणून डॉ. आर. जी. भांडारकर यांना
ओळखल े जाते. सं कृत, ाकृत व इंगजी भाषेवर भु व, त व ान आिण धम शा ाचा munotes.in
Page 184
इितहासाच े त व ान
184 यांचा सखोल अ यास होता. राजक य इितहासा या अ यासात यांनी 'The Early
Histor y of Deccan ' व' A peep into the early History of India 'हे दोन
मह वाच े ंथ िलहल े. या ंथात यांनी ाचीन काळापास ून ते मुि लम आ मणापय तचा
इितहास रेखाटला . तसेच या ंथात राजक य घडामोड बरोबर आिथ क, धािम क व
सां कृितक ि थतीच े वण नही आढळत े.
डॉ. आर. जी. भांडारकर हे खर रा वादी होते, परंतु यांची भूिमका िह ि िटश िवरोधी
लेखांची न हती . ा यिव ेतील संशोधनासाठी सु िस भांडारकर ओ रए ंटल रसच
इि टटय ूट िह सं था यां या काया चे तीक आहे.
३) राधाक ुमूद मुखज
रा वादी इितहासल ेखन आ हीपण े करणार े आर. के. मुखज हे पिह या िपढीतील
रा वादी इितहासकार होते. यांनी िहंदू धम व सं कृतीवरील आरोपा ंचे खंडन
केले.भारतीया ंनी कोणतीही भौितक व शा ीय गती केली नस याच े सा ा यवादी
इितहासकारा ंचे मत राधा कुमुद मुखज यांनी आप या िविवध ंथातून खोडून काढल े.
१९१२ म ये यांनी ाचीन भारतावरील एक मह वाच े पु तक 'The History of Indian
shipping and Maritime activ ity from earliest times ' िलहल े. या ंथात यांनी
ाचीन काळापास ून मुघल काळापय त या नािवक हालचाली , सागरी यापार व ऍ ोक व
मलाया बेटा पय त भारतीय नौका जात हो या हे िभ न भाषेतील सािह य व पुरावशेष तसेच
ना या ं या आधार े िस केले. या ंथाची लॉड कझ न व ि ह स ट ि मथ यासार या
सु िस इं ज लेखकांनी शंसा केली. 'Ancient Indian Education ' या आप या
ंथात यांनी ाचीन काळातील ा हण व बौ िश ण यव थ ेचा िवकास व गतीचा
आढावा घेतला. 'The Gupta Empire' हा एक मोनो ाफ आहे (एका िविश िवषयावर
िलहल ेला बंध) याम य े यांनी गु काळातील सािह य , कला, नृ य, गायन, िश प व
थाप य इ. े ातील गती दाखव ून िदली. 'The Fundamental Unity of India ' या
ंथात भारताची भौगोिलक ि थती , राजक य िवचार व समान सं कृती याम य े भारता या
ऐ याची बीजे प िनदश नात येतात. असे मत य केले. या यित र यांनी ‘Local self -government in Ancient India’, ‘Hindu Civilization ’, ‘ Men and
thought in Ancient India’ इ. सारख े ंथ िलहल े.
४) डॉ. अनंत सदािशव आळत ेकर
ाचीन भारताचा इितहास आिण सं कृती यांचे शा श ु प तीन े िलखाण करणा या
इितहासकारा ंम ये डॉ. आळत ेकर यांची गणना केली जाते. बनारस िव पीठात आिण पटना
िव ापीठात इितहासाच े ा यापक असल े या डॉ. आ त ेकारानी िशलाल ेख, ता पट ,
पुरावशेष, नाणी यांचा अ यास केला. 'The Position of women in Hindu
civilization ' या ंथात यांनी ाचीन काळातील ि या ं या प रि थ तीचा अ यास क न
ाचीन काळी ि या ंना समाजात वरचा दजा होता मा म यय ुगात धािम क ढी आिण
कम कांड वाढ याम ुळे ि या ंचा समाजातील दजा घसरत गेला, असे यांनी ितपादन munotes.in
Page 185
रा वादी इितहासल ेखन वाह
185 केले. 'Education in Ancient India' या आप या ंथात यांनी ाचीन भारत हा
शै िणक ्या िवकिसत अस याच े प केले. ‘State and government in ancient
India ’ मनु मृती, शु नीितसार , कामंदक य नीितशा , कौिट याच े अथ शा आिण
बौ वा यीन परंपरेचा यांनी सू म अ यास केला. डॉ. अ टेकरांनी ाचीन भारतीय
गणरा या ंचे व प प केले. गु - वाकाटक कालख ंडावरील यां या ंथातून
महारा ातील ामीण समाजाचा आलेख रेखाट यात आला. गु सुवण ना या ंचा एक
कॅटलॉग देखील यांनी िस केला. डॉ. अ टेकरानी वसाहतवाद , सा ा यवादी ीने
पसरिवल े अनेक गैरसमज दूर करणार े इितहासल ेखन क न भारतीय इितहासल ेखन
परंपरेत मह वाची भर घातली .
ब ) म यय ुगीन भारतातील रा वादी इितहासल ेखक
१) डॉ. मोह मद हबीब
ऑ सफड िव ापीठात िश ण घेतले या मोह मद हबीब यांनी अिलगढ िव ापीठात
ा यापकाची नोकरी केली. व तुिन आिण िनधम ि कोनात ून भारतातील मुि लम
शासका ं या अ यास करणार े पिहल े इितहासकार हणून डॉ. मोहह द हबीब यांना ओळखल े
जाते. मोह मद गझनी या इितहासाच े संशोधन क न यां या वा या या मुळात लूटमार
आिण स ेक र या झा या हो या आिण यामाग े धमा चा आधार न हता, असे मत हबीब
यांनी मांडले. हबीब यांनी िद ली या सुलतानशाही काळातील समाजाब ल संशोधन क न
कामगार आिण शेतकरी यां या जाचात ून मु झा यान े याकाळी शहरी आिण ामीण
समाजात ांती घडून आली व यामुळेच मंगोल आ मण े परतव ून लावण े िद ली या
शासका ंना श य झाले. असे मत हबीब यांनी मांडले. मुसलमाना ंनी रा वादी वृ ीने
सा ा यवादा िव असल े या लढ्यात शािमल हावे असे मत मांडले. आप या
संशोधनान े हबीब यांनी म यय ुगीन भारता या इितहासाकड े पाह याची एक नवीन ी
िदली.
२) के.एम. अ फ :
के.एम. अ फ हे म यय ुगीन भारता या िवशेषतः सु तानशाही या इितहासाच े अ यासक
होते. 'Life and conditions of the people of Hindustan (1200 – 1500 AD)' हा
यांचा िस ंथ आहे. स तनत काळातील भारतीय समज जीवनाचा िनधम वृ ीने
अ यास करणार े ते मुख रा वादी इितहा सकार होते. मुि लम रा यकत अस याम ुळे
भारतीया ं या दैनिदन जीवनात कोणताही मूलभूत बदल घडून आला नाही. िहंदू व
मुसलमान यां या म ये कुठलाही संघष झाला नसून सां कृतीक सम वय साधला गेला,
अशी भूिमका के.एम. अ फ यांनी मांडली. म यय ुगीन भारता या इितहासावर ि िटशा ंनी
केले या िविवध आरोपा ंचे खंडन के.एम. अ फ यांनी क न आपली रा वादी भूिमका
प केली.
munotes.in
Page 186
इितहासाच े त व ान
186 ३) सर जदुनाथ सरकार :
म यय ुगीन भारता या इितहासाच े व तुिन आिण मूलगामी संशोधनाच े ेय सर जदुनाथ
सरकार यांना िदले जाते.म यय ुगीन भारता या इितहासातील िविभ न भाषेतील ऐितहािसक
साधना ंचे यांनी अ ययन केले. सरकार यांनी 'History of Aurangzeb ' हा ंथ पाच
खंडात आिण 'Fall of the Mughal Empire ' हा चार खंडात िलहला . हे दो ही ंथ
म यय ुगीन भारता या इितहासातील संशोधनातील अ यंत मह वाच े मानल े जातात .
