Page 1
1 १
औ ोिगक करणाच े व प , उदारीकरण , जागितक करण
आिण काय व अथ यव थ ेची पुनर चना
Nature of Indstriliztion , Lebrliztion Globliztion and
Restrchter of Work and Economic system
घटक रचना
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ औ ोिगक करणाच े व प
१.३ औ ोिगक करणाचा अथ
१.४ औ ोिगक करणाचा वास
१.५ औ ोिगक करणाची व ैिश ्ये
१.६ औ ोिगक करण आिण शहरीकरण
१.७ औ ोिगक करणाची िक ंमत
१.८ ितसर े जग आिण पिहल े जग - भौगोिलक राजकारण
१.९ ामीण भागात औ ोिगक करण
१.१० उदारीकरण
१.११ भारतातील उदारीकरण
१.१२ जागितक करण आिण काय आिण अथ यव थ ेची पुनर चना
१.१३ सारांश
१.१४
१.१५ संदभ
munotes.in
Page 2
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
2 १.० उि े
१. औ ोिगक करणाच े व प समज ून घेणे.
२. काय आिण अथ यव थ ेवर उदारीकरण , जागितक करणाचा भाव पाहण े.
३. जागितक करणा ार े काय आिण अथ यव थ े या प ुनर चनेचे प रणाम समज ून घेणे.
१.१ तावना
या करणात , औ ोिगक करणाच े व प , उदारीकरण , जागितक करण आिण काय
आिण अथ यव थ ेची पुनर चना या तीन म ु य िवषया ंवर चचा केली आह े. औ ोिगक करण ,
जागितक करणान े आप या जीवनाला कोण या ना कोण या व पात पश केला आह े.
आपण वापरत असल ेली टूथपे ट, ली कूपर जी स , डेिनम जी स सार या कपड ्यांचे ँड,
फॉर ए हर २१ सारख े ँड जे य नी प रधान क ेले आहे, यासारखी साधी उदाहरण े घेऊ
या सव यं ाने बनवल े या व त ू आहेत आिण म ूळ भारतातील नाहीत . िवदेशी
खा पदाथा नाही आता भारतात एक बाजारप ेठ आह े. जसे क ॅगन फळ , भाजीपाला इ .
मोठ्या शहरा ंम ये आिण मॉ समधील थािनक द ुकानांम ये आता मोठ ्या सं येने िबगर
भारतीय भा या उपल ध आह ेत. येथे असा म ु ा उपि थत होतो िक आह े क आज
आप याला ब या च गो म य े वेश आह े जे पूव एक व न होत े. वर स ूचीब क ेले या
उ पादना ंसारख े काहीतरी िमळिव यासाठी लोका ंना वषा नुवष ती ा करावी लागत होती
िकंवा कोणीतरी परद ेशातून परत य ेत असताना त े िमळवाव े लागत े. औ ोगीकरण ,
उदारीकरण आिण जागितक करणाचा प रणाम आप या सवा वर होत अस यान े य ा
िवषया ंचा अ यास करण े आव यक आह े. कामगार अिधकारी , औ ोिगक स ंबंध अिधकारी ,
कािम क यव थापक इ . या िवषया ं ारे िवश ेषीकरणासह त ु ही िव ाथ हण ून तयार क
शकता अशा क रअर या स ंधीही आह ेत.
१.२ औ ोिगक करणाच े व प
औ ोिग क करण द ेशां या िवकसासाठी फाय ाच े आ ह े, तथािप , ते पया वरणावर
यं ा या सा यान े ि या क न व त ू िनमा ण के या जातात . औ ोिगक करणा या काही
शोषण ि या म ुळे वायू दूषण, जल द ूषण, नैसिग क साधनस ंप ीची घट यासार या
पया वरणीय सम या िनमा ण झा या आह ेत. नैसिग क साधनस ंप ी या शोषणात अन ेक
मोठ्या कंप या ग ुंतले या आह ेत आिण यव थ ेतील कमतरत ेमुळे ते अनेकदा पकडल े जात
नाहीत . या कंप या काही व ेळा सरकारमधील या ं या श आिण स ंबंध सहजपण े फेरफार
कर यास स म असतात . िनयमा ंची काट ेकोर अ ंमलबजावणी न होण े हे देखील आजही
नैसिग क साधनस ंप ीच े सतत शोषण हो याच े अस ेच एक कारण आह े. नैसिग क
साधनस ंप ीच े शोषण क ेवळ द ेशांपुरते मया िदत अस ू शकत नाही , ते सीमा ओला ंडून जात े
आिण िवकिसत द ेश आ मण े, यु ा ार े अिवकिसत , िवकसनशील द ेशां या न ैसिग क
संसाधना ंचे शोषण करतात .
munotes.in
Page 3
औ ोिगक करणाच े व प , उदारीकरण ,
जागितक करण आिण काय व अथ यव थ ेची पुनर चना
3 १.३ औ ोिगक करणाचा अथ
औ ोिगक करणाचा अथ हणज े ‘ही अशी ि या आह े याम य े उ पादन , गत
तांि क उप म आिण इतर उ पादक आिथ क ि याकलाप या ंचा े , समाज , देश
इ याद म य े मोठ्या माणावर प रचय क न िदला जातो ’.
१.४ औ ो िगक करणाचा वास
जरी औ ोिगक ा ंती हा श द थम च लेखकांनी वापरला असला तरी , इं जी
आिथ क इितहासकार अरनॉ ड टॉय बी ( १८५२ -८३ ) यांनी याला लोकि य क ेले आिण
१७६० ते १८४० या काळातील ि टन या आिथ क गतीशी याचा स ंबंध जोडला .
इितहा सकारा ंनी पार ंपा रकपण े औ ोिगक ा ंतीला दोन ट या ंत िवभागल े. यां या मत े
पिहली , औ ोिगक ा ंती, १८ या शतका या म यापास ून १८३० पय त चालली आिण ती
ामु यान े ि टनप ुरती मया िदत होती . दुसरी, औ ोिगक ा ंती एकोिणसा या शतका या
म यापास ून ते िवसा या शतका या प ूवा धा पय त ि टन , खंडातील य ुरोप, उ र अम े रका
आिण जपानम य े झाली . दुसरी औ ोिगक ा ंती िवसा या शतका या उ राधा त जगा या
इतर द ेशांम ये िव तारली अस े हटल े जाते.
कालांतराने वैयि क , कौटुंिबक, लघु गट मालक पास ून मया िदत उ पादन (कुटीर
उ ोग हण ून ओळखल े जात े) पासून मोठ ्या माणावर उ पादनात प रवत न झाल े
याम य े मोठ ्या काय श चा वापर क ेला ग ेला आिण त ं ान , सं था आिण
एक ीकरणातील नवक पना ंचा वापर क ेला ग ेला. यामुळे उ पादकता वाढली आिण
ाहका ंसाठी िक ंमत क मी झाली . १९०० या दशकात मोठ ्या माणावर उ पादन घटक
िनमा ण झाल े. खाणकाम द ेखील १९३० या दशकात मोठ ्या माणावर स ु झाल े आिण
वाहतूक यवसाय १९५० म ये तेजीत आल े, १९६० या दशकात िकरकोळ िव - ही
सव औ ोिगक करणाची (१९७० ) उदाहरण े आह ेत. औ ोगीकरणा बरोबरच वाहना ंचे
उ पादनही स ु झाल े. पूव वाहन े " काय शाळे " म ये जा त खचा त आिण कमी
उ पादकता आिण कमी घटकासह हातान े तयार क ेली जात होती . नंतर हे ी फोड या
अस ली लाइन या िवकासाम ुळे ऑटोमोिट ह उ पादन सामा य अम े रकन लोका ं या
आवा यात आल े. तथािप , कालांतराने औ ोिगक करणाम ुळे उ पादन िनय ं ण कामगार
(िकंवा कारागीर ) कडून भा ंडवलशाही यव थ ेकडे ह ता ंत रत झाल े, याम ुळे िविवध
देशांम ये कामगार अशा ंतता द ेखील उ वली .
१.५ औ ोिगक करणाची व ैिश ्ये
औ ोिगक ा ंती ता ंि क, आिथ क आिण सा ं कृितक घटका ं ारे वैिश ्यीकृत होती .
झाले या ता ंि क गतीप ैक खालील गो ी हो या :
(१) नवीन म ूलभूत साम ीचा वापर होता , ामु यान े लोख ंड आिण पोलाद ; आिण (२ )
कोळसा , वाफेचे इंिजन, वीज, पे ोिलयम आिण अ ंतग त-दहन इ ंिजन या दो ही इ ंधन आिण
हेतू श सह नवीन ऊजा ोता ंचा वापर झाला . (३) नवीन य ं ांचा शोध लागला , जसे क
ि पिन ंग जेनी आिण य ं माग, याम ुळे मानवी ऊज पे ा कमी खचा त उ पादन वाढ यास munotes.in
Page 4
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
4 मदत झाली , (४) कारखाना यव था हण ून ओळखली जाणारी एक नवीन स ं था मक
णाली िनमा ण झाली . माच े वाढल ेले िवभाजन आिण काया चे िवश ेषीकरण द ेखील
कालांतराने िवकिसत झाल े (५) वाफेचे लोकोमोिट ह , टीमिशप , ऑटोमोबाईल , एरो ल ेन,
टेली ाफ आिण र ेिडओ या ंसार या वाहत ूक आिण दळणवळणात ल णीय गती झाली
आहे (6) या तं ानाची वाढती उपय ु ता गतीम ुळे नैसिग क साधनस ंप ीचा वापर तस ेच
मोठ्या माणावर उ पादनात अिधक वाढ झाली .
१.६ औ ोिगक करण आिण शहरीकरण
औ ोिगक करणाम ुळे शहरीकरणातही वाढ झाली आह े आिण याम ुळे शहरा ंम ये
लोकस ं येची झपाट ्याने वाढ झाली आह े. दुस या श दा ंत सांगायचे तर, यामुळे सामािजक -
सां कृितक बदल आिण लोकस ं ये या स ंरचनेत बदल हो यास मदत झाली आह े.
उदाहरणाथ – राहणीमानाचा खच , जागेची अडचण याम ुळे शहरा ंतील लोक काही व ेळा
िवभ क ुटुंब पस ंत करतात आिण अगदी ख ेड्यांपे ा कमी स ं येतील म ुलांना पस ंत
करतात . दुसरीकड े, ामीण रिहवाशा ंची कुटुंबे मोठी आहेत, कारण त े शहरी रिहवाशा ंपे ा
कमी िशि त आह ेत आिण अ ंशतः असा िव ास आह े क म ुले यांना वृ जीवनात सम ृ ी
आिण ि थरता दान करतील . उ ोगा ंम ये काम कर यासाठी , पु ष द ेखील व ेगवेग या
गावात ून थला ंत रत होतात आिण झोपडप ्यांम ये, र या ंवर रा हतात जोपय त या ंना
नोकरी िमळत नाही िक ंवा अनौपचा रक े ात काम करत नाही िक ंवा उपजीिवका
िमळव यासाठी वतःच े थािनक यवसाय स ु करतात . शहरीकरणा या ि य ेत वाढ ,
िश णाचा उ च दजा आिण उ च उ प न यासार या औ ोिगक करण ि य ेचे फायद े
देखील आ हेत. जनन दरा ंवर औ ोिगक करणाचा प रणाम शहरीकरण , िश ण आिण
उ प न यासार या अन ेक घटका ंचा देखील होतो . ितस या जगातील वाढ या लोकस ं येचा
सामना कर यासाठी औ ोगीकरण हा सवा त भावी ीकोन अस याच े िश णत
आिण राजकार या ंनीही नम ूद केले आहे. .
१.७ औ ोिगक करणाची िक ंमत
औ ोिगक करणाम ुळे देशांना काही मागा नी फायदा झाला आह े, तथािप , काही व ेळा ते
पया वरणा या खचा वर आह े. औ ोिगक करणाम ुळे वायू दूषण, जल द ूषण, नैसिग क
साधनस ंप ीची घट यासार या पया वरणीय सम या िनमा ण झा या आह ेत. नैसिग क
साधनस ंप ी या शोषणात अन ेक मोठ ्या कंप या ग ुंतले या आह ेत आिण यव थ ेतील
कमतरत ेमुळे ते अनेकदा पकडल े जात नाहीत . या कंप या काही व ेळा सरकारमधील
यां या श आिण स ंबंध सहजपण े फेरफार कर यास स म असतात . िनयमा ंची काट ेकोर
अंमलबजावणी न होण े हे देखील आजही न ैसिग क साधनस ंप ीच े सतत शोषण हो याच े
असेच एक कारण आह े. नैसिग क साधनस ंप ीच े शोषण क ेवळ द ेशांपुरते मया िदत अस ू
शकत नाही , ते सीमा ओला ंडून जात े आिण िवकिसत द ेश आ मण े, यु ा ार े अिवकिसत ,
िवकसनशील द ेशां या न ैसिग क स ंसाधना ंचे शोषण करतात (i). औ ोिगक करणाम य े
पदानु म आह े, आपण याचा तपशील पाह या .
munotes.in
Page 5
औ ोिगक करणाच े व प , उदारीकरण ,
जागितक करण आिण काय व अथ यव थ ेची पुनर चना
5 १.८ ितसर े जग आिण पिहल े जग - भौगोिलक राजकारण
पाि मा य द ेशांम ये जसे औ ोिगक करण िवकिसत झाल े, तसे िवकिसत द ेश दुस या
महायु ापूव औ ोिगक करण झाल े. उदाहरणाथ – इं लंड, युनायटेड ट ेट्स,
युएसएसआर , जम नी, जपान इ यादी द ेश. दुसरीकड े, ितस या जगातील द ेशांनी देखील
यां या थािनक भा ंडवलासह इतरा ं माण े औ ोिगक हो याचा य न क ेला पर ंतु ते पुरेसे
न हत े. यां या बचावासाठी जागितक ब ँक, आंतररा ीय नाण ेिनधी आिण जागितक यापार
संघटना आिण इतर परद ेशी गुंतवणूकदारा ंसारख े िवदेशी भा ंडवल आल े. यामुळे ितस या
जगातील द ेश िवकिसत द ेशांवर अवल ंबून रािहल े. एक कार े, अशी रचना ह ेतुपुर सर तयार
केली गेली होती ज ेणेक न सव जण भा ंडवलशाहीम य े वेश करतात . उिशरा आल े या
देशांना औ ोिगक करणात प ुढे जा याची श यता फारच कमी होती , तरीही िवकिसत
देशांनी या ंना सा य कर यासाठी एक िदशा िदली होती .
सवा त गितमान रा ीय अथ यव था , िवशेषत: युनायटेड ट ेट्स आिण य ुनायटेड
िकंगडम,उ पािदत व त ूंचे िन वळ आयातदार आिण ता ंि क ान आिण स ेवांचे िन व ळ
िनया तदार बनल े आहेत. एकोिणसा या शतकातील य ुनायटेड िकंगडमम य े, उदाहरणाथ ,
वाफेची श वाप न क ीकृत सुिवधांम ये उ पािदत . तरीही , साधन े आिण उपकरण े
यांसार या कारागीर यापार ग ुंतवणुक ची च ंड मागणी होती . यवसाया या सो या भागा ंचे
यांि क करण , जसे क कताई , इंधनयु घरग ुती ह तकला याच े य ांि क करण करण े
अिधक कठीण होत े, जसे क िवणकाम इ . युरोप, पूव आिशया आिण इतर कारखान े
अिधक ि थर कामगार ोत स ुिनि त कर यासाठी ज ु या कौट ुंिबक अ ंतजा लावर
अवल ंबून होत े. उ पादन घटक काम कर यास स म अस ले या स ंपूण कुटुंबांना रोजगार
देत असत .
१.९ ामीण भागात औ ोिगक करण
एकोिणसा या शतका या उ राधा त युरोपम य े मजुरी या खचा त कपात कर यासाठी
उ ोगा ंनी उ पादन मज ूर ामीण भागात थला ंत रत क ेले ते हा औ ोिगक करणाम ुळे
शहरांम ये थला ंतराचा वेग कमी झाला . ामीण उ ोगा ंनी लहान जमीन मालका ं या
कुटुंबांना अित र उ प न िदल े जे केवळ श ेती िकंवा ह तकला या ंवर ामीण भागात िटक ून
राह शकल े नसत े. काही करणा ंम ये, औ ोगीकरण ह े िवजेवर चालणार े हातमाग , ाइंडर
आिण इतर घरग ुती उपकरण े वाप न घ रगुती रोजगारा या िव ताराशी स ुसंगत होत े.
तुमची गती तपासा
१.. औ ोिगक करणाची तीन व ैिश ्ये सांगा.
२. औ ोिगक करणा या पया वरणीय प रणामा ंची चचा करा.
munotes.in
Page 6
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
6 १.१० उदारीकरण
उदारीकरणाचा श दकोश अथ एखा ा गो ीशी स ंबंिधत िनब ध काढ ून टाकण े िकंवा सैल
करणे असा आह े, सामा यतः त े आिथ क िक ंवा राजक य यव थ ेशी स ंबंिधत आह े.
उदारीकरण अन ेकदा अथ शा ाशी स ंबंिधत आह े. याचा अथ यवसायावरील िनब ध कमी
करणे. ही एक कारची यव था आह े याम य े बाजार म ु केले जातात िक ंवा िनयम
रा याकड ून िशिथल क ेले जाता त. दुस या श दा ंत, यामुळे कंप यांवर घातल ेले िनयम स ैल
होत आह ेत.
िवसा या शतका या उ राधा त, िविवध द ेशांम ये उदारीकरण आिण िनय ं णमु चा
कल होता . 1947 म ये जनरल अ ॅ ीम ट ऑन ट ॅ रफ अ ँड ेड (GATT), 1986 म ये
िसंगल य ुरोिपयन कायदा आिण 1992 म ये नॉथ अमे रकन ेड अॅ ीम ट (NAFTA)
यासह म ु यापार करारा ं या मािलक ेवर वा री क न यापार उदारीकरण िवकिसत
झाले. 1970 या दशकात , बह तेक ऑग नायझ ेशन फॉर इकॉनॉिमक कोऑपर ेशन अ ँड
डे हलपम ट (OECD) रा ांनी मु यापाराचा अवल ंब केला आिण अनेक िवकसनशील
देशांनी 1980 या दशकापास ून (म य आिण प ूव युरोपमधील पो ट क य ुिन ट राजवटी
आिण यान ंतर, पीप स रपि लक ऑफ चायना यासह ) याचे अनुसरण क ेले.
परक य ग ुंतवणुक या िनयमा ंचे उ चाटन हो या या िदश ेने बदल झाला : युनायटेड
नेश स कॉ फर स ऑन ेड अँड डे हलपम ट (UNCTAD) या आकड ेवारीन ुसार, 1991
ते 1996 दर यान जगातील 95 ट के थेट िवद ेशी गुंतवणूक (FDI) िनयम उदारीकरणा या
िदशेने होते. िव ीय बाजार रा या या ह त ेपातूनही म ु झाल े आहेत.
1970 या दशका या म यात , परक य चलन बाजार ह े उदारीकरण करणार े पिहल े
होते, यानंतर 1980 या दशकात ( गत औ ोिगक रा ा ंसाठी) आिण 1990 या
दशकात (न या औ ोिगक द ेशांसाठी) देशांतग त शेअर बाजारा ंचे िनयं णमु कर यात
आले. आंतररा ीय वािण य (जे 1948 ते 1997 दर यान सरासरी वािष क 6% दराने
वाढल े), एफडीआय आिण परक य चलन आिण पोट फोिलओ भा ंडवल, परक य चलन
बाजाराची सरासरी द ैनंिदन उलाढाल ि िलय सपय त पोहोच यासाठी उदारीकरण आिण
िनयं णमु मह वप ूण होती . डॉलस चे. अशा कार े, उदारीकरण आिण िनय ं णमु या
दो ही गो चा आ ंतररा ीय अथ यव थ े या जागितक करणात योगदान अस याच े मानल े
जाते.
उदारीकरण आिण नोटाब ंदी या फाय ा ंवर बरीच चचा आह े. आिथ क गती या
शोधात असल े या िवकसनशील रा ा ंसाठी नवउदार अथ शा ा ं ारे बाजारािभम ुख
धोरण तयार कर यासाठी दो ही आव यक बाबी आह ेत. तथािप , समी का ंनी अशी टीका
देखील क ेली आह े क य ुनायटेड ट ेट्ससार या ीम ंत देशांतील क ंप यां ारे गरीब
देशांतील कम चा या ंचे शोषण कर यासाठी िनयमा ंचा वापर क ेला जात आह े. काय कत आिण
िश णत ा ंनी अस ेही िनदश नास आण ून िदल े आहे क , बाजार म ु िकंवा या य नाहीत .
उदाहरणाथ - युनायटेड टेट्स आिण य ुरोिपयन य ुिनयनमधील काप ूस उ पादका ंना िदल ेली
सबिसडी , आि कन काप ूस उ पादक श ेतक या ंचे जीवन धो यात आण ून िक ंमती munotes.in
Page 7
औ ोिगक करणाच े व प , उदारीकरण ,
जागितक करण आिण काय व अथ यव थ ेची पुनर चना
7 कृि म र या खाली आणत े. काही समी का ं या मत े हा म ु ा बाजारा या वा तं याचा नाही ,
याऐवजी म ु य सम या ही आह े क ीम ंत रा े मुळात वतःची फसवण ूक करत आह ेत
या ख ेळाम य े ते उव रत जगाला िवकत आह ेत.
१.११ भारतातील उदारीकरण
भारता या स ंदभा त, उदारीकरणाची स ु वात 1991 पासून नवीन आिथ क धोरणा ार े
झाली. लांबलचक ि या , परवाना राज स ंपले. इतर द ेशांतून भांडवली व त ूंचा मु वाह
सु झाला . भारतीय बाजारप ेठेत िविवध क ंप यां या मा यमात ून उदारीकरणान े ांती
आणली . िबझन ेस ोस ेिसंग सि ह सेस माण े काम कर यासाठी नवीन े े उदयास आली
यात ून अन ेक त णा ंना रोजगार िमळाला . मािहती ि या आिण मािहती त ं ान यावर
काम करणा या क ंप याही आ या . उदारीकरणाम ुळे खाजगीकरणही झाल े. यावेळी मोठ ्या
माणात साव जिनक े ातील य ुिनट्सचे खाजगीकरण कर यात आल े. काही उदाहरण े
सांग यासाठी वीज , वाहतूक आिण िश ण या ंसार या अन ेक े ात खाजगीकरणान े वेश
केला.
तुमची गती तपासा
१. भारतातील उदारीकरणावर चचा करा.
२. खाजगीकरण आिण उदारीकरणाब ल त ुमचे मत काय आह े?
१.१२ जागितक करण आिण काय आिण अथ यव थ ेची पुनर चना
जागितक करण हणज े िविवध द ेशांमधील व त ू, सेवा, देवाणघेवाण या ंची मु संचार.
देवाणघ ेवाण क ेवळ व त ूंपुरतीच मया िदत अस ू शकत नाही पर ंतु तेथे अ न , कपडे इ.
सार या सा ं कृितक द ेवाणघ ेवाण द ेखील आह ेत. पुनर चना ही क ंपनीने केलेली एक क ृती
आहे िजथे कंपनी ित या स ं थेतील आिथ क आिण काय कारी प ैलूंम ये बदल करत े. अनेक
वेळा यवसायाला आिथ क दबाव य ेत असताना अस े केले जात े.या करणाम य े
जागितक करण आिण काय आिण अथ यव थ ेची पुनर चना याब ल चचा के यामुळे आपण
याकड े अिधक तपशीलवार पाह या .
आिथ क पुनर चना हणज े सो या श दात अथ यव थ ेत फेरबदल िक ंवा बदल .
जागितक करणा या ीन े हे उ पादनात ून सेवा आधा रत उ ोगा ंकडे वळल े आह े.
जागितक करणाच े वेगळेपण हणज े ते देशांना एकम ेकांशी जोडत े. जगा या एका
कोप यातील काही घटना द ुस यावर सहज प रणाम क शकतात . जागितक करणा या
ि य ेत जसा क चा माल एका द ेशातून खर ेदी केला जातो , याच माण े उ पादनाची
ि या द ुस या देशात होत े आिण िवपणन द ुस या देशात होत े आिण बाजारप ेठ काही इतर
देशांम ये होते. तर, एका द ेशातील प ुनर चना द ुस या देशावर सहज प रणाम करत े.
अथ यव थ े या प ुनर चनेसह क ं ाटी नोक या ं या स ंक पन ेत वाढ झाली आह े. खाजगी
आिण साव जिनक े ातील उपल धता या दो ही िठकाणी कायम व पी नोक या िमळवण े munotes.in
Page 8
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
8 त णा ंसाठी कठीण काम झाल े आह े. हे वाढ या खाजगीकरणाम ुळे आह े जे साव जिनक
े ापे ा क याणाप े ा अन ेक वेळा न यावर काम करत े.
अथ यव थ ेतील प ुनर चनेचे काही प रणाम पाह .
• सेवा उ ोगाची वाढ
सु वातीला , मोठ्या स ं येने कामगार श ेतजिमनीत ून उ ोगा ंकडे मोठ्या माणावर
भांडवल आिण उ पादनसािह य घ ेऊन जाण े हे औ ोिगक करणाच े वैिश ्य होत े. कामगार
उ पादनासाठी वचनब होत े. तथािप , कालांतराने सेवा े ात उ पादना ंना मागणी आिण
रोजगारा या स ंधी िनमा ण झा या . सेवा े देखील उ पादनाप े ा वेगाने वाढल े. प रणामी ,
िवसा या शतका या उ राधा त युरोप, पूव आिशया आिण उ र अम े रकेतील म ु य
औ ोिगक स ं थांम ये नोकरीची वाढ स ेवा, यवसाय आिण िव या वर क ि त होती . जम नी
आिण ा स सार या उ पािदत व त ूंचे िन वळ िनया तदार असल े या औ ोिगक
रा ांम येही, 1970 पासून उ पादन यव थ ेतील कामगारा ंची पूण सं या कमी होत आह े.
उ पादन े ाकड ून सेवा उ ोगाकड े वळ यान े रा ीय आिण आ ंतररा ीय तरावर
देशांवर प रणाम झाला आह े. मुंबईतील काप ूस िगर या िक ंवा इतर उ पादन य ुिनट ब ंद
झा यावर कामगारा ंना अनौपचा रक े ातील इतर कामा ंकडे जावे लागल े. उदाहरणाथ -
शहरांम ये रअल इ ट ेट वाढ यान े अनेक पु ष इमारत म य े चौक दार हण ून काम क
लागले. अनेक पु ष आप या क ुटुंबाचे पोट भर यासाठी र ा चालक हण ून काम क
लागल े. सेवा उ ोगा या वाढीची सम या अशी आह े क या ं याकड े उ पादनाच े कौश य
आहे परंतु सेवा आधा रत उ ोग नाहीत त े बाजूला पडतात . बदल या बाजारप ेठेशी सामना
करणे यांना कठीण जात े. त ण िक ंवा जे वत:ला सेवा उ ोग आधा रत कौश य स ंचांसह
सुस ज कर यास स म आह ेत ते िटकून राहतील आिण उव रत नोक या गमावतील .
यामुळे एक गट वाढ ू शकतो आिण द ुसरा खाली पड ू शकतो .
• गुंतवणूक आिण प ुनर चना
1980 आिण 1990 या दशकातील नवउदार वळणाचा प रणाम य ुनायटेड ट ेट्स
भांडवलदारा ं या न ेतृ वाखालील अथ यव थ ेत झाला आिण िवकसनशील अथ शा ात
संरचना मक स ुधारणा घडव ून आण या . यामुळे िविवध द ेशांम ये थेट परक य ग ुंतवणूक,
िवलीनीकरण , अिध हण वाढल े. नवीन बाजारप ेठा, नवीन सीमा , नवीन यापारा या स ंधी
हो या. 1990 या दशकात ‘मोठ्या कंप यांनी’ िवकसनशील द ेशांम ये थेट िवद ेशी
गुंतवणुक तून सुमारे $33 अ ज ग ुंतवले (ट्युसी अ ँड वुड्स, 2000, पृ. 60). इंटरनॅशनल
मॉनेटरी फ ंड (IMF) आिण जागितक ब ँक (WB) सार या य ूएस- भािवत िव ीय स ं थां ारे
वाढीव ग ुंतवणूक आिण कजा मुळे आिथ क संरचना मक स ुधारणा घडव ून आण या ग े या
आिण जागितक भा ंडवलशाहीसाठी जगाला एकस ंध े बनवल े”, आिण प ुढे िवकिसत क ेले.
बाजार उदारीकरणाचा पाया . तरीही , काही सरकारन े ग रबी या म ूळ कारणाकड े ल िदल े
नाही आिण याच े िनराकरण कर याचा य न क ेला, याऐवजी या ंचे आिथ क िवकासाच े
िनयोजन च ुक चे ठर यान ेच गरीबी िनमा ण झाली ” (सॉ रन , 1996, पृ. 670). जागितक
तरावर प ुनर चना द ेखील ग ुंतवणुक या काराम ुळे होत े उदाहरणाथ – आि क ेत munotes.in
Page 9
औ ोिगक करणाच े व प , उदारीकरण ,
जागितक करण आिण काय व अथ यव थ ेची पुनर चना
9 युरोपमधील इतर द ेशांपे ा कमी ग ुंतवणूक िमळत े. दुस या श दा ंत, थािनक अथ यव थ ेची
पुनर चना द ेखील जागितक भा ंडवलदार गटा ं या िनण यां ारे भािवत होत े. उदाहरणाथ –
स या हवामान बदल ही एक मोठी चचा आहे याम य े कंप यांनी जगभरात काम करण े
अपेि त आह े, प रणामी , या क ंप या राहणीमान स ुधार यावर काम करत आह ेत िकंवा
ह रत ऊज ला इतरा ंपे ा अिधक चालना िमळ ेल.
ीलंकेचे अलीकडच े उदाहरण घ ेऊ, िवदेशी कज वाढली आह ेत, साथी या आजारान े
पय टन कोलमडल े आह े, इंधन स ंकट आिण इतर सम या आह ेत. इंधन दरवाढीम ुळे
जीवनाव यक व त ूही उपल ध होत नाहीत . िव ा या या शाळा ं या परी ाही प ेपरअभावी
र झा यासारखी प रि थती आह े.
• जागितक करण िव औ ोिगक करण – घ न काम करा
अलीकडील , दूरसंचार आिण स ंगणक िल ंकमधील गतीम ुळे िव आिण स ंशोधन
े ातील यावसाियका ंना घ न काम कर यास िक ंवा दुग म द ेशात राह यास स म क ेले
आहे. सेिटंगवर अवल ंबून, औ ोिगक करण भौगोिलक गितशीलता , उ पादन क ीकरण ,
कौटुंिबक अिधकारापास ून वैयि क वात ं य आिण शहरीकरण या ंसार या समकालीन
ड या यव थ ेचा िवरोध क शकत े.
• तं ान आिण प ुनर चना
नवीन त ं ानान े अनेक पर ंपरागत यवसाया ंची पुनर चना क ेली आहे जसे क ऑनलाइन
बुिकंग आिण खा पदाथ , कपडे, व तूंची घरपोच िडिल हरी , नाशव ंत आिण नाशव ंत दो ही
व तूंची. या तं ाना या प ुनर चनेमुळे लोका ं या मोठ ्या वगा साठी ब ेरोजगारी िनमा ण झाली
आहे यांना कौश य स ंच िकंवा तं ान कस े मािहत नाही .
तं ाना या जलद वापराम ुळे आप यासार या जा त लोकस ं ये या द ेशात
बेरोजगारी वाढ ू शकत े. या वाढीशी स ंबंिधत त ं ान आिण नोक या ंचा िवकास आिण
अवल ंब होत आह े. कॉ य ुटर, आिट िफिशयल इ ंटेिलज स , रोबोट्समुळे जगभरातील
अथ यव थ ेत, कामात बदल घड ून येतील. दुसरीकड े, आप याकड े थला ंत रत मज ूर
नोकरी या शोधात शहरा ंम ये येत आह ेत. यामुळे गती या ि य ेत हा िवरोधाभासही
ल ात यावा लाग ेल.
तुमची गती तपासा
१. तं ान आिण प ुनर चना आिण याच े प रणाम प करा .
२. औ ोिगक करण िव जागितक करण कामा या व पावर चचा करा.
१.१३ सारांश
या करणात आ ही औ ोिगक करणाची भ ूिमका आिण शहरीकरणा या वाढीसारख े याच े
प रणाम पािहल े. औ ोिगक करणाम ुळे मोठ्या माणावर रोजगारा या स ंधी िनमा ण झा या
आिण याम ुळे लोक ख ेड्यांपासून शहरा ंकडे गेले आिण उ ोगा ंम ये काम क लागल े. munotes.in
Page 10
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
10 ि टन, युरोप, जपान या ंसार या काही िठकाणी जागितक जागितक करणाप ूव
औ ोिगक करण झाले, तर िवकसनशील द ेशांम ये ते नंतर झाल े आिण याचा य
िकंवा अ य पण े िवकसनशील द ेशांवर प रणाम झाला . गुंतवणुक या बाबतीत िवकिसत
देशांनी घेतले या भ ूिमकेचा आिण आध ुिनक करणासार या िवचारसरणीचा िवकसनशील
देशांम ये सार कर याबाबतही हा अ याय पाहतो . करणाचा द ुसरा िवषय उदारीकरणाचा
आहे. िवकिसत द ेशां या न ेतृ वाखाली िविवध द ेशांम ये उदारीकरण वाढल े. भारता या
संदभा त, 1991 ( नवीन आिथ क धोरण ) पासून उदारीकरणा ची स ु वात झाली , यासह
साव जिनक े ा ार े यव थािपत क ेले या अन ेक कंप या खाजगी क ंप यांसाठी ख ु या
कर यात आ या . यामुळे अ नेक बदलही झाल े. यादर यान , िविवध द ेशांम ये सेवा
उ ोगा ंचीही वाढ झाली . अथा त, उ पादनात ून सेवा आधा रत उ ोगा ंकडे आिण अगदी
मािहती त ं ाना या भावात ूनही. यामुळे या करणाचा ितसरा िवषय हणज े
जागितक करण आिण काय व अथ यव थ ेची पुनर चना आहे.
१.१४
१. औ ोिगक करणा या व पाची चचा करा.
२. उदारीकरण प करा .
३. जागितक करण आिण काय आिण अथ यव थ ेची पुनर चना प करा .
४. िवदेशी गुंतवणुक मुळे अथ यव थ ेची पुनर चना कशी होत े यावर चचा करा.
१.१५ संदभ
1 https://www.dictionary.com/browse/industrialization
1 Britannica, T. Editors of Encyclopedia (2022, March 13). Industrial
Revolution. Encyclopedia Bri tannica.
https://www.britannica.com/event/Industrial -Revolution
1Nicholas A. Cummings,Economic and Policy Issues,
Editor(s): Michel Hersen, William Sledge, Encyclopedia of
Psychotherapy,
Academic Press,2002,Pages 681 -701,
https://doi.org/10.1016/B0 -12-3430 10-0/00082 -9.
(https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B0123430100000829)
1DragosSimandan,Industrialization,Editor(s): Audrey Kobayashi,
International Encyclopedia of Human Geography (Second
Edition),Elsevier,2020,
Pages 255 -260,ISBN 97800810229 62,
https://doi.org/10.1016/B978 -0-08-102295 -5.10086 -1.
(https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780081022955100861 ) munotes.in
Page 11
औ ोिगक करणाच े व प , उदारीकरण ,
जागितक करण आिण काय व अथ यव थ ेची पुनर चना
11 1Richard Biernacki, in International Encyclopedia of the Social &
Behavioral Sciences (Second Edition) , 2015
1Smith, N. (2013, August 1). liberalization . Encyclo pedia Britannica .
https://www.britannica.com/topic/liberalization
1 https://www.investopedia.com/terms/r/restructuring.asp
1https://ww w.e-ir.info/2016/01/31/globalization -created -mechanism -for-
the-restructuring -of-developing -states/
Figura, A., &Wascher, W. (2008). The causes and consequences of
economic restructuring: Evidence from the early 21st century.
munotes.in
Page 12
12 २
भारतातील अनौपचा रक े ातील कामगार , थला ंतर
आिण काम
घटक रचना
२.0 उि े
२.१ प रचय
२.२ अनौपचा रक े ाचा अथ
२.३ अनौपचा रक े ाचा इितहास
२.४ माचा अथ
२.५ अनौपचा रक े आिण कामगारा ंचे जीवनमान
२.६ अनौपचा रक े ा या सम या
२.७ भारत सरकार आिण आंतररा ीय सं था या दोघांनी घेतले या उपाययोजना
२.८ थला ंतराचा प रचय
२.९ थला ंतराची कारण े- पुश (ढकलण े) आिण पुल (ओढण े) घटक
२.१० मिहला आिण थला ंतर
२.११ थला ंतर आिण काय
२.१२ महामारी आिण थला ंत रत
२.१३ थला ंत रता ंना कामावर येणा या सम या
२.१४ थला ंत रता ंसाठी कायद ेशीर ह क
२.१५ सारांश
२.१६
२.१७ संदभ
munotes.in
Page 13
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
13 २.0 उि े
● "अनौपचा रक े ा" चा अथ समजून घेणे.
● अनौपचा रक े आिण भारतीय मजुरांचे जीवन यां यातील पर परस ंबंध तपासण े.
● थला ंतर आिण मा संबंधी ान िमळिवण े.
● थला ंतर आिण अनौपचा रक े ाशी संबंिधत, रा ीय आिण आंतररा ीय अशा
िविवध सरकारी धोरणा ंची तपासणी करणे.
२.१ प रचय
आपण या करणात भारता या अनौपचा रक े ातील थला ंतर , म आिण कामगार
मह वा या िवषया ंचा अ यास क या. अनौपचा रक े फार पूव पासून बाजूला केले गेले
आहे, आिण यावर अवल ंबून असल ेले लोक दयनीय कमाईसाठी घाणेरड्या, धोकादायक
प रि थतीत काम करत आहेत. हे या िवषया ंब ल िशक या या मह वावर जोर देते.
अलीकडील अथ संक पीय वाटप, गटश काय म आिण इतर उप मा ंमुळे आपली
स यता पायाभ ूत सुिवधांम ये सुधारणा करत आहे. प रणामी , हे उ ोग भिव यात मोठ्या
सं येने य ना रोजगार देतील. प रणामी , या े ात सम या ओळख ून सोडिव या या
अिधक श यता असतील . या दो ही थीम बर्याच समकालीन आिण वत मानात आहेत
आिण याम य े पेशलायझ ेशन देणार्या अनेक सं था आहेत. उदाहरणाथ , गोवंडीतील
इंटरनॅशनल इि टट ्यूट ऑफ पॉ युलेशन टडीज , टाटा इि टट ्यूट ऑफ सोशल
साय स ेसचा एक वतं िवभाग आहे जो या े ांम ये काम करतो आिण स टर फॉर अब न
टडीज (CDS) ही सव िठकाण े आहेत िजथे तु ही संपक साधू शकता आिण क रअर
थापन क शकता . यूपीएससी आिण एमपीएससीसार या पधा मक परी ा ंची तयारी
करणार ्या िव ा या नाही हा अ याय फायद ेशीर ठरेल. अनौपचा रक े ातील कामगारा ंची
प रि थती पाह याप ूव , अनौपचा रक े हणज े काय ते पाह या.
२.२ अनौपचा रक े ाचा अथ
अनौपचा रक े ाचे वण न अशा कंप यांचा समूह हणून केले जाते जे भाग घेणा या
य ना रोजगार आिण उ प न िमळव ून दे या या ाथिमक उ ेशाने व तूंचे उ पादन
करतात िकंवा सेवा देतात. हे उ ोग सहसा लहान असतात आिण कमी पैशात चालवता
येतात. जरी येथे िमक दुवे आहेत, ते ामु यान े अनौपचा रक रोजगार , कौटुंिबक िकंवा
वैयि क आिण सामािजक पर परस ंवादांवर आधा रत आहेत, प हमी असल े या
कायद ेशीर करारा ंऐवजी. अनौपचा रक े ाची या या कोण याही कार या रा ीय
काय ा या अधीन नसलेले यवसाय हणून देखील केली जाऊ शकते. कम चारी िकंवा
नोकरी या तपशीला ंची वारंवार न दणी करणे आव यक नसते.
munotes.in
Page 14
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
14 २.३ अनौपचा रक े ाचा इितहास
मजुरीचे औपचा रक करण १९ या शतका या शेवटी आिण २० या शतका या
सु वातीस वेतन आिण कामा या संदभा त सु झाले. यािशवा य, कंपनी आिण कामगार या
दोघां या िहताच े र ण कर यासाठी सरकारन े मह वाची भूिमका बजावली . िविवध
रा ांम ये, कामगार कायद े लागू केले गेले आिण कामा या प रि थती , कामाचा कालावधी
आिण इतर मुद् ांवर चचा झाली.
अनौपचा रक े ाला औ ोिगक ांतीचा मोठा इितहास आहे. ते हा, अनौपचा रक े
हे नवोिदता ंसाठी एक कारच े होि ड ंग े हणून काम करत होते. हे थोडं उ या
सै यासारख ं आहे. कामगार राखीव सै य आहे. हे बह तेक पु ष आिण ि या होते जे ामीण
भागात ून शहरांम ये शेतात काम कर यासाठी गेले होते. क पना अशी होती क एकदा
यांना नोकरी िमळाली क ते नवीन कौश य े िशकतील आिण प रणामी यांचा पगार वाढेल.
ते ेड युिनयनम य े देखील सामील होतील आिण सामूिहक सौदेबाजी या प रणामी यां या
मजुरीचा खच वाढेल. यांना असा िव ास होता क यांना लवकरच पूण वेळ कम चार्यांम ये
भ े आिण औपचा रकत ेसह पदो नती िदली जाईल . असे झाले नाही आिण प रणामी ,
लोकांनी रोजगार उपल ध क न दे यासाठी मोठ्या कंप यांवर अवल ंबून न राहता वतःच े
यवसाय तयार कर यास आिण इतरांशी सहयोग कर यास सु वात केली. एका अथा ने, या
ती ा कालावधीत अनौपचा रक े वाढल े. एकाच िठकाणी मागणी नसताना मजूर शहरे
आिण देशांतून थला ंतर क लागल े. दुसरीकड े, लॅिटन अमे रका, आिशया आिण
आि क ेत, लोकस ं ये या फ थोड्या ट के लोकांना औपचा रक रोजगार उपल ध आहे.
यामुळे या े ातही अनौपचा रक अथ यव थेची भरभराट झाली.
२.४ माचा अथ
जरी म हा श द काम िकंवा शारी रक बऴाचा संदभ देत असला तरी, तो येथे
माणसाचा संदभ दे यासाठी वापरला जातो - मजूर अशी य आहे जी व तूंचे उ पादन
कर यासाठी िकंवा या या िकंवा ितला पुरव यासाठी िविश माणात शारी रक , मानिसक
आिण सामािजक य न करते. सेवा तो िकंवा ती मता ंची एक िविश पातळी देखील
आणत े आिण बया च बाबतीत , क या संसाधना ंचे पूण मालाम य े पांतर करते.
२.५ अनौपचा रक े आिण कामगारा ंचे जीवनमान
2011 -20(iv) 2017 -18
Worker Unorganized Organized Total Unorganized Organized Total Informal 82.6 9.8 9.8 85.5 5.2 90.7
Formal 0.4 7.2 7.6 1.3 7.9 9.3
Total 83.0 17.0 100.0 86.8 13.2 100.0 munotes.in
Page 15
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
15 वरील त ा नॅशनल सॅ पल स ह मधील आहे, आिण हे उघड करते क अनौपचा रक
े ाम ये २०११ - २०२० म ये एकूण लोकस ं ये या ८२% पे ा जा त लोकस ं या
संघिटत (औपचा रक ) े ापे ा जा त लोकांना रोजगार देते. औपचा रक े ातील नोक या
आिण कम चार्यांसाठी िविवध धोरणे आिण अथ संक पीय वाटप असताना , बह सं य
कामगार हे अनौपचा रक े ातील आहेत, आिण कामगारा ंना मदत कर यासाठी नवीन
धोरणे आिण जलद अंमलबजावणी ि य ेची गरज आहे, हे देखील ते दश वत असत े.
काही संशोधनान ुसार, अंदाजे ९२.४ ट के अनौपचा रक मजूर वा री केले या
करारािशवाय , पगारी रजा िकंवा इतर आिथ क लाभांिशवाय काम करतात . िशवाय ,
अनौपचा रक अथ यव था औपचा रक अथ यव थ े या वाढीस हातभार लावत े, या
व तुि थतीव न िदसून येते क ९.८% अनौपचा रक े ातील कामगार संघिटत े ात
काम करतात , आउटसोिस गची या ी सूिचत करते.
मुलां या सम या आिण अनौपचा रक अथ यव था
मुलांना िविवध कारणा ंसाठी अनौपचा रक े ात कामावर घेतले जाते, याम य े ते
संघिटत कर यात अ म आहेत आिण वेतनात वाढ कर याची िकंवा चांग या राहणीमानाची
आिण कामा या प रि थतीची मागणी कर यास असमथ आहेत. या संघटना ंना दडपण े सोपे
होते. आजही मुलांचे हात मऊ अस याम ुळे यांना गािलच े िवणण े, फटाक े बनवण े इ यादी
यवसाया ंसाठी कामावर घेतले जाते. अशा य ना ंचा मुलावर शारी रक आिण मानिसक
प रणाम होऊ शकतो . मूल मोठे झा यावर या घटना ं या आठवण चा या या यि म वावर
प रणाम होतो.
मिहला आिण अनिधक ृत े
कामगार हणून, ि या दु पट िकंवा ित पट पूव ह सहन करतात . अशा िविवध
प रि थती आहेत. याम य े मिहला ंना कामावर ल िगक छळ आिण अगदी िहंसाचार
यासार या सम या ंचा अनुभव येतो. मिहला ंनी केवळ घराबाह ेर मच केले पािहज ेत,
िवशेषत: भाजीपाला आिण हार िवकणार ्या, परंतु यांनी एका िदवसात बरेच अंतर चालल े
पािहज े आिण नंतर घरी परत यावर अ न िशजवल े पािहज े. या ि या उपेि त जातीत ून
आ यास यांना जातीय भेदभावाचा सामना करावा लागू शकतो .
२.६ अनौपचा रक े ा या सम या
नेहमी या नोकरीप े ा कामाच े व प ासंिगक असत े. लोकांना अनेकदा कामावर
ठेवले जाते आिण जे हा मजुरीची गरज नसते ते हा यांना काढून टाकल े जाते. यामुळे
कामाच े तासही जा त लागतात . एखा ा य ला कामावर घे यापूव कोणताही करार
केला जात नाही, कामा या अटी देखील प नसतात , ते आव य कतेनुसार बदलत
राहतात , प रणामी िनयो ा संकट, आणीबाणी िकंवा भ े िकंवा फायद े या काळात कोणत ेही
सामािजक लाभ देत नाही. वैयि क अस यास तो/ती याचा रोजगार गमावू शकतो .
जर कामाच े व प वयंरोजगाराच े असेल तर काम हा घरगुती यवसाय बनतो आिण munotes.in
Page 16
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
16 ि या यवसायासाठी मोठ्या माणात वेळ आिण म देतात, तथािप , यांना केवळ यां या
सेवांसाठी मोबदला िमळत नाही िकंवा कोणताही िह सा काढून घेत नाही.
तुमची गती तपासा
1. अनौपचा रक े ा या अथा ची चचा करा.
2. अनौपचा रक े ाशी संबंिधत दोन सम या ंची मािहती ा.
२.७ भारत सरकार आिण आंतररा ीय सं था या दोघांनी घेतले या
उपाययोजना
● िडस ट वक अज डा
१५ स ट बर २०१५ रोजी संयु रा संघाने स य काम या संक पन ेवर चचा केली. हे
चार मूलभूत ेण म य े िवभागल े जाऊ शकते: रोजगार िनिम ती, सामािजक संर ण,
कामावरील वैयि क ह क आिण सामािजक संवाद. शा त िवकास उि ा ंसाठी २०३०
अज डा या संदभा तही या मुद् ांचा शोध घे यात आला . उदाहरणाथ , २०३० शा त
िवकास अज डाचे येय ८ चांगले काम कर यास ो साहन देणारे वातावरण तयार कर याच े
आवाहन करते. अगदी जी २०, जी ७, युरोिपयन युिनयन आिण आि कन युिनयनन ेही
चांग या घरां या मह वावर सहमती दश वली आहे, िवशेषतः संकट पुन ा ी आिण
दीघ कालीन वाढीसाठी आहे.
● असंघिटत कामगार सामािजक सुर ा कायदा , २००८
या े ात काम करणा या लोकां या क याणासाठी भारत सरका रने २००८ म ये
असंघिटत कामगार सामािजक सुर ा कायदा सु केला. या काय ा ार े, अनौपचा रक
े ातील अनेक यवसाया ंना कायद ेशीर बनिव याचा य न न दणी , सामािजक सुर ा
उपाय, अगदी रा ीय सामािजक सुर ा मंडळाम य े एक संघ थापन करणे यासार या
ि ये ारे केला गेला आहे याम य े सरकारी , गैर-सरकारी सं था अशा िविवध े ांचे
ितिनधी असतील . सद य नागरी े , कामगार क याण आिण अगदी असंघिटत े ातील
सद य . या ार े भिव य िनवा ह िनधी गृहिनमा ण, रोजगार दुखापत लाभ, मुलांसाठी शै िणक
योजना , कौश य सुधारणा , वृ ा म , आरो य आिण मातृ व लाभ, जीवन आिण अपंग व
कवच आिण असंघिटत े ा या वाढीसाठी अ तिनत केलेले इतर कोणत ेही फायद े
यासार या अनेक क याणकारी काय मांचा समाव ेश केला जाईल .
२.८ थला ंतराचा प रचय
थाियक शेती या आधी, लोक अनादी काळापास ून अ ना या शोधात िफरत आले
आहेत. या ेक हणून देवांना आदरा ंजली वाह यासाठी लोकांनी वासही केला आहे.
नोहा या जहाजासार या पौरािणक कथा देखील आहेत, याम य े मानव ाणी, प ी आिण
इतर ा या ंसोबत वास करतात . प ीही अ ना या शोधात थला ंतर करतात . munotes.in
Page 17
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
17 हालचाल म ुळे आपली शारी रक रचनाही िवकिसत झाली आहे. यामुळे थला ंतर ही
िनसगा तील नवीन घटना नाही.
थला ंतर हणज े लोकांची एका िठकाणाह न दुस या िठकाणी जाणे. हंगामी, ता पुरते
आिण अंतग त थला ंतर ( ामीण ते ामीण िकंवा ामीण ते शहरी) ही सव थला ंतराची
उदाहरण े आहेत. बा थला ंतर हणज े देशाबाह ेर होणार े थला ंतर. िनसगा त, हे स
(यु , नैसिग क आप ी ) िकंवा ऐि छक (नोकरी , चांगली प रि थती , शै िणक कारण े) असू
शकते.
२.९ थला ंतराची कारण े- पुश (ढकलण े) आिण पुल (ओढण े) घटक
थलांतराम य े, पुश आिण पुल घटक देखील आहेत. यु , िहंसाचार , कमी वेतन,
दु काळ , पावसाचा अभाव आिण पीक अपयश , दूषण, नैसिग क आप ी , पायाभ ूत
सुिवधांचा अभाव आिण घरात मया िदत संधी ही सव पुश घटका ंची उदाहरण े आहेत.
उ च वेतन, नोकरी या संधी, अ नाची उपल धता, चांगले वातावरण , सुरि तता ,
ि थरता , उ म राहणीमान , जीवनाचा दजा , सेवेची उपल धता , चांग या पायाभ ूत सुिवधा,
घरांची प रि थती , दूषणमु वातावरण ,इ यादी पुल घटका ंची उदाहरण े आहेत.
२.१0 मिहला आिण थला ंतर
मिहला ंचे बह तांश थला ंतर हे ल ना या मा यमात ून होते. भारतात आिण
भारताबाह ेरही हीच प रि थती आहे. अशी करण े घडली आहेत जे हा ि या दुसर्या
देशातील भारतीया ंशी िववाह करतात आिण िववाह तुटतो, याम ुळे यांना दो ही ह ंडा
गमावावा लागतो आिण इतर अनेक सम या ंना त ड ावे लागत े. अिलकड े अिनवासी
भारतीय मिहला ंचा छळ हो याच े माण वाढल े आहे.
देशात, िवशेषत: शहरांम ये, पु ष सद य शहरात काम करतो आिण याची कमाई
खेड्यात आप या कुटुंबाला पाठवतो . जोपय त तो ीला शहरात आणत नाही, तोपय त ती
गावात राह न ित या सासरची आिण मुलांची काळजी घेते. जोपय त ि थर घर िकंवा इतर
यव था उपल ध होत नाही तोपय त नवरा संगी घरी येतो. यो य सेटलम ट नसणे आिण
घरांचे जा त भाडे यासह अनेक कारणा ंमुळे काही पु ष ीला शहरात आणत नाहीत . इतर
कारणा ंम ये वृ पालका ंना गावात आधार नसणे समािव आहे.
२.११ थला ंतर आिण काय
थला ंत रत कामगार यां या गंत य देशां या वाढ आिण िवकासाम य े योगदान देतात,
तर यां या मूळ देशांना यां या थला ंतरा या अनुभवादर यान िमळाल े या कमाई आिण
कौश या ंचा ल णीय फायदा होतो. हे देशांतग त होणा या अंतग त थलांतरा या बाबतीतही
खरे आहे. २०११ या जनगणन ेनुसार, मुंबईची जवळपास ५४% लोकस ं या कुशल,
अकुशल िकंवा अध -कुशल आिण संघिटत आिण असंघिटत अशा दो ही े ात काम
करणा या थला ंत रता ंची आहे. munotes.in
Page 18
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
18 आंतररा ीय कामगार संघटने या मते, थला ंत रत कामगार अिधक असुरि त
आहेत; यांना मजूर हणून काम कर यास भाग पाडल े जाते आिण थला ंत रत मुलांना
बालकामगार हणून काम कर यास भाग पाडल े जाते. आधी सांिगत या माण े, थला ंत रत
अनौपचा रक े ात काम करतात . ते खाणकाम आिण उ खनन , उ पादन , वीज-संबंिधत
उ ोग , गॅस, पाणीप ुरवठा आिण देशातील इतर उपयु ता सेवांसह िविवध े ात काम
करतात .
तुमची गती तपासा
1. तुम या मते, आपण थला ंत रता ंची प रि थती कशी सुधा शकतो .
2. कामा या ीने थला ंत रता ं या दोन सम या ंची मािहती ा.
२.१२ महामारी आिण थला ंत रत
देशभरातील लाखो थलांत रता ंसाठी महामारी हा कठीण काळ होता.
लॉकडाऊनम ुळे अनेकां या नोक या गे या. शहरात राह याचा खच जा त अस यान े
अनेकांना भाडे भरणे परवडत नाही. लाखो लोक आप या कुटुंबासह आप या घरी
परतायला लागल े. लहान मुलांसाठी, गरोदर मिहला ंनीही मैल पायी चालत अनेकांना या
ि य ेत आपल े ाण गमवाव े लागल े िकंवा यांना दुखापत झाली. काही लोकांचे अपघातही
होतात . थला ंत रता ं या प रि थतीम ुळे थला ंत रता ं या प रि थतीत सुधारणा हो यास
वाव आहे.
साथी या काळात थला ंत रत लोकस ं या सवा िधक भािवत झाली. यां याकड े
खायला पुरेसे अ न नाही, यो य िनवारा िकंवा आरो य सुिवधा नाहीत . यांना कामावर
गे यास संसग हो याची िकंवा संसग पसर याची भीती देखील होती आिण जे लोक पूव
ना यावर उभे असताना यांना कामावर ठेवायच े ते देखील यांना कामावर ठेव यास
कचरत होते, प रणामी येक िदवस यां यासाठी ासदायक होता. भीतीन े, िचंतेने आिण
जोखीम प क न ते घरी परतल े पण घरातील लोकही यांना गावात समािव करायला
घाबरत होते. गावागावा ंतूनही छळवण ुक या नकारा मक िति या आ या या घटना
घड या आहेत.
२.१३ थला ंत रता ंना कामावर येणा या सम या
● यो य कागदप ा ंचा अभाव
थला ंत रता ंकडे यां या गावातील आधार काड आिण रेशनकाड यांसारखी कागदप े
आहेत आिण प रणामी , प े वेगवेगळे अस याम ुळे यांना शहरांम ये लाभ िमळव यासाठी
संघष करावा लागतो . ते मोफत िश णासाठी िकंवा रा य रिहवाशांना देऊ शकतील अशा
कोण याही सरकारी लाभांसाठी पा नाहीत . कागदप ा ं या कमतरत ेमुळे पालका ंनाही
मुलांना शाळेत दाखल कर यात अडचणी येत आहेत. असे थला ंत रत आहेत जे
नोकरी या उपल धत े या आधारावर थला ंतर करतात आिण यां याकड े कायम व पी munotes.in
Page 19
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
19 प ा नस याम ुळे यांना अनेक सम या ंना त ड ावे लागत े. शहरात थला ंत रत झाले या
ये नाग रका ंची प रि थती आणखीनच िबकट होती.
● अगितकता
अगितकता हे असे थला ंत रत आहेत जे नोक या ं या उपल धत ेवर अवल ंबून राहतात
आिण कायमचा प ा नस याम ुळे यांना अनेक सम या ंना त ड ावे लागत े. याकड े
फेरीवा या ं या करणा ंव न नजर टाकूया. जे हा जे हा पोिलस हॅन येतात ते हा
फेरीवा या ंना यांचा भाजीपाला , माल र यापास ून दूर लपवावा लागतो अ यथा पोिलस
यांची मालम ा काढून घेतात. तेच करण रे वेत फेरीवा या ंचे आहे.
वै क य िव ा या चे अलीकडील यु ेन संकट थला ंत रता ंची प रि थती कट
करते. हे िव ाथ िश ण घे यासाठी यु ेनम य े गेले. काही िव ाथ यांची वै क य पदवी
िमळव या या ट यात होते. तथािप , जिमनीवरील संकटाम ुळे यांना देशाबाह ेर जावे
लागल े.
यु ेन संकटान े िश ण व िव ा या मधील अंतर देखील उघड केले आहे जेथे
यु ेनमधील कमी वै क य शु क, ि य ेमुळे िव ा या ना देशाबाह ेर जा यास भाग पाडल े
जाते. िश णापास ून रोजगारापय त आप या समाजात आव यक असल ेली संरचना मक
सुधारणा देखील ते दश वते.
२.१४ थला ंत रता ंसाठी कायद ेशीर ह क
● आंतररा य थला ंत रत कायदा , रोजगार िनयमन आिण सेवा शत १९७९
आंतररा य थला ंत रत कायदा , आंतररा य थला ंत रत कामगारा ंना वेगवेग या
कार े संर ण देतो. या काय ान ुसार थला ंत रता ंना कामावर ठेवणा या कामगार
कं ाटदारा ंनी: (i) परवानाधारक असावा , (ii) यांनी थला ंत रत कामगारा ंची सरकारी
अिधका या ंकडे न दणी करावी आिण (iii) कामगारा ंना यांची ओळख न दवणार े पासब ुक
उपल ध क न दे याची यव था करावी . कायद े पगार आिण सुरि तता देखील िनिद
करते आिण कं ाटदारान े घरे, मोफत वै क य सेवा आिण संर णा मक कपडे दान केले
पािहज ेत हे देखील सूिचत करते.
● कलम १५
संिवधानातील कलम १५, सव नाग रका ंना यांची जात, वग , िलंग िकंवा ज म थान
काहीही असल े तरी समान अिधकारा ंची हमी देते. तरीही , थला ंत रता ंना माती या
भूिमपु ा या मा यमात ून िहंसाचार , भेदभावाचा सामना करावा लागतो . बर्याच वेळा
थला ंत रत अशा नोक या भरतात या थािनका ंना अ ाप याय या नाहीत , ते पधा
िनमा ण करताना िदसतात .
munotes.in
Page 20
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
20 कलम १९ (१)(ई)
भारतीय रा यघटन ेचे कलम १९ (१)(ई) येक भारतीय नाग रकाला देशात
राह याचा आिण भारता या भूभागा या कोण याही भागात थाियक हो या या
अिधकाराची हमी देते, सामा य जनते या िहतासाठी िकंवा कोण याही य या
संर णासाठी वाजवी िनब धां या अधीन राह न अनुसूिचत जमाती . तथािप , कामासाठी
थला ंत रत होणा या लोकांना मु य आ हाना ंना सामोर े जावे लागत े: i) सामािजक सुर ा
आिण आरो य लाभांची कमतरता आिण िकमान सुर ा मानका ंची खराब अंमलबजावणी ,
कायदा , ii) साव जिनक िवतरण णाली (PDS) ारे पुरिव या जाणार ्या रा या ार े दान
केले या लाभां या पोट िबिलटीचा अभाव (PDS) आिण iii) शहरी भागात परवडणारी घरे
आिण मूलभूत सुिवधांचा अभाव .
तुमची गती तपासा
1. आंतररा य थला ंत रत कायदा , 1979 काही ओळ म य े प करा.
2. अनौपचा रक े ात काम करणा या मुलांची प रि थती प करा.
२.१५ सारांश
आपण या करणाची सु वात अनौपचा रक े ाचा अथ शोधून केली आहे जी
संबंिधतांना रोजगार दान कर या या ाथिमक उि ासह उ पादन े िकंवा सेवां या
िनिम तीम य े गुंतले या यवसाया ंचा सं ह आहे. यवसाया ंचा आकार लहान आहे.
अनौपचा रक े ाचा इितहास १९ या, २० या शतकापय तचा आहे, कामगार उ ोगा ंम ये
नोक या िमळ याची वाट पाहणा या सै यासारख े होते. आपण पुढे वेतन देय सम या ,
सामूिहक गट नसणे, नोकरी गमावण े, धोका इ यादी सम या ंकडे पािहल े. अनौपचा रक े
मिहला आिण मुलांना देखील कामावर ठेवते. या करणा या दुस या भागात
थलांतराब ल चचा केली आहे. थला ंतराची कारण े पुश आिण पुल घटका ंसह प केली
आहेत. थला ंत रता ंना यो य कागदप ा ंचा अभाव , आवाज उठवता न येणे अशा अनेक
सम या ंना त ड ावे लागत े. अनौपचा रक े आिण थला ंत रत या दोह या कायद ेशीर
उपाया ंची चचा देखील या करणात कर यात आली आहे.
२.१६
1. अनौपचा रक े ाचा अथ आिण यां या संर णासाठी रा ीय आिण आंतररा ीय
दो ही ीने सरकारन े केले या उपाययोजना ंची चचा करा.
2. अनौपचा रक े ाचा इितहास समजाव ून सांगा आिण या े ात काम करणा या
मजुरांना येणा या सम या ंची मािहती ा.
3. कामा या संदभा त शहरातील पर ांतीयां या सम या ंवर चचा करा.
4. असंघिटत कामगार सुर ा कायदा २००८ ची चचा करा
5. थला ंत रत हणून कामा या आिण जीवना या गुणव े या बाबतीत थला ंत रत
मिहला आिण मुलांची प रि थती चचा करा. munotes.in
Page 21
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
21 २.१७ संदभ
1 International Labour Organization (ILO) Resolutions Concerning
Statistics of Employment in the Informal Sector Adopted by the 15th
International Conference of Labour Statisticians, January 1993, para. 5.
1 http://www.wiego.org/sites/def ault/files/resources/files/Breman -Inf-
Sector - Global -Trend.pdf (Notes made from Presentation made by Jan
Breman)
1 Computed from NSS 68th unit level data on employment unemployment,
2011 -12 source - Measuring Informal Economy in India _ Indian
Experience B y S V Ramana Murthy, Deputy Director General, National
accounts Division, Ministry of Statistics and Programme Implementation,
National Statistical Office.
https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:5NKicnqSkScJ:
https://www.imf.org/ -/media/Files /Conferences/2019/7th -statistics -
forum/session -ii-murthy.ashx+&cd=4&hl=en&ct=clnk&gl=in
1 https://www.ilo.org/global/topics/decent -work/lang --en/index.htm
1 https://justice forimmigrants.org/what -we-are-working -on/immigration/
root-causes -of-migration/
1 https://www.ilo.org/global/topics/labour -migration/lang --en/index.htm
1 https://theprint.in/india/a -second -exodus -though -smaller -shows -why-
mumbais -migrant -workers -are-still-vulnerable/642271/
1 https://www.ilo.org/empent/Eventsandmeetings/WCMS_203642/lang --
en/index.htm#:~:text=Migrant%20workers%20are%20more%20vulnerabl
e,less%20than%20the%20legal%20minimum.