जदुनाथ सरकार यांनी 'Shivaji and His time ' व ‘House of Shivaji ’ या सारखा
मराठा इितहासास ंबंधी ंथ देखील िलहला . जदुनाथ सरकार यांनी आपली मत िह
परखडपण े मांड याम ुळे काही मंडळी नाराज झाली. मा भारतीय ि कोनात ून म यय ुगीन
भारता या इितहासाच े िच ण कर याचा य न हणून जदुनाथ सरकार यांचे काय मोलाच े
ठरते.
क) आधुिनक भारतातील रा वादी इितहासल ेखक
१) डॉ. रमेशचं द
रा वादी िवचारा ं या रमेशचं द यांनी भारता या आिथ क ि थती या अ यासाकड े ल
देत 'Economic History of India ' हा ंथ िलहला . भारता चे ि िटश शासक िविभ न
मागा नी भारताच े आिथ क शोषण करत आहे आिण यामुळे भारताच े आिथ क दा र ्य वाढत
आहे अशी मांडणी यांनी ि िटश पाल म टची कागदप े, शासक य कागदप े आिण अहवाल
यां या आधार े केली. रमेशचं द यांनी मांडले या अनोऔ ोिगक करणाचा िस ांत आज
िह भारता या आिथ क इितहासात एक सश िस ांत हणून ओळखला जातो.
२) डॉ. ताराच ंद
भारता या वातं य चळवळीवर संशोधन करणा या िद गज इितहासकारा ंम ये डॉ. ताराच ंद
यांचे मह वाच े थान आहे. डॉ. ताराच ंद यांचा 'History of Indian freedom
Moveme nt' हा चार खंडातील ंथ िवशेष गाजला . या ंथात ि िटश स ा थापन
हो याप ूव ची भारताची आिथ क ि थती , वयंपूण ाम यव था , पारंप रक उ ोग व
यापार यांची मािहती देऊन ि िटशा ं या स ा थापन ेनंतर भारतीया ंची दुद शा ताराच ंद
यांनी मांडली. ि िटशांची कूटनीती व फोडा व रा य करा हे धोरण भारता या फाळणीस
जबाबदार ठरले अशी यांनी मांडणी केली. या डॉ. ताराच ंद यांनी 'The influence of
Islam on Indian culture ' या ंथात भारतीय सं कृती िह केवळ िहंदू सं कृती नसून,
िहंदू आिण इ लामी सं कृती या सम वयात ून उ कट झालेली एक सं पन सं कृती आहे,
अशी मांडणी केली.
३) डॉ. रमेशचं मजुमदार :
शा श ु व िचिक सक इितहासल ेखन प तीचा वापर क न लेखन करणार े इितहासकार
हणून डॉ. रमेशचं मजुमदार हे िस आहे. डॉ. मजुमदार यांनी Corporate life in
Ancient Indi a, Outline of Ancient Indian history and civilization, Ancient munotes.in
Page 187
रा वादी इितहासल ेखन वाह
187 India colonies in the far east, The sepoy Mutiny and the revolt of 1857,
History of the freedom movement इ. शीष कांचे िविवध काळ आिण िवषया या
संदभा त संशोधन पूण ंथ िलहल े. डॉ. मजुमदार यां या मते, ‘िहंदू व मुसलमान गटातील
फूट वाढिव यास ि िटश शासका ंचा िसहांचा वाटा होता. या दो ही गटातील लोकांना एकाच
रा ीय यासपीठावर न आण याच े ि िटशा ंचे य न यश वी ठरले.’ डॉ. मजुमदार यांनी
भारता या वातं य चळवळीत महा मा गांध या काया ची दखल घेऊन यां या काया चे
कौतुक केले. मा धम आिण राजकारण यांची ग लत के याब ल यांनी गांध ना दोष
देखील िदला.
आपली गती तपासा .
१) रा वादी इितहासकारा ंचा आढावा या?
१४.५ रा वादी इितहासल ेखनाच े मह व
इितहास लेखना या े ात रा वादी इितहास लेखनाच े वेगळे मह व आहे. या इितहास
वाहान े ि िटशा ंनी मांडले या धारणा व िवचार खोडून काढ याच े काय केले.
१) रा वादी इितहासकारा ंनी पा यात व भारतीय समाज व सं कृतीचा तौलिनक अ यास
क न रा ीय जािणव ेचे बीज जवल े. रा वादी इितहास लेखनाम ुळे भारतीया ंम ये
आ मस मान िनमा ण झाला.
२) रा वादी इितहासकारा ंनी नवीन आ हान े वीका न संशोधनाला चालना िदली. या
वाहाम ुळे ऐितहािसक मूळ साधना ंसोबतच शोध घेणारी संशोधका ंची िपढी तयार
झाली.
३) रा वादी इितहासकारा ंनी फ राजक य इितहासच नाही तर आिथ क व सामािजक
पैलूंची देखील दखल घेतली. ाचीन व म यय ुगीन सं कृतीचा व सामािजक ि थतीचा
यांनी अ यास केला. ि िटशकालीन शासनाच े भारतीय अथ यव थ ेवर झालेले
दु प रणाम िवशद कर यात आले, यामध ून भारतीय वातं य चळवळीला नवीन
आशय भेटला.
४) ि िटशा ंनी भारतीया ंचे केलेले आिथ क शोषण यांचे फोडा व झोडाच े राजकारण इ.
बाब ची ऐितहािसक मांडणी क न रा वादी इितहासल ेखन परंपरेने भारतीया ं या
रा वादी भावन ेला वैचा रक आधार िदला.
५) सामा यवादी इितहास लेखकां या मांडणीच े खंडन करत असता ंना काही वेळा
रा वादी इितहासकारा ंचे व तुिन त ेचे भान सुट याच े आढळत े. काही वेळा
अितर ंिजत अितयोश प ूण िवधान े यांनी केली. आ यंितक रा वादा या भावाम ुळे
यातील काही इितहासल ेखनाला चारक व प आले. म यय ुगीन वीर पु षां या
काया चा गुण गौरव करता ंना नकळत जमातवादाची बीजे रोवली गेली.
munotes.in
Page 188
इितहासाच े त व ान
188 १४.६ सारांश
काही दोष सोडल े तर रा वादी इितहासल ेखनान े इितहासल ेखनाच े े समृ केले. डॉ.
रोिमला थापर यां या मते, ‘भारताचा इितहास उभा कर यात रा वादी इितहासकारा ंनी
मौिलक योगदान िदले.’
१४.७
१) रा वादी इितहा सलेखनाचा अथ सांगून हा लेखन वाह प करा ?
२) रा वादी इितहासल ेखातील िविवध वाहा ंचा आढावा घेऊन याचे मु याकंन करा ?
३) रा वादी इितहासल ेखनातील मुख इितहासकारा ंचा आढावा या ?