1 https://www.mohfw.gov.in/pdf/RevisedPsychosocialissuesofmigrants
COVID19.pdf
1 https://prsindia.org/theprsblog/migration -in-india -and-the-impact -of-the-
lockdown -on-
migrants#:~:text=Overall%2C%208%25%20of%20people%20moved,2%
25%20of%20female%20m igrants).&text=According%20to%20the%20Ec
onomic%20Survey,29%25%20of%20the%20workforce).
1 Report of Working Group on Migration, Ministry of Housing and Urban
Poverty Alleviation, January
2017, http://mohua.gov.in/upload/uploadfiles/files/1566.pdf .
munotes.in
Page 22
22 ३
१९९० पासूनची औ ोिगक धोरण े,
लघु आिण म यम उ ोग
घटक रचना
३.१ उि े
३.२ तावना
३.३ जागितक करणाच े मह व
३.४ जागितक करण
३.५ जगातील समकालीन जागितक करण
३.६ नवीन आिथ क धोरण
३.७ नवीन आिथ क धोरणाचा सकारा मक आिण नकारा मक भाव
३.८ भारतातील जागितक करण
३.९ नवीन औ ोिगक धोरण 1991 ची वैिश ्ये
३.१० भारतातील लघ ु आिण म यम उ ोग
३.११ एमएसएमईची व ैिश ्ये
३.१२ भारतीय अथ यव थ ेत एमएसएमईची भ ूिमका
३.१३ भारतीय अथ यव थ ेसाठी एमएसएमईच े मह व
३.१४ सारांश
३.१५
३.१६ संदभ
३.१ उ ेश (Objectives )
१) िव ा या ना जागितक करणा या धोरणा ं या उदारीकरणात ून ओळख क न द ेणे.
२) बह रा ीय क ंप यांनी इ छा यापारा या िव तारात मह वाची भ ूिमका बजावली यावर
ल द ेणे. munotes.in
Page 23
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
23 ३.२ तावना (Introduction )
जागितक करणा या अथा चा अ यास कर याप ूव आज या आध ुिनक जगाचा एक
भाग असल े या जागितक करणाचा अ यास कर याच े हे कारण जाण ून घेणे आव यक आह े.
पूव -औ ोिगक अव थ ेत य ेक रा ाला वतः या गती आिण िवकासात रस होता . अशा
प रि थतीत आ ंतररा ीय स ंबंध अ य ंत मया िदत होत े. तथािप, औ ोिगक करण ,
आधुिनक करण , शहरीकरण , िवकिसत वाहत ूक साधन े, दळणवळण िव ान आिण
तं ाना या िवकासासह , जगातील द ेशांमधील यापार ख ंिडत होऊ लागला . याचे
प रणाम द ेशांमधील आ ंतररा ीय िक ंवा बा स ंबंध वेगाने िवकिसत झाल े. जागितक करण
हा श द हण ून िवश ेषत: १९९१ पासून भारत सरकारन े वीकारल े या धोरणाचा स ंदभ
देतो. याम य े परक य चलनाची ग ंभीर प रि थती , वेगाने वाढणारी महागाई आिण बा
मदतीची स ची गरज याम ुळे सरकारला भारतीय अथ यव था ख ुली कर यासाठी नवीन
अटी व शत वीकार यास व ृ केले. याचा प र णाम आयातीवरील िनब ध आिण श ु क
काढून टाक यात आला , याम य े भारता या अथ यव थ ेचे उदारीकरण , परदेशी व त ूं या
आयातीच े इंटन २०३ आिण भारतीय अथ यव थ े या यावहा रक ्या सव मह वा या
े ांम ये परक य भा ंडवला या जवळजवळ अिनब ध मु वाहाला परवानगी द े यात
आली . यासंबधी आज जगातील द ेशांदर यान घिन स ंवादाची गरज आह े. हणून िभ न
रा े एकम ेकांशी सह -संबंिधत आह ेत आिण स ंवाद, मा यम , सामािजक स ंबंध, आिथ क
यासार या िविवध प ैलूं ारे एकम ेकांशी स ंल न आह ेत िकंवा याला जागितक करण हटल े
जाते याम य े जगाचा समाव ेश आह े.
अलीकड या काळापय त समाजवादा माण े जागितक करणही स या ख ूप वापरात
आहे, याचा प रणाम समाजवादी अथ शा ा या पतनाम ुळे याची ित ा ख ूप वाढली आह े.
आज अथ शा एकम ेकांशी जोडल ेले हण ून पािहल े जात े तसेच आिथ क जीवन आता
इतके पधा मक आिण पर परावल ंबी बनल े आहे क त े जागितक बाजारप ेठेत पा ंत रत
झाले आह ेत, यामुळे अथ यव था ंचे अंशतः िक ंवा पूण पणे जागितक करण झाल े आह े
िकंवा जागितक करणाकड े वाटचाल करत आह ेत. वातं यानंतर भारतान े िनयोिजत
आिथ क िवकासाच े धोरण वीकारल े होते. तसेच त े सा य कर यासाठी सौ य स ंर ण
आिण आयात ित थापनाच े धोरण अवल ंबणे करण े कठीण होत े.
आपली अथ यव था हळ ूहळू जागितक करणाकड े व ळली याला माजी पंत धान
राजीव गा ंधी या ं या धोरणाम ुळे चालना िमळाली होती. माजी पंत धान िप. ही. नॄिसंहराव
यांनी जुलै १९९१ म ये नवीन आिथ क धोरण जाहीर क ेले. पूव कडील १० िकंवा १५
वषा म ये संघिटत े ातून अस ंघिटत े ाकड े रोजगाराच े हळूहळू थला ंतर होत आह े.
याचा प रणाम स ंघिटत े ात आकि मक आिण क ं ाटी कामगारा ंचे माण वाढत आह े.
१९८० या दशकात औ ोिगक िनब धांचा हा एक मोठा प रणाम आह े. नवीन आिथ क
धोरणान े या व ृ ीला त ा ंचे मह व वाढव ून गती िदली . तसेच देशा या िविवध भागा ंम ये
अिधकािधक अप ेि त ि या भाग उदयास आल े. जागितक करण हणज े पिह या
जगा या आिण ितस या जगा या वेगवेग या द ेशांना सामािजक , आिथ क आिण राजक य
कने शन या जवळ या जा यात िवकत घ े या या जागितक घटन ेचा स ंदभ आह े जे
देशांमधील सीमा ओला ंडतात . जागितक करण हणज े जागितक समाजाच े पर परावल ंबन munotes.in
Page 24
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
24 वाढण े. िगडेनस (Giddiness ) यां या मत े जागितक करणाची या या जगभरातील
सामािजक स ंबंधां या ती त ेवर करत े, जे दूर या प रसरा ंना अशा कार े आवडत े क
थािनक घडामोडी अन ेक मैल दूर घडणा या घटना ं ारे आकार घ ेतात आिण याउलट .
मॅक ू जागितक करणािवषयी बोलतो क क ेवळ जागितक आ ंतर-कने टेडची ती ता आह े
आिण जोडणी या बह िवधत ेवर भर द ेतो - व तू भांडवल सामािजक ेरणादायी स ंबंध
तांि क िवकास क पना सव खरोखर ाद ेिशक सीमा ओला ंडून वाहतात .
३.३ जागितक करणाच े मह व (Importance of Globalisation )
आपण आपली या सामािजक स ंदभा त दैनंिदन काम े करतो यापास ून दूर असल े या
घटना ंमुळे आपल े जीवन भािवत होत े. मग जगासाठी इ छा णाली िक ंवा एकल सामािजक
२०४ िनयमाचा उदय होतो . आज जागितक करण झपाट ्याने िवकिसत होत असल े, तरी
ती पूण पणे नवीन स ंक पना नाही . तथािप , आज जागितक करणाच े प रणाम जगभर जाणव ू
लागल े आह ेत हे अ य ंत मह वाच े झाल े आह े. मु य आिथ क रेफरी ज े अलीकड े पय त
जवळजवळ अश य मानल े जात होत े, ते सादर क ेले गेले जे संरचना मक समायोजन िक ंवा
उदारीकरण िक ंवा जागितक करण यावर लोकि य आह ेत. भारतीय अथ यव थ ेचे हे
जागितक करण ही स या या काळाची गरज आह े.
पूव जम नी, चीन, पोलंड आिण य ू.एस.एस.आर. यांसार या प ूव या ब ंद असल े या
अथ यव था ं या असमाधानकारक आिथ क िव माची गरज पाहता , हाँगकाँग, िसंगापूर,
तैवान आिण दि ण को रया या ंसार या ख ु या अथ यव था ंनी चा ंगली गती क ेली आह े
याम ुळे उदारीकरणा या मा यमात ून िवकासा या ि य ेला याय िदला जातो .
जागितक करण भारतीय अथ यव थ ेने एकूण मागणी एक ूण पुरवठा, बचत आिण ग ुंतवणूक
महसूल आिण खच , प ीकरण आिण आयात इ याद मधील स ू म समतोल साध यासाठी
अपार ंपा रक मागा वर वाटचाल कर यासाठी वतःला तयार क ेले पािहज े. भारतीय
अथ यव थेला ित या म ूलभूत सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी प ूण पणे ह ता ंत रत करण े
आव यक आह े. ग रबी, बेरोजगारी आिण िवषमता , अथ यव थ ेचे उदारीकरण िक ंवा
जागितक करण या सव आजारा ंवर उपाय आह े.
तुमची गती तपासा
१. जागतीकारणाचा अथ प करा .
२. जागितक करणाच े मह व िवषयी चचा करा.
३.४ जागितक करण (Globalisation )
एक समाजशा ीय समज हण ून ह गव े ट या मत े, जागितक करणाला सात यप ूण
आिण कठोर िवधम दजा दे या या प रणामात समाजशा आघाडीवर आह ेत.
समकालीन काळात , िवशेषत: समाजशा ीय स ंक पन े या िवका सासाठी िपट ्सबग
िव ापीठातील रोल ँड रॉबट सन या ंचे सवा त मोठ े ऋण आह े. कुतूहलान े जागितक करण ,
िकंवा या यासार या स ंक पन ेने सामािजक िव ाना या िवकासात स ु वाती या काळात
वेश केला. स ट सायमन या ल ात आल े क औ ोगीकरण ह े युरोपमधील िवषम munotes.in
Page 25
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
25 सं कृत मधील था ं या समानत ेचा समाव ेश आह े. समाजातील िविवधत ेचा समाव ेश
कर यासाठी रा य आिण साम ूिहक च ेतना उ रो र अिधक कमक ुवत आिण अम ूत होत
जाणे आव यक आह े. या सवा चा अथ असा होतो क औ ोिगक करण साम ूिहक
वचनब त ेची नासध ूस करतो आिण समाजा ंमधील सीमा न कर या चा माग केवळ
डक हेमने ओळख या ग ेले या िभ नत ेवर उघडतो , वेबरने तक संगतीला जागितक करण
सॉ ह ट हण ून ओळखल े.
जागितक करणाचा प रणाम पि म य ुरोपपुरता मया िदत होता . सव ि लिनकल
दहशतवा ा ंपैक , काल मा स हे आध ुिनक करणावर अवल ंबून असल े या
जागितक करणासाठी प पण े वचनब होत े. जागितक करणाम ुळे २००५ साली
भांडवलदार वगा या साम या त च ंड वाढ झाली कारण यान े यासाठी नवीन बाजारप ेठ
उघडली . मॉडेम उ ोगासाठी 'जागितक बाजारप ेठ' थापन क े याने केवळ उ पादन बीटा
बो ते उपभोगासाठी एक व ैि क वण नेट िमळाला . समकालीन समाजशा ीय िस ा ंताम य े,
हे जागितक करना या स ै ांितक वादा ंपैक एक वाद ज े हा ते सु झाल े यास ंदभा त आह े.
दोन िव त ृत नम ुने सुचवले आहेत
१) नवीन य ुगाचा उदय २) आधुिनकत े या शि शाली पदक ेणी ार े
नवीन य ुगाचा उदय - मािट न अ ोला आपण जागितक करणाचा या या वतः या
अट वर आिण या या व ेळेनुसार िवचार करावा अस े वाटत े. तो 'जागितक य ुगािवषयी '
बोलतो , या या रागान े आधुिनक य ुगाची जागा घ ेतली'. वतः या अ ीय त वा ंसह आिण
िविश सा ं कृितक का पिनकत ेसह मॉड ेम युग एका नवीन जागितक य ुगा ार े बदलल े गेले
आिण बदलल े गेले. ीमोड ेम ते मॉडेम ते लोबल ह े 'इओप टलाल िश ट ' अ ीय त वा ंम ये
आहे जे आप या जीवना या क थानी यावसाियक , गितशीलता आिण कन ेि टि हटी
ठेवतात.
आधुिनकत े या म य थ ेणी ार े, तीन श यता िनमा ण के या जाऊ शकतात :-
अ) आधुिनकत े या ऐितहािसक पध त जागितक करण पािहल े जाते. रॉबट सन या नवीनचा
जोरदार समथ क आह े. भांडवलशाही , औ ोिगक आिण शहरीकरणा या म ुख मोड ेम
सं थां या ऐितहािसक व पा या आतच , जागितक करणान ुसार व ैिश ्यपूण सामा िजक
संबंधांचे एक िवकिसत रा रा य णाली म ंगल जाळ े अशा कार े तेथील स ं थां या
साि न यात समजल ेली आध ुिनकता हा जागितक करणाचा अ याव यक उ मादप ूण संपक
आहे. या कालावधीप ूव सामािजक -सं था मक प रि थती आिण सा ं कृितक क पन ेचे
ोत कन ेि टि ह टी स म करण े सोपे न हत े. आधुिनकत ेने थेट जागितक करणाकड े नेले
आहे असे रॉबट सन िगिडन ेस ूचे सद य व घ ेत नाही . उलट, रॉबट सन आ हान े सांगतात
क समकालीन काराच े जागितक करण आिथ क े ात आध ुिनकत े या ख ूप आधीपास ून ते
भांडवलशाही या उदयाप ूव च स ु झाले होत े. आधुिनकत े या काही प ैलूंनी
जागितक करणात मोठ ्या माणात वाढ क ेली आह े, हणज ेच आध ुिनक करणाम ुळे
जागितक करण ि य ेला गती िमळत े हे तो नाकारत नाही . munotes.in
Page 26
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
26 ब) जागितक करणाकड े आध ुिनकत ेचा प रणाम हण ून पािहल े जाते. िगडस यांनी या ं या
पु तकात आध ुिनकत ेचे प रणाम आिण टाइम - पेस िड टि सएशन िडसमबॉड ग आिण
र लेि सि हटी या स ंक पना ंचा वापर क न आध ुिनकत ेचे प रणाम आिण या या
अंतिन िहत जागितक ग ुणधमा चे सवा त अ याध ुिनक िव ेषण िदल े आहे, ते प करतात
क थािनक स ंबंध आिण पर परस ंवाद या ं यातील ग ुंतागुंतीचे नाते कसे िवकिसत होत े.
अंतर आध ुिनकत े या अ ंगभूत महागड ्या वैिश ्यां या प रणामावर तो जागितक करण
पाहतो . यांनी अशा स ं था मक वणा ची यादी तयार क ेली आह े यांचे एक स ंघटना मक
ल टर 1) व तू उ पादनाची भा ंडवलशाही यव था (खाजगी भा ंडवल आिण कामगारा ंचे
मालक (2) औ ोिगक करण (तं ानासाठी साम ूिहक खाजगी भा ंडवल आिण २००६ म
आव यक आह ेत, (3) रा रा याची शासक य मता ( एक चा ंगली पाळत ठ ेवणारी
यव था ) (4) ल करी यव था (औ ोिगक समाजा या िनय ं णा या क ीकरणासाठी ) ते
प करतात क जा गितक करणाची या ंची चचा आध ुिनकत ेवर क ि त आह े कारण त े
जागितक करण ह े आधुिनकत ेचे प रणाम हण ून पाहतात .
क) आधुिनकत ेचा अथ साव ि क करण व ृ ी आह े याम ुळे जागितक जाळ े श य होत े.
नातेसंबंध आिण म ुळात सामािजक स ंबंधांचे ऐिहक अवकाशीय अ ंतर वाढवतात .
जागितक करण हा आध ुिनकत े या वच वाचा प रणाम आह े. वॉलर टीन
जागितक करणाकड े पा ा य सा ं कृितक वच व राख या या धोरणा मक भ ूिमकेत आिण
याचे साव ि क करण आिण वच ववादी व ृ ी पाहतात . यांनी मा ंडलेली
जागितक करणाची स ंक पना ही एक प वैचा रक स ंशयाची व त ु आह े,
आधुिनक करणासारखी एक प ूव वत आिण स ंबंिधत स ंक पना बनली आह े, ती
भांडवलशाही िवकासा या प ॅटन शी अ ंतभू त आह े कारण ती राजक य आिण सा ं कृितक
े ांतून जली आह े, याचा अथ असा नाही . येक सा ं कृितक/समाज हा पाि मा य
आिण भा ंडवलदार बनला आहे, परंतु यांनी भा ंडवलदारा ं या स ंदभा त या ंचे थान
थािपत क ेले पािहज े. वॉलर टीन आध ुिनक य ुरोिपयन इ छा णाली या उदय आिण
उ ा ंतीवर ल क ि त करतात , याचा तो प ंधरा या आिण सोळा या द ेशां या
उ राधा तील म यय ुगीन उ प ीपास ून आजपय तचा शोध घ ेतो. भांडवलशाही दीघ कालीन
च य ताला ं या स ंबंधात काय करत े, यातील म यवत एक स ंपूण अथ यव थ ेचा िव तार
आिण आक ुंचन या ंचा िनयिमत नम ुना आह े, याला ामन े एका वषा त भा ंडवलशाही
जागितक अथ यव थ ेला मु य व े युरोपम य े ि थत णालीपास ून एक पय त िवकिसत क ेले
आहे. जे संपूण जग यापत े.
तुमची गती तपास ून पहा
१. जागितक करण या स ंदभा त चचा करा.
३.५ जगाम य े समकालीन जागितक करण (Contemporary
Globalisation in the world )
जागितक करणा या िस ा ंताचे काय हणज े सव मण या ंम ये आिण आज जगात
सव प असल े या या जिटल स ंपका चे ोत आिण ि थती समज ून घेणे हे रॉबट सन munotes.in
Page 27
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
27 प करतात क जगा या कोण याही एका भागात घडल े या घटना ंचे प रणाम वाढ या
माणात होतील "िकंवा या िव स ंदिभ त केले जातील . इतर द ूर या भागा ंम ये, हे
सापे ीकरण न ेहमीच सकारा मक अस ू शकत नाही . आप याला ह े समज ून घेणे आव यक
आहे क जागितक करण या या वत : या िबनधा त तका या मागा वर आह े. जागितक
कनेि टि हटीचा अथ असा आह े क आपण आता अ ंतर उदासीनत ेने अनुभवतो . समीपत ेची
ही िविश भावना प रवत नाम य े िदसून येते. ऐिहक अि त वातील अवकाशीय अन ुभवाचा
आहे. रॉबट सन कन ेि टि हटीची छटा अ ) समीपता ब ) एका मत ेम ये कशी बदलत े ते
पाहतो अ ) कनेि टि हटी आिण समीपता ह े अंतर पार कर यासाठी शारी रक िक ंवा
ाितिनिधक (मािहती त ं ान ) वेळेत नाट ्यमय घट क न अ ंतर कमी करत े.
िगड स चा सामािजक स ंबंधांना ' ेिचंग' कर या या क पन े ारे अवकाशीय समीपत ेचा
देखील स ंदभ देते. आकुंचन पावल े या जखम ेमुळे िकंवा मॅकलुहान (२००७ ) मधील
जागितक समीपत ेचे प रणाम 'जागितक गाव ' म ये समव ेश केले जातील . युनायटेड नेश स
' लोबल न ेबरह ड ' ही सं ा वापरत े. घटनाशा ीय ्या, समीपत ेचे वण न जगा या सामा य
जाग क व पावर क ेले जात े, अिधक जवळच े आिण अिधक समज यासारख े'
पका मक ्या ते वाढ या ता कािलकत ेला सूिचत करत े आिण प रणामी वा तिवक द ूरचे
संबंध कमी करत े. इितहासात थमच कन ेि टि ह टी आिण ऐकता अशा कार े जीवना या
सव े ांम ये, थािनक ीकोनात ून याप ुढे वत ं पणे पािह या जाणार नाहीत ,
जागितक करणान े जगाला जोडल े आह े. थािनक एका 'एकल जगा ' या ि ितजापय त
उंचावल े आहे. संदभ े सची वाढती प रचय आिण एकाच व ेळी दो ही आ हे.
रॉबट सन लॉफ करतात क जागितक एकता िह जागितक स ं कृती माण े अश पणा
दश वत नाही . हे संपूण ता आिण सव समाव ेशक अस े सूिचत करत नाही , जे संपूण आिण
सव समाव ेशक आह े. रथी, ही एक ग ुंतागुंतीची सामािजक आिण अभ ूतपूव ि थती आह े
याम य े मानवी जीवनाच े िविवध प ैलू एकम ेकांशी जोडल े जातात . यामुळे सां कृितक फरक
अिधक त ंतोतंत प होत जातील कारण त े 'संपूण पणे' या स ंबंधात ओळखल े जाते. इ छा
णाली स ंघषा ारे िवभागली जाऊ शकत े जी रा ा ंमधील मागील िववादा ंपे ा अिधक
गुंतागुंतीची आह े. जागितक करणाला औ ो िगक आिण बह आयामी इ ंटन चे िव ेषण करण े
आव यक आह े आिण एकाचव ेळी आिण प ूण पणे संबंिधत ि या ंचे िव ेषण करण े
आव यक आह े अथ यव था , राजकारण , सं कृती तं ान आिण िव ास . रॉबट सन यावर
भर द ेतात क जागितक करण ह े िवरोधाभास , ितकार आिण ितकार श चा समाव ेश
असल ेले, थािनक आिण जागितक िवरोधी त व े आिण व ृ चा स ंवाद हण ून समज ून घेणे
आव यक आह े. िविश आिण साव ि क, एक करण आिण िभ नता .
३.६ नवीन आिथ क धोरण (New Economic Policy )
संरचना मक तडजोड कजा मुळे भारत सरकार या धोरणा ंम ये िविवध बदल घड ून
आले. १९९१ पूव भारत सरकारन े भारतीय अथ यव थ ेत परद ेशी उ ोगा ंचा िकमान व ेश
कर याचा य न क ेला. परदेशी कंप यांना या ं या उ पादना ंसाठी म ु बाजारप ेठ िदली
गेली नाही पर ंतु काही व ेळा, मया दा राख या ग े या आिण परद ेशी सहकाया बाबत िनयम
लागू केले गेले. संरचना मक तडजोड कजा मुळे सरकारला िनय ं णा या या मया दा काढ ून munotes.in
Page 28
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
28 टाका या लाग या . यामुळे बदला ंचे वागत झाल े, यामुळे नवीन आिथ क धोरण तयार
झाले. या धोरणाम ुळेच जागितक करणाची ि या अ य ंत वेगाने भारतात दाखल झाली .
यामुळे नवीन आिथ क धोरण ह े जागितक करणाशी स ंबंिधत एक मह वप ूण पैलू मानल े
जाते. जुलै १९९१ या अथ संक पात नवीन आिथ क धोरणा ं या स ंरचना मक
समायोजना या पिह या ट या ंचा समाव ेश कर यात आला . १९९१ म ये सादर कर यात
आले या स ुधारणा िक ंवा बदला ंम ये खालील मह वा चे घटक आह ेत. १) भारतीय
सरकारचा म ु य ह ेतू या या प ेम ट या िश लक स ंकटाच े िनराकरण कर याचा होता . २)
याने आयात -िनया त आिण िवद ेशी यापारावरील धोरण े उदार क ेली. याचा अथ भारतीय
यापारी तस ेच परद ेशी उ ोग आता एकम ेकांशी यापारी स ंबंध ठेव यास मोकळ े झाले होते.
३) या धोरणाम ुळे बाजाराच े अंतग त िनयमन कमी झाल े. ४) िनया तीला ो साहन
दे यासाठी भारत सरकारन े पयाच े अवम ू यन क ेले. यामुळे यावसाियक कर वाढला
आिण आयकर कमी झाला . जे हा भारत सरकारन े अनेक बदल घडव ून आणल े ते हा त े
सकारा मक मानल े गेले कारण या ंनी 'जागितक करणाचा व ेग वाढवला . तथािप , सरकारला
काही इतर बदल द ेखील सादर कराव े लागल े, याच े नकारा मक प रणाम झाल े उदा. भारत
सरकारला क ृषी िनिव ा आिण साव जिनक िवतरण यव थ ेतील िकमत वरील सबिसडी
कमी करावी लागली .
तुमची गती तपासा
१) जातीकाराना या ि य ेिवषय सिव तर िलहा
२) नवीन आिथ क धोरनािवषयी चचा करा
३.७ नवीन आिथ क धोरणाच े सकारा मक आिण नकारा मक प रणाम :-
(Positive and Negative Impact of New Economic
Policy )
नवीन आिथ क धोरणाम ुळे भारतीय समाजात काही मह वप ूण प रणाम िदस ून आल े.
यांचे प रणाम सकारा मक आिण नकारा मक दो ही होत े.
सकारा मक प रणाम
1) सरकारन े क याणकारी आिण दा र ्य िनम ू लन काय मांवर र कम खच केली. याचा
अथ असा होतो क अन ुदान कमी क न सरकारन े कमावल ेला अित र िव सकारा मक
ि याकलापा ंसाठी वापरला ग ेला.
२) नवीन आिथ क धोरणाला िक ंवा उदारीकरणा या धोरणाला िदल ेले औिच य हा एक
मह वाचा प रणाम होता . भारत सरकारला थ ेट गुंतवणुक या पात िवद ेशी भा ंडवलाची
आवक अप ेि त होती . यामुळे अथ यव थ ेसाठी व ेगवान वाढ होईल , बेरोजगारी कमी होईल
आिण व ैयि क उ प न वाढ ेल, असे आ ासन दे यात आल े.
munotes.in
Page 29
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
29 नकारा मक प रणाम -
१) नवीन आिथ क धोरणा ंमुळे गरीबी वाढली . मजुरीची उदासीनता होती .
२) नवीन आिथ क धोरणा या ग ंभीर प रणामा ंपैक एक हणज े बालमज ुरीचे माण वाढण े.
यामुळे रा ा या भिव यावर प रणाम होतो कारण म ुले ही उ ाच े नाग रक असतात .
रा ासाठी एक यो य काय म स ुिनि त कर यासाठी . त ण िपढीला िकमान िश णाचा
दजा चांगला असायला हवा . बालमज ुरी या सम य ेमुळे. 209 मुले िश णापास ून वंिचत
आहेत आिण य ात या ंचा शोध घ ेतला ग ेला आह े आिण या ं या िश णा या
अिधकारापास ून वंिचत आह ेत.
३) कृषी िनिव ा तस ेच साव जिनक िवतरण यव थ ेतील सरकारी अन ुदान काढ ून घेत यान े
गरीब वगा ला ख ूप ास सहन करावा लागला . दैनंिदन मज ुरीवर अवल ंबून असणा -या
िबनधा त मज ुरांचे कंबरडे मोडल े.
४) सरकार या धोरणाम ुळे एकाि मक ामीण िवकासालाही ध का बसला . यामुळे ितब ंध
िवभाग आिण िवश ेषत: जे सु त हंगामात हमी योजन ेवर अवल ंबून होत े यांचे चंड नुकसान
झाले.
५) उदारीकरणाच े धोरण वाढ या तक संगततेशी देखील जोडल े जाऊ शकत े आिण क
सरकार या अन ुकूलतेसाठी द ेशांनी एकम ेकांशी कंपनी स ु केली. या द ेशातील पध चे
मूळ उि िवद ेशी भा ंडवल ा करण े हे होते. याचा प रणाम जातीय चळवळी आिण इतर
गंभीर स ंघषा म ये झाला .
६) नवीन आिथ क धोरणान े मोठ्या माणात जातीय िवभाजन े परत आणली . खाजगी े
अिधकािधक मह वाच े होऊ लागल े. यामुळे हा रोजगार िनमा ण झाला . मा खाजगी े ाने
नूतनीकरणाच े धोरण राबवल े नाही . यामुळे अनुसूिचत जाती -जमात वर िवपरीत प रणाम
झाला. दुसरीकड े अथ यव थ ेचे खाजगीकरण झाल े ते हा ा ण िक ंवा उ चवण या ंना खूप
फायदा झाला . यानंतर क ावर आधा रत आिथ क िवभागणी झाली .
७) नवीन आिथ क धोरणा या भावाखाली आिण उदारीकरणा या धोरणाम ुळे बह रा ीय
कंप या (MNC ) चा भारतीय बाजारप ेठेत खूप वेगाने वेश झाला . परक य भा ंडवली
गुंतवणुक त वाढ झा याम ुळे यांचा व ेश सरकारन े मह वप ूण मानला असला तरी , यामुळे
िविवध कारच े नकारा मक प रणाम िन मा ण झाल े. बह रा ीय क ंप यांचे वतःच े वाथ
होते. यांना अ सल नवीन उप मा ंऐवजी थािनक खर ेदी आिण िवलीनीकरणात जा त
रस होता . भारतीय द ेशांतग त बाजारप ेठेत व ेश करण े ही या ंची मु य िच ंता होती उदा .
कोका कोलान े थ स अप घ ेतला, ह डा बजाजम य े िवलीन झाला . अशा कार े बह रा ीय
कंप या (MNC ) या व ृ ीमुळे यां या वतः या ख या िचंतांब ल ग ंभीर श ंका िनमा ण
झा या . बह रा ीय क ंप या (MNC ) या वर खालील आरोप होत े. १) ते थािनक
कंप यांवर वच व आिण िनय ं ण राबवत होते. २) बह रा ीय क ंप या (MNG ) ने कालबा
तं ान आयात कर याची व ृ ी दश िवली. ३) पि मेकडे सागरी म दूची साखळी होती ,
िवशेषतः सॉ टव ेअर उ ोगा ंम ये. ४) सरकारन े नवीन आिथ क धोरणा ंतग त त ा ंवरील
िनयं णे उदार क ेली आह ेत. यामुळे काही च ंड भांडवलदार भारतीय श ेतकरी वतःचा munotes.in
Page 30
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
30 वाथ साध ू लागल े. यांनी २१० उ च ग ुणा मक उ पादन े उ च न यासाठी परद ेशी
बाजारप ेठेत िनया त केली उदा . उ च दजा चे बासमती ता ंदूळ आिण अ फो सो आ ंबे िनया त
केले जातात , खरेतर बह स ं य भारतीय लोका ंना ता ंदूळ आिण आ ं याची ही गुणव ा
पाह यास िमळत नाही . यामुळे शेतकरी वतः या न यात रस दाखवतात . १५.८ चा
भाव िदसून येतो.
३.८ भारतातील जागितक करण (Globalisation in India )
जागितक करणा या स ंक पन ेचा प रणाम जगातील जवळपास सव च देशांवर झाला
आहे. भारतीया ंवर जागितक करणा या भावाम ुळे जीवना या िविवध े ात िविवध बदल
झाले आहेत. काही बदल श य झाल े आहेत तर काह च े नकारा मक प रणाम झाल े आहेत.
भारतातील जागितक करण , िवशेषत: आिथ क िकंवा बाजारप ेठेतील प ैलू खूप मह वप ूण आहे
कारण याच े सकारा मक आिण नकारा मक दो ही मह व पूण सामािजक प रणाम आह ेत.
जागितक करणाचा भारतावर झाल ेला एक मह वाचा भाव हणज े नवीन आिथ क धोरण .
नवीन आिथ क धोरण अ य ंत मह वप ूण आह े कारण याम ुळे भारतीय समाजात
जागितक करण मोठ ्या माणावर आल े आहे.