१४.८ संदभ
१) देव भाकर , इितहासशा : संशोधन , अ यापन आिण लेखन परंपरा, ेनटॉिनक
काशन , नािशक , २००७
२) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई ीिनवास , इितहास लेखनशा , िव ा बुक पि लशर , औरंगाबाद ,
२०११
४) वा बूरकर जा व ंदी (संपादक ), इितहासातील नवे वाह, डायम ंड पि लक ेशन, पुणे,
२०१४
५) इितहास लेखन मीमांसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवा य गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहासल ेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
७)इितहास लेखनपर ंपरा ( टडी मटे रयल) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
8) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
9) Shaikhali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978
munotes.in
Page 189
189 १५
मा स वादी इितहासल ेखन
घटक रचना
१५.० उि े
१५.१ तावना
१५.२ मा स वादी इितहासल ेखनाच े व प
१५.३ मा स वादी इितहासल ेखनाची सुरवात
१५.४ मा स वादी ि कोनात ून भारतीय इितहासाच े लेखन
१५.५ मा स वादी इितहासल ेखनाची वैिश ्ये
१५.६
१५.७ संदभ
१५.० उि े
मा स वादी इितहासल ेखन हणज े काय हे समजून घेणे.
मा स वादी इितहासकारा ंचा अ यास करणे.
मा स वादी इितहासल ेखनाची वैिश ्ये अ यासण े.
१५.१ तावना
भारतात मा स वादी इितहासल ेखन वाह थूलमानान े िवसा या शतका या म यात सु
झाला असला तरी अ पावधीतच तो एक समृ वाह बनला . अनेक त विन परंतु वतं
बु ी या िवचारव ंतांनी या वाहाला यापक व सखोल बनवल े आहे. काल मा स या
ऐितहािसक भौितकवादी िवचार णालीन े भािवत झालेले काही भारतीय इितहासकार
मा स या िस ांता या आधार े भारतीय इितहासाचा अ यास क लागल े. व काल
मा स या ऐितहािसक भौितकवादा या आधारान े भारतीय इितहासाच े आकलन कर याची
परंपरा सु झाली. या परंपरेलाच ‘मा स वादी इितहासल ेखन परंपरा’ असे हणतात .
१५.२ मा स वादी इितहासल ेखनाच े व प
मा स वादी इितहासकारा ंनी इितहासाची संपूण तः चौकट िह काल मा स या िवचारधार ेवर
आधा रत तयार केली. उदा. काल मा स ची इितहासाची या या आज पय तचा इितहास
हणज े दुसरे ितसर े काही असून केवळ वग संघष होय या या या िवचारधार ेवर आधा रत
आहे. ‘आहे रे’ ‘नाही रे’ वग व यांचा संघष , यांची आिथ क बाब जी सव बाब या munotes.in
Page 190
इितहासाच े त व ान
190 मुळाशी असत े. या िवचारधार ेतून संपूण इितहासाची आखणी करणे. यात मा स वाद
समािव होतो.
मा स वादी इितहासल ेखनान े मुळात इितहासल ेखनाची व आकलनाची प त बदलली . या
लेखन वाहान े इितहासावर असल ेला राजक य घडामोड चा भाव बाजूला सा न आिथ क
व सामािजक घटका ं या अ ययनाच े मह व रेखाटल े. घटना अगर य ऐवजी दुल ि त
समाज गट, िभ न सामािजक व आिथ क यव था ं या मूलगामी अ यास या वाहाला
अपेि त आहे. या वाहातील इितहासकारा ंनी शेती, ामीण यव था , वण यव था यांचा
शा ीय प तीन े अ यास केला. वैिदक काळ, जैन व बौ धम यासार या िवषया ंचा
देखील भौितकवादी ि कोनात ून नवा अ वयाथ मा स वादी इितहासल ेखकांनी लावला .
मा स वादी इितहासल ेखनाच े व प हे िनवेदनामतक अगर वण ना मक नसून
िव ेषणा मक व िचिक सक आहे. ऐितहािसक साधनसाम ु ी बरोबरच भाषाशा ,
समाजशा , लोकवा य , अिभजा त सािह य , पुरात वशा , अथ शा इ. िविवध
ानशाखा ंचा वापर मा स वादी इितहासकारा ंनी केलेला आढळतो .
आपली गती तपासा .
१) मा स वादी इितहासल ेखनाच े व प प करा?
१५.३ मा स वादी इितहासल ेखनाची सुरवात
िवसा या शतका या म यात ेट ि टन म ये क युिन ट पाट च े एक सि य सद य व
इितहासकार ई. पी. थॉमसन यांनी ‘मा स वादी िह टो रयन ुप’ ची थापना केली.
यां या या काया ला ि तोफर िहल, एरीक हॅ सबाम आिण आर. िह टन इ. मदत केली.
आप या िवचारा ं या चारासाठी यांनी 'Past and Present' या पि केची सुरवात केली.
या िवचारव ंतांचा व पि केचा भाव भारतीय इितहासकारा ंवर देखील पडला . यामध ूनच
वातं यानंतर भारतात मा स वादी इितहासल ेखनाला िवशेष चालना िमळाली .
भारतात मा स वादी इितहासल ेखांचे ारंिभक िवचार हे बी. एन, द यां या
‘Dialectical of land ownership in India’ व ‘Cast and class in ancient India ’
पु तकात आढळतात . भारतातील मुख मा स वादी िवचारव ंत ीपाद अमृत डांगे यांचा
'India from primitive communism to slavery ' हा मा स वादी ि कोनात ून
िलहलेला ंथ मनाला जातो. ख या अथा ने भारतात मा स वादी इितहासल ेखनाची सुरवात
रजनी पाम द यां या 'India Today ' व ए. आर. देसाई यां या 'Social Background
of Indian Nationalis ' या ंथामध ून झाली. नंतर या काळात मा स वादी
इितहासल ेखनाम य े डी. डी. कोशंबी, डॉ. नु ल हसन, डॉ. रामशरण शमा , डॉ. रोिमला
थापर, डॉ. हरब स मुिखया, डॉ. मोह मद हबीब, डॉ. इरफान हबीब, डॉ. िबपीन चं
यांची नावे िवशेष उ लेखनीय आहे.
munotes.in
Page 191
मा स वादी इितहासल ेखन
191 १५.४ मा स वादी ि कोनात ून भारतीय इितहासाच े लेखन
१) डॉ. धमा नंद कोसंबी :
ाचीन भारता या इितहा साब ल िलखाण करणा या इितहासकारा ंम ये दामोदर धमा नंद
कोसंबी यांचा आवज ू न उ लेख करावा लागतो . ाचीन भारता या इितहासा या
अ यासाला कोसंबी या िलखाणाम ुळे एक नवी िदशा िमळाली . गिणत , सं याशा ,
पुरात वशा , मानवव ंश शा , नाणकशा इ. िविवध श ांचा आिण सं कृत व ाकृत
भाषेचा अ यास असल ेले डी. डी. कोसंबी हे िव यात मा स वादी इितहासकार हणून
ओळखल े जातात .
डी. डी. कोसंबी यांनी ४ ंथाचे लेख, ५ ंथाचे संपादन व १२७ संशोधन लेखांचे िलखाण
केले. या ंथांपैक ‘Introduction to the study of India’ (1956), ‘The culture
and civilization of ancient India in historical outline’ हे दोन ंथ भारतीय
इितहासल ेखनात ांती आणली . डी. डी. कोसंबी यांनी काल मा स या इितहास िवषयक
मयेला जसे या तसे न वीकारता भारतीय इितहासा या अनुषंगाने यात बदल क न डी.