याचा अथ नवीन आिथ क धोरणा या अ ंमलबजावणीप ूव जागितक करणा या
ि य ेची स ंक पना या या स ंरचनेत मया िदत होती . १९४७ म ये ि िटशा ंनी भारत
सोड यान ंतर भारतीय समाजाची प रि थती अिजबात अन ुकूल न हती . अथ यव थ ेतील
वाढीचा िन न तर आिण लोकस ं येम ये उ च पातळीची व ंिचतता ही त काळ
वातं यानंतरची प रि थती आह े. ि थर आिथ क वाढीसाठी िन न पातळी स ुधारणे
आव यक होत े. या सम य ेचे प रणाम िक ंवा उपाय हणज े िनयोिजत , तुलनेने बंद
अथ यव थ ेची िनिम ती आिण उ च माणात सरकारी िनय ं ण आिण यापक सबिसडीच े
धोरण. भारत सरकारन े धोरण िवकिसत क ेले आिण प ंचवािष क योजना आजही स ु आह ेत.
याज प ंचवािष क योजना मोठ ्या भा ंडवली ग ुंतवणुक ार े औ ोिगक करण आिण
आधुिनक करणावर क ि त आह ेत. उ च आिथ क वाढ कमी करण े हे याच े कारण होत े.
हळूहळू नंतर या प ंचवािष क योजन ेत क याण आिण दा र ्य िनम ू लनावर अिधक ल
क ि त कर यात आल े. भारतीय अथ यव थ ेचे साव जिनक े आिण खाजगी े अशा
दोन म ुख े ांम ये िवभागणी कर यात आली होती .
खाजगी े मह वाच े होते परंतु दीघ गभा व थेचा कालावधी , उ च भा ंडवली ग ुंतवणूक
तसेच उ च जोखम म ुळे अथ यव थ े या काही िविश े ांम ये वेश केला नाही . यांना हे
उ ोग द ेशांतग त हव े होते, परंतु ते वतःह न िक ंवा परद ेशी उ ोगा ं या िनय ं णाखाली
नसाव ेत. यामुळे खाजगी े ांनी नाकारल े या या भागात उ ोग उभारण े हा साव जिनक
े ाचा म ु य ह ेतू होता . भारत सरकारन े या ग ुंतवणुक साठी जागितक ब ँकेकडून पैसे
उभार याचा य न क ेला ते हा याचा स ंदभ खालील कारणा ंवर दे यात आला . अ) भारत
मुळात साव जिनक चािलत शाळा होती हणज ेच साव जिनक े अ य ंत सि य व पाच े
होते. ब) जागितक ब ँके या ि कोनात ून, उ ोगा ं या त ुलनेत भारतात क ृषी ही म ुख बाबी
आहेत आिण याम ुळे औ ोिगक व त ूंचे उ पादन घरीच कर याऐवजी स ुधारल े पािहज े. क)
कोणताही औ ोिगक उप म उभार यासाठी बह रा ीय क ंप यांकडून (MNC) मदत munotes.in
Page 31
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
31 यावी . जागितक ब ँकेने कज नाकार याम ुळे, भारताने युएसएसआरशी स ंपक साधला आिण
कजा वर ि या क ेली, युएसएसआरन े कज मंजूर क नही य न क ेले तरीही भारतीय
समाजातील सम या काही माणात था ंब या नाहीत ज ु या सम या काही माणात स ुट या
आिण याच व ेळी अन ेक मह वप ूण आिण ग ंभीर सम या कोरफड उदा . नोकरशाही या
चौकटीत ाचार , लाचखोरी झपाट ्याने वाढली .
पंचवािष क योजन ेचा प रणाम काही अ ंशतः राणी ा ंतीसार या धोरणा ंम ये झाला होता
याने पंजाब सार या द ेशांना अन ुकूलता िदली आिण याम ुळे देशातील िल ंग े ांम ये
फरक िनमा ण झाला . भारत सरका र देखील उ प ना या प ुनिव तरणावर प रणाम क
शकल े नाही . याम ुळे देशांतग त उ पादनाची मागणी वाढली असती . अशा कार े भारत
आता नवीन कार या सम या ंना त ड द ेत होता . १९९१ म ये आखाती द ेश झाला . या
यु ादर यान भारताला जागितक बाजारात ून कज घेणे अश य वाट ले. या प रि थतीत
अिनवासी भारतीय िक ंवा अिनवासी भारतीया ंना या ंनी भारतात ग ुंतवले या प ैशाची
काळजी वाटत े आिण हण ून या ंनी या ं या ठ ेवी वरीत काढ ून घेत या. प रि थतीम ुळे
भारताला परक य चलनाची कमतरता भास ू लागली . परक य चलना या कमतरत ेमुळे पेम ट
संतुलनाच े संकट उ वल े. भारताला आता ितची वत ं अथ यव था उभारण े अश य
वाटल े आिण हण ून जागितक ब ँकेकडून ेमेटल ऍडज टम ट लोन वीकारण े भाग पडल े.
नवीन आिथ क धोरणाम ुळे हे कज लोकि य झाल े.
तुमची गती तपासा
१) नवीन आिथ क धोरणाच े सकारा मक आिण नकारा मक प रणाम सिव तर िलहा .
२) भारतातील जागतीकरण िवषय चचा करा .
३.९ नवीन औ ोिगक धोरण १९९१ ची वैिश ्ये (Features of the
New Industrial policy 1991 )
१९९१ चे नवीन औ ोिगक धोरण ह े १९९० या दशका या स ु वाती या काळात
य ात आणल े या आिथ क सुधारणा ं या क थानी आह े. नंतरचे सव सुधारणा बदल
नवीन औ ोिगक धोरणात ून घेतले गेले. या धोरणान े देशातील आिथ क िनयमनात यापक
बदल घडव ून आणल े आह ेत. या नावा माण ेच, हे सुधारणा उपाय औ ोिगक े ाशी
संबंिधत िविवध े ांम ये केले गेले.
या धोरणाचा भाग हणून साव जिनक े ा या भ ूिमकेत सुधारणा कर यात आली आह े.
NIP १९९१ साव जिनक े ासाठी एक क ि त स ुधारणा जाहीरनामा थािपत क ेला,
याम य े िनगु तवणूक काय माचा समाव ेश होता . पूव साव जिनक े ासाठी आरि त
असल े या मोठ ्या उ ोगा ंचे खाजगी े ाने वागत क ेले आहे.
या धोरणा ंतग त िवद ेशी गुंतवणुक चेही वागत कर यात आल े आह े. तथािप , नवीन
औ ोिगक धोरणातील सवा त ल णीय स ुधारणा घटक हणज े भारतातील औ ोिगक
परवाना णाली काढ ून टाकण े. औ ोिगक परवाना ह े नोकरशाहीच े तीक होत े. munotes.in
Page 32
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
32 १९९१ चे औ ोिगक धोरण , याला अन ेकदा नवीन औ ोिगक धोरण हण ून
ओळखल े जात े, हे मोठ्या माणात बदला ंमुळे १९५६ या स ु वाती या धोरणापास ून
मह वप ूण थान आह े.
नवीन धोरणाम य े सुधारणा धोरण िनद श, तसेच एलपीजी धोरण िनद श (उदारीकरण ,
खाजगी करण आिण जागितक करण ) यांचा समाव ेश आह े. तीन उ ोगा ंचा अपवाद वगळता ,
खाजगी े ा या सहभागाची या ी (सुधा रत ) वाढवली . याच व ेळी, धोरणान े
आंतररा ीय ग ुंतवणूक आिण त ं ानाला ो साहन िदल े आह े. १९९१ पासून,
उदारीकरणा या उपाययोजना ं या ट याट या ने अंमलबजावणी क न द ेशाचे परक य
गुंतवणूक धोरण हळ ूहळू िवकिसत होत आह े.
नवीन औ ोिगक धोरणा ंतग त औ ोिगक परवाना काढ ून टाकण े ही कदािचत सवा त
वागताह सुधारणा आह े. १९९१ या धोरणान ुसार औ ोिगक परवाना प ंधरापे ा कमी
ेण म य े मया िदत होता . याचा अथ असा क यवसाय स ु कर यासाठी , एखा ान े
परवा यासाठी अज केला पािहज े आिण क ेवळ काही िविश उ ोगा ं या बाबतीतच ती ा
करावी . देशातील लायस स राज िक ंवा लाल िफतीचा काळ स ंपु ात आला आह े. १९९१
या औ ोिगक धोरणान े देशा या न ंतरचे उदारीकरण , खाजगीकरण आिण
जागितक करणा या य ना ंची पायाभरणी क ेली. धोरणाम ुळे औ ोिगक िनयमना या
खालील बाब म य े बदल झाल े आहेत:
१. औ ोिगक परवाना
२. औ ोिगक े ाचे िनयं णमु करण े
३. साव जिनक े ातील धोरण (PSEs चे आर ण आिण स ुधारणा )
४ . MRTP कायदा र क रणे
५. परक य ग ुंतवणूक धोरण आिण परक य त ं ान धोरण .
औ ोिगक परवाना धोरण िक ंवा लाल िफतीवादाचा अ ंत: औ ोिगक परवाना काढ ून
टाकण े, याला परवाना राज िक ंवा लाल ट ेपवाद हण ून ओळखल े जाते, ही १९९१ या
नवीन औ ोिगक धोरणाची सवा त आव यक बाब होती . उ ोग सु कर यासाठी , खाजगी
े ातील क ंप यांना परवान े िमळण े आव यक आह े. औ ोिगक परवाना िनयमा ंतग त. यामुळे
नवीन उ ोगा ं या थापन ेत बराच िवल ंब झाला आह े. १९९१ या औ ोिगक धोरणान े
औ ोिगक परवाना णाली जवळजवळ काढ ून टाकली . यामुळे औ ोिगक परवाना
आव य क असल े या उ ोगा ंची स ं या प ंधरापय त खाली आली आह े. आता क ेवळ १३
उ ोगा ंना काम स ु कर यासाठी परवाना आव यक आह े.
औ ोिगक े ाचे िवभाजन - पूव , साव जिनक े िवश ेषतः भा ंडवली व त ू आिण
मह वा या उ ोगा ंम ये आर ण द ेत होत े. औ ोिगक िन लनीकरणाम ुळे बह तेक औ ोिगक
े खाजगी े ासाठी ख ुले कर यात आल े. पूव , बह सं य औ ोिगक े सरकारसाठी
ठेव यात आल े होते. नवीन औ ोिगक धोरणा ंतग त केवळ तीन उ ोग , अणुऊजा , खाणकाम munotes.in
Page 33
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
33 आिण र े वे हे साव जिनक े ासाठी राखीव राहतील . इतर सव उ ोग खाजगी े ासाठी
उपल ध क न द े यात आल े आहेत.
साव जिनक े ातील बदल : साव जिनक े ातील स ुधारणा े ाची काय मता आिण
पधा मकता स ुधार याच े उि होत े. शासनान े धोरणा मक आिण ाधा य े िनवडल े
आहे यात सरका रने ल क ि त क ेले पािहज े. या साव जिनक उप मा ंचे पैसे तोट्यात
होते ते खाजगी े ाला िवकल े गेले. देशा या साव जिनक े ातील स ुधारणा ंसाठी सरकारन े
िनगु तवणूक धोरण थापन क ेले आह े. PSU बोडा ना याच व ेळी काय म काया साठी
वाय ता दा न कर यात आली आह े. परक य ग ुंतवणूक धोरण : आिथ क स ुधारणा
पॅकेजचा आणखी एक मह वाचा प ैलू हणज े ते परद ेशी ग ुंतवणूक आिण त ं ानाला
ो साहन द ेते. या कृतीमुळे देशातील यावसाियक वातावरणात स ुधारणा होत अस ून
औ ोिगक पधा ही वाढली आह े. परक य थ ेट गुंतवणूक (FDI) आिण िवद ेशी थेट गुंतवणूक
(FDI) या दो ह ना परवानगी होती . परदेशी भा ंडवल आकिष त कर यासाठी द ेशात कज
भांडवलही स ु कर यात आल े आहे.
१९९१ या नवीन औ ोिगक धोरणाचा एक भाग हण ून म ेदारी आिण ितब ंिधत
यापार यवहार कायदा र कर यात आला . पधा मक वत नांचे िनयमन क न
अथ यव थ ेत वॉचडॉग हण ून काम कर यासाठी पधा आयोगाची थापना २०१० म ये
कर यात आली .
१९९१ चे औ ोिगक धोरण ह े वात ं यानंतर भारतातील सवा त ल णीय आिथ क
सुधारणा होत े. या काय माम ुळे भारतात ल णीय बदल झा ले, यात एक मजब ूत आिण
पधा मक खाजगी े तस ेच मोठ ्या माणात परद ेशी उ ोगा ंची थापना समािव आह े.
३.१० भारतातील लघ ु आिण म यम उ ोग (Small and Medium
Enterprises in India )
भारतातील एमएसएमई MSME चा देशा या GDP म ये सुमारे ८%, उ पादन
उ पादनात ४५ % आिण िनया तीत ४०% पे ा जा त वाटा आह े. यांना 'देशाचा कणा '
असे संबोधल े जाऊ शकत े.
२००६ या स ू म, लघु आिण म यम उ ोग िवकास (MSMED) काय ान ुसार, भारत
सरकारन े MSME, िकंवा सू म, लघु आिण म यम उ ोग स ु केले आहेत. हे यवसाय
व तू आिण व त ूंचे उ पादन , उ पादन , ि या िक ंवा टोर ेजम य े मािहर आह ेत.
सू म, लघु आिण म यम उ ोग िवकास (MSMEs ) भारतीय बाजारप ेठेचा एक
मह वाचा भाग आह ेत आिण या ंनी देशा या सामािजक -आिथ क वाढीसाठी मह वप ूण
योगदान िदल े आहे. यातून केवळ रोजगारा या स ंधी िनमा ण होत नाहीत , तर द ेशा या
मागासल े या आिण ामीण भागा या िवकासातही हातभार लागतो . सरकार या वािष क
अहवालान ुसार (२०१८ -१९), भारतात अ ंदाजे ६,०८,४१,२४५ 6,08,41,245 सू म,
लघु आिण म यम उ ोग िवकास (MSME ) आहेत.
munotes.in
Page 34
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
34 सुधा रत वग करण 1 जुलै 2020 पासून लाग ू संिम िनकष: वन पती आिण य ं साम ी/उपकरण े आिण वािष क उलाढाल याम य े गुंतवणूक
वग करण सू म लहान म यम
मॅ युफॅ च रंग
एंटर ाइज ेस आिण
एंटर ायझ ेस र ड रंग
सेवा वन पती आिण
यं साम ी िक ंवा
उपकरणा ंम ये
गुंतवणूक:
. १ कोटी पे ा
जा त नाही आिण
वािष क उलाढाल ; .
पे ा जा त नाही ५
कोटी वन पती आिण
यं साम ी िक ंवा
उपकरणा ंम ये
गुंतवणूक:
. १० कोटी प े ा
जा त नाही आिण
वािष क उलाढाल ;
. पे ा जा त नाही
५० कोटी वन पती आिण
यं साम ी िक ंवा
उपकरणा ंम ये
गुंतवणूक:
५० कोट प े ा जा त
नाही आिण वािष क
उलाढाल ; . पे ा
जा त नाही २५०
कोटी
Source : Ministry of Micro, Small and Medium Enterprises https://msme.gov.in/
तािवत प ुनव ग करण िक ंवा नवीन वग करण अ ंतग त ला ंट आिण य ं साम ीमधील
गुंतवणूक तपास यासाठी िनयतकािलक तपासणीची आव यकता नाही . या यित र ,
एमएसएमईच े काय पारदश क, भेदभावरिहत आिण व त ुिन अस ेल.
नवीन एमएसएमईच े ठळक म ु े
भारत सरकार या 'आ मा िनभा र भारत अिभयान ' िकंवा २०२० या आ मिनभ र
भारत योजन ेने सू म, लघु आिण म यम उ ोग िवकास (MSME ) ला एक नवीन या या
िदली आह े.
नवीन एमएसएमईची काही हायलाइिट ंग वैिश ्ये खालील माण े आहेत -
१. एमएसएमई ंना संपाि क मु कजा ची तरत ूद
२. एमएसएमई ंना . या कजा ची यव था . 3 लाख कोटी
३. MSME साठी १२ मिह या ंचा मोर ेटो रयम कालावधी िमळिव यासाठी ऑफर
४. मॅ युफॅ च रंग आिण सि ह स एमएसएमईचा समान घटक हण ून िवचार करण े
५. MSM हा ४८ मिह या ंचा मंजूर परतफ ेड कालावधी आह े
6. एमएसएमई ंना १००% ेिडट ग ॅरंटी िदली जात े
7. एमएसएमई या प ुनव ग करणाम ुळे अंदाजे ४५ लाख य ुिनट्सचा फायदा होईल .
munotes.in
Page 35
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
35 ३.११ सू म, लघु आिण म यम उ ोग िवकासाची व ैिश ्ये (Features of
MSMEs )
एमएसएमई या काही मह वा या बाबी खालील माण े आहेत:
एमएसएमई कामगार आिण कारागीर या ंचे जीवन स ुधार याचा य न करतात . ते यांना
रोजगार , कज आिण इतर स ेवा देऊन मदत करतात .
एमएसएमई ब ँकांना ेिडट मया दा िकंवा िनधी सहा य दान करतात .
ते िवशेष िश ण स ं था थापन क न उ ोजकत े या वाढीस तस ेच कौश या ं या
उ नतीसाठी ो साहन द ेतात.
ते िवकासा मक त ं ान स ुधार यासाठी , पायाभ ूत सुिवधांचा िव तार कर या या
आिण स ंपूण उ ोगाच े आधुिनक करण कर या या बाज ूने आहेत.
एमएसएमई द ेशांतग त आिण आ ंतररा ीय बाजारप ेठांम ये वेश िमळिव यासाठी
वाजवी समथ न दान कर यासाठी ओळखल े जातात .
ते दज दार माणन स ेवा आिण समकालीन चाचणी स ुिवधा द ेखील दान क रतात.
MSMEs आता समकालीन घडामोड या अन ुषंगाने उ पादन िडझाइन , िडझाइन
इनो ह ेशन, ह त ेप आिण प ॅकेिजंगला समथ न देत आह ेत.
३.१२ भारतीय अथ यव थ ेत एमएसएमईची भ ूिमका (Role of MSMEs
in Indian Economy )
एमएसएमई े थापन ेपासून हे भारतीय अथ यव थ ेचे एक अ य ंत सि य े
अस याच े िदस ून आल े आह े. एमएसएमई द ेशांतग त आिण आ ंतररा ीय बाजारासाठी
िविवध कार या व त ू तयार करतात आिण तयार करतात . यांनी खादी , ाम आिण
कॉयर उ ोगा ं या थापन ेत आिण वाढीसाठी मदत क ेली आह े. यांनी ामीण भागा या
िवकासात मदत कर यासाठी स ंबंिधत म ं ालय े, रा य सरकार े आिण भागधारका ंशी
सम वय साधला आह े आिण काम क ेले आहे.
ामीण भागात रोजगारा या स ंधी उपल ध क न द े यासाठी एमएसएमई मह वप ूण
ठरले आह ेत. मोठ्या कंप यां या त ुलनेत, यांनी व त भा ंडवली खचा त या भागां या
औ ोिगक करणात मदत क ेली आह े.
एमएसएमई MSME े ाने मुख उ ोगा ंना पूरक हण ून काम क न द ेशा या
सामािजक -आिथ क वाढीम य े मह वप ूण योगदान िदल े आहे.
िकमान ग ुंतवणूक, ऑपर ेशनल लविचकता , थान गितशीलता , कमी आयात दर आिण
देशांतग त उ पादनात मोठ े योगदान यासह िविवध मागा नी देशा या वाढीम य े एमएसएमई
योगदान द ेतात आिण मह वप ूण भूिमका बजावतात . munotes.in
Page 36
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
36 यो य थािनक त ं ान िवकिसत कर याची मता आिण मता , देशांतग त आिण
आंतररा ीय बाजारप ेठांम ये ती पधा दान करण े, तं ान -जाणकार उ ोग , संर ण
साम ी या िवकासास हातभार लावण े आिण ान , िश ण आिण कौश य उ नती या
तरतूदी ार े नवीन उ ोजक िवशेष िश ण क ां ारे िनमा ण करण े.
३.१३ भारतीय अथ यव थ ेसाठी एमएसएमईच े मह व (Importance of
MSMEs for the Indian Economy )
एमएसएमई (MSMEs ) हे आिथ क वाढीच े ोत आिण जगभरात या य िवकासाच े
समथ न कर याच े साधन हण ून ओळखल े जातात . आिथ क वाढीचा सवा िधक दर
िमळव यासाठी त े िस आह ेत. MSMEs ने भारताला नवीन उ ंचीवर न ेले आहे. कारण
यां या कमी -गुंतवणुक ची आव यकता , ऑपर ेश सम य े लविचकता आिण यो य थािनक
तं ानाची िनिम ती कर याची मता आहे.
एमएसएमई १२० दशल ाह न अिधक लोका ंना रोजगार द ेतात, याम ुळे ते
शेतीनंतरचा द ुसरा सवा त मोठा रोजगार ोत बनतात .
देशभरातील स ुमारे ४५ लाख य ुिनट्ससह त े उ पादनात ून GDP या अ ंदाजे ६.११
ट के आिण स ेवा ि याकलापा ंमधून GDP या २४.६३ ट के पुरवते.
भारत ५ ि िलयन डॉलरची अथ यव था बन याचा य न करत असताना , MSME
मं ालयान े २०२५ पय त GDP मधील योगदान ५०% पय त वाढव याच े उि ठ ेवले आहे.
एकूण भारतीय िनया तीपैक ४५ ट या ंह न अिधक वाटा असल ेले MSME,
रोजगारा या स ंधी उपल ध क न , िवशेषतः ामीण भागातील समाजा या गरीब भागा ंतील
य साठी सव समाव ेशक वाढीस ो साहन द ेतात.
िटयर-2 आिण िटयर -3 शहरांमधील एमएसएमई य ना ब ँिकंग सेवा आिण व त ू
वापर याची स ंधी िनमा ण कर यात योगदान द ेतात, याम ुळे अथ यव थ ेत एमएसएमई या
योगदानाचा अ ंितम ल ेखाजोखा िमळ ू शकतो .
नािव यप ूण उ पादन े िवकिसत कर यात मह वाका ं ी उ ोजका ंना सहा य क न
एमएसएमई (MSMEs ) नािव यप ूण तेला ो सा हन देतात, यामुळे कंपनीतील पधा वाढत े
आिण वाढीला चालना िमळत े.
भारतातील एमएसएमई (MSME ) े हे रा ीय अथ यव थ ेचे मूक समथ क आह े,
जे जागितक आिथ क ध क े आिण ितक ूलते या िवरोधात बफर हण ून काम करत े.
प रणामी , आ ही असा दावा क शकतो क एमएसएमई (MSMEs ) ारे चालल े या शा ंत
ांतीमुळे भारत एक मजब ूत जागितक अथ यव था बन या या मागा वर आह े.
३.१४ सारांश (Summry )
आंतररा ीय अथ यव थ ेने आंतररा ीय आिथ क एका मत ेचा काय म अन ुभवला ,
तो हणज े उ पादन , यापार , गुंतवणूक आिण िव या ंचे आंतररा ीयीकरण , याला munotes.in
Page 37
भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगार , थला ंतर आिण काम
37 १९५० पासून जागितक करण हणतात . तथािप जागितक करणाची ही ि या जागितक
घटना नाही कारण श ेवटी जागितक ब ँकेने एका अहवालात श ंसा केली आह े (मे १९९६
म ये कािशत ). आिथ क वाढी या मया दां माण ेच जागितक करण आिण अथ यव था
आिण रा य िनय ं ण कमी कर या या मया दा देखील आह ेत याम य े आंतररा ीय
दािय वा ं या बा ंिधलक िशवाय कोणत ेही रा स ुरि त वाट ू शकत नाही याची जाणीव वाढत
आहे. तथािप , ही जाणीव य ात य े याआधी अज ून बराच प ला गाठायचा आह े.
एमएसएमईची वाढ ही उ ोगा ंना जागितक अथ यव थ ेत िटक ून राह यासाठी आधार द ेणारी
ठरली आह े.
३.१५ (Questions )
१. १९९० पासून भारताची औ ोिगक धोरण े प करा .
२ . भारतीय अथ यव थ ेतील लघ ु आिण म यम उ ोगा ंची भूिमका प करा .
३.१६ संदभ (References )
https://www.lendingkart.com/msme -loan/what -is-msme
https://msme.gov.in/
Desai V 2000, Dynamics of Entrepreneurial Development and
Management, 2000 Himalaya Publ ishing House, Mumbai.
Ramaswamy E.A. and Ramaswamy U 1981, Industrial and Labour,
Oxford University Press, Delhi.
Wilbert M. 1968, Impact of Industrial Prentice Hall of India Pvt. Ltd., New
Delhi. Schnrider E.V. 1983, Industrial Sociology Mcgraw Hill, New Delhi.
munotes.in
Page 38
38 ४
िमक बाजार
(भारत , चीन, इंडोनेिशया, मलेिशया, थायल ंड, ि हएतनाम )
घटक रचना
४.0 उि े
४.१ तावना
४.२ भारतातील िमक बाजार समजून घेणे
४.३ भारतातील िमक बाजारा चे भिव य
४.४ आिशयातील िमक बाजार
४.५ चीनमधील िमक बाजार
४.६ इंडोनेिशयातील िमक बाजार
४.७ मलेिशयामधील िमक बाजार
४.८ थायल ंडमधील िमक बाजार
४.९ ि हएतनाममधील िमक बाजार
४.१० सारांश
४.११
४.१२ संदभ
४.0 उि े
1. म आिण या याशी स ंबंिधत बाजाराचा अथ समज ून घेणे.
2. भारत, चीन, इंडोनेिशया, मलेिशया, थायल ंड, ि हएतनाम या ंसार या द ेशांतील िमक
बाजाराब ल जाण ून घेणे.
४.१ तावना
या करणात आपण भारत , चीन, इंडोनेिशया, मलेिशया, थायल ंड आिण
ि हएतनाममधील कामगार बाजारप ेठेब ल जाण ून घेऊ. तु ही उ ोग , कम चारी यव थापन
िकंवा अगदी पधा परी ा ंची तयारी करत त ुमचे क रअर घडव याचा िवचार करत असाल munotes.in
Page 39
िमक बाजार (भारत, चीन, इंडोनेिशया,
मलेिशया, थायल ंड, ि हएतनाम )
39 तर हा धडा त ु हाला उपय ु ठर ेल. शेवटी म बाजार समज ून घेणे हणज े लोकस ं या,
सं कृती आिण बाजारप ेठा यांना जाण ून घेणे. आपण चीन , इंडोनेिशया, मलेिशया, थायल ंड,
ि हएतनाम या ंसार या इतर द ेशां या म बाजाराचा शो ध घेणार आहोत , या देशां या
अ यासाम ुळे तु हाला भारता या चौकटी या पलीकड े हणज ेच आ ंतररा ीय तरावरचा
ीकोन िमळ यास मदत होईल .
भारत आिण जगा या िविवध भागा ंम ये अध वाहका ंची कमतरता ही धोरण े, म आिण
िनया त आिण आयात या ंची जिटलता कट करत े आिण ती ह े देखील दश वते क एका
देशातील सम या द ुस या देशावर कसा प रणाम क शकतात . मजुरां या बाबतीतही अस ेच
आहे, एखा ा द ेशाची धोरण े आप या द ेशावरही प रणाम क शकतात . हणूनच, या
करणात आपण क ेवळ भारतातील िमक बाजाराचा अ यास कर यावरच न ह े तर मोठ ्या
बाजारप ेठेसह िवकिसत होत असल े या इतर द ेशांना आिण चीन इ यादीसार या गत
तं ानाचा अ यास कर यावर द ेखील ल क ि त क ेले आहे.
जागितक करण आिण उदारीकरणाम ुळे व तू आिण स ेवांची देवाणघ ेवाण स ुलभ झाली
आहे. वरील स ूचीब द ेशांशी आपल े संबंध सं कृती िकंवा यापार याबाबतीत आह ेत.
आपण ती इल े ॉिन स , साबण , दुग धीनाशक , मेक-अप उ पादन े वापरतो जी य ुनायटेड
टेट्स, ि हएतनाम , चीन, थायल ंड आिण इ ंडोनेिशया इ यादी द ेशांम ये बनवली जातात .
तरीही याप ैक अन ेक देशांम ये भारतात ून मोठ ्या सं येने पय टक य ेतात. मलेिशयासार या
देशांम ये वसाहती या चळवळी दर यान भारत सोड ून ितकड े गेले या मज ुरांची स ं या
अजूनही मोठी आह े. भारतातील अन ेक हाईट कॉलर आिण ल ू कॉलर कामगार अस े
आहेत जे इतर द ेशांम येही थाियक झाल े आहेत.
४.२ भारतातील िमक बाजार समज ून घेणे
िमक बाजार हे कामगार आिण िनयो े य ांचे एक य े याचे िठकाण आह े. िनयो े
सव क ृ कम चा या ंना िनय ु कर यासाठी लढतात , तर कम चारी सवा त आन ंददायक
नोक या िकंवा उ च व ेतना या नोक या ंसाठी पधा करतात . अथ यव थ ेतील िमक
बाजार हा कामगारा ंची माग णी आिण प ुरवठा यावर चालतो . कामगारा ंची मागणी ही
संघटनेची माची गरज असत े, तर प ुरवठा हा कामगाराचा बाजारातील माचा प ुरवठा
असतो . दर िनधा रण मत ेमधील बदला ंचा बाजारातील कामगार प ुरवठा आिण मागणीवरही
प रणाम होतो . भारतीय िमक बाजारात िवश ेषत: कुशल कामगारा ंचे मोठ्या माणावर
थला ंतर होत े.
1. थूल तरावर कामगार बाजार
देशांतग त आिण परद ेशी बाजारातील गितशीलता , तसेच थाना ंतर क ेले या,
लोकस ं येचे वय आिण िश ण पातळी यासारख े घटक , सम आिथ क तरावर प ुरवठा
आिण मागणीवर प रणाम करतात . बेरोजगारी , उ पादकता , सहभाग दर , एकूण उ प न ह े
सव सकल द ेशांतग त उ पादनाच े (GDP) मह वाच े िनद शक आह ेत.
munotes.in
Page 40
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
40 2. सू म तरावर िमक बाजार
काही व ैयि क उप म कम चा या ंशी स ु म आिथ क तरावर स ंवाद साधतात , उदा
भरती करण े, सेवा समा करण े आिण पगार आिण कामाच े तास वाढवण े िकंवा कमी करण े.
पुरवठा आिण मागणी या ं यातील द ु याचा कामगारा ं या कामा या तासा ं या स ं येवर आिण
यांना िमळणा या कमाई , पगार आिण फायद े यावर प रणाम होतो .
3. भारतातील िमक बाजार
1980 या दशकात स ु झाल े या आिण 1990 या दशकात व ेगवान झाल े या
भारतातील बाजारािभम ुख स ंरचना मक बदला ंना म ु य व े देशा या अथ यव थ ेला
िवकासा या मागा वर ने याचे ेय िदल े जाते. तथािप , सम या अशी आह े क आप याकड े
मोठ्या माणात कम चारी अस ूनही रोजगारा या सम या आह ेत.
4. मिहला आिण कामगार
2019 -20 म ये, 15 वष आिण याह न अिधक वया या प ु ष आिण मिहला ंसाठी अ ंदाजे
मश सहभाग दर (LFPR) अनु मे 76.8% आिण 30.0 ट के होता . ही ट क ेवारी
िमक बाजारात व ेश करणा या मिहला ं या माणातील तफावत दश वते. िववाह , अप य
ज म, कलंक, कामा या िठकाणी ल िगक छळ , नोकरी िमळव यासाठी प ुरेशा कौश याचा
अभाव , नोकरी िमळव यासाठी िश णाचा अभाव , शारी रक मासार या कामाच े व प
इ यादी अन ेक कारणा ंमुळे ि या काम सोडतात .