डी. कोसंबी यांनी भारतीय इितहासाची मांडणी केली. इितहासात मानवी यापाराची
हालचाल ची सव ि या ा उलगड ून दाखिवता आ या पािहज ेत. घटना या अलग -
अलग न मांडता घटना ंम ये सुसंगताई ठेवली पािहज े, असे मत डी. डी. कोसंबी यांनी
मांडले.
डी. डी. कोसंबी यां या मते, ‘इितहा हणज े उ पादन साधन े आिण उ पादन ि य ेतील
िभ न घटका ं या पर पर संबंधात झाले या प रवत नाचा अ यास होय.’ कोसंबी यांनी
ाचीन समाज , िसंधू सं कृती, आय आ मण , जाती यव था , लोहय ुग, बौ धम
उदय, मौय व कृषी अथ यव था, मौय स ेचा ास व दि णी स ेचा उदय इ. िव तृत
िववरण केले. ाचीनभारताच े मा स वादी व व तुिन िलखाणाम ुळे ड्लरीपे हे कोस बीचा
उ लेख 'Father of scientific Indian History ' असा करतात .
२) डॉ. रामशरण शमा :
काल मा स या भौितकवादी िस ांता या आधार े ाचीन भारतीय सामािजक आिण
आिथ क इितहासाच े िचिक सकपण े संशोधन करणार े इितहासकार हणून डॉ. आर. एस.
शमा हे ओळखल े जातात . 'Shudras in Ancient India ' या आप या ंथात यांनी
वण यव था आिण जाती यव थ े या उगमाची आिण धम शा ा ंनी यांना िदले या
अिभमा यत ेची भौितकवादी कारणिममा ंसा केली. या ंथात डॉ. आर. एस. शमा यांनी
वण यव थ े या उगमापास ून गु काळापय त वण यव थ ेत आिण शू ां या सामािजक आिण
सां कृितक थळा ंत झाले या बदला ंची मांडणी केली. 'Indian Feudalism' या ंथात
यांनी भारतातील सामंतशाही यव थ े या उदयाच े मू यांकन केले. जमीन महसूल
यव थ ेवर आधा रत शासक प ती व भूदान यव था यामध ून सरंजमशाहीचा उदय
झाला. गु काळातील शहरां या ासास गु काळातील सरंमजामशाही यव था कारणीभ ूत
अस याच े मत यांनी मांडले. munotes.in
Page 192
इितहासाच े त व ान
192 'Material culture and social formation in ancient India ' या ंथात यांनी ाचीन
भारता या सामािजक व सां कृितक यव थ ेवरील भौितकवादी भा य केले. 'Urban
decay in India ' ाचीन भारतातील नगरां या ासाची आिण वयंपूण ाम यवव थ े या
वाढीच े मा स वादी ि कोनात ून करणिममा ंसा कर यात आली .
३) रोिमला थापर :
िद ली येथील जवाहरलालन ेह िव ापीठातील इितहासा या ा यािपका हणून काय
केले या डॉ. रोिमला थापर यां या िवचारा ंवर मा स वेबर यां या िवचारा ंचा भाव आहे.
आंतिव ा शाखीय ि कोना तून इितहासाकड े पाहणा या लेिखका िह यांची ओळख आहे.
राजक य घडामोडी ऐवजी यांनी इितहास लेखनाला आिथ क, सामािजक आिण वैचा रक
आयाम आहे, याची जाणीव यां या िलखाणात ून होते. 'Ashoka and decline of the
Maurya’s ' या ंथात यांनी मौय स ाटअशोकान े मांडलेली ध माची संक पना प
केली. व अशोकान े बौ धमा चा केलेला पुर कार हा धम िन अथवा नैितक भूिमकेतून
केलेला नसून त कालीन राजक य व सामािजक गरजे या जािणव ेतून के याचे मत मांडले.
'History of India' या ंथात राजक य घडामोड प े ा शेती, उ ोग , यापार, ामीण
व नागरी जीवन , सागरी हालचाली या िवषया ंवर भर देऊन िभ न कालख ंडाचे िच ण केले.
Ancient Indian social history – some interpretations, Problems of
Historical writing in India, Ideology and interpretation of early Indian
history, from lineage to st ate, इ. ंथातून ाचीन भारता या राजक य , सामािजक ,
सां कृितक, तं ान इ. िविवध पैलूंवर मा स वादी ि कोनात ून मांडणी केली.
४) डॉ. इरफान हबीब :
म यय ुगीन भारताचा मा स वादी परंपरेने िवचार करणार े एक अ ग य इितहासकार हणून
इरफान हबीब यांना ओळख ले जाते. म यय ुगीन भारताचा आिथ क इितहास हा यां या
संशोधनाचा मु य िवषय असून म यय ुगीन भारता या इितहासा या संशोधनात ते मूलभूत
मानल े जातात . 'Agrarian system to Mughal India ' या ंथात यांनी मुघल
काळातील कृिष यव थ ेवरील संकट हे मुघल स े या ासाचे मह वप ूण कारण ठरले.
औरंगजेब या या काळात झालेले उठाव हे धािम क कारणा ंमुळे न होता यामाग े आिथ क
शोषण हे मु य कारण होते अशी यांनी मांडणी केली. 'Interpreting Indian History '
या ंथात हबीब यांनी म यय ुगीन भारता या सामािजक व आिथ क इितहासाच े िववेचन
केले. तसेच मोह मद घोरी या भारतावरील आ मणा या वेळी भारता या सामािजक व
आिथ क ि थतीच े िव ेषण केले. 'Cast and money in Indian History ' या ंथात
यांनी जाित यव थ े या उदयामागील आिथ क कारणा ंचा उहापोह केला. 'The atlas of
Mughal empire' आिण ‘Eco nomic map of India ’ या ंथातून यांनी भौगोिलक
मािहती सोबतच आिथ क मांडणी देणा या म यय ुगीन भारताच े एकूण ब ीस नकाश े किशत
केले. डॉ. इरफान हबीब यांनी आप या इितहासल ेखना ार े आपल े वेगळेपण िस केले व
अनके दुल ित घटका ंवर आप या िलखाणा ार े काश टाकला . munotes.in
Page 193
मा स वादी इितहासल ेखन
193 ५) डॉ. िबपीन चं :
भारतीय रा ीय चळवळीच े मा स वादी ीकोनात ून िव ेषण करणार े एक मुख
इितहासकार हणून डॉ. िबपीन चं यांना ओळखल े जाते. केि ज इितहासल ेखन परंपरेने
ितपािदत केलेली भारतीय वातं चळवळीशी संबंिधत मेयांचे डॉ. िबपीन चं यांनी
खंडन केले. भारतीय वातं चळवळ िह जनसामा या ंची चळवळ होती, याला वैचा रक
नेतृ व सुिशि त म यमवगा तील लोकांनी िदले असल े तरी मूलभूत आिण संघष हा
जनसाम या ंचाच होता, असे ितपादन िबपीन चं यांनी 'India’s struggle for
indepen dence ' या सु िस ंथात केले. 'Communism in India ' या ंथात
जमातवादा या उदयामागील कारणा ंचा िचिक सक अ यास क न जमातवाद हा ि िटश
वसाहतवादाच े आप य अस याची मांडणी केली. 'The rise and growth of economic
Nationalism ' आिण 'Nationalism and colonialis m in India ’ या ंथाम य े
भारतीय रा वादाचा उदय आिण िवकासाच े आिथ क पैलू, वसाहितक शोषणाच े आिथ क
धोरण आिण भारतीय भांडवलदारा ंची वातं चळवळीतील भूिमका यांचे िव ेषण केले.