5. मजुरांसाठी योजना
महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना हा एक मह वाचा काय म आहे
या ार े मजुरांना शंभर िदवसा ंचे काम िमळत े. महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी
योजना (MGNREGS) हा मागणीवर आधा रत मज ुरीचा एक असा रोजगार काय म आह े
जो देशा या ामीण भागातील क ुटुंबां या रोजीरोटीची स ुर ा वाढिव यासाठी रोजगार दान
करतो . या क ुटुंबातील ौढ सद य अक ुशल शरीर म ेहनतीच े काम कर यासाठी व े छेने
काम करतात अशा य ेक कुटुंबाला य ेक आिथ क वषा त िकमान श ंभर िदवस
हमीभावाचा रोजगार उपल ध क न िदला जातो . महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार
हमी योजना अ ंतग त मज ुरीत वाढ क न .182 व न .202 िदवसाला िदल े
जातात .13.62 कोटी क ुटुंबांना दररोज याचा फायदा होणार आह े.
6. बेरोजगार कामगार आिण सामािजक कल ंक
भारतातील ब ेरोजगारा ंची कमी न दवल ेली स ं या कदािचत या याशी िनगडीत
सामािजक ल जा पदत ेमुळे असू शकत े. लोकांची सवा त मोठी अडचण हणज े चांग या
नोक या शोधण े. भारतातील अिधक ृत बेरोजगारीची आकड ेवारी कमी न दवली जात
अस याच े मानल े जाते. भ ाचाय यांनी केलेला अ यास भारतातील ब ेरोजगारीचा दर इतका
कमी का आह े हे प करतो . यांचे असे मत आह े कारण ब ेरोजगार लोक काम शोधत
नस यासारख े वागतात. हे तांि क ्या या ंना बेरोजगारी या दरा या म ू यांकनात ून काढ ून munotes.in
Page 41
िमक बाजार (भारत, चीन, इंडोनेिशया,
मलेिशया, थायल ंड, ि हएतनाम )
41 टाकत े, जी बेरोजगार असल े या कम चा या ंची ट क ेवारी आह े ( हणज े लोक काम करत
आहेत िकंवा नोकरी शोधत आह ेत). हे या सम य ेची जिटलता दश वते. अशा सामािजक
कलंकामुळे बेरोजगार लोका ंसाठी िक ंवा नोकरदार लोका ंसाठी तयार क ेले या सामािजक
धोरणा ंम ये 'गणना ुटी' िनमा ण होईल . आम याकड े अजूनही मज ूर हण ून मुले आहेत,
याब ल आपण आता तपशीलवार िवचार क या .
7. भारतातील बालकामगार बाजार
इंटरनॅशनल ल ेबर ऑग नायझ ेशन या मत े, भारतात बालमज ुरी िनम ू लना या िदश ेने
ल णीय गती झाली आह े. 2001 ते 2011 दर यान भारतात काम करणा या म ुलांची
सं या 2.6 दशल न े कमी झाली असली तरीही , देशात अज ूनही 5 ते 14 वयोगटातील
10.1 दशल म ुले काय रत आह ेत. (जनगणना , 2011 ). यािशवाय , भारतात जवळपास
४२.७ दशल म ुले अशी आह ेत क जी शाळ ेत जात नाहीत .
उ र द ेश, िबहार , राज थान , महारा आिण म य द ेश ही अशी पाच रा य े आहेत
यात मोठ ्या स ं येने काम करणारी म ुले आह ेत, जी भारतातील काम करणा या सव
मुलांपैक 55 ट के आह ेत. ामीण आिण शहरी दो ही भागात बालकामगारा ंना िविवध
सम या ंना त ड ाव े लागत े. ामीण भागात , बह सं य म ुले शेतमजूर आिण श ेती करणार े
हणून काम करतात , परंतु शहरी भागात त े मोठ्या माणावर ग ृह आिण अनौपचा रक े ात
गुंतलेले आहेत.
8.भारतातील िमक बाजाराच े भिव य
देशाची यापकता आिण िविवधता पाहता , भारतीय िमक बाजाराच े िव ेषण करताना
काही अनोख े मु े समोर य ेतात. भारतान े "बेरोजगार वाढ " ऐवजी, ामु यान े महानगर
भागात आिण प ु षांम ये क ि त रोजगार वाढ पािहली आह े. यासोबतच मिहला
कामगारा ं या सहभागात घट झाली आह े, जी एक िच ंतेची बाब आह े. कामगार े ात
मिहला ंचा सहभाग वाढ याचा अ ंदाज आह े कारण या अिधक िश ण घ ेतात, परंतु अनेक
अडथळ े यांना पगाराच े काम शोध यापास ून ितब ंिधत करतात . अिधक ृत े ात
वाढल े या अनौपचा रकत ेमुळे, अनौपचा रकता ह े बेरोजगारीच े एक िविश व ैिश ्य रािहल े
आहे. अनौपचा रक े ाची वाढ द ेखील द ेशातील आिथ क धोरणा ं या व पाम ुळे होत
आहे. याच बरोबर , इतर रा ा ंम ये, िवशेषत: या े ातील स ंरचना मक बदला ंमुळे,
उ पादनात कम चा या ंचा, िवशेषतः मिहला ंचा मोठ ्या माणावर समाव ेश झाला आह े. मा ,
भारतात ह े माण मोठ ्या माणा त वाढल े पािहज े. रोजगारा या भिवत याचा िवचार क ेला
तर, स याची ि थती नजीक या भिव यातही कायम राह याची श यता आह े. याम य े
अनेक कम चारी शहरा ंम ये नोक या ं या शोधात आप या श ेतजिमनी सोडत राहतील .
कम चा या ंना गुंतवून ठेव याची औ ोिगक े ाची मता , भांडवल आिण उ पादना या
कौश या या ती त ेमुळे मया िदत झाली आह े. अिधक पगारा या नोक या आह ेत हे स य
असल े तरीही खर े काम ह े आहे क या ार े लोका ंना सामािजक स ुर ा आिण इतर फायद े
िमळतील . नोक या ं या वाढीसाठी क ेवळ ऑटोम ेशन या धो यावर ल क ि त
कर याऐवजी , धोरणक या नी ता ंि क गती या िवतरणा मक भावा ंचा िवचार क ेला munotes.in
Page 42
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
42 पािहज े, िवशेषत: कौश य प ूवा हा या बाबतीत . जे आव यक आह े.उदाहरणाथ -
औपचा रक े ातील कम चारी एका मिह याला िजतका पगार िमळवतात िततका
अनौपचा रक े ातील कम चारी दोन वष िकंवा याह न अिधक कामात कमावतात .
तं ानाचा व ेश सुलभ करण े, याम ुळे उ पादकता आिण कामाची प रि थती वाढ ेल, हे
धोरण क या चे येय असल े पािहज े.
9.आिशयातील िमक बाजार
भारत, चीन, मलेिशया, ि हएतनाम , इंडोनेिशया या सव देशांना एक जोडणारा
अनोखा धागा दि ण प ूव आिशया िक ंवा आिशयातील आह े. हणून आपण आता
आिशयातील कामगार श पाह या .
जगा या 60 ट के लोकस ं येसह, आिशया हा सवा त जा त लोकस ं या असल ेला
खंड आह े आिण तो व ेगाने वृ होत आह े. आिशयातील आिथ क च ैत य िटकव ून
ठेव यासाठी आिण याच े भिव यातील यश स ुिनि त कर यासाठी िमक बाजारप ेठेतील
मिहला ंचा सहभाग वाढवण े, तसेच मिहला लोकस ं येची आिथ क वाय ता आिण
मह वाका ं ा वाढवण े हे मह वाच े आह े. मॅिक स े लोबल इि टट ्यूट या 2018 या "द
पॉवर ऑफ प ॅ रटी अ ॅड हाि स ंग वुमे स इ व ॅिलटी इन एिशया प ॅिसिफक " या शीष कानुसार,
जर अिधक स ं येने मिहला कम चारी वगा त सामील झा या तर ल िगक समानता 2025
पय त आिण वािष क GDP 12% िकंवा $4.5 ि िलयनन े सुधा शकत े.
अनेक िव ाना ंनी अस ेही िनदश नास आण ून िदल े आहे क कम चा या ंम ये मिहला ंची
सं या वाढवण े आिण मिहला ंना मह वा या पदा ंवर नेम याम ुळे मदत , ो साहन , आिथ क
समानता , अथ यव थ ेत िविवधता आिण कॉप र ेट नफा आिण काय मता वाढ ू शकत े. हे
देखील ल ात घ ेतले पािहज े क 1990 पासून आिशयातील मिहला सहभागाच े माण
सरासरी 6 ट या ंनी वाढल े आह े आिण त े आता अ याध ुिनक पा ा य द ेशांम ये
आढळल े या पातळीप े ा फार माग े रािहल ेले नाही.
तुमची गती तपासा
1. भारतातील ' िमक बाजार ' ही संक पना प करा .
2. भारतातील 'मिहला आिण म ' यावर चचा करा.
४.५ चीनमधील िमक बाजार
चीनची काय श ह े एक अस े मह वाच े कारण आह े याम ुळे तो द ेश गे या काही
दशका ंत गती क शकला . जगातील सवा िधक लोकस ं या असल ेला देश अस यान े तेथे
कामगारा ंची उपल धता च ंड आह े. जगभरातील उ पादना ंचा प ुरवठा करणार े मुख
उ पादन क हण ून चीन काला ंतराने जगासमोर आला आह े
चीनम य े 1990 आिण 1996 दर यान , ामीण आिण शहरी दो ही े ांम ये
नोकरी या प रि थतीत ल णीय स ुधारणा झाली . (1996 -2002 ) म ये ामीण
नोक या ंम ये अिधक स ुधारणा झाली , परंतु शहरी रोजगाराची प रि थती ल णीयरी या munotes.in
Page 43
िमक बाजार (भारत, चीन, इंडोनेिशया,
मलेिशया, थायल ंड, ि हएतनाम )
43 खालावली . मूलभूत सम या उ पादन य ुिनट्सची ( ामीण भागातील कौट ुंिबक श ेतात आिण
शहरांम ये सरकारी मालक या क ंप या) वाढती अ मता होती यान े अित र म सहन
केले जे मागील धोरणा ंमुळे यांना साठा कर यास भाग पाडल े होते ती होती . 1990 या
दशका या उ राधा त सरकारी मा लक या क ंप यांनी सु केले या उ पादन य ुिनट्स ारे
अित र कामगार कमी कर याची ि या स ु करण े , सुधारणा आिण ामीण -शहरी
थला ंतरावरील िनय ं ण स ुलभ करण े, या बाबीच े शहरी आिण ामीण सम ुदायांवर
मूलभूतपणे िभ न प रणाम झाल े. शहरांम ये, औपचा रक रोजगा र कमी झाला , बेरोजगारी
ही एक ग ंभीर सम या बनली आिण अिनयिमत रोजगार झपाट ्याने वाढला ( ामीण
थला ंत रत आिण िनयिमत कामगार या दोघा ंपैक ,िनयिमत असणा या ंना सरकारी
मालक या उ ोगा ंमधूनही काढ ून टाक यात आल े). ामीण भागात , शहररचना आिण
ामीण फ स मधील रोजगार ( याम य े जा त िमक जमा झाल े नाहीत ) वाढल े, तर
थला ंतरामुळे कौटुंिबक श ेतात अित र म कमी झाल े.
चीनची प रि थती महामारीप ूव आिण न ंतर या दो ही काळापास ून पािहली पािहज े.
मानवी म वापरण े मुळात महाग मान ले जात होत े. आिण महामारी या काळात या ंना
कामावर ठ ेवणे िवषाण ू या भीतीम ुळे कठीण होत े. यामुळे यं मानवाचा वापर हा उपाय
हणून पािहला जात होता .
काही उ ोगपती ऑटोम ेशनचे आिथ क फायद े पाहतात जस े: एक रोबोट 24-
तासां या िश टम य े तीन कम चारी बदल ू शकतो आिण स ुमारे $43,000 ते $72,000 चे
उ पादन क शकतो . अिलकड या वषा त चीनमधील पगारात दरवष २०% वाढ होत
असताना , कॅिलफोिन यातील इिव न येथील एडवड ् स लोबल सि ह सेसचे सीईओ , चीन
यवसाय स लागार िबल एडवड ् स यांना रोबोट ्सकड े जाणे अप रहाय वाटत े. रोबोट 24*7
साठी काम क शकतात आिण कोणतीही आजारपणासाठीची स ूती रजा इ माग ू शकत
नाहीत , याकड े उ ोगपती ल ं देतात. यं मानव क ेवळ माणसा ंचीच जागा घ ेत नाहीत तर
कु यासारख े इतर ाणी द ेखील ती जगा आता घ ेत आह ेत. ते असेही हणतात क ,
"चीनम य े मजुरी आता कमी ना ही" हे वा य अस े दश वते क भिव यात नोक या गमाव याच े
माण य े या काही वषा त अिधक होणार आह े आिण याम ुळे मजुरांना शेवटी ास होणार
आहे.
सरकार या िवचारसरणीचा लोका ंवर िवश ेषत: कामगारा ंवर थेट प रणाम होतो . चीन हा
िम भा ंडवलशाहीच े अनुकरण करणारा आ िण समाजवादी , सा यवादी द ेश अस यान े
कामगार स ंर ण कायद े कामगारा ंपे ा भा ंडवलदारा ंना अिधक अन ुकूल आह ेत. यात
कामगार क याणाप े ा औ ोिगक क याणावर अिधक भर िदला जातो . याचा मोठ ्या
माणावर कामगार प रि थतीवर प रणाम होतो . भारतासार या लोकशाही द ेशात
नाग रका ंना मूलभूत अिधकार समान आह ेत, कायद े आहेत - दोष शोध यासाठी िवरोधी प
अि त वात आह े आिण याम ुळे लोक , कामगार आिण स ंपूण अथ यव थ ेचा फायदा होतो ,
तथािप , चीन या बाबतीत अस े नाही. . यामुळे मजुरांना आवाज उठवण े कठीण होत े, जरी
चीन - िवशेषत: इले ॉिन स आिण कापड उ ोगात अ य ंत व त मज ूर उपल ध
असणारा द ेश आह े. munotes.in
Page 44
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
44 महामारी या काळात अचानक कोिवड हायरसम ुळे, चीन या उ पादना ंवर अवल ंबून
असल े या इतर द ेशांना िचनवरच े अवल ंिब व कमी करायच े होते आिण याम ुळे रोजगारही
कमी झाला . यवसायात झाल े या न ुकसानीम ुळे अनेकांना वेळोवेळी कामाव न काढ ून
टाक यात आल े. दुस या श दा ंत, कोिवड आिण द ेशाची ितमा अ य पण े मजुरां या
जीवनावर प रणाम करणार े घटक ठरल े. आणखी एक घटक , याने मजुरां या रचन ेला
देखील हानी पोहोचवली ती हणज े 'एक म ूल धोरण ', याम ुळे मिहला , मुल ब ल भ ेदभाव
प होत ग ेला.
४.६ इंडोनेिशयातील िमक बाजार
इंडोनेिशयाम य े, रोजगाराची ग ुणव ा ही एक मोठी िच ंतेची बाब आह े आिण त ेथे
स या या कामगार मानका ंचे पालन करण े अ य ंत कमी आह े. त णा ंची ब ेरोजगारी ,
कौश याचा त ुटवडा आिण कौश याची िवस ंगती या सव सम या तेथे आह ेत. म
उ पादकत ेतील नफा ह े म यम आह े आिण उ च म ू यविध त ि याकलापा ंम ये िवकासाला
चालना द े यासाठी , आिण म उ पादकता वाढिव यासाठी इ ंडोनेिशयात व ैिव यप ूण धोरण
आव यक आह े.
इंडोनेिशयाला या बाबीची हमी द ेणे आव यक आह े क 'नवीन कामगार -श च े
वेशकत आिथ क िवकासात योगदान द े यासाठी तयार आह ेत'. म-बाजार स ं थांनी
आिथ क िवकास आिण रोजगार िनिम तीसाठी स म वातावरण िनमा ण केले पािहज े.
सामािजक स ुर ा णाल नी कामगार उ पादकता वाढवण े आव यक आह े, तसेच ग रबी
आिण असमानता या ंसार या स म यांचे िनराकरण कर यात मदत करण े देखील आव यक
आहे इंडोनेिशया हा असा एक द ेश आह े याम य े अनेक बेटे आह ेत आिण िनसगा शी
जवळचा स ंबंध आह े पण त ेथे अधूनमधून वालाम ुखीचा उ ेकही होत असतात ,
सुनामीसार या न ैसिग क आप चा लोका ंवर आिण अथ यव थ ेवर प रणाम हो तो.
४.७ मलेिशयामधील िमक बाजार
मलेिशया ही एक स ंघरा यीय स ंवैधािनक राज ेशाही आह े याच े रा य म ुख आह ेत -
एक स ाट - यांना या ंग डी-पटु आन अग ग ("सव च शासक ") ही पदवी आह े आिण ह े
स ाट नऊ व ंशपरंपरागत रा य शासका ंमधून पाच वषा या कालावधीसा ठी ते िनवडल े
जातात . मलेिशया या व ेगवान आिथ क वाढीम ुळे औ ोिगक , बांधकाम आिण स ेवा े ात
अिधक मज ुरांची मागणी वाढली आह े. मजुरां या ट ंचाईमुळे पगार वाढव याकड े कल
असूनही, ामीण भागात ून अन ेक कम चारी आणल े जात अस ूनही, कंप यांना िवद ेशी
कामगार , िवशेषतः इ ंडोनेिशया, िफलीिप स , बां लादेश आिण थायल ंडमधून कामावर घ ेणे
अ याव यक वाटल े आहे. मोठ्या सं येने परदेशी कम चा या ंची उपि थती ह े मलेिशयातील
सामािजक आिण राजक य स ंघषा चे कारण बनल े आह े. िशवाय , औ ोिगक करण - े रत
ामीण -ते-शहरी थला ंतरामुळे ामीण े ात ल णीय मज ुरांची कमतरता िनमा ण झाली
आहे.
munotes.in
Page 45
िमक बाजार (भारत, चीन, इंडोनेिशया,
मलेिशया, थायल ंड, ि हएतनाम )
45 ४.८ थायल ंडमधील िमक बाजार
2019 म ये थायल ंडची काय रत वयाची लोकस ं या 57 दशल होती ज े हा 67
ट के लोकस ं या िमक बाजारात सहभागी झाली होती . अंदाजे 38 दशल लोका ं या
मश सह , ते पूव आिशया आिण प ॅिसिफक े ातील सहा या मा ंकाचे आिण दि णप ूव
आिशयाई रा ा ं या स ंघटनेत (ASEAN) चौ या मा ंकाचे सवा त मोठ े रा आह े.
थायल ंड या िमक बाजाराला अन ेक सम या ंचा सामना करावा लागतो , याम य े
मश चा कमी झाल ेला सहभाग , शेतीपास ून दूर जाणे आिण अनौपचा रकत ेचे उ च दर
यांचा समाव ेश आह े. 2012 आिण 2019 दर यान कामगार स ं या 1.2 दशल ाह न अिधक
माणात कमी झाली . थायल ंडम य े कृषी े ात अज ूनही 33% पे ा जा त कम चारी
आहेत, िफलीिप समधील 23%, मलेिशयाम य े 10% आिण को रया जास ाकम य े 5%
आहेत. 2019 म ये, एकूण रोजगाराप ैक 54% अनौपचा रक कामाचा थायल ंडम य े वाटा
होता. पय टन उ ोगात ूनही या द ेशात मोठा रोजगार िमळतो .
४.९ ि हएतनाममधील िमक बाजार
ि हएतनाम म ये मोठ्या सं येने मिहला कम चारी अस याम ुळे इतर द ेशां या त ुलनेत
वेगळा आह े. ि हएतनाममधील य ु ामुळे अनेक लोका ंचे ाण ग ेले. यामुळे ही पोकळी भ न
काढ यासाठी मिहला कामगारा ंनी नोक या कर यास स ु वात क ेली. अनुकूल धोरणा ंमुळे
ि हएतनाममधील मिहला ंचा म सहभाग वाढ यास मदत झाली . ि हएतनामची कामिगरी या
बाबतीत िवश ेष उ ल ेखनीय आह े. ितचा मजब ूत मिहला मश सहभाग दर अन ेक
सव म कामिगरी करणा या गत पा ा य अथ यव था ंपे ा जा त आह े. या देशाने दोन
दशका ंह न अिधक काळ मिहला मश चा सहभाग ७०% पे ा जा त ठ ेवणे सा य क ेले
आहे, ही कामिगरी औ ोिगक द ेशां या त ुलनेतही अत ुलनीय आहे. ि हएतनामम य े
मिहला ं या रोजगारात झाल ेली पिहली वाढ काला ंतराने कायम रािहली कारण आिथ क
सुधारणा ंसार या धोरणा मक उप मा ंमुळे आिण ल िगक समानत ेवर भर द ेणारे िश ण
वाढव याकड े मोठा कल ठ ेवला, हे आहे. साथी या रोगान ंतर ज े हा अन ेक देश चीनकड ून
उ पादन े खरेदी कर यास टाळाटाळ करत होत े ते हा- ि हएतनाम , इंडोनेिशया, तैवान
सार या द ेशांनी ही पोकळी भ न काढली . बेरोजगारीसार या िविवध घटका ंव न या
देशाचा िवकास आिण सम ृ ी िदस ून येते. आ या ची गो हणज े, ि हएतनामम य े
बेरोजगारीची आकड ेवारी एक ूण लोकस ं ये या केवळ 2-3 ट के इतक आह े. भारतात ह े
माण ८ ते ११ ट के आहे.
तुमची गती तपासा
1. यं मानव नोक या काढ ून घेतील अस े तु हाला वाटत े का?
2. तुम या मत े आपण कामगारा ं या प रि थतीत स ुधारणा कशी क शकतो ?
munotes.in
Page 46
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
46 ४.१० सारांश
या करणाम य े आपण भारतीय स ंदभा त िम क बाजारप ेठेचा िवचार क ेला, याम य े
15-35 वयोगटातील कामगारा ंची स ं या जा त आह े. या करणान े इंडोनेिशया, चीन,
ि हएतनाम , मलेिशया इ . िविवध द ेशांतील िमक बाजारप ेठेशी ओळख क न िदली .
माण ेच या िवषयाला आ ही फ पश केला आह े, तथािप क रअर घडव याची इ छा
अस यास य ेक देशांवर सखोल अ यास क ेला जाऊ शकतो . या सव देशांमधील समान
घटक हणज े ते आिशयाम य े ि थत आह ेत.
४.११
1. ि हएतनाम िमक बाजारावर चचा करा.
2. चीनमधील कामगार बाजारावर चचा करा.
3. मलेिशया आिण थायल ंड या स ंदभा त िमक बाजारावर च चा करा.
4. बेरोजगार य या मािहती स ंकलना या बाबतीतील सम या प करा .
5. मनरेगा योजन ेची चचा करा.
४.१२ संदभ
1. 1 https://economictimes.indiatimes.com/definition/labour -market
2. 1 https://www.investopedia.com/terms/l/labor -market.asp
3. 1 Anant, T.C. A., Hasan, R., Mohapatra, P., Nagaraj, R., Sasikumar,
S.K. (2006). Labor Markets in India: Issues and Perspectives. In:
Felipe, J., Hasan, R. (eds) Labor Markets in Asia. Palgrave
Macmillan, London. https://doi.org/10.1057/9780230627383_5
4. 1 2As per the Per iodic Labour Force Survey (PLFS) conducted by
National Statistical Office (NSO)
5. 1https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/202
2/feb/doc202222418201.pdf
6. 1 https://www.hindustantimes.com/india -news/the -invisible -churn -
in-india -s-labour -markets -101635721976389.html ByAbhishek Jha,
Hindustan Times, New Delhi
7. 1 India Labour Market Update ILO Country Office for India | Ju ly
2017
8. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/ ---asia/---ro-bangkok/ ---
sro-new_delhi/documents/publication/wcms_568701.pdf
9. 1 https://www.iza.org/publications/dp/11376/the -puzzles -and-
contradictions -of-the-indian -labour -market -what -will-the-future -of-
work -look-like munotes.in
Page 47
िमक बाजार (भारत, चीन, इंडोनेिशया,
मलेिशया, थायल ंड, ि हएतनाम )
47 10. February 2018 IZA DP No. 11376: The Puzzles and Contradictions
of the Indian Labour Market : What Will the Future of Work Look
Like? Sher Verick
11. https://data.worldbank.org/indicator/SL.TLF.TOTL.FE.ZS?locations
=IN
12. 1 Majid, N. (2015). The great employment transformation in
China (No. 994892543402676). I nternational Labour Organization.
13. 1 Ghose, A. K. (2005). Employment in China: recent trends and
future challenges . Geneva: Employment Analysis Unit, Employment
Strategy Department, International Labour Office.
14. http://www.ilo.int/wcmsp5/groups/public/ ---ed_emp/ ---
mp_elm/documents/publication/wcms_114032.pdf
15. 1https://www.scmp.com/news/people -culture/trending -
china/article/3167294/ robot -dogs -take-streets -china -could -they-ever
16. Robots replacing dogs
17. 1 https://www.cnbc.com/2020/03/02/the -rush-to-deploy -robots -in-
china -amid -the-coronavirus -outbreak.html
18. 1 Allen, E. R. (2016). Analysis of trends and challenges in the
Indonesian labor market.
19. https://www.adb.org/sites/default/files/publication/182935/ino -
paper -16-2016.pdf
20. https://www.b bc.com/news/technology -41268996 (Dubai Police
Robot )
21. 1 https://www.britannica.com/place/Malaysia/Labour -and-taxation
22. 1 https://www.worldbank.or g/en/country/thailand/publication/aging -
and-the-labor -market -in-thailand
23. 1 FINANCE & DEVELOPMEN T, SEPTEMBER 2018, V OL. 55,
NO. 3 PDF VERSION
24. Asian Women at Work
25. As women advance in Asia’s labor force, Vietnam is a standout
26. Angana Banerji , Albe Gjonbalaj, Sandile Hlatshwayo, and Anh
Van Le
27. https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2018/09/female -labor -
force -participation -in-vietnam -banerji.htm
munotes.in
Page 48
48 ५
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी आिण कामगार
सुधारणा
घटक रचना
५.0 उि े
५.१ तावना
५.२ औ ोिगक संघष
५.३ औ ोिगक प रि थतीची उ प ी
५.४ औ ोिगक संघष / िववाद
५.५ िववादात या या आिण आव यक गो ी
५.६ औ ोिगक िववादा ंचे वग करण
५.७ औ ोिगक िववादा ंचा भाव :
५.८ संघषा ची कारण े:
५.९ संघषा चे व प आिण याचे कटीकरण
५.१० संघषा चे िनराकरण
५.११ सामूिहक सौदेबाजीची ठळक वैिश ्ये
५.१२ सामूिहक सौदेबाजीच े तर
५.१३ भारतात सामूिहक सौदेबाजी
५.१४ रा याची बदलती भूिमका
५.१५ सारांश
५.१६
५.१७ संदभ
munotes.in
Page 49
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी
आिण कामगार सुधारणा
49 ५.0 उि े
1) िव ा या ना औ ोिगक संबंधांचा अथ आिण मह व ओळख क न देणे.
2) औ ोिगक संघषा या व पाची कारण े आिण ीकोना ंम ये अंत ी िव ा या ना
दान करणे.
3) िव ा या ना मह वा या संघष िनराकरण यं णेची ओळख क न देणे.
4) रा या या बदल या भूिमकेची िव ा या ना ओळख क न देणे.
५.१ तावना
आधुिनक औ ोिगक युगात औ ोिगक संबंध या संक पन ेकडे यापक ल िदले गेले
आहे. िकंबह ना तो कारखाना यव थ ेचा एक भाग बनला आहे. अगदी सो या भाषेत, आपण
असे हणू शकतो क औ ोिगक संबंध उ ोगातील कम चारी-िनयो ा संबंधांशी संबंिधत
आहेत. उ ोग हा श द कोण याही उ पादन म कामाला आिण यात कृषी, म यपालन ,
वाहतूक, बँिकंग, बांधकाम , वािण य आिण यापार यासार या ि याकलापा ंचा समाव ेश
आहे. आिथ क ्या, उ ोग असे े आहे जेथे उ पादनाच े चार घटक हणज े जमीन ;
कामगार , भांडवल आिण यवसाय उ पादना या उ ेशाने काय रत आहेत. कामगारा ंचे
यां या यव थापनाशी असल ेले संबंध आिण पर परस ंवाद हे यां या आिण यां या
सं थेशी संबंिधत िविवध सम या ंब ल या यां या वृ ी आिण ि कोनाचा प रणाम आहे.
सु वातीला कामगार औ ोिगक संबंधांवर रा याचा ह त ेप होता जे हा भारतातील
ि टीश सरकार मजुरां या यावसाियक िहताच े र ण कर यासाठी िववश होते ते हापास ून,
मजुरांचे िनयमन कर या या पूव या य ना ंम ये आसाम कामगार कायदा , कामगारा ं या
कराराचा भंग कायदा , 1859 आिण िनयो ा आिण कामगार (िववाद ) 1860 चा कायदा
यांसार या काय ा ंचा समाव ेश होता. या काय ा ंचा उ ेश मापास ून सामािजक
यव थ ेचे संर ण कर याऐवजी सामािजक यव थ ेपासून कामगारा ंचे संर ण.करणे हा
आहे. कामा या ि थतीत िबघाड झाला कारण जा त औ ोिगक घटका ंचा िवकास ;
अवाजवी कमी वेतन आिण प रणामी कामगार वगा चा असंतोष; कामगारा ंची वाढती
अनुशासनहीनता ; म आिण यव थापन यां यातील तणावप ूण संबंध; ILO ची िनिम ती;
AITUC चा उदय (1920) आिण मजुरी या तुलनेत जा तीची मागणी ; कामाची आिण
राहणीमानाची प रि थती सुधारली यामुळे गंभीर औ ोिगक सम या आिण मोठ्या
प रमाणा ं या कामगार सम या िनमा ण झा यात . बॉ बे आिण बंगालम य े प रि थती
अिनय ंि त झाली होती. यामुळे या करणाची चौकशी कर या साठी सिम या नेम यात
आ या हो या .
५.२ औ ोिगक संघष
औ ोिगक करणान े काही नवीन सामािजक आिथ क सम या आप यासोबत आण या
आहेत. समाजात नवीन िवभाग िनमा ण झाले आहेत. जे हा यां यात मतभेद असतात जसे munotes.in
Page 50
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
50 िनयो ा आिण कम चारी, िनयो ा आिण कामगार यां यात िकंवा कामगार आिण कामगार
यां यात ते हा औ ोिगक संघष उ वतो .. हे सहसा रोजगार िकंवा गैर-रोजगार ,
रोजगारा या अटी िकंवा कामगारा ं या अट शी जोडल ेले असत े. औ ोिगक संघष हा
वैयि क कामगार आिण यव थापन यां यात नाही. जर वैयि क िववाद इतर कामगार
िकंवा आ था पनातील बह सं य कामगारा ंनी उचलला तर तो औ ोिगक िववाद बनतो.
तुमची गती तपासा
1. औ ोिगक संबंधांचे मह व थोड यात सांगा .
५.३ औ ोिगक प रि थतीची उ प ी
आधुिनक औ ोिगकत ेला अिमि त वरदान िमळाल ेले नाही यामुळे यव थापन
आिण कामगार यां यात दरी िनमा ण झाली आहे कारण उ पादना या साधना ंवर कामगारा ंची
मालक नाही. तर काही उ ोजका ं या हाती मालक एकवटल ेले असताना , बह सं य
अिधक वेतन िमळवणा या ं या तुटपुं या पदावर फेकले गेले असताना , कामगारा ंना आता हे
ल ात आले आहे क यांनी एकि तपण े आिण व तुि थतीची जाणीव ठेव यास यां या
बह तांश माग या पूण होऊ शकतात . जेणेक न ते या माग या ंचा ितकार क
शकतील . यां या ख या माग या पूण कर यास हा नकार िकंवा नकार अनेकदा कारणीभ ूत
ठरला आहे कारण कामगारा ं या कामावर असंतोष, यांना ास देणे आिण यां या वरील
िहंसक कारवाया यांनी अनेक उ पादन केले आिण कामगार आिण मालक दोघांनाही हानी
पोहोचवली . यव थापन आिण कामगार यां या िहताचा संघष हा सं थे या भांडवलशाही
व पाचा आहे. येक मह वाका ं ेचे व न बघणे या पूण के या जाऊ शकत नाहीत .
प रणामी यां यात वैमन य िनमा ण झाले आहे. यव थापनाचा नफा वाढवण े हणज े
उ पादनाच े कार , नवीन यं साम ीची थापना , उ पादना या नवीन प त चा अवल ंब
करणे याम य े क ान े िमळवल ेले कौश य गमावण े, बदली , कामगार कपात आिण
कामगारा ंची स ची सेवािनव ृ ी यांचा समाव ेश होतो, कामगारा ंची अपे ा असत े आिण
रोजगारा या यां या उ प ना या सुरि तत ेम ये ि थरता , कौश या ंचे संर ण आिण
यां या ि थतीत सुधारणा आव यक आहे.
नफा वाढव यासाठी यवसायात अिधकारशाही शासनाची देखील आव यकता असू
शकते जसे कामगारा ंचे िनयिमत पय वे ण, कठोर िश त राखण े आिण िनयमा ंचे पूण
पालन करणे . याउलट , कामगार यव थापनाकड े यांचा िह सा मागू शकतात , यांचा
एकि त आवाज आिण व-अिभ य साठी वाव आिण यां या यि म वा या ित ेचा
आदर यासा या राखू शकतात .
५.४ औ ोिगक संघष / िववाद
औ ोिगक संघष ही एक सामा य संक पना आहे. पण याचे िविवध पैलू जसे
औ ोिगक िववादािनिम ती िविवध अटी, जसे क औ ोिगक िववाद , कामगार िववाद ” िकंवा
“ यापार मतभेद ओळख यासाठी वेगवेग या देशांम ये िववाद " िनयो ा आिण कामगार munotes.in
Page 51
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी
आिण कामगार सुधारणा
51 यासाठी वापरल े जातात . या करणात या संक पना सामािजक सुबोधता जे "औ ोिगक
िववाद " दश व यासाठी वापर या जातात .
५.५ िववादात या या आिण आव यक गो ी
औ ोिगक िववाद अिधिनयम , 1947, कलम 2(के) नुसार “औ ोिगक िववाद हणज े
कोणताही वाद िकंवा फरक िनयो े आिण िनयो े िकंवा िनयो ा आिण कामगार यां यात
िकंवा कामगार आिण कामगार यां यात, याचा संबंध आहे. रोजगार िकंवा बेरोजगार िकंवा
रोजगारा या अटी िकंवा कोण याही य या माची प रि थती सह िववाद औ ोिगक
िववाद बन यासाठी , या या समथ नासाठी खालील बाबी आव यक आहेत.
i) वाद िकंवा मतभेद असण े आव यक आहे जसे अ) िनयो े आिण िनयो े दर यान (जसे
क मजुरी -संघष जेथे म चौरस आहे); ब) िनयो े आिण कामगार यां यात (जसे क
सीमांकन िववाद ); आिण क) कामगार आिण कामगार संबंध
ii) ते रोजगार -नसले या रोजगाराशी संबंिधत आहे अटी हणज े रोजगार िकंवा कोण याही
कामगारा या अट सह य (परंतु पय वे कांवरील यव थापका ंसह नाही' िकंवा ते
आव यक आहे कोण याही औ ोिगक बाबीशी संबंिधत आहे .
iii) कामगार ित 1,000 पये मिहना पे ा अिधक वेतन घेत नाही.
iv) िनयो ा आिण कामगार यां यातील संबंध असण े आव यक आहे तसेच यां यात
कराराचा प रणाम अि त वात असावा आिण य ात काम करणार े कामगार असाव ेत .
औ ोिगक िववाद या श दाचा अथ आिण याचे िव ेषण यायालया ं ारे िविवध कार े व
िविवध प रि थतीत लावला गेला आहे . काही यायालयीन त वा ार े काही िववादाच े
व प खालील माण े ठरिव यात आले आहे.
1) िववादाम ुळे कामगारा ंचा मोठा गट भािवत झाला पािहज े जो समुदाय िहत आिण तेथील
कामगारा ंचे ह क भािवत करणारा असला पािहज े ,. दुस या श दात कलाम २२१
नुसार कम चारी सामूिहक कारणासाठी एक आले पािहज े .
२) हा वाद अटळपण े औदयोिगक संघटनेने कामगारा ं या पािठं यासह दश िवला पािहज े.
3) कामगारा ंची ठोस मागणी असण े आव यक आहे जी त ार य कड ून सामा य
कामगारा ंपय त सारखी असेल.
४) वादाच े प य आिण ठोस असल े पािहज ेत हणज े या िववादा ंम ये वार य , हणज े
कामगारा ंची कारण े आिण िववाद िमटिवणार े पािहज े. िशवाय संघटनेने ामािणकपण े
ाितिनिधक वणा चा दावा केला पािहज े.
5) जर वाद सु वातीला एखा ा य चा वाद होता आिण सरकारन े याचा संदभ
िद या या तारख ेपय त अिधक ृत िनण या पय त असेच चालू होते तर याचे औ ोिगक
िववादात पांतर करता येणार नाही जरी कामगारा ंचे याला समथ न असल े तरी. munotes.in
Page 52
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
52 1947 या औ ोिगक िववाद काय ातील कलम अ नुसार, य ला वत: व
कामगारा ंना अिधकार दे यात आला आहे जर यांना कामाव न काढून टाकल े, यांची
बडतफ , कामगार कपात केली तर कोण याही कामगारा ं या िकंवा संघटने या िशवाय
औ ोिगक िववादात आवाज उठवू शकतात .
पॅटरसन नुसार “औ ोिगक संप/िववाद हे िव मान औ ोिगक प रि थती ला संघिटत
िनषेध िनमा ण कर यासाठी होतात. ती तशीच औ ोिगक अशांततेची ल ण े आहेत
याच माण े हे संघटन िन पयोगी णालीच े ल ण े आहेत.
अशा कार े औ ोिगक अशांतता एक संघिटत व प घेऊन काम करणार े लोक
यां या त ार ची सव मा य कारण े बनवतात जे मालका ं या िवरोधात संप, िनदश ने, धरणे,
मोच गेट, सभा, घेराव इ.चा वापर करतात .
तुमची गती तपासा
१. औ ोिगक िववाद का होतात ?
५.६ औ ोिगक िववादा ंचे वग करण
रोजगारा या अट शी संबंिधत िववादा ं या दोन मु य कारा ंम ये फरक कर याची एक
सव सामा य प त आहे.
अ) वाटाघाटीम य े कलहाचा मजबूत पकड मधून उ वणार े सामूिहक करार, याला
िहतस ंबंधांचे िववाद हणतात ,
ब) दैनंिदन कामगारा ंचे गा हाण े िकंवा त ारी यातून उ वणार े िववाद - त ार िववाद हणून
िस आहे . या यित र , िविवध देशांम ये सं था मक अिधकारा ंचे िवशेष तरतुदी
इतर दोन कारा ंना लागू होतात .
क) अनुमानां या कृतीतून उ वणार े जे संघटना ंचा अधीकार िकंवा सामा यतः याला
अनुिचत म प ती हणून ओळखल े जाते.
ड) कलह जे कामगार संघटना ंचा अिधकार जो िविश वग िकंवा ेणी चे ितिनिध व
क न सामूिहक सौदेबाजी घडवून आणतो याला अिधक ृत िववाद हटल े जाते.
करार िववाद :
या िववादा ंना िहतस ंबंधांचा संघष िकंवा आिथ क िववाद असेही हणतात .
सामा यतः काही िवभागा ंशी संबंिधत असतात . याला सामूिहक मांडणी िववाद हणतात .
सव साधारणपण े, ते रोजगारा या नवीन अटी आिण शत िनि त कर यासाठी कामगारा ं या
सामा य संघटनेशी संबंिधत आहेत. बह तेक करणा ंम ये, िववाद हे कामगार संघटनेकडून
सुधारणा ंसाठी मागणी िकंवा ताव वेतन, अिधक लाभ , नोकरी सुर ा, िकंवा इतर मु े ,
िकंवा रोजगारा ं या अटी संदभा त उ वतात . munotes.in
Page 53
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी
आिण कामगार सुधारणा
53 सामा यतः मागणी िकंवा ताव हे करारा या िन कषा पय त पोहोच या साठी असतात .
जे हा वाद िनमा ण होतो ते हा दो ही प ठळक मु ां या बाबतीत करारापय त पोहोच यात
व वाटाघाट म य े अयश वी ठरतात .
सामा यतः कोणत ेही ठोस पर पर मानक नस याम ुळे िहतस ंबंधां या िववादांवर तोडगा
काढ यासाठी सौदेबाजीची श , तडजोड आिण काही वेळा आिथ क उपाय अ या
संसाधना ंचा वापर केला जाऊ शकतो . यां यातील काही मु े "तडजोड कर यास स म"
अस याम ुळे ते काही मु े सोडून सामंज यान े सौदेबाजी क न दो ही प ांम ये सलोखा
घडवून आणतात.
सामा यतः त ारी ा अ या ांवर उ वतात या िश त आिण मजुरीचे पगार आिण
इतर अिधक फायद े, कामाव न काढण े , कामाच े तास, अिधक वे काम, ह े, बढती,
पदावनती , बदली , ये तेचे अिधकार , पय वे कांचे अिधकार , संघटनेचा अिधकारी , नोकरी
चे वग करण , कामा या िनयमा ंशी संबंध, सुर ेशी आिण आरो य संबंिधत दािय वा ंची
पूत ता, व सामूिहक करार यां याशी संभंिधत असतात . काही देशांम ये त ारी ा
सामूिहक करारा ंचा अथ लाव याव न उ वतात . िवशेषतः सामूिहक करारा ंचा वापरा या
या य ेव न त ारी उ वतात . त ारी , िववाद िकंवा अशा त ारी ,यो य ि य ेनुसार
दो ही प ां ारे हाताळ या गे या नाहीत तर अनेकदा कामकाजात मतभेद होतात , आिण
औ ोिगक संबंध आिण औ ोिगक संपाचे वातावरण िनमा ण होते.
त ार , िववाद सोडिव यासाठी एक िनि त मानक आहे. सामूिहक कराराची संबंिधत
तरतूद, रोजगार करार, काय िनयम िकंवा कायदा , िकंवा ाहक वापर या संदभा त िवशेष
तरतुदी आहेत. अनेक देशांम ये, कामगार यायालय े िकंवा यायािधकरण यां या
िनकालासाठी ऐि छक लवाद ािधकरणाचा वापर केला जातो.
अयो य म उ पादक संदभा त कलह :
औ ोिगक संबंधां या भाषेतील सवा त सामा य अयो य प ती हणज े यवसायाच े
यव थापन िकंवा कामगार संघटने या काया त सहभागी होणे हे आहे. बह तेक करणा ंम ये,
या भेदभावप ूण वागणुक ला आ ेप हा संघाचे अिधकारी िकंवा कामगार ितिनधी िकंवा
यवसा यात काय रत असल ेले आिण कामगार संघटना यांनी संपात सि य सहभाग
घेतला आहे यां याकड ून घेताला जातो. इतर अनुिचत म प ती सामा यतः पुढील
बाब शी संबंिधत आहे. यात कम चार्यांसाठी ह त ेप ितबंध ,जे हा ते यांचा अिधकार
संघिटत हो यासाठी वापरतात , जे हा ते कामगार संघटनेत सामील हो याचा िकंवा यांना
मदत कर याचा अिधकार वापरतात , संघटनेला समथ न देऊन सौदेबाजीला एकि तपण े
कर यास नकार देतात, मा यता ा संघटनेसोबत संभंध तािपत करणे, संपादर यान
कम चारी नवीन भरती जो बेकायद ेशीर संप नसतो . करार िकंवा समझोता िकंवा िनण य
अमलात आण यात अपयश या बाबीचा संबंध येतो.
या अनुिचत म प ती िविवध देशां म ये देखील ओळख या जातात . या कामगार
संघटनेचा बळी घेतात. अनेक देशांम ये एक अशा कारा ंना िवशेष ितबंध कर यासाठी
काय ा ंतग त ि या उपल ध आहे. अशी ि या समेट टाळत े िकंवा ितबंिधत करते. munotes.in
Page 54
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
54 अशा ि य े या अनुपि थतीत िववाद काय ा ंतग त मांडलेली सामा य ि या ारे
कलहाच े िनराकरण केलेलं जाते.
औपचा रक िववाद
या कारचा वाद ते हा उ वतो जे हा यवसायाच े यव था पन िकंवा िनयो ाची
सं था कामगार संघटना ंना मा यता दे यास व सामूिहक सौदेबाजीस नकार देते.
औपचा रक िववादातील सम या कारणा ंनुसार िभ न असतात याम ुळे यव थापनान े
मा यता नाकारली असत े. याला कारण हे असू शकते िक यव थापनाला कामगार
संघटनावाद िकंवा यां यात काही वार य नाही. यात मुख सम या िह ीकोनाची
असून जी कामगार संघटना ंना फसवण ुक ची वागणूक देतात. तथािप यव थापनाच नकार
हा पुरेसे ितिनधी नस याम ुळे कामगार संघटनेला मा यता ना देणे या धत वर आसू
शकतो . असे िनयम काय ान े िदलेले अस याची गरज नाही ; ते देशात चिलत , था व
पारंपा रक िकंवा यु प न असू शकतात . अनेक देशांम ये ऐि छक संिहतेम ये कामगार
संघटनेला मा यता दे याचे , िनयो यान े वीकारल ेली िश त िकंवा औ ोिगक संबंध
,आिण कामगार संघटना बाबत माग दश न कर यात आहे.
तुमची गती तपासा
1. िविवध कारच े औ ोिगक िववाद प करा.
५.७ औ ोिगक िववादा ंचा भाव :
औ ोिगक िववादा ंचे प रणाम खूप दूरगामी आहेत, कारण ते जागितक अथ यव थ े या
आिथ क, सामािजक आिण राजक य जीवनाला भािवत करतात , यां या मह वा या
बाबतीत ते "यु " पे ा कमी नाहीत . हणून आधुिनक यु े, ाणहानी आिण यथा हे केवळ
आघाडीवर लढणा या सैिनकांपुरते मया िदत नसतात , तसेच संपासार या प रि थतीत
याचा दु प रणाम कम चा या ंपूत मया िदत राहत नाहीत .जरी ते सु वातीला कम चा या ंपासून
सु होते तरी ते थािनक पातळीवर , यु ासमान संपूण मानवत ेला वेठीस धर याची
श यता असत े. यामुळे औ ोिगक िववाद अधूनमधून संपूण समाजाला भािवत करणार े
रा ीय माण बनू शकतात . कामगार , मालक , ाहक , समुदाय आिण रा ाला याचा
एकापे ा जा त मागा ने ास होऊ शकतो .
औ ोिगक िववादा ंमुळे मनु या या कामा या िदवसा ंचा मोठ्या माणात अप यय होतो
आिण उ पादन कामात अ यव था िनमा ण होते. साव जिनक उपयोिगता सेवेम ये संपामुळे
जसे क पाणीप ुरवठा, वीज आिण गॅस पुरवठा युिनट, पो ट आिण टेिलफोन िकंवा टेिलफोन
सेवा रे वे िकंवा रे वे िकंवा साव जिनक यं णा
संवध न िकंवा व छता संर ण आ थापना णालय े आिण दवाखान े इ. देखील
भािवत होतात . िव कळीत लोकां या िनण यामुळे अथ यव था मागे टाकली जाते व
याचा ास हा ाहक आिण उपभोगा ंना सहन करावा लागतो . जर कामगा र संपावर
असल े या कारखा यान े उ पािदत केलेला समुदायासाठीच े इतर उ पादन स ीतीत
वापरल े, तर याचा ास इतरांनादेखील होतो. जे हा काम थांबते ते हा पुरवठा कमी होतो. munotes.in
Page 55
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी
आिण कामगार सुधारणा
55 ाहकोपयोगी व तूंमुळे िकमती गगनाला िभडतात आिण खु या बाजारात यां या
अनुपल ध तेवर प रणाम होतो
कामगारा देखील एकाह न अिधक मागा ने भािवत होतात . ते संप कालावधीसाठी वेतन
गमावाट . कामगारा ंवर कारवाई होते . अनेकदा यांना धमकाव ून, पीिडत िकंवा अपहरण
क न पोिलसा ं ारे दडप या माण े मारहाण केली जाते. यामुळे गोळीबार आिण अटक
आिण नुकसान व नैितकत ेवर प रणाम होतात .प रणामी कमकुवत कामगार संघटना
वतःच अपंग होतात आिण कायमचा िकंवा काही काळासाठी संपून जातात .
िनयो े देखील मोठ्या नुकसानात ून जातात . केवळ उ पादन थांब याम ुळे नाही तर
िव तील उ पादन घट आिण बाजारप ेठेतील तोटा आिण संप तोड यासाठी , संपक यान ं
अटकाव आण यासाठी ,तसेच पोिलस दल आिण र क यासाठी चंड पैसे खच करावे
लागतात . यामुळे मानिसक शांती, आदर आिण दजा न होतो जो पै यात गणला जाऊ
शकत नाही.
साव जिनक /समाज देखील औ ोिगक अशांततेमळे कायदा आिण सु यव थ े या सम या
िनमा ण करतात .
यामुळे रा यान े द ता वाढवण े आव यक आहे जरी िववाद िमटल े असल े तरी. संप
आिण कटुता कायम राह न सामािजक संबंध धो यात आणतात . असे ल यत आले आहे िक
संप आिण टाळेबंदी हा साव जिनक सुर ासाठी मोठा धोका आहे. ते संप ी अिधकारा चे
उ लंघन करतात . यु िकंवा कोण याही कार या बंद माण े हेतू नसताना सु ा समाजात
ेष पसरिवतात .
औ ोिगक वादांचा प रणाम रा ीय अथ यव थ ेवरही होतो. ा. िपगौन े िनरी ण केले
आहे, “जे हा म आिण उपकरण े संपूण िकंवा कोणत ेही संप िकंवा टाळेबंदी मुळे उ ोगाचा
काही भाग िनि य होतो, ते हा रा ीय लाभांशांत आिथ क नुकसान भोगावा लागत े. हे
दोन कार े होते. एक कड े य ात बंदाम य े सहभागी असल े या लोकांना गरीब करणे,
यामुळे इतर उ ोगा ंनी तयार केले या मालाची मागणी कमी होते.
दुसरीकड े, या उ ोगब ंद झाले आहे याम य े मोठ्या माणावर वापरल ेली व तू
िकंवा सेवा सुस ज कर यासाठी इतर उ ोगा ंचे आचरण केले जाते . यामुळे क या
मालाचा व यां या कामासाठी सािह य िकंवा उपकरण े यांचा पुरवठा कमी होतो. यामुळे
उ पादनात नुकसान होते. शेवटी, रा ीय िवकास काय म आिथ क अभावाम ुळे आव यक
ती मता िवकिसत क शकत नाही. जरी अनेक कारण े आहेत याम ुळे औ ोिगक संघष
होतो. तरी िविश घटना ंम ये हे िनि त करणे नेहमीच सोपे नसते िक यात कोण या कणा चा
समाव ेश आहे . िशवाय एकापे ा जा त करणे असतील तर एका मह वा या कारणाच े
मू यांकन करणे कठीण जाते.
असे असूनही त ा ं या मते जेथे भांडवलशाहीच े वच व आहे तेथील औ ोिगक
संबंधांम ये कामगार आिण यव थापनात सहसा संघषा ची काही कारण े दडलेली
असतात . उदा. मुखज िनरी ण करतात , “भांडवलशाही यवसायाचा िवकास हणज े munotes.in
Page 56
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
56 लहान उ ोजक वगा कडून उ पादना या साधना ंचे िनयं ण यांनी जगभरातील यव थापन
आिण कामगार यां यातील संघष या या सम या सवा सोमोर आण यात .
ोफेसर लेट र यां या मते. “जे हा लोक यां या सेवा िवकता त आिण या
खरेदीदारा या जागेवर यांचे कामकाजाच े वेळ खच करतात ते हा िविवध माणात
असंतोष, आिण औ ोिगक अशांतता िनमा ण हो यासारखी असत े. िनयो या ंना िवशेषतः
उ च वेतन, िनरोगी कामाची ि थती गती कर याची संधी,
औ ोिगक घडामोडी आिण समाधान कारक काम मजुरी चे संर ण, सरकारी आिण
मनमानी वागणुक या िवरोधात . वार य असत े. पण जे हा अशा गो ी कामगाराना
नाकार या जातात , यांना यां या ह का ंसाठी जबरद तीन े बांधले जाते
िनयो या ंना यां या त ारी समजून घे यासाठी काम करणे थांबवावे लागत े आिण
यांचे िनवारण - कर यासाठी औ ोिगक संबंध सुसंवादी असू शकतात .अशी अनेक कारण े
असू शकतात यांचे मूळ ऐितहािसक ्या राजक य आिण सामािजक -आिथ क घटक,
आिण कामगारा ं या वृ ीम य े आिण यांचे िनयो े यांची िवचारसरणी यात आसू शकतात .
या कारणा ंवर पुढील मु ांखाली चचा केली जाऊ शकते:
अ) औ ोिगक घटक.
ब) कामगाराकड े यव थापनाची वृ ी,
क) सरकारी यं णा, आिण
ड) इतर कारण े.
अ) औ ोिगक घटक :
या ेणी अंतग त, िववादाची काही कारण े असू शकतात :
i) रोजगार , काम, मजुरी यां याशी संबंिधत औ ोिगक बाब, कामाच े तास, िवशेषािधकार ,
मालका ंचे ह क आिण दािय व े आिण िनयो ा , रोजगारा या अटी आिण शत , यात
िविवध बाब चा समाव ेश आहे या या अनुषंगाने, संबिधत :-
अ) कोण याही य ला नोकरीव न काढून टाकण े िकंवा नोकरी न देणे .
ब) न दणीक ृत करार, समझोता िकंवा पुर कार ; आिण
क) कम चा या या काया चे सीमांकन.
ii) औ ोिगक िववाद याम य े कोणताही िववाद हा वा तिवक घटका ं माण ेच प रभािषत
केले गेले आहे: हणज े म ये एक गो याची दो ही प ांना य आिण पुरेशी मािहती
आहे; िकंवा जे कम चार्यां या ि थती शी िनगिड त असल े या कम चार्याची त ार
िनराकरण िकंवा जे असे क दो ही प आपापसात वाद िमटिव यात स म आहे िकंवा
वाद िमटिव यासाठी लवाद ािधकरणाचा आधार घेतात . munotes.in
Page 57
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी
आिण कामगार सुधारणा
57 अ) झपाट्याने वाढणारी लोकस ं या यांना रोजगार िमळिव याची संधी नाही . यामुळे
कम चा या ंचे जीवनमानात ं कोणतीही सुधारणा झालेली नाही. जे उ च वेतना या माग या
मांडतात पण या मा य होत नाही आिण अनेकदा औदयोिगक कलह व संपला कारणीभ ूत
ठरतात .
ब) वाढती बेरोजगारी . चौ या पंचवािष क योजन े या शेवटी 20 कोट चा बेरोजगार कामगार
अनुशेष होता . तर पाच या योजन े या अखेरीस 30 दशल आिण सहा या योजन ेत 56
दशल . िनि य मनु यबळ हे नेहमीच ती औ ोिगक संबंध अ व थत ेचे एक मह वप ूण
कारण रािहल े आहे.
iv) जीवनाव यक व तूं या वाढ या िकमती , यांचा तुटवडा आिण अनुपल धता या सव
यापाराम ुळे पैशाचे मू य ठरते व याम ुळे कामगारा ंचे खरे वेतन कमी होते. कामगाराना
य नुसार वेतन" आिण D.A. यामुळे कामगारा ंम ये असंतोष िनमा ण होऊन आिण
यांना जा त वेतनाची मागणी कर यास भाग पडते.
v) औ ोिगक कामगारा ंची वृ ी आिण वभाव यात यां या िश णाम ुळे, यांनी शहरी
सं कृतीचा वीकार के यामुळे बदल झाला आिण यां या िहतासाठी पुरोगामी कायद े
बनवल े गेले आहेत.
vi) कामगार संघटना ंचे िहत जप यात अनेकदा अपयश आले आहे. कामगारा ं या या
ट याची कारण े अशीः
अ) आंतर-संघीय वैम य याता आिण कामगार संघटना ंची बह सं या कामगार वगा ची
एकता न करतात .
ब) काही कामगार संघटना ंना व यांचे सद याना "वाटाघाटीच े सद य व " हणून मा यता
न देणे.
क) अिनवाय िनवाड ्यामुळे कामगार संघटना उदासीन झा या आहेत. औ ोिगक
कम चार्यांचे वेतन आिण कामा या प रि थती जे आता यायालय े, यायािधकरण आिण
वेतन मंडळे ठरवू शकतात :
ड) ेड युिनयन सामा यत : कोण याही पैलूब ल जसे यां या वेतनािशवाय औ ोिगक
कामगारा ं या ि थतीबाबत काळजी करत नाहीत .
ई) ेड युिनयन नेते जे वतः औ ोिगक कामगार नाहीत . ते इतरांना डो यात खुपतात.
फ) ेड युिनयन सामा यतः जात, भाषे या आधारावर काय करतात िकंवा सां दाियक
िवचार ,औ ोिगक कामगारा ंचे जे 'एकता ' ऐवजी 'िवभाजन ' करतात .
ग) कामगार संघटना अि थर आिण णभंगुर असतात .
ब) कामगाराबाबत यव थापनाचा ि कोन munotes.in
Page 58
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
58 i) यव थापन सामा यतः कोण याही वादावर कम चार्यांसह िकंवा यां या ितिनधीसह
बोल यास इ छुक नसते. िकंवा कोणताही िववाद लवादाकड े सोपिव यात इ छुक नसतात
जरी कामगारा ंना वाटत असल े तरी यामुळे कामगारा ंम ये असंतोष पसरतो .
ii) यव थापनाची इ छा अ या कामगार संघटनेला मा यता दे यात असत े या
कारखा या ंना िव ता रत कर यात मदत करतात आिण कोण याही कामगार संघटनेचे
ाितिनिधक व पात औ ोिगक कलहाच े अितशय सुयो यपण े िन तरण करतात .
iii) ितिनधी कामगार संघटना असतानाही िनयो या ं ारे अनेक िठकाणी यांना यां याशी
वाटाघाटी कर यासाठी पुरेसा अिधकार िदले जात नाहीत तसेच िविश समझो याम य े ते
इ छुक असल े तरी यांना यो य ती संधी िदली जात नाही.
iv) वादा या तडजोडीची साठी वाटाघाटी चालू असताना , िनयो या ंचे ितिनधी
अनाव यकपण े आिण अ यायकारकपण े यव थापनाही ती तेची बाजू तयार करतात .
यामुळे अनेकदा संप काम हळू करणे व टाळेबंदी केली जाते.
v) यव थापनाचा नेहमी असा आ ह असतो िक भरती, पदो नती , ह तांतरण गुणव ा
पुर कार इ. म ये यांना कोण याही बाबतीत कम चा या ंचा स ला नको असतो करा यामुळे
कामगार िचडतात व कोट्याही कार े सहकाय काया स तयार नसतात आिण ब याचदा यश
संप पुकारला जातो.
vi) यव थापनान े कामगारा ंना देऊ केले या सेवा आिण सुिवधा यामुळे कम चारी आिण
िनयो ा यां यात सलो याच े संबंध तयार होतात . परंतु मोठ्या सं येने यव थापन
यां या कामगारा ंसाठी हे सुिवधा आिण सेवा दान कर याबाबत कोणतीही पावल े उचलत
नाही.
क) सरकारी यं णा:
i) जरी कामगार मालक यां यात सुसंवाद आिण सलो याच े संभंध तािपत कर यासाठी
अनेक कायद े असल े तरी ते असमाधानकारक व कुचकामी ठरले आहेत. कारण –
अ) स या या आ हाना मक औ ोिगक प रि थती व सं कृती म ये असंब ता वाढ यान े
यां यात ऐ याब ल समाधानकारकता िनमा ण होत नाही. ;
ब) िवकास या अिनवाय ता समजून घे यास आिण उ र दे यास यांची असमथ ता असत े.
क) अनेक कामगारा ं ारे सुधारक पण अपुरी अंमलबजावणी असत े.
ii) सरकारी यं णेने खूप कमी माणा त िववादा ंचे िनराकरण कर यात म ये मदत केली
आहे.
कारण ;
अ) िनयो ा आिण कम चारी दोघांनाही यावर फारच कमी िव ास आहे
ते, munotes.in
Page 59
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी
आिण कामगार सुधारणा
59 ब) दोघेही दा याच े समथ न करणार े आहे
क) सरकारी यं णा अपुरा आहे, कारण या सं येने िववाद खूप आहे आिण यां याशी
िनवड करणारा कम चारी वग कमी सं येने आहे. िवशेषतः कामगार संभंिधत िववाद यासाठी
कामगार कायद े याची यो य र या अंमलबजावणी कमी पडते .
ड) सलो या या काय वाहीशी संबंिधत सम या िकंवा िववाद हाताळ यासाठी संबंिधत
काया लये याना फारच कमी िश ण या संदभा त िदले जाते.
५.८ संघषा ची कारण े:
यव थापन आिण कम चारी यां यातील संघष अितशय िकरकोळ बाबी जेथे औ ोिगक
संबंध खराब होऊ शकतो . संघषा ची करणे खालील माण े वग कृत केले जाऊ शकतात :
अ) आिथ क कारण े: वेतन, बोनस , ओ हरटाइम वेतन इ.
ब) राजक य कारण े: राजक य अि थरता , िविवध प आिण यांचे संघटना ंशी संल नता .
क) सामािजक कारण े: समाजातील कमी मनोबल , अनु ेयता,सामािजक मू ये आिण
िनयमा ंची िदवाळखोरी .
ड) मानिसक कारण े: वैयि क आिण सं था मक संघष
उि े, ेरक सम या , यि म व आिण वृ ी.
इ) तांि क कारण े: अनुपयु तं ान हणज ेच अडचण
तं ान अनुकूलन, बेरोजगारी ची भीती , बदल यासाठी ितकार
फ) बाजाराची प रि थती : वाढ या िकमती आिण तुटवडा.
ग) कायद ेशीर कारण े: कायद ेशीर यं णांची अपुरीता, अ याय .
तुमची गती तपासा
१. औ ोिगक संघष हणज े काय?
५.९ संघषा चे व प आिण याच े कटीकरण
संघष िविवध तरांवर होऊ शकतो हणज े एखा ा य म य े, गटा या सद या ंम ये
आिण गटांमधील . संघटना सामंज यप ूण औ ोिगक संबंध राख याचा य न करतात .
परंतु काही माणात औ ोिगक रचनेत संघष अंतभू त आहे. तीन मु य गट उ ोगात -
मालक , यव थापक आिण कामगार यां यात िभ न अिभम ुखता आिण यां या
वार या या धारणा िवकिसत होतात .यामुळे िववाद आिण शेवटी संघष उ वतो . ते शेवटी
यव थापक िकंवा िनयो े िकंवा कामगारा ंचा संप आिण ताळेबंद असे व प तयार
करतात . munotes.in
Page 60
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
60 संघषा ना नेहमी अ वा यकर आिण अकाय म हणून पािहला जातो. ते संप आिण
टाळेबंदीमुळे उ पादनाच े नुकसान होते आिण मालका ंना नफा, कामगारा ंना वेतनाच े
नुकसान , ाहका ंना व तू आिण सेवा यांचा अिनयिमत पुरवठा आिण एकूण नुकसान सकल
रा ीय उ पादन आिण रा ीय तरावरील उ प न.यास होत असत े.
दुसरीकड े, तथािप व तुिन पण े पािह यास , संघष िहताच ेही ठ शकतो . ते ि थरता
राख यास मदत क शकते. गटांना यां या अडचणी , त ारी सा रत कर यासाठी आिण
यांचे िनराकरण कर यासाठी भाग पाडण े. . अशा कार े ते अ वा यकर उलथापालथ
आिण वाईटपणा टाळू शकते. गटांम ये आिण गटांमधील भावना संघषा मुळेही मु े बाहेर
येतात जेणेक न लोकांचे मत यांचे िनराकरण कर यात मदत करते.
५.१० संघषा चे िनराकरण
औ ोिगक समाजात संघष ही व तुि थती आहे आिण राहील आिण सं थे या
यवहाय तेसाठी यो य र या हाताळल े जाणे आव यक आहे. 1) सरकार ायोिजत
माग दश क त वे हणून वग कृत. २) वैधािनक उपाय आिण 3) गैर-वैधािनक उपाय या
उपाया ं या यापक य ना ं ारे हे कलह सोडिवल े जाऊ शकतात .