मा स वादी ि कोनात ून भारता या रा ीय चळवळीच े जनआ ंदोलन हणून अिधक यापक
व प उजागर करणार े इितहासकार हणून िबपीन चं यांना ओळखल े जाते.
आपली गती तपासा .
१) मा स वादी इितहासल ेखकांचा आढावा या?
१५.५ मा स वादी इितहासल ेखनाची वैिश ्ये
मा स वादी इितहासल ेखनान े भारतीय इितहासल ेखनाला समृ केले. एका नवीन
ि को तून यांनी इितहासाची मांडणी क न इितहासल ेखनाला एक नवीन आयाम िदला.
मा स वादी इितहासल ेखनाची वैिश ्ये हे पुढील माण े होते :
१) राजक य घडामोड वर इितहास लेखनातील भर हा या वाहान े बाजूला सा न आिथ क
व सामािजक घटका ंचे अ ययनाच े मह व अधोर ेिखत केले.
२) या वाहातील इितहासकारा ंनी शेती, ामीण यव था , वण यव था यांचा शा ीय
ि कोनात ून अ यास केला. एखादी ऐितहािसक घटना अगर य या ऐवजी दुल ि त
समाजगट , िभ न सामािजक व आिथ क यव था ंचा मूलगामी अ यास या वाहाला
अपेि त आहे.
३) वैिदक काळ, जैन व बौ धम यासार या िवषया ंचा भौितकवादी ि कोनात ून एक
नवीन अथ मा स वादी इितहासकारा ंनी लावला .
४) मा स वादी इितहासकारा ंनी आप या ऐितहािसक संशोधनात भाषाशा , समाजशा ,
पुरात वशा व अथ शा इ. ानशाखा ंचा वापर क न आप या संशोधनास
आंतरिव ाशाखीय व प िदले. munotes.in
Page 194
इितहासाच े त व ान
194 ५) इितहासाचा आवाका , इितहासाची मांडणी, मांडणीच े तं , िव ेषण प ती , तािक क
िन कष अशा अनेक बाबतीत मा स वादी इितहासल ेखन मह वप ूण ठरते. या
वाहातील वातं बु ी या इितहासकारा ंनी या वाहाला यापक व सखोल बनवल े.
१५.६
१) मा स वादी इितहासल ेखनाचे व प प क न या इितहासल ेखनाची सुरवात कधी
झाली ते प करा ?
२) मा स वादी ि कोनात ून भारतीय इितहासाच े लेखन करणा या इितहासकारा ंचा आढावा
या?
३) मा स वादी इितहासल ेखनाच े वैिश ्ये सांगा?
१५.७ संदभ
१) देव भाकर , इितहासशा : संशोधन , अ यापन आिण लेखन परंपरा, ेनटॉिनक
काशन , नािशक , २००७
२) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई ीिनवास , इितहास लेखनशा , िव ा बुक पि लशर, औरंगाबाद ,
२०११
४) वा बूरकर जा व ंदी (संपादक ), इितहासातील नवे वाह, डायम ंड पि लक ेशन, पुणे,
२०१४
५) इितहास लेखन मीमांसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवा य गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहासल ेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
७) इितहास लेखनपर ंपरा ( टडी मटे रयल) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
8) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
9) Shaikhali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978
munotes.in
Page 195
195 १६
अपार ंप रक साधन े आिण अलीकडील प ती
घटक रचना
१६.० उि े
१६.१ तावना
१६.२ इितहासल ेखनातील पारंप रक साधन े
१६.३ इितहासल ेखनातील अपारंप रक ोत व आधुिनक प ती
१६.४ सारांश
१६.५
१६.६ संदभ
१६.० उि े
इितहासस ंशोधनातील पारंप रक व अपार ंप रक साधना ंची मािहती घेणे.
इितहासल ेखनातील अपार ंप रक ोत व आधुिनक प ती यांचा आढावा घेणे.
१६.१ तावना
ाचीन काळापास ून ते आधुिनक काळापय त उपल ध पुरा यांव न या या काळातील
मानवी यत् न, सामािजक जीवनातील घडामोडी व प रि थती यांिवषयी थळ, काळ व
य यां या िनद शांसह जे लेखन केले जाते, यास इितहासल ेखन हणतात . येक
काळात इितहासाकड े पाह याचा ि कोन वेगळा असतो . वेगवेग या कालख ंडात
इितहासकारा ंनी इितहासाच े सुसंगतवार िलखाण केले नसले तरी हा इितहास जाणून
घे यासाठी अनेक साधन े िनमा ण केली आहे. इितहासा चे िलखाण करत असता ंना साधना ंना
िवशेष मह व असत े. काळान ुसार या साधना ंम ये बदल होत गेला.
२० या शतका या सुरवातीपास ूनच इितहासा या साधना ंम ये बदल झालेला िदसून येतो.
छायािच ण व चलिच ण तं उप बध झा यान े या साधना ंम ये आमूला बदल झाला.
छापखा याम ुळे घडणा या घटना ं या न दी वृ प ात आढळ ू लाग या . २० या शतका या
म यावर िविडओ कॅमेरामुळे आप या अवतीभोवती घडणा या घटना ंमुळे येक घटनेचे
िजवंत िच ण होऊ लागल े. २१ या शतकात मािहती तं ान युगामुळे इंटरनेट, व
वेबसाईट यासारखी नवनवीन साधन े हाती आली आहेत. विनफ त , चलिच िफती , िह
इितहासाची नवीन िव सनीय साधन े पुरािभल ेख साधना ंचे नवीन प आहेत. िह सव साधन े
अपार ंप रक िकं हा आधुिनक साधन े हणून ओळखली जातात . याचा वापर हा
इितहासल ेखनात होत असतो . munotes.in
Page 196
इितहासाच े त व ान
196 १६.२ इितहासल ेखनातील पारंप रक साधन े
‘साधन े’ हा कोण या ही शा ाचा आधार असतो , तसा तो इितहासल ेखनाचा देखील
आहे. इितहासा या लेखनाला आकार ा क न दे यासाठी साधना ंचा अ यास करणे
अ यंत आव य य आहे. इितहासा या पारंप रक साधना ंम ये िलिखत व अिलिखत
साधना ंचा समाव ेश होतो. इितहासाचा अ यास करता ंना साधारणपण े इितहासाची दोन
साधना ंम ये वग करण केले जाते. १) ाथिमक साधन े २) दु यम साधन े.
१) ाथिमक साधन े : ऐितहािसक साधना ंम ये ाथिमक साधना ंना ‘मूळ साधन े’ हणून
देखील ओळखल े जाते. यावेळी घटना घडत असत े ते हा एखा ा य न े ती घटना जर
वतः या डो या ंनी पिहली असेल, तर यापास ून िनम ण होणा या साधनाला ‘ ाथिमक
साधन े’ हणतात . उदा. बाणभ च े हष च र , अबुल फजलचा अकबरनामा , अशोकाच े
िशलाल ेख, अलाहाबादचा गु कालीन लेख, इमारती , थाप य , मंिदरे, पुरावशेष,
मूत , नाणी, समकालीन शासक य कागदप े. या यित र आधुिनक काळात
वत मानप े, छायािच े, बातमीप े, चलिच े, िच िफती , विनिफती , तसेच य
घटना ंचे िच ीकरण हे ाथिमक साधना ं या अंतग त येते.
२) दु यम साधन े :दु यम या श दाव न अशा कार या साधना ंचे व प मुळात दु यम
असत े. एखादी घटना घडून गे यानंतर काही काळान े जे हा ती घटना कागदावर उत न
ठेवली जाते ते हा अशा साधना ंना दु यम साधन े असे हणतात . या साधना ंचे वैिश ्ये असे
िक, घटना घडून गे यानंतर काही काळान े या साधना ंची न द केली जाते. या दु यम
साधना ं या अंतग त मूळ साधना ं या आधारे िलह यात येणारे संशोधन पर ंथ, बखरी ,
शकाव या , पोवाड े इ. साधना ंचा समाव ेश होतो. दु यम साधन े िह देखील इितहासकाराला
ाथिमक साधना इतक च मह वाची असतात .
आपली गती तपासा .
१) इितहासल ेखनातील पारंप रक साधना ंचा आढावा या ?
१६.३ इितहासल ेखनातील अपार ंप रक ोत व आधुिनक प ती
इितहासाच े लेखन करत असता ंना िजथे पारंप रक साधन े उपल ध होत नसतात अ या
िठकाणी अपार ंप रक साधना ंचा वापर केला जातो. आज या आधुिनक युगात अनेक नवीन
तं ानावर आधा रत साधन े आहेत जी संशोधकाला िकं हा एखा ा अ यासकाला
संशोधनासाठी उपयु ठ शकतात , ती साधन े पुढील माण े:
१) मौिखक साधन े
मौिखक साधन े िकं हा मौिखक इितहास हणज े इितहासा या लेखनासाठी उपयु
ठरणा या यि गत , कौटि बक , समूहसंबधी, दैनंिदन जीवनास ंबंधी, मह वप ूण
घटनास ंबंधी मौिखक व पातील मािहतीचा विनम ु ण हणज ेच साऊंड रेडकॉिड ग,
िकं हा मुलाखतीची ांसि ट इ. मा यमात ून सं ह आिण अ यास होय.थोड यात , munotes.in
Page 197
मा स वादी इितहासल ेखन
197 ऐितहािसक घटना ंमधील सा ीदारा ंकडून यां या मृत वर आधा रत मािहती गोळा करणे व
यांचे िव ेषण करणे हणज े मौिखक इितहास होय. ही ि या एका िपढीकड ून दुस या
िपढीकड े मौिखक प तीन े जात असत े. या संशोधनात िलिखत साधना ंचा अभाव असतो
ितथे मौिखक साधन े काळजीप ूव क उपयोगात आणता येतात. एकोिणसा या शतका या
म यात युरोिपयन समाजात ामु यान े अिशि त -सव सामा य समाजावरील संशोधनात
मौिखक इितहासप तीचा वापर केला गेला. मौिखक इितहासप तीचा वापर ि टनमधील
कामगारा ंची प रि थती समजून घे यासाठी देखील केला गेला. तसेच पिह या व दुस या
जागितक यु ांतील सा ीदारा ंकडून यु ा या आठवणी जाणून घे यासाठी मोठ्या माणावर
या प तीचा वापर कर यात आला .
एकोिणसा या शतका या म यात युरोिपयन समाजात ामु यान े अिशि त - सव सामा य
समाजावरील संशोधनात मौिखक इितहासाचा वापर केला गेला. मौिखक इितहासप तीचा
वापर ि टनमधील कामगारा ंची प रि थती समजून घे यासाठी देखीलउपय ु ठरला. तसेच
पिह या व दुस या जागितक यु ांतील सा ीदारा ंकडून यु ा या आठवणी जाणून
घे यासाठी मोठ्या माणावर या प तीचा वापर कर यात आला . १९४० म ये
वनीम ु णा या सा ान े मौिखक इितहास िलहला गेला; मा एकिवसा या शतकात
यासाठी िडिजटल वनीम ु णाचा वापर होत आहे. मुलाखितच े द ताव ेज िकंवा मौिखक
इितहासाच े वनीमु णाच े िल यंतरण, सारांिशत वा अनु िमत केले जाऊन ते सं हालय
िकंवा ंथालयात ठेवले जातात . या वनीम ु ीत मौिखक इितहासाचा उपयोग संशोधन ,
काशन , मािहतीपट , दश न, नाटक वा सादरीकरणा या इतर कारात केला जाऊ
शकतो .
मौिखक इितहासाचा मुळ उ ेश अशा यि ची मुलाखत घे याचा असतो क , याला
इितहासात ून वगळ यात आले आहे. यामुळे एखादा मह वप ूण अिलिखत इितहास
उलगड यासाठी लोकांचा दबलेला आवाज पुढे आण याच े, लोकांना य कर याच े
मौिखक इितहास हे एक साधन आहे. ि या , कामगार , अ पस ं याक इ यादी लोकांची
मािहती आिण यांवर भूतकाळात झालेले अ याय -अ याचार मौिखक इितहासाम ुळे कोण या
ना कोण या य या मा यमात ून पुढे येऊ शकते. यामुळे मौिखक इितहास हे ऐितहािसक
संशोधनासाठी सामािजक व राजक य े ात मह वाच े पूरक असे साधन मानल े जाते.
याच माण े मौिखक इितहास हे भूतकाळ व वत मानकाळ यांना जोड याच े काम करते. या
प तीम ुळे लोक समाजाला व वत:ला कसे सादर करतात , हे समज यास मदत होते.
२) रेिडओ व टेिलि हजन :
आधुिनक काळात इितहासाच े साधन हणून रेिडओ व टेिलि हजन यांना ओळखल े जाते.
रेिडओ वाटली बात या , वृ िवशेष, घटना ंचे समालोचन िह सव समाज बोधनाच े साधन
आहे. रेिडओ मधील एखा ा य ची मुलाखत िकं हा एखाद े भाषण व एखादीघटना िह
ऐितहािसक साधन हणून याचा वापर केला जाऊ शकतो . उदा. इंिदरा गांध नी
रेिडओवरील आणीबाणीची केलेली घोषणा . टेिलि हजन ने आधुिनक जगात ांती घडवून
आणली . जगात एखादी घटना घडत असता ंना टेिलि हजन या मा यमात ून ती घटना
आपणास कळू शकते. उदा. तािलबा या ंनी अफगािण तानवर केलेला क जा िकं हा कोरोना munotes.in
Page 198
इितहासाच े त व ान
198 काळात जगातील सव देशां या आरो य यव थ ेची िमळाल ेली मािहती . रेिडओ व
टेिलि हजन ारे िमळणा या मािहती िह एखा ा संशोधका ंसाठी िकं हा िव ा या साठी
संशोधनात उपयु ठ शकते.
३) िडिजटल ोत
आज आपण िडिजटल जगात वावरत आहोत . एकिवसा या शतकाला िडिजटायझ ेशनचे
शतक हणता येईल कारण बह तेक ोता ंचे िडिजटायझ ेशन झाले आहे आिण ते
संशोधकाला िडिजटायझ ेशन व पात उपल ध आहेत. िडिजटायझ ेशनमुळे अनेक
ंथालय े, सं ह, सं हालय े इ याद म य े उपल ध असल ेले समृ ोत संशोधकाला
माउस या एका ि लकवर उपल ध होतात . आजकाल , संशोधक िडिजट ेश सम ुळे दूर या
टोकावर बसून डेटाबेस तसेच लाय री , आका इ ह इ यादी सं हांम ये वेश क
शकतात . महामारी आिण लॉकडाऊनसार या िवल ण काळात संशोधक यांचे संशोधन
काय संबंिधत ंथालयात न जाता िकंवा भौितक र या सं िहत न करता क शकतात .