. 1) सरकार ायोिजत माग दश क त वे:
क आिण रा य सरकार या दो ही तरावर कामगार िवभाग औ ोिगक सुसंवाद राख यात
मह वाची भूिमका बजावतात . क आिण रा य सरकारन े कामगार कायद े बनवल े आिण
शािसत केले. क सरकारच े कामगार आिण रोजगार मं ालय हे सव कामगार करणा ंम ये
रा आिण शासना साठी धोरणासाठी मु य सं था आहे. रा य सरकारा ंसह थािनक
वरा य सं था आिण वैधािनक कॉप र ेश स / बोड , ही धोरणे आिण ि प ीय सिम या ंचे
िनण य ची अंमलबजावणी पाहते. या चार सं था कामगारा ं या कायद े अंमलबजावणीसाठी
देखील जबाबदार आहेत.
२) वैधािनक उपाय िविवध कारा ंशी संबंिधत आहेत . औ ोिगक िववादा ं कायदा 1947
अंतग त सरकारन े थापन केलेली यं णा या काय ान े खालील गो या तरतूदी के या
आहेत.
अ) काय सिम या
ब) सामंज य अिधकारी आिण सामंज य मंडळ
क) चौकशी यायालय े आिण
ड) कामगार यायालय े औ ोिग क आिण रा ीय यायािधकरण
पिह या दोन तरतुद म य े सामंज य यं णा तयार कर यात आली. कोट ऑफ
इ वायरी ही शोध घेणारी यं णा आहे. कामगार यायालय े आिण यायािधकरण हे
यायिनवाडा करणार े अिधकारी आहेत. munotes.in
Page 61
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी
आिण कामगार सुधारणा
61 3) गैर-वैधािनक उपाया ंम ये
अ) िश तीची संिहता
ब) ि प ीय यं णा
क) यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग
ड) सामूिहक सौदेबाजी योजना
िश ती या संिहतेत व थािपत कत य आहेत जे िनयो ा आिण कामगारा ं या
क ीय संघटनेने तयार केले आहे. वे छेने हे िनयो े, कामगार आिण कामगार संघटना
याना माग दश क त वे दान करते.
ि प ीय यव थ ेम ये अनेक सं था असतात जसेक भारतीय कामगार प रषद , थायी
कामगार सिमती इ. जे िविश िवषय हाताळ यासाठी तयार होतात यात रा य आिण
क ातील सरकारी ितिनधी आिण कामगार आिण िनयो ा यां या ितिनध ची समान
सं या यांचा समाव ेश होतो.
यव थापनातील कामगारा ं या सहभागाची संक पना (WPM) अशी यं णा मानली
जाते िजथे कामगारा ंचे हणण े सं थेची िनण य घे याची ि या ा धरले जातात .
WPM अनेक ेणी म ये मोडत े. – मािहतीप ूण , स लागार , सहयो गी, शासक य आिण
िनणा यक सहभाग . लेक मेयो, लेिवन आिण इतरांनी केलेले योग, या ार े हे ल ात येते
िक एखा ा सं थेची प रणामकारकता आिण मनोबल हे कामगारा ंना यव थापनात
सहभागी हो याची संधी सकारा मक ि कोन िनमा ण करते.
सामूिहक सौदेबाजीची संक पना थम ि टनमधील िसडनी आिण बीट रओ वेब ारे
आिण संयु रा य मधील गॉ पस ारे ओळखली गेली. हे "कामा या प रि थतीब ल
वाटाघाटी " हणून ओळखल े जाते आिण िनयो ा , कम चार्यांचा समूह यां यातील
रोजगारा या अटी िकंवा एक कड े एक िकंवा अिधक िनयो यां या सं था आिण दुसरीकड े
एक िकंवा अिधक ितिनधी कामगार संघटना करारावर सकारा मक पणे काम करतात
५.११ सामूिहक सौदेबाजीची ठळक वैिश ्ये
1) ही एक गट ि या आहे, िजथे एका गटाम य े िनयो े आिण इतर ितिनधी कम चारी
ितिनिध व केले जाते. जे रोजगारा या अट वर वाटाघाटी कर यास एक बसतात .
२) ही एक ि या आहे याम य े अनेक पाय या असतात . सु वातीचा मु ा हणज े
माग या ं या यादीच े सादरीकरण आिण शेवटचा ट पा हणज े करार िकंवा असा करार
जे कामगार व यव थापन व यवसायातील काही काळातील संबंध िनयंि त करणारा
मूलभूत कायदा हणून काम करते. munotes.in
Page 62
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
62 3) वाटाघाटी ि य ेचा एक मह वाचा पैलू आहे . यात सामूिहक सौदेबाजीला भरपूर वाव
आहे. तसेच चचा , तडजोड िकंवा पर पर संघषा ऐवजी सामूिहक सौदेबाजीची चचा यात
होते .
४) ही ि प ीय ि या आहे. िनयो े आिण कम चारी हेच सौदेबाजी ि य ेत सामील
असल ेले एकमेव प आहेत यात तृतीय प ाचा ह त ेप नाही. यात नोकरी या अटी
थेट संबंिधतां ारे िनयमन केले जाते.
लॅ डेरो या मते, ‘सामूिहक सौदेबाजी मुळात एक राजक य सं था आहे याम य े
कामगार संघटनेने , कामगार, िनयो े आिण कॉप र ेशन िकंवा सं था यांनी िनयम बनवल े
आहेत. दुसरे हणज े, शासन आिण कायदा या दोन बाबी एकमेकांशी जोडल े या आहेत.
हणून, दो हीकड ून मोठ्या माणात संयु िनयमन केले जाते. जे प आिण संघटना
तरावर हे परंपरा आिण चालीरीत ारे अि त वात आहे. . शेवटी, सामूिहक सौदेबाजी
फ एक आिथ क ि या नाही. पण एक सामािजक -आिथ क देखील आहे . यात मू ये,
आका ं ा आिण अपे ा देखील मह वप ूण भूिमका बजावतात .
1. सामूिहक सौदेबाजी हणज े काय?
५.१२ सामूिहक सौदेबाजीच े तर
सामूिहक सौदेबाजी साधारणपण े संरचना मक असत े आिण िवभाग , कारखान े आिण
रा ीय तर असे तीन थरावर आयोिजत केली जाते. िवभाग तर हा मूलभूत िकंवा
सू म तर व एकक आहे जेथे लांट या यव थापनाम य े आिण कामगारा ंम ये वाटाघाटी
के या जातात . िवभाग तर रचनेचे णेते टाटा आयन अँड टील कंपनी िलिमट ेड,
आहेत. 1956 आिण 1959 म ये बेलूर झाले या करारासाठी टाटा कामगार संघटना
आिण भारतीय अॅ युिमिनयम कंपनी आिण ित या युिनयनम य े करार 1956 कारणीभ ूत
आहे .
उ ोग तरावर एकाच उ ोगातील अनेक युिनट्स एकि तपण े एक संघटना तयार
कर यासाठी जी सामान थरावरील संघटनेशी वाटाघाटी करतात . या करारा ंची या ी
िवभाग तरावरील समझो या या तुलनेत अिधक यापक असत े. उदा. रा ीय िमल
मजदूर सभा आिण मुंबईतील िगरणी मालका ंसोबत झालेले वाटाघाटी करार झाला होता.
रा ीय तरावर , असे करार खूप यापक संदभ आिण या ी या अटी असणार े
आहेत. पण भारतात फारस े चिलत नाहीत . 1956 म ये मळे कामगारा ंसाठी बोनसच े
करार इंिडयन टी लांटस असोिसएशन या ितिनध म य े आिण इंिडयन टी असोिसएशन
आिण HMS चे ितिनधी म ये कर या त आले होते.
भारतात सामूिहक सौदेबाजीचा अवल ंब अनेकांनी वेतन िनि तीची प त हणून
उ ोगात केला आहे . सामूिहक सौदेबाजीचा िव तार होत आहे आिण यात आता अशा
सम या ंचा जसे वेतन, बोनस , ओ हरटाईम , सशु क सु ी, सशु क आजारी रजा, सुर ा munotes.in
Page 63
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी
आिण कामगार सुधारणा
63 पोशाख , उ पादन मानदंड, कामाच े तास, कामिगरीच े मू यांकन, यव थापन िनयु आिण
आधुिनक करणाम य े कामगारा ंचा सहभाग होतो.
५.१३ भारतात सामूिहक सौदेबाजी
वातं यापास ून संघिटत े ेम ये सामूिहक सौदेबाजी मोठ्या माणावर वीकारली
गेली आहे. 1976 म ये आणीबा णीची घोषणा केली आिण सामूिहक सौदेबाजी मागे पडली
पण आणीबाणी संप यान ंतर 1977 म ये एक नवीन अ याय सु झाला . तो काळ होता
जे हा कामगार श िशखरावर होती आिण हणून सामूिहक सौदेबाजीन े कम चार्यांना
सोडून आ मकत ेचे व प घेतले. यामुळे यव थापनाला कामगार चळवळ
हाताळ यास थोडा वेळ लागला पण शेवटी अशी रणनीती आली जे हा कामगारा ंवर
माग या मा य कर याच े ठरिवल े.
1980 या उ राधा त, कामगार संघटना ंची ताकद कां=मी झाली आिण िनयो े
वरचढ ठ लागल े होते. जर 1970 या दशका या उ राधा त आिण 1980 या
सु वाती या काळ हा औ ोिगक जगता ंत चंड संप आिण टाळेबंदी याने 1980 या
अखेरीस पय त त होता. 1980 या दशका या सु वातीस बॉ बे टे सटाईल संप, पि म
बंगालमधील बाटा आिण िव को आिण बॉ बेमधील िहंदु थान िल हर येथे िनयो या ं ारे.
केलेले टाळेबंदी कम चा या या संपा बरोबरीच े होते. 1990 या सु वातीस औ ोिगक
संबंधांसाठी यां या धोरणासह . यव थापन तयार झालेत. यांनी सामूिहक सौदेबाजी
यां या धोरणा या मु य योजन ेम ये समािव केले. रामा वामी यां या हण यान ुसार याचा
प रणाम हणून उ पादकत ेम ये वाढ झाली होती.
सामूिहक सौदेबाजीची ि या ि प ीय आहे. हणज े वाटाघाटी िनयो े आिण
कामगारा ं या दर यान असते यात तृतीय प ाचा ह त ेप नसते. याचा उि सामूिहक
सौदेबाजी ारे करार पूण करणे आहे. जर ही ि या अयश वी झा यास आिण दो ही
प पर पर करारावर पोहोचत नाहीत , तर तृतीय प ाची ह त ेप आव यक होतो.
यानंतर रा य ह त ेपाची मदत घेऊन मतभेद सोडवल े जातात . औ ोिगक कलह
कायदा 1947 नुसार जे दोन कारची यं े दान करतात . एक सौहाद पूण संबंध
सुधार यासाठी आिण िववाद टाळ यासाठी आिण एक इतरांसाठी िववादा ंचे िनराकरण
कर यासाठी जी यं णा अनेक कायद े, सिम या , योजना , पुर कारा ंची अंमलबजावणी ,
िश तीची संिहता, त ार ि या इ. िववाद िमटव या या यं णेचा समाव ेश होतो. अशी
यं णा जी समेट, लवाद आिण िनण य यं णा सव ि प ीय ि या ारे कलह िनवारण
करते.
िववाद सोडव यासाठी ि प ीय ि या :
सामंज य: उ ोगा ंम ये िववाद िमटव याची ही एक ेरक ि या आहे . भारतात दो ही
ऐि छक आिण अिनवाय सलोखा असल ेली यं णा जी रा य ारे कलह िमटव या या
कलेत िश ण िदले जाते अ या यावसाियका ंचा समाव ेश करते. कलह हे कोण याही
कार े वीकर कार यासारख े नाही आिण कोणतीही यं णा याचा अवल ंब करत नाही.
सामंज यक या चे उि केवळ कलहाचा गितरोध तोडण े असून यासंदभा त ि कोन munotes.in
Page 64
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
64 िनमा ण करणे आिण संदेश व सूचना देणे आहे .अिनवाय सलोखा , दुसरीकड े िववाद
सामंज यासाठी सादर कर याच े दािय व लादतो . सलो या या काय वाही दर यान जो
काही समझोता होतो तो कलहात दो ही प कारा ंना बंधनकारक आहे. सामंज य मंडळाच े
सद य जे िववािदत प ांचे ितिन िध व करतात ते खट यावर प रणाम करणा या सव
करणा ंची चौकशी करतात . जर करार झाला, तर बोड िनवेदनासह सरकारला अहवाल
पाठवत े जो िववादा ंसाठी प ांनी वा री केलेला समझोता हणून मानला जातो. जर
वाटाघाटी अयश वी झा यास , यानंतर काय वाही आिण घेतले या पावलांचा संपूण
अहवाल आिण या या िशफारशी सरकारला पाठवा या लागतात .
म य थी यं णा: जे हा इतर सव यं णा वादा या शांततापूण तोड या आण यात अपयशी
ठरते ते हा , सरकार कदािचत अिनवाय लवादासाठी िववाद वैधािनकाकड े जसे कामगार
यायालय यायािधकरणासार या सं था यां याकड े पाठिव याचा िनण य घेऊ शकतात .
वाद त प कारा ंना लवादा या िनवाड ्यांचे पालन करणे भाग असत े.
५.१४ रा याची बदलती भूिमका
रा य हे आधुिनक समाजातील साम या चे मोठे भांडार आहे. रा याची श िवशेषतः
भारतासारखा िवकसनशील देश म ये भावी आहे. िजथे देश आिथ क जबाबदारी घेतो
आिण पधा मक गरजा दर यान दुिम ळ संसाधना ं या वाटपाचा िवकास आिण िनयं ण
करते. बह तेक समाजा ंम ये रा य उ ोगातील कामगार आिण यव थापन यां यात
औ ोिगक संबंधांचे िनयमन करते. खरं तर,जगातील कोणत ेही औ ोिगक संबंध
रा या या िनयमन आिण िनयं णापास ून पूण पणे मु नाही. तथािप , िनयम आिण
ह त ेप. ि य ेम ये फरक आहे. काही समाजा ंम ये, रा यची भूिमका िह द ता
बाळगणारी असत े यात मया दा ा वाढिवल े या असतात . भारतासार या काही
समाजा ंम ये, रा य दैनंिदन औ ोिगक संबंधांम ये म य थ , पंच, लवाद िकंवा िनवड
कर याची भूिमका बजावीत े. भारतात कामगार आिण यव थापन हे केवळ बा
ह त ेपािशवाय सै ांितक ्या मु आहे. तृतीय प म य थी ता काळ उपल ध आहे
आिण या णी संघटना संपाची सूचना देते िकंवा यव थापन ताळेबंदीची सूचना देते
ते हा दो ही प ांनी मदत घेतली नसली तरी रा य िववादात वेश करते . यामुळे
भारतातील औ ोिगक संबंध मूलत: ि िवध व पाच े आहेत. कधी औ ोिगक यव थ ेत
रा याला मह वाच े थान आहे आिण रा य आप या अंितम अिधकारा ंचा वापर करतो ,
दो ही कामगार आिण यव थापनासाठी ते खूप मह वाच े आहे. भारतात , रा य अ या
सम या ंशी िकंवा कलहानशी संबंिधत आहे याचा ता काळ संबंध रोजगाराशी थेट आहे.
या या भूिमकेत देशातील औ ोिगक , राजक य आिण सामािजक प रि थती नुसार बदल
झाला आहे. 1875 ते 1928 पय त रा याची भूिमका संर णा मक अंमलबजावणीची होती.
कारखान े, खाणी आिण मा या ं म ये कायद े, रोजगार आिण कामा या प रि थतीच े िनयमन
कर याची होती. 1929 ते 1947 या काळात ही भूिमका औ ोिगक अशांततेमुळे आिण
नैरा य आिण आिथ क मंदी आिण ती अ व थ रा ीय चळवळ भावी ह त ेपात
बदलल े. वातं यानंतर रा याची भूिमका अिधक सि य झाली आिण यव थापन , कामगार
क याण आिण संबंिधत बाब म य े सकारा मक कामगार संबंध थापन कर या या उ ेशाने munotes.in
Page 65
औ ोिगक संघष , सामूिहक सौदेबाजी
आिण कामगार सुधारणा
65 हे केले गेले. संिवधानान े माग दश क त वे दान के या माण े एक समतावादी समाज
लोकां या जीवनमान उंचावल े आिण औ ोिगक उ पनात देखील वाढ झाली.
रा याच े धोरण िनयो ा आिण कामगार यां यातील संबंधांबाबत वेगवान आिण चालना
देणारे बनले. ि प ीय भारतीय कामगार प रषदासार या उ च तरीय सिम या थापन
झा यात जसे थायी कामगार सिम या व संयु यव थापन प रषद थापन कर यात
आली . रा या या औ ोिगक संबंधांबाबत कामगार ितिनधी देखील सकारा मक झालेत.
तथािप , 1990 या दशकान े पु हा एकदा औ ोिगक संबंधांशी संबंिधत रा या या
भूिमकेत मोठे बदल घडवून आणल े. त पूव , रा याच े मु य व े संर णा मक भूिमका आिण
क ीकरणावर आधा रत होते. 1991 पासून नवीन आिथ क धोरणा या वीकृतीसह आिण
प रणामी उदारीकरण , खाजगीकरण आिण जागितक करण ि या , रा य सतत जागितक
बँक व इंटरनॅशनल मॉनेटरी िनधी सं था सार या आंतररा ीय दबावाखाली होते . यामुळे
क ीकृत िनयोजनाकड े पाठ िफरवली गेली. िनग मन धोरण संदभा त कामगार कपात आिण
ऐि छक सेवािनव ृ ी योजना ंमुळे लोकांम ये असुरि तत ेची भावना िनमा ण झाली आहे. म
अथ संक पीय तूट पूण कर यासा ठी काही टॉकची िनगु तवणूक मुळे साव जिनक े ाची
अिनि तता िनमा ण झाली आहे. त पूव , साव जिनक े ाला ो साहन दे यात आले होते.
आिण आजारी औ ोिगक घटका ंना पुन जीिवत कर यासाठी मदत कर यात येत असे.
आता, अशा युिनट्सची िव िकंवा िवलीनी करण कर याची परवानगी आहे. रा यान े
यापूव उ पादनावर िनयं ण ठेवले होते. क ीकृत कंप यां ारे िविवधीकरण योजना चे
िनयोजन केले होते.
खाजगी े ातील िनयो े यांनी बाहे न उ े देऊन काम क न घे याची प त शोधून
काढल े यामुळे सरकारची ही िनयं णे कमी झाले. आता तर रे वे, दूरसंचार यांसार या
साव जिनक सेवा अशा प रघीय मांचे सवा त मोठे िनयो े बनले आहेत. िहंदु थान िसबा
गीगी सार या कंप यांनी वे छेचा कामगार िनयु प तीचा वापर क न येक कामगार
िनवृ झा यावर सेवािनव ृ ी योजना बंद केली. कामगार सं या कमी कर याचा आिण
पुनर चना कर याचा हेतू इतका न हता तर कामगार श . उ च िकमती या ि य ेला
अनुकूलता िमळव ून दे यासाठी या भागातील व त मजूर उपल ध करणे हा होता.
अगदी साव जिनक े ातील कंपनी जसे नॅशनल टे सटाई ल कॉप र ेशनने 2.17 लाख
कामगारा ंपैक 30% कामगारा ंना वे छािनव ृ ी. दे याचे काम केले. ऐि छक सेवािनव ृ ी
योजना िकफायतशीर बन या आहेत आिण कधी कधी अगदी नािव यप ूण , प तीन े
कामगार संघटना ंवर दबाव आणतात इतकेच न हे तर ते वीकार यासाठी भाग पडतात . या
सवा चा प रणाम कामगार संघटना ंचे कामकाज आिण ताकदीवर झाला आहे . अशा
कार े, नवीन आिथ क धोरण प रचय क न रा य बाजारातील श सह अथ यव था
आिण वातावरणात बदल याचा य न करत आहे .
५.१५ सारांश
अलीकडील औ ोिगक संबंध एक िश त हणून याची उ प ीची सै ांितक मुळे
इितहासात आहेत. यव थापन , कम चारी आिण रा य यां यातील संबंधां या िविवध पैलूंवर munotes.in
Page 66
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
66 ल क ि त हे अनेक कार े प रभािषत केले आहे. औ ोिगक संबंधांम ये िविवध गो चा
समाव ेश असल ेली िव तृत या ी आहे. कामगार आिण ित ा आिण यव थापनाच े
िहत या ह का ंचे र ण कर यासाठी हे एक भावी श आहे . सुसंवाद राख यासाठी
सव तोपरी य न केले जात असल े तरी औ ोिगक संबंध, काही माणात संघष अंतभू त
आहे. कारण यात दोन वगा या पर परस ंवादाचा समाव ेश आहे. यािशवाय , संघषा ची
अनेक कारण े आहेत, औ ोिगक संबंधां या अ यासासाठी उ ोगात संघष का आहेत हे
प कर यासाठी िविवध ि कोन आहेत. या औ ोिगक संघष सं था मक मा यमा ं या
मदतीन े जसे क सामूिहक सौदेबाजी, सलोखा , लवाद आिण िनण य सोडवला जातो.
बह तेक समाजा ंम ये रा य मह वाची भूिमका बजावत े. म आिण यव थापन
यां यातील संबंधांचे िनयमन करणे. रा य यापक समाजा या िहतासाठी ह त ेप
आव यक आहे. कारण अशा िनयमा ंची या ी िभ न आहे. रा याची भूिमका बदल या
औ ोिगक , राजक य आिण सामािजक देशातील प रि थती नुसार बदला ंनुसार बदल
झाले.
५.१६
1) औ ोिगक संघषा या कारणा ंची चचा करा आिण यांचे िनराकरण कर याच े सं था मक
माग प करा.
2) औ ोिगक संबंधांम ये रा याची भूिमका तपासा आिण भारतात ते कसे बदलत आहे ते
प करा.
५.१७ संदभ
• Agarwala Dharm a Vira, 1982: Industrial Relations and collective
bargaining. Deep and Deep.
• Michael V.P, 1979: Industrial Relations in India and Workers
Involvement in Management, Himalaya.
• Pylee M.V and George A Simon, 1996: Industrial Relations and
Personnel Management , Vikas.
• Monappa Arun, 1990: Industrial Relations, Tata Mc Graw Hill
• Ramaswamy E.A, 2000: Managing the man resources a contemporary
text. Oup.
• Ramaswamy E. A 1984: Power and Justice OUP.
• Additional Readings:
• ILO: Progress Report, 1999: Network on Organized Labour in the 21st
century.
munotes.in
Page 67
67 ६
उदारीकरणान ंतर या काळातील कामगार चळवळीची
प रि थती
घटक रचना
६.0 उि े
६.१ तावना
६.२ कामगार चळवळीचा अथ
६.३ जगभरातील कामगार चळवळीची ऐितहािसक पा भूमी
६.४ कायद ेशीर ितकृती
६.५ पाि मा य आधुिनक घडामोडी
६.६ भारतातील कामगारा ंची परेखा
६.७ भारतातील कामगार चळवळीची परेखा
६.८ भारतातील साव जिनक े ाची भूिमका
६.९ खाजगीकरण
६.१० खाजगी कंप या आिण कामगार चळवळ
६.११ य ी अ ययन
६.१२ पूव -उदारीकरण अथ यव थ ेत कामगार चळवळीसमोरील आ हान े
६.१३ सारांश
६.१४
५.१५ संदभ
६.0 उि े
कामगार चळवळीचा अथ आिण भारतातील कामगारा ं या जीवनातील यांची भूिमका
समजून घेणे.
कामगार चळवळी या इितहासाब ल आिण उदारीकरणान ंतर या काळात साव जिनक
आिण खाजगी े ाब ल जाणून घेणे.
उदारीकरणान ंतर या काळात कामगार संघटना ंसमोरील आ हाना ंब ल जाणून घेणे.
munotes.in
Page 68
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
68 ६.१ तावना
उदारीकरणान ंतर या काळात भारतातील कामगार संघटनेचे व प समजून
घे यासाठी , उदारीकरणाप ूव ची प रि थती काय होती याचा तपशीलवार िवचार करणे
आव यक आहे. उदारीकरणाप ूव चा काळ हा भारतातील कामगार संघटन चळवळ आिण
या याशी िनगिडत कामगारा ं या जीवनातील मह वाचा ट पा होता.
६.२ कामगार संघटनेचा अथ
क ि ज िड शनरीन ुसार, ‘कामगार संघटना ही एक संघटना आहे जी एखा ा उ ोगात
असल े या लोकांचे ितिनिध व करते'. हा एक गट आहे जो कामगारा ं या ह का ं या
संर णासाठी आिण िनयो या ंशी यांचे वेतन आिण कामा या प रि थतीब ल चचा
कर यासाठी उभा राहतो . दुस या श दांत, कामगारा ंना मदत करणे हा हेतू आहे.
भारतीय कामगार संघटना कायदा - 1926 नुसार
‘कामगार संघटना ' हणज े कोणत ेही संयोजन , ता पुरते िकंवा कायम व पी , ामु यान े
कामगार आिण िनयो े यां यातील संबंधांचे िनयमन कर या या उ ेशाने िकंवा कामगार
आिण कामगार यां यातील िकंवा िनयो ा आिण िनयो े यां यातील संबंधांचे िनयमन
कर यासाठी िकंवा यां या वत नावर ितबंधा मक अटी लाद यासाठी तयार केलेले.
कोणताही यापार िकंवा यवसाय , आिण दोन िकंवा अिधक कामगार संघटने या
कोण याही संघटनेचा समाव ेश होतो.
परंतु हा कायदा या बाब ना भािवत करत नाही –
(i) भागीदारा ंमधील यां या वतः या यवसायाबाबत कोणताही करार;
(ii) एखाद े िनयो ा आिण या याकड ून अशा रोजगारासाठी िनयु केलेले कोणत ेही
करार; िकंवा
(iii) यवसाया या सिद छा िकंवा कोण याही यवसाय , यापार िकंवा ह तकला यामधील
सूचनां या िव या िवचारात कोणताही करार.
मजुरां या त ार ची दखल घेणे आिण यव थापनासमोर सामूिहक आवाज मांडणे हे
कामगार संघटना ंचे मु य येय आहे. यामुळे कामगार आिण यव थापन यां यातील
संवादाच े मह वाच े मा यम हणून कामगार संघटना काम करते. संबंधांचे िनयमन , त ार च े
िनराकरण , कामगारा ं या वतीने नवीन माग या मांडणे, सामूिहक सौदेबाजी आिण वाटाघाटी
ही या कामगार संघटना करत असल ेली इतर मुख काय आहेत. या कामगार संघटना या
इतर मह वा या भूिमका पार पाडतात याम य े संबंधांचे िनयमन , त ार च े िनराकरण ,
कामगारा ं या वतीने नवीन माग या ंवर दबाव आणण े, सामूिहक सौदेबाजी आिण वाटाघाटी
यांचा समाव ेश होतो.
munotes.in
Page 69
उदारीकरणान ंतर या काळातील कामगार
चळवळीची प रि थती
69 ६.३ जगभरातील कामगार चळवळीची ऐितहािसक पा भूमी
कामगार संघटनवादाची सु वात 19 या शतकात एक संघिटत चळवळ हणून झाली,
जी जगा या िविवध भागांम ये िवशेषतः युनायटेड िकंगडम, युरोप खंड आिण अमे रकेम ये
उदयास आली . हे ल ात घेणे आव यक आहे क अनेक देशांम ये, कामगार संघटनवाद
आिण कामगार चळवळ अदलाबदल कर यायो य सं ा हणून वापरली गेली. 18 या
शतका या आसपास , ि टनम य े लहान कामगार संघटना उदयास येऊ लाग या , परंतु 19
या शतकातील बह तेक काळ या अधूनमधून आिण अ पाय ुषी हो या . हे िनयो े आिण
सरकारी गट या दोघां या िवरोधाम ुळे होते यांनी या नवीन व पा या राजक य आिण
आिथ क सहभागाचा ितर कार केला. कामगार संघटने या सद या ंसाठी हा कठीण काळ
होता कारण ि टन आिण अमे रका या दो ही देशांम ये संघटना आिण संघट्नवािद ंवर
अनेकदा वेगवेग या ेड-ऑफ- ेड आिण षड्यं काय ा ंतग त खटला भर यात आला
होता. दो ही देशांतील संघटना आयोजका ंना समान सम या ंचा सामना करावा लागत
असताना , यांचे ि कोन अगदी वेग या प तीन े िवकिसत झाले: ि िटश चळवळीन े
राजक य सि यत ेला अनुकूलता दश िवली, याम ुळे 1906 म ये मजूर प ाची थापना
झाली, तर अमे रकन संघटना ंनी यां या कामगारा ं या वाढीसाठी सामूिहक सौदेबाजीचा
वापर केला.
६.४ कायद ेशीर ितक ृती
1871 या कामगार संघटना काय ान े ि टीश संघटनवाद कायद ेशीरपण े थािपत
झाले. यावर अमे रकेमधील यायालयीन िनण यां या मािलक ेचा सु ा समान भाव होता,
जरी याची अंमलबजावणी खूप हळू झाली . अनेक यायालयीन आदेश, आरोप यारोप
आिण इतर बाबी देखील संघटने या िवरोधात हो या. नॅशनल लेबर युिनयन (NLU) ची
थापना 1866 म ये अमे रकन कामगार संघटना ंचे फेडरेशन आयोिजत कर याचा
ारंिभक य न हणून कर यात आली . 1870 पय त NLU चे अनेक सद य कामगार
संघटनेत िटकून रािहल े , यांनी चांभार , िवणकर , कोळसा खाण कामगार आिण रे वे
कम चारी यासह िविवध यवसाया ंचे ितिनिध व केले.
1886 म ये, अनेक कुशल कामगार संघटना ंनी अमे रकन फेडरेशन ऑफ लेबर
(एएफएल ) ची थापना केली, याचा प रणाम हणून अमे रकेम ये मोठ्या माणावर
कामगार चळवळ सु झा या . नॅशनल ेड िकंवा ा ट युिनय सन े थािनक कामगार
संघटना थापन के या आिण यां या सद या ंसाठी पगार, कामाच े तास आिण कामा या
प रि थतीवर वाटाघाटी के या जातात .
1 तुमची गती तपासा
1. भारतीय कामगार संघटना कायदा - 1926 म ये चचा के या माण े कामगार
संघटनेचा अथ िलहा.
2. पिह या फळीतील जगातील देशांवर ितस या फळीतील जगातील देशां या
कामगारा ंचा कसा प रणाम होतो यावर चचा करा. munotes.in
Page 70
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
70 ६.५ पाि मा य आधुिनक घडामोडी
20 या शतकात , ह त यवसा ियक कामगार संघटनेने औ ोिगक संघटना ंमधील
थान गमावल े. हा बदल ऐितहािसक आिण वाद त दो ही होता. कारण कुशल कामगारा ंचे
ितिनिध व कर यासाठी या सवा त जुनी संघटना हणून िवकिसत झा या हो या . यामुळे
अध कुशल कामगारा ंचा समाव ेश कर यास ते तयार न हते. कोण याही णी कामगार
चळवळीची ताकद सामा य आिथ क प रि थतीशी जोडल ेली आहे. पूण रोजगार आिण
वाढ या वेतना या काळात , युिनयनवाद सामा यत : याचे काही आकष ण गमावत े, िवशेषतः
त ण कामगारा ंम ये, तर मंदी या काळात ते अिधक आकष क बनते. 20 या शतका या
अखेरीस कामगारा ं या जागितक करणान े कामगार चळवळीसमोर नवीन आ हान े आणली
होती, याम ुळे उ ोगा ंम ये सामूिहक सौदेबाजी भावीपण े कमकुवत झाली होती यां या
जागी कामगारा ंची जागा व त कामगार श न े जगा या वेग या भागात घेतली जाऊ
शकते. काम कर याचा अिधकार काय ा मुळे कामगार संघटना ं या भूिमकेवर अिधक
प रणाम झाला. िवकसनशील आिण अिवकिसत देशांनी देखील िवकिसत देशां या कामगार
चळवळीवर कसा प रणाम केला हे देखील याव न िदसून येते.
६.६ भारतातील कामगारा ंची पा भूमी
जगातील दुस या मांकाची लोकस ं या अस यान े भारत सवा त त ण रा ांपैक
एक तसेच सि यपण े काम क शकणारी अिधक लोकस ं या असल ेला देश आहे.