या िडिजटल ोताम य े िविवध साधन े आहेत ती पुढील माण े :
I) िडिजटल अका इ ह (सं हण):
२१ या शतकात मािहती तं ाना या वाढ या वापराम ुळे िडिजटल मािहतीची िनिम ती
आिण वापर हा वाढल ेला िदसतो . इंटरनेटमुळे जगभरातील स ह र आिण संगणक एकमेकांशी
जोडल े गेले आहे. िडिजटल अका इ ह थापन कर यामाग े दोन मु य उ ेश असतात . एक,
मौ यवान िडिजटल मािहतीचा कोण याही कार े ास न होऊ देता पुढील िपढ्यांसाठी ती
मािहती सं िहत करणे. दोन यवि थतरी या िनमा ण केले या िडिजटल अका इ ह म ये
कोण याही प तीचा तांि क दोष होऊ नये यासाठी उपाययोजना करणे. िडिजटल
अका इ ह म ये पुरािभल ेखा माण े ऐितहािसक कागदप ा ंचे, ऐितहािसक व तूंचे छायािच ण
अथवा कॅिनंग क न यांचे िडिजटल मािहतीत पांतर केले जाते. या ार े ऐितहािसक
कागदप ा ंचे व ऐितहािसक व तूंचे िडिजटल मािहती या व पात जतन करता येते.
िडिजटल अका इ ह जतन केलेली मािहती िह संशोधकाला ऑफलाईन अथवा ऑनलाइन
प तीन े उपल ध क न िदली जाते.
िडिजटल अका इ ह हे ामु यान े तीन कारच े असतात . पिह या कारातील िडिजटल
अका इ ह हे शासक य पुरािभल ेखागार , ंथालय े, िवदयापीठ े, सं ालय े, शासक य
सं था, इितहासिवषयक व सां कृितक मंडळ इ. ारे चालवल े जाते. या कारातील
िडिजटल अका इ ह संशोधका ंना वापर यासाठी मोफत िकं हा नाममा श ु कात संशोधका ंना
उपल ध क न िदले जाते.उदा. भारत सरकारच े नॅशनल अका इ ह व पुणे येथील
भांडारकर रसच इि टटय ूट. दुस या कारातील िडिजटल अका इ ह हे कोण याही एका
य ारे, लोकां या छोट्या समूहा ार े, अथवा वयंसेवी सं थां ारे तयार केले जाते.
उदा. महारा ातील धुळे येथील राजवाड े संशोधन मंडळ. ितस या कारातील िडिजटल
अका इ ह म ये काशक अथवा यावसाियक सं थां या ार े संशोधका ंना, िव ापीठा ंना
आिण ंथालयांना सशु क उपल ध क न िदले जातात . munotes.in
Page 199
मा स वादी इितहासल ेखन
199 II) इंटरनेट सं हण:
इंटरनेट आका इ हज हा लाखो पु तके, िच पट , सॉ टव ेअर, वेबसाइट इ याद म य े
वेश दे यासाठी हाती घेतलेला एक मोठा क प आहे. हा एक वतं ना-नफा क प
आहे.इंटरनेट आका इ हज हे एक वतं ना-नफा ंथालय आहे जे मोफत पु तके,
सॉ टव ेअस , वेबसाइट ्स इ याद ना िवनाम ू य वेश दे यासाठी तयार केले गेले आहे.
इंटरनेट आका इ हज देणगी या मदतीन े चालवल े जाते आिण यव थािपत केले जाते. ते
वतःची णाली िवकिसत करते आिण ते या या साम ीम य े िवनाम ू य वेश देते,
वापरक या ची मािहती िवकत नाही आिण जािहराती देखील चालवत नाही. आधी
सांिगत या माण े इंटरनेट आका इ हज संशोधक आिण इितहासकारा ंना यातील साम ी
िवनाम ू य वेश दान करते.
१९९६ पासून याने इंटरनेट जतन करणे िकंवा सं िहत करणे सु केले. स या या या
सं हात पंचवीस वषा पे ा जा त वेब इितहास आहे. याने लाखो पु तके आिण मजकूर,
वेब पृ े, दूरदश नवरील बात या ंचे काय म, ितमा , ऑिडओ रेकॉिड ग आिण
सॉ टव ेअर ो ाम हे जतन केले आहेत.ऐितहािसक संशोधनासाठी वेब अिभल ेखागार हे
इितहासकारा ंसाठी, िवशेषतः सामािजक आिण सां कृितक इितहासकारा ंसाठी उपल ध
असल ेले आणखी एक िडिजटल यासपीठ आहे. या लॅटफॉम वर उपल ध मािहती आिण
डेटाम य े वेश क न एखा ा या ऐितहािसक संशोधनाला चालना िमळू शकते. याचे
वैिश ्य हणज े यात करोडो वेबपेजेस आहेत यात वैयि क होम पेज तसेच यावसाियक
आिण शै िणक वेबसाइट ्सचा समाव ेश आहे. या ोताव न िमळाल ेली मािहती
इितहासकारा ंना एखा ा िविश गो ी या िकंवा े ा या इितहासाची पुनर चना कर यात
न क च मदत करेल. या अनो या क पाची उि े हणज े ऐितहािसक संसाधन हणून
वेबब ल जाग कता िनमा ण करणे, इितहासकारा ंना या नवीन मा यमाशी जोडण े आिण
िडिजटल मेमरी आिण रेकॉड ब ल जाग कता िनमा ण करणे. इितहासकारा ंना अलीकडील
भूतकाळातील िडिजटल ाथिमक ोता ंपय त पोहोच यास मदत करणे हा देखील याचा
उ ेश आहे. इतकेच नाही तर ते या ोता ंचा अथ लाव याचा आिण यूरेट कर याचाही
य न करते.
III) गुगल पु तके:
गुगल बु सना आधी गुगल बुक सच आिण गुगल ि ंट आिण याचे कोडन ेम ोजे ट ओशन
असे संबोधल े जात असे. ही गूगल Inc. ारे वाचक आिण संशोधका ंसाठी उपल ध क न
िदलेली िह मोफत सेवा आहे. Google Books चे वैिश ्य हणज े ते पूण -पाठ्य पु तके
आिण मािसका ंम ये वेश देते. ती पु तके आिण मािसक े उपल ध आहेत या Google
Inc ारे मजकूरात पांत रत केले या कॅन केले या ती आहेत. मजकुरात पांतर
कर यासा ठी ऑि टकल कॅरे टर रकि नशन (OCR) वापरला जातो. Google Books
वर उपल ध असल ेली पु तके ही Google Books Partner Program या काय मांतग त
लेखक िकंवा काशका ंकडून िमळवली जातात . गुगल या लाय री पाट नस कडूनही पु तके
िमळवली जातात आिण यासाठी गुगल या लाय री ोजे टचा खूप उपयोग होतो. या
आधी उ लेख केलेली मािसक े गुगल बु स वर उपल ध क न िदली आहेत. Google वर munotes.in
Page 200
इितहासाच े त व ान
200 उपल ध डेटाबेस, ई-संसाधन े आिण एकूण मािहती . संशोधक आिण इितहासकारा ंना
पु तका ंचा न क च उपयोग होतो. मािहती गोळा कर यासाठी िकंवा गोळा कर यासाठी
आिण ऐितहािसक संशोधनाला चालना दे यासाठी हे नवीन युगाचे साधन िकंवा ोत
हणून यो य र या वण न केले जाऊ शकते.
IV) ि िटश सं हालय :
ि िटश युिझयम अथवा सं हालय ही साव जिनक सं था आहे, जी मानवी इितहास ,
कला आिण सं कृतीला वािहल ेली आहे. हे युनायटेड िकंगडमची राजधानी लंडनमधील
लू सबरी भागात आहे. ि टीश युिझयमम य े जगातील ाचीन सं कृत शी संबंिधत महान
सं ह आहे. उदा. इिजि शयन सं कृती. ाचीन सं कृत ची वेबसाइट जगातील ाचीन
सं कृत ची मािहती देते. या या नवीन ऑफर देखील ाचीन भारताशी संबंिधत अिनम ेशन,
3D मॉडे स इ यादी व पात आहेत. ि टीश युिझयम या वेबसाइटवर आिण इतर
साधना ंवर उपल ध असल े या मािहतीम ुळे संशोधक आिण इितहासकार समृ होऊ
शकतात . इितहासकारा ंना या ोता ं या काशात इितहासाची पुनबा धणी आिण अथ
लाव यास न क च मदत होईल. २१ या शतकातील इितहासा या नवीन साधना ंम ये याचे
िवशेष मह व आहे.
V) िच पट िकं हा िसनेमा:
िच पट हे एक मनोरंजनाच े साधन आहे , पण याचबरोबर ते आप याला काही संदेशही
देतात. स या या या युगात मनोरंजनाची मा यम े आिण संदेश दे याचे यासपीठ यािशवाय ,
िच पट ऐितहािसक संशोधनाचा ोत ठरत आहेत. िच पट िकमान ऐितहािसक
संशोधनाला मदत करत आहेत असे सोयी करपण े हणता येईल. जे हा आपण हणतो क ,
िच पट हा ऐितहािसक सािह याचा एक चांगला ोत असू शकतो , ते हा एखा ान े हे पहावे
क िनमा याने पटकथा िलिह याप ूव सखोल संशोधन केले आहे आिण कथा ऐितहािसक
घटनेवर आधा रत आहे. काही िच पट िद दश क आिण लेखक सखोल संशोधन करतात
आिण िच पट िलिह यासाठी अ सल आिण िव ासाह ोता ंचा संदभ घेतात, असे
िच पट केवळ वा तिवक ऐितहािसक त ये सांगत नाहीत , तर िच पटा या ि ि टंगसाठी
संदिभ त केले या दश कांना संदभ देखील देतात. समाजातील काही लोकां या ऐितहािसक
सामािजक आिण आिथ क शोषणावर आधा रत आिण यावर काश टाकणार े िहंदीसह
िविवध भाषांम ये भारतात अनेक िच पट तयार झाले आहेत.
अलीकड या काळात अनेक ऐितहािसक िवषया ंवर असं य िच पट बनवल े गेले आहे
यमुळे एखा ा ऐितहािसक िवषयाची मािहती या िच पटा ंमधून िमळत े. उदा. बाजीराव -
म तानी या िच पटात पेशवा बाजीराव याचे िच ण रेखाटल े आहे. तर सरदार उधम या
िच पटात उधम िसंग यां या ात कारी जीवनाचा आढावा घेतला आहे. परंतु अशा
िच पटात ून अनेक वेळा ऐितहािसक ा तोडून - मोडून दाखव या जातात . यामुळे यां या
िव ासत ेवर िच ह िनमा ण होतात .
VI) व ड कॅट: ओहायो कॉलेज लाय री स टर (OCLC) ची थापना १९६७ या
आसपास झाली आिण नंतर ते ऑनलाइन कॉ य ुटर लाय री स टर हणून ओळखल े जाऊ munotes.in
Page 201
मा स वादी इितहासल ेखन
201 लागल े आिण नंतर याचे नाव OCLC Inc असे बदलल े गेले. OCLC आिण इतर
लाय र नी व ड कॅट िवकिसत केले आहे. व ड कॅट हा सवा त मोठा ऑनलाइन पि लक
ऍ सेस कॅटलॉग (OPAC) मानला जातो. व ड कॅटचा सं ह संशोधका ंसाठी अ यंत
उपयु आहे. या या भांडारात बरेच लेख आहेत. संदभ ंथांशी संबंिधत मािहती तसेच
गोषवारा िमळू शकतात . हे वाचका ंना पूण -मजकूर मािहती देखील दान करते. व ड कॅट
जगभरातील हजारो लाय र या साम ीम य े वेश देते आिण साम ीम य े डी हीडी आिण
सीडी देखील समािव आहेत.
आपली गती तपासा .
१) इितहासल ेखनातील अपार ंप रक व आधुिनक प त चा आढावा या?
१६.४ सारांश
ऐितहािसक ि या ंचे वण न करणारी आिण भूतकाळातील मानवी समाजाची वाढ आिण
िवकास जाणून घे यास आिण अ यास कर यास मदत करणारी कोणतीही साम ी
इितहासाचा ोत मानली जाऊ शकते. फ एक गो हणज े संबंिधत साम ी ामािणक
आिण िव ासाह असण े आव यक आहे. अशा कार े आपण असे हणू शकतो क
ऐितहािसक ोत हणज े काहीही नसून सां कृितक आिण भौितक व तूं या पात राहते
आिण भूतकाळात मानवान े तयार केले या िलिखत न दी देखील असतात . हे ोत
आप याला भाषा, चालीरीती , चालीरीती आिण भूतकाळातील मानवी जीवना या सव
प त ब ल मािहतीची पुनर चना कर यास मदत करतात . जोपय त िलिखत ोता ंचा संबंध
आहे तोपय त ते खडका ंवरील लेखन, बच झाडाची साल, कागद इ यादी िविवध व पात
आढळतात . आिण िलिखत ोता ंनी पु तके, मािसक े, लेख, वृ प े इ यादी व पात
छापल ेली साम ी देखील समािव केली आहे. िलिखत ोत हे इितहासातील सवा त मोठे
ोत सािह य बनवतात . िलिखत ोत अफाट आहेत आिण ते सरकारी अिभल ेखागार ,
िपतृसं था, कारखान े, कौटुंिबक सं ह, सं थांचे सं ह इ याद म य े आढळतात . िलिखत
द तऐवज िकंवा ोत आिथ क, सांि यक य , याियक , शासक य , वैधािनक ,
राजनैितक अशा िविवध कारची मािहती देतात., ल करी इ. समकालीन काळात
िडिजटल आिण इंटरनेट आधा रत ोत मुबलक आिण सोयी करपण े उपल ध आहेत
याम ुळे ऐितहािसक संशोधन तुलनेने सोपे झाले आहे.
१६.५
१) इितहास लेखनातील पारंप रक व अपार ंप रक साधना ंचा आढाव या ?
२) इितहास लेखनातील आधुिनक साधन े कोणती मािहती ा ?
३) िडिजटल अका इ ह ( सं हण ) ब ल सिव तर मािहती ा ?
munotes.in
Page 202
इितहासाच े त व ान
202 १६.६ संदभ
१) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००५
२) सरदेसाई बी. एन, इितहास लेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
3) Deshpande Anirudh, Films as Historical Sources or Alternate History,
Economic and Political Weekly, Vol. 39, No. 40 (Oct. 2 -8, 2004),
Published by Economic and Political Weekly
4) Barber S. &Penistone -Bird, History Beyond the Text: A Student’s
Guide to Approaching Alternative Sources, New York.
५) शेळके नागेश, मौिखक इितहास , िवकासपीिडया , ७/८/२०२०
६) इितहास लेखनातील नवे वाह, ( टडी मटे रयल ) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
munotes.in