भारता या जनगणन ेनुसार - 2011.
• एकूण कामगारा ंची सं या – 1,80,499,996 ( एक कोटी ऐंशी दशल चारशे न या णव
हजार नऊश े छ पन )
• मु य कामगार आहेत – 72,093,419 (बहा र दशल या णव हजार चारशे एकोणीस )
• अ पभ ूधारक कामगार – 38,278,808 (अडतीस दशल दोनश े अठरा हजार आठश े
आठ)
या आकड ेवारीन ुसार आप या देशातील मुख कामगारा ंपैक जवळपास िन या
माणात सीमांत कामगारा ंचे योगदान आहे. याचा अथ असा क कामगारा ं या िवकासासाठी
धोरणे आिण उपाययोजना वाढवण े आिण कामगार संघटना ंना ो साहन दे याची अजूनही
गरज आहे. येथे, मुख कामगार अशा कामगारा ंना संबोधल े जाते यांनी एका वषा त सहा
मिह या ंपे ा जा त हणज े (१८३ िदवस ) िकंवा याह न अिधक काळ काम केले आहे.
दुसरीकड े, सीमांत कामगार असे आहेत जे एका वषा त सहा मिह या ंपे ा कमी हणज े
(१८३ िदवसा ंपे ा कमी ) काम करत आहे.
६.७ भारतातील कामगार संघटनेची पा भूमी
उगम
भारतात 1850 या दशकात कामगारा ंवरील अ याचारात वाढ होऊ लागली . या
काळात कापड आिण यूट िमलची थापना , तसेच रे वेचे बांधकामही होत होते. जरी munotes.in
Page 71
उदारीकरणान ंतर या काळातील कामगार
चळवळीची प रि थती
71 कामगार चळवळीचा उगम 1860 या दशका या आधी असला तरी, भारतातील पिहल े
कामगार आंदोलन 1875 म ये मुंबईत झाले. या आंदोलना या आयोजनाची जबाबदारी
एस.एस. ब गाली यां याकड े होती. हे ामु यान े कामगारा ं या स ि थतीशी , िवशेषतः
ि या आिण मुलां या स ि थतीशी संबंिधत होते. या सग याचा प रणाम हणून 1875
म ये पिहला कारखाना आयोग नेम यात आला . 1881 म ये पिहला कारखाना कायदा
मंजूर झाला. एम.एन. लोखंडे यांनी 1890 म ये बॉ बे िमल हँड्स असोिसएशनची थापना
केली. ही भारतातील पिहली संघिटत कामगार संघटना होती. यानंतर भारतभर अनेक
कामगार संघटना उदयास आ या आहेत.
भारतात कामगार संघटना रा ीय आिण रा य या दो ही तरांवर कामगार -संबंिधत
सम या ं या िव तृत ेणीवर काय म आिण उप मा ं या िवकासाम य े काय करत आहेत.
औपचा रक आिण अनौपचा रक अशा दो ही अथ यव थ ेत कामगारा ं या ह का ंचा चार
आिण संर ण केले जाते. भारतातील मुख कामगार संघटना हणून बारा मु य संघटना
ओळख या जातात आिण या अनेक रा या ंम ये काय रत आहेत:
भारतीय मजदूर संघ (BMS); इंिडयन नॅशनल ेड युिनयन काँ ेस (INTUC); ऑल
इंिडया ेड युिनयन काँ ेस (AITUC); िहंद मजदूर सभा (HMS); स टर ऑफ इंिडया ेड
युिनय स (CITU); ऑल इंिडया युनायटेड ेड युिनयन स टर (AIUTUC) - पूव UTUC
(LS); ेड युिनयन को-ऑिड नेशन स टर (TUCC); वयंरोजगार मिहला संघटना
(SEWA); ऑल इंिडया स ल कौि सल ऑफ ेड युिनय स (AICCTU); लेबर ो ेिस ह
फेडरेशन (LPF); युनायटेड ेड युिनयन काँ ेस (UTUC); आिण नॅशनल ंट ऑफ
इंिडयन ेड युिनय स – धनबाद (NFITU -DHN). HMS, INTUC आिण SEWA हे
इंटरनॅशनल ेड युिनयन कॉ फेडरेशन (ITUC) चे सद य आहेत. AITUC हे व ड
फेडरेशन ऑफ ेड युिनय स (WFTU) चे सद य आहे. बँका, रे वे यां याही युिनयन
आहेत या सि य आिण जु या आहेत. आता आपण साव जिनक आिण खाजगी े ात ेड
युिनयन कसे काय करते ते पाह .
६.८ भारतातील साव जिनक े ाची भूिमका
साव जिनक उप म सव ण (2019 -2020) भारत सरकार , िव मं ालय , साव जिनक
उप म िवभाग यांनी कािशत केले आहे क एकूण 365 साव जिनक े ातील एकके
आहेत. अहवालात असेही िदसून आले आहे क कृषी आधा रत उ ोगा ं या े ात
साव जिनक े ातील घटका ंचे नेतृ व करणार ्या फ दोन कंप या आहेत जसे क नॅशनल
सीड कॉप र ेशन िलिमट ेड, एचपीसीएल बायो य ू स िलिमट ेड. तथािप , या
आकड ेवारीम य ेही काही सम या आहेत.
स ि थतीत , काही कंपन ना साव जिनक े हणून संबोधल े जाऊ शकते परंतु यांचे
बरेचसे काम खाजगी े ाकड ून भाडेत वावर (आउटसोस ) केले जाते. यामुळे
कायम व पी काम करणा या कम चा या ंची ट केवारी मया िदत आहे. ामु यान े ते कं ाट,
िनिवदा देऊन काय क न घेतात आिण अंितम उ पादन मु य कंपनी ार े केले जाते. तर,
इथे कागदावर ते साव जिनक े आहेत. परंतु य ात ते साव जिनक े जे आपल े munotes.in
Page 72
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
72 बह तेक काम खाजगी े ाकड ून भाडेत वावर (आउटसोस ) करते जे कं ाटी कामगारा ंना
कामावर घेतात आिण काम पूण करतात .
उदा. अलीकड ेच एअर इंिडया पु हा टाटा कंपनीकड े हलव यात आली आहे. ते यावरील
कामकाज पाहत आहेत. रतन टाटा यांनी लाइट मेसेज या उ ाटनास ंदभा त िदलेला
संदेश तु ही ऐकला असेल. TATA ही कंपनी चालवणारी खाजगी कंपनी असली तरीही
एअर इंिडयाकड े साव जिनक े ातील कंपनी हणून पािहल े जाईल . तर, येथे युि वाद
असा आहे क खाजगीकरण िजतक े जा त असेल िततके कं ाट जा त , नोकरी या
सुरि तत ेचा अभाव , कमी कायम व पी नोक या , उपेि त गटांसाठी आर णाचा अभाव
आिण सवा त मह वाच े हणज े कामगार संघटनाच े अि त व नाही. आता आपण
खाजगीकरणाशी संबंिधत सम या आिण याचा कामगार संघटनेवर होणारा प रणाम
अिधक तपशीलवार पाह .
६.९ खाजगीकरण
1991 म ये भारतात उदारीकरण , खाजगीकरण आिण जागितक करण (LPG) उदयास
आ यान े भारतीय अथ यव थ ेत मोठे बदल झाले. जवळपास येक े ात मोठ्या
माणावर खाजगीकरणाला ो साहन दे यात आले आहे. 2020 या कालावधीतील
सं येक य आकड ेवारीव न हे ल यात येते िक, भारतात जवळपास 122 हजाराह न अिधक
कंप या न दणीक ृत आहेत, यात एकूण अिधक ृत भांडवल सुमारे 2.2 ि िलयन भारतीय
पये आहे. यापैक जवळपास 120 हजार कंप यांची न दणी केवळ खासगी कंपनी हणून
झाली आहे. वैिश ्यपूण बाब हणज े यवसाय आिण सेवा े ात सवा िधक ३८,०००
कंप या न दणीक ृत आहेत. याव न आपण िकती वेगाने खाजगीकरणाकड े वाटचाल करत
आहोत हे िदसून येते.इथे काही माणात हे खूप सकारा मक आिण उ साहवध क वाटतं;
अलीकड े उ ीण झाले या पदवीधरा ंसाठी अिधक नोक या आिण नवीन संध कड े एक
सूचक हणूनही याकड े पािहल े जाऊ शकते. तथािप , याशी संबंिधत सम या देखील
आहेत. साव जिनक े सामा यतः क याणकारी पैलूंवर ल क ि त करते. दुसरीकड े
खाजगी े यवसाय आिण नफा तसेच िव तारावर अिधक ल क ि त करते. हे देखील
अ यंत पधा मक आहे, बाजार चालवल ेले आहे आिण कामा या प रि थती साव जिनक
े ा या तुलनेत िभ न आहेत. खाजगी े ात, कामिगरी खराब असेल तर एखा ाला सहज
नोक या गमवा या लागतात . दररोज , एखा ाला आपली भूिमका आिण उपयु ता,
कंपनीमधील योगदान िस करावे लागेल अ यथा य आपली /ितची नोकरी गमावू
शकते. नोकरी गमाव यान े केवळ या य वरच प रणाम होत नाही तर या य वर
अवल ंबून असल े या कुटुंबातील सद या ंवरही प रणाम होतो.
६.१० खाजगी कंप या आिण कामगार संघटना
खाजगी कंप यांम ये कम चार्यां या नोकरीची सुर ा हा वादाचा आहे. साव जिनक
े ातील नोक या ं माण े सेवािनव ृ ीपय त एखादी य या या /ित या नोकरीची खा ी
बाळग ू शकते, खाजगी े ात कोणतीही सुर ा नसते. भले ते हाईट कॉलर िकंवा लू
कॉलरच े काम असेल. सामा यत : खाजगी कंप यांम ये एखा ा य ला कामावर ठेवताना munotes.in
Page 73
उदारीकरणान ंतर या काळातील कामगार
चळवळीची प रि थती
73 या य ला करारावर वा री करावी लागत े याम य े ती य कोण याही ेड युिनयन
आंदोलन , घेराव, मोचा , राजक य प यांचा भाग असणार नाही िकंवा सोशल मीिडयावर
कंपनीब ल काहीही चचा करणार नाही इ यादी, असे नमूद केले असत े. दुस या श दांत,
कामाशी संबंिधत अिभ य वातं यावर अंकुश लावला जातो. जर याने/ितने याचे
उ लंघन केले िकंवा अटी व शत मा य के या नाहीत , तर नोकरीची ऑफर नाकारली
जाते. हे सामा यतः हाईट कॉलर कामगारा ं या बाबतीत होते. अलीकडे, खाजगी
कंप यांम ये कामगार संघटना ंऐवजी यां याकड े मानव संसाधन यव थापन आहे.
पारंपा रकपण े, जे हा एखा ाला कोणतीही सम या असेल ते हा कामगार कामगार
संघटना ं या ने यांकडे जातात . जे यव थापनाशी सम या सोडव याचा य न करतात .
तथािप , स या उदारी करणान ंतर या काळात , मानव संसाधन यव थापन हे अंतर पूण
कर याचा य न करते. कम चा या ं या सम या सोडव याची नवी भूिमका यांनी घेतली
आहे.तथािप , यात गंमत अशी आहे क मानव संसाधन यव थापन सद य याच
िनयो या ं ारे िनयु केले जातात . तरीही , आपण अपे ा करतो क यांनी िन प राह न
कम चा या ंना मदत करावी . हे कामगार संघटना ं या सद या ंपे ा वेगळे होतात जे काही
वेळा समान नोकर ्या करणार े कामगार आहे आिण अगदी वतं सं था देखील आहे
आिण मोठ्या कामगार संघटना ं या गटांशी देखील यांचे संबंध आहे.
लू कॉलर कामगारा ं या बाबतीत , जे आधीच खाल या रँकम य े आहेत, ते खूपच
कमी कमावतात . ते कं ाटदारा ं या मा यमात ून कामावर घेतले जातात . जर यांनी यां या
वेतना यित र कोणत ेही फायद े मािगतल े तर ते यां या नोक या गमावतील . यामुळे,
मुळात, खाजगीकरणात लू कॉलर कामगारा ंना धोरणा मक ्या आणखी दुल ि त केले
जाते. िवशेषत: अिशि त आिण रोजंदारीवर जगणारी लोकस ं या, हे गट अितशय
असुरि त आहेत.
कं ाटी कम चारी हणून वै क य लाभ, कम चारी लाभ योजना ंचे लाभ, मुलां या
शाळे या फ ची ितपूत , घरभाड े भ ा, वै क य लाभ असे अनेक फायद े नाकारल े
जातात . काही कंप यांम ये कायम व पी आिण कं ाटी कम चार्यांसाठी वेगवेग या
आजारी रजा आहेत हे उदाहरणासह पाह .
६.११ वे ी अ ययन (केस टडी )
कं ाटी नोक या ंशी संबंिधत सम या समजून घे यासा ठी कं ाटी िश का ंचा केस टडी
िदला आहे. कॉलेजम य े कं ाटी िश क हणून काम करणा या र मीच े उदाहरण घेऊ. ितचे
वडील लू कॉलर कामगार हणून काम करायच े. पंधरा वष काम करत असल ेली यांची
कंपनी तोट्यात गे याने अचानक बंद पडली . कसे तरी, रमी या विडला ंनी ितचे िश ण पूण
केले. ितने घड्याळा या तासा या आधारावर कॉलेजम य े सहा यक ा यापक हणून काम
कर यास सु वात केली. लॉक अवर बेिसस (CHB) िकंवा ि हिजिट ंग फॅक टी हा एक
कारचा करार आहे िजथे िश का ंना घड्याऴी तासा या आधारावर पैसे िदले जातात .
उदाहरणाथ - मानक दर 300/150. . पासून बदलतो . ती एका िदवसात तीन
कॉलेजम य े िशकवत े, वासाची वेळ समािव नाही. CHB ऑफर देखील वषा तून फ munotes.in
Page 74
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
74 तीन मिह या ंसाठी उपल ध आहे, उव रत वेळ ती बेरोजगार आहे. ितला वाटते क उ च
िश ण घेत यान े ितला कायम व पी नोकरी िमळ यास मदत होईल. तर, ती पीएचडी
(डॉ टर ेट पदवी) कर यात पाच वष घालवत े. नवीन र पदे नस याम ुळे पु हा कं ाटी
प त लागू केली जाते आिण ितला . 15,000 ित मिहना िदला जातो . ता पुरती
कम चारी अस यान े ितचे व र ितचा गैरफायदा घेतात, यांना खूश ठेव यासाठी आिण
चांगले संबंध राख यासाठी ितला अित र य न करावे लागतात , जसे यां या व र ा ंची
या यान े घेणे, यां या पेपरचे मू यमापन करणे, िव ा या या ि याकला तपास यासाठी
अित र तास वापरान े यासारखी अित र कामे करावी लागतात . ित या कामा या
तासां या पलीकड े ितला परी ा ंची देखील कामे करावी लागतात , सेिमनारम य े उपि थत
राहणे, कॉलेजम य े सहा तास थांबावे लागत े. सहा तासांचे िनयम कायम व पी
कम चार्यांसाठी आहेत तरीही महािव ालय े/िवभाग मुखांनी यांचे संपक िश का ंनी पालन
करावे अशी अपे ा आहे. यातील काही िनयम दरमहा एक लाख िकंवा दोन लाख पगार
िमळवणा या कायम व पा या कम चा या ंसाठी आहेत. मा , ितला तेच दार महा .
15,000. कं ाटी िश का ंचे ही दरवष काम खंिडत कर यात येत असून यांना सु ीचा
पगारही िमळत नाही. यांची पु हा मुलाखत घेतली जाते आिण कामा या कामिगरीवर ,
उमेदवाराला िनयु केले जाते िकंवा नोकरी गमावली जाते यासार या अनेक घटका ंवर
अवल ंबून असत े. दुसरीकड े, वीस वषा पूव नोकरी िमळाल े या आिण कायम व पी
असल े या याच महािव ालयातील िशपायाला . 30,000 मािसक पगार िदला जातो .
िव ा या समोर ती एक ोफेसर आहे जी मुलां या िवचार ि य ेत बदल घडवून आणत े,
यांना ेरणा देते, यांना यांचे भिव य घडव यासाठी मदत करते. तथािप , ामािणकपण े,
ितला ितची िबले भर यासाठी आिण ित या पालका ंची काळजी घे यासाठी संघष करावा
लागतो .
हे फ रमीच ेच उदाहरण नाही तर ित यासार या हजारो लोक भारतासार या
देशात आहेत िजथे मुले कमावतील आिण यांना आिथ क मदत करतील अशी पालका ंची
अपे ा असत े. िश णाकड े एक मा यम हणून पािहल े जाते या ार े कुटुंब सुरि त केले
जाईल परंतु तरीही असे मुले संघष करत आहेत.
येथे अनेक घटक आहेत, यांचा तपशीलवार िवचार करणे आव यक आहे जसे क ,
िश णाच े यावसायीकरण (कॉप र ेटायझ ेशन), साव जिनक े ातील नोक या सहज
उपल ध असताना भेदभाव, लोकस ं येत वाढ पण उपल ध नोक या ंम ये कमी आिण उ य
िश णातील वाढती दरी यामुऴे कं ाटी नोक या संबंिधत सम या असुनही तडजोड क न
ि वकार या जातात .
यापन े ातील कामगार संघटनेची भूिमकाही इथे पाहावी लागेल. साधारणपण े दोन ते
तीन अिखल भारतीय िश क संघटना िकंवा अगदी रा य संघटना आिण शहर संघटना
असतात . तथािप, कामगार संघटनेचे सद य हो यासाठी आव यक असल ेली एक अट ही
आहे क या संघटना ंचे वािष क सद य व शु क भरावे लागेल. जे सुमारे 5000 ते .
10000 पये असत े . दुसरे हणज े, बह सं य सद य हे कायम व पी िश क आहेत
यां याकड े आधीच कायम व पी नोकरी आहे कारण फ या गटांनाच ते परवडणार े
आहे. यामुळे, कं ाटी िश का ंचा आवाज आिण अज डा हणून सामा यत : मु य ल िदले munotes.in
Page 75
उदारीकरणान ंतर या काळातील कामगार
चळवळीची प रि थती
75 जात नाही. यामुळे प रि थती सुधार यासाठी स या काहीही केले जात नाही. ये या काही
वषा त ही दरी आणखी वाढणार आहे. रमी करण हे संरचना म क भेदभावाच े आहे याच े
आपण सा ीदार आहोत . खाजगीकरण /कं ाटी नोकर ्या िश का ंना असुरि त बनवतात जे
समाजाच े भिव य असल े या त णा ंना घडवतात . आता आपण कामगार संघटने या
सद या ंसमोरील िविवध आ हान े पाह .
आपली गती तपासा
1. औपचा रक आिण अनौपचा रक अशा दो ही संघटना ंम ये कामगार संघटना ंची गरज
आहे असे तु हाला वाटते का?
2. खाजगीकरण आिण कामगार संघटना यां यातील पर परस ंवादावर चचा करा.
६.१२ उदारीकरणप ूव अथ यव थ ेत कामगार संघटना ंचे आ हान े-
अ) ानावर आधा रत अथ यव था
उदारीकरणान ंतरची एक मह वाची घटना हणज े अथ यव था उ पादनाप े ा ानावर
आधा रत उ ोगा ंकडे वळली आहे. आपण आता िडिजटलायझ ेशनकड े वाटचाल करत
आहोत . िजथे कामगारा ंची गरज कमी असते यामुळे पुढील काळात नोक या कमी होतील .
कृि म बुि म ेचा वापर आिण येक गो ीच े यांि क करण हे नवीन धोके उदयास येत
आहेत.काही वेळा या बदला ंची पूत ता कर यासाठी कम चार्यांना नवीन कौश यासह
अ ावत केले जात नाही. यामुळे कामगार संघटना ंनी उदयो म ुख बदल आिण धोके
ल ात घेऊन कामगारा ंना िश ण दे यासाठी पुढाकार घे याची गरज आहे. िश णासाठी
िनयतका िलक िशिबर े घेणे आव यक आहे, याच वेळी ते बदलासाठी खुले असल े पािहज ेत
आिण नवीन क पना , नवीन औ ोिगक प ती वीकार या पािहज ेत. तरच कामगार
संघटना आिण कामगार या दोघांनाही बाजारप ेठेत थान िमळेल आिण दोघांचीही भरभराट
होऊ शकेल.
ब) अनौपचा रक रोजगार
अनौपचा रक रोजगार आिण कं ाटी कामगारा ंची वाढ, एकि तपण े संघिटत हो या या
आिण सौदा कर या या अिधकाराला ो साहन देणे, थला ंत रत कामगारा ंचे संर ण
(आंतररा यीय आिण आंतररा ीय दो ही थला ंत रत), ल िगक समानता , सामािजक
सुरि तत ेचा अभाव आिण कामगारा ंची सुर ा आिण सुर ा ही सव भारतीय संघटना ंपुढील
मुख आ हान े आहेत.
क) परदेशी कंप या
देश अिधक गुंतवणूकदारा ंना अनुकूल बनव यासाठी आिण अिधकािधक परदेशी
कंप यांना देशात आमंि त कर यासाठी कामगार कायद े बनवल े गेले आहेत जे
गुंतवणूकदारा ंसाठी अिधक अनुकूल आहेत. प रणामी , भांडवलदार कामगारा ंवर अिधक
अिधकार िमळवतात . हे पुढे िपढ्यानिपढ ्या होत आलेले उपेि तीकरण पुढे चालू ठेवते,
याला काल मा स गरीबीकरण प रणाम हणतो , ीमंत अिधक ीमंत होतो आिण गरीब munotes.in
Page 76
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
76 अिधक गरीब होतो. देशात िजत या जा त िवदेशी कंप या उदयास येतील, ितत या
माणात कामगार संघटनेचे अि त व आिण श या दो ही गो ी सरकारकड ून
गुंतवणूकदारा ं या िहतासाठी कमी के या जातील .
ड) कामगार ह क कमी करणे
अ याया या आधी या भागांम ये आपण िशकलो क कामगार संघटना ं या
िनिम तीम य े पुरेसा िवकास िकंवा ो साहन न हत े . तथािप , असे कामगार कायद े आहेत
यांची स या या काळात पुनर चना केली जात आहे. अनेक िव मान 44 कामगार कायद े
एक क न नवीन चार कामगार कायद े संिहता बनवल े जात आहेत – िकमान वेतनाचा
अिधकार , सामािजक सुर ा, सुरि तत ेचा अिधकार ,आिण औ ोिगक संबंध.
आपली गती तपासा
१. उदारीकरणप ूव काळात कामगार संघटनेशी संबंिधत दोन आ हाना ंची यादी करा.
२. कामगारा ं या उ थानासाठी आपण कामगार संघटनेला अिधक भावी बनवू शकू अशा
काही उपाया ंची यादी करा.
६.१३ सारांश
अशा कार े, या करणात आपण कामगार संघटनेचा अथ समजून घे यापास ून
सु वात केली. कामगार संघटना हा एक असा गट आहे जो कामगारा ं या िहतासाठी काम
करतो . आपण पि मेकडून उदयास आले या कामगार संघटनेचा इितहास पािहला कारण
तेथे औ ोिगक ांती झाली. आपण हे देखील िशकलो क पि मेकडील संघाने
िवकसनशील देशां या कामगारा ं या आ हाना ंचा कसा सामना केला. भारता या ीने
कामगार संघटनेची वाढही वातं यपूव काळातील आहे. अजूनही कामगार संघटना
भारता या िविवध भागांम ये सि य आहे, तथािप साव जिनक े ातील संघटना ं या
कमतरत ेमुळे ते भावी िकंवा शि शाली नाही. उदारीकरणान ंतर या ट यात कामगार
संघटना चळवळीची ताकद कमी झाली आहे. स या देशात काही कामगार संघटना आहेत
या अ यंत सि य आिण भावशाली आहेत. अनेक कारणा ंमुळे हे घडले आहे. यातील
एक मुख घटक हणज े खाजगीकरण . आपण हे देखील िशकलो क देशात अजूनही
मोठ्या माणात कामगार आहेत यां याकड े एका वषा त सहा मिह या ंपे ा कमी नोक या
आहेत, यामुळे या गटां या अिधकारा ंचे संर ण करणे आव यक आहे.अनौपचा रक े ,
कं ाटी कामगार यांसार या यव थ ेतील बदल देखील आपण पािहल े आिण प रणामी ते
आणखी दुल ि त झाले. कं ाटी नोक या ं ारे उपेि त असल े या िश का ं या केस
टडीब ल आपण िशकलो . शेवटी मजूर कायदा संिहते या अ यावत तपिशला ंसह धडा
संपला याम य े अनेक कायद े ामु यान े चार कोडम य े समािव आहेत.
६.१४
1. कामगार संघटनेचा अथ आिण या या इितहासाची चचा करा.
2. खाजगीकरणाचा भाव प क न या याशी संबंिधत केस टडी प करा. munotes.in
Page 77
उदारीकरणान ंतर या काळातील कामगार
चळवळीची प रि थती
77 3. साव जिनक े ा या संदभा त भारतातील कामगार संघटना आिण या याशी संबंिधत
सम या ंची थोड यात चचा करा.
4. उदारीकरणान ंतर या काळात कामगार संघटना ंसमोरील आ हा ने प करा.
६.१५ संदभ
1 https://www.iosrjournals.org/iosr -jbm/papers/Vol66 -issue4/Version -
6/G066464753.pdf
1 https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/trade -union
1 https://www.ilo.org/dyn/natlex/docs/WEBTEXT/32075/64876/
E26IND06.htm
1 https://economictimes.indiatimes.com/definition/trade -union
1 https://data.gov.in/catalog/number -registered -trade -
unions?filters%5Bfield_catalog_reference%5D=89584&format=json&off
set=0&limit=6&sort%5Bcreated%5D=desc
1 https://www.clearias.com/trade -unions -history -labour -unions -in-
india/#:~:text=In%20India%2C%20now%20there%20are,crore%20(60%2
0million)%20labourers.
1 https://www.ilo.org/newdelhi/areasofwork/workers -and-employers -
organizations/lang --en/index.htm
1 Public Enterprises Survey, 2069 -20, Annual Repo rt on the performance
of Central Public Sector Enterprises this can be accessed at
https://dpe.gov.in/sites/default/files/PE_Survery_Vol_II_English_2069_20
_0.pdf
1 https://www.statista.com/statistics/6248272/india -number -of-registered -
private -companies -by-
sector/#:~:text=In%20financial%20year%202020%2C%20there,were%20
registered%20as%20private%20companies.
1Jit, R., Bharti, A., & Rajeev, P. V. (2068).Impact of Liberalization and
Globalization on Trade Unions in India. Global Journal of Enterprise
informatio n system , 60(2), 53 -58.
Anand, V., &Jha, S. R. K. Trade Union Movement in India and the
aftermath of Liberalised Economic Policy of 6996.
1https://www.ilo.org/newdelhi/areasofwork/workers -and-employers -
organizations/lang --en/index.htm
1 https://labour.gov. in/sites/default/files/Labour_Code_Eng.pdf
munotes.in
Page 78
78 ७
भारत , रिशया , अमे रका, चीन, युरोप यांचा तुलना मक
ि कोनात ून अ यास
घटक रचना
७.0 उि े
७.१ तावना
७.२ म बाजाराचा अथ
७.३ भारत कामगार बाजार
७.४ रिशयन कामगार बाजार
७.५ युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका कामगार बाजार
७.६ चीनमधील कामगार बाजार
७.७ युरोिपयन कामगार बाजार .
७.८ िविवध देशांतील म बाजाराची तुलना
७.९ सारांश
७.१०
७.११ संदभ
७.0 उि े
● " म बाजारा " चा अथ समजून घेणे.
● चीन, रिशया , भारत, युनायटेड टेट्स आिण युरोपमधील िमक बाजारा ंची अिधक
चांगली मािहती घेणे.
● िविवध देशां या म बाजारांची तुलना आिण मू यांकन करणे.
७.१ तावना
आपण या करणात भारत, रिशया , युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका, चीन आिण
युरोपमधील कामगार बाजार समजून घे याचा य न क . िविवध देश आिण यांची धोरणे
समजून घेत यास या िवषया ंचा अ यास के यास खूप फायदा होईल. हे करण तु हाला munotes.in
Page 79
भारत , रिशया , अमे रका, चीन, युरोप
यांचा तुलना मक ि कोनात ून अ यास
79 भौगोिलक राजकारण आिण िविवध देशांना भेडसावणा या अडचणी समजून घे यात मदत
करतील . भारत, युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका, चीन, युरोप आिण रिशया यांसार या
देशांमधील तुलना जाणून घे यापूव , आपण थम िमक बाजाराचा थोडा अ यास केला
पािहज े. तर, िमक बाजाराचा जवळून अ यास करणे अव यक आह े.
७.२ म बाजाराचा अथ
कामगार पुरवठा हणज े कामा या शोधात असल े या य ची सं या आिण कामगार
मागणी हणज े उपल ध नोक या ंची सं या, तसेच मजुरी दर यां यातील पर परस ंवादाला
म बाजार हणून संबोधल े जाते. अ प-मुदती या पुरवठ्याची गरज नाही आिण ती
दीघ कालीन देखील असू शकते. हे सव थान े, यवसाय आिण उ ोगा ंम ये स य आहे,
याम ुळे िमक बाजाराच े िव ेषण अ यंत आ हाना मक होते. िशवाय , सरकार ,
नगरपािलका सरकार आिण कामगार संघटना यासार या अनेक सं थांचा म िवतरणावर
भाव असतो .
कामगार बाजार देखील कम चार्यां या मतेनुसार आिण एका नोकरीत ून दुस या
नोकरीत बदल या या इ छेनुसार, यावसाियक आिण भौगोिलक दो ही ्या िनधा रत
केला जातो. लोक कसे िनवडतात िकंवा नोक या ंसाठी कसे िनवडल े जातात यावर
काय ा चा भाव असू शकतो ; उदाहरणाथ , वक ल आिण िचिक सका ंना या
अिधकार े ा ार े मािणत के यािशवाय ांतात सराव कर याची परवानगी नाही. एकूण
लोकस ं येवर िमक बाजाराचाही भाव पडतो . उदाहरणाथ , मांचा संपूण पुरवठा ौढ
लोकस ं ये या आकारान ुसार (वय 15 आिण याह न अिधक ) िनधा रत केला जातो. हे
देखील ल ात घे यासारख े आहे क बर्याच देशांतील लोकस ं ये या एक लहान ट के
लोक काय रत आहेत. कारण बाजारात वेश कर याप ूव अनेक बाब चा िवचार करावा
लागतो . उदाहरणाथ , ि कोन , वय, िलंग, आिथ क प रि थती , थान , सामािजक सं था
(धम , राजकारण इ.) या सवा चा बाजारातील सहभागावर भाव पडतो . अनेक त ण य
शाळा िकंवा िश ण सं थांम ये उपि थत असू शकतात , यां यापैक ६०% भिव यात
कधीतरी सहभागी हो याची श यता आहे.
कामगार या व तू आिण सेवांची िनिम ती करतात यां या मागणीवरही अ य पण े
िमका ं या मागणीचा भाव पडतो . कामगारा ं या मागणीची भौगोिलक आिण यावसाियक
वैिश ्ये ल णीय आहेत, परंतु मागणीच े औ ोिगक िवतरण आिण यवसाया ंचे संघटन
देखील आहेत.
म बाजारातील लविचकता आिण लविचकता आिथ क ध के आ मसात कर यासाठी
आिण यांना ितसाद दे यासाठी आिण नवीन संध चा लाभ घे यासाठी मह वप ूण आहेत.
आिथ क मंदीचे अ पकालीन प रणाम कमी कर यासाठी लविचकता आव यक आहे.
प रणामी , उ च उ पादन , रोजगार आिण मजुरी वाढीसाठी , तसेच राहणीमानात दीघ कालीन
सुधारणा ंसाठी उ च म उ पादकता आव यक आहे. शेवटी, कामगार उ पादकता आिण
मोबदला वाढव यासाठी तसेच भिव यातील आ हाना ंना त ड दे याची तयारी munotes.in
Page 80
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
80 दश व यासाठी कौश य े मह वाची आहेत. इतर देशांतील िमक बाजारप ेठेवर बारकाईन े
अ यास क या.
७.३ भारता तील म बाजार
भारत स या जगातील सवा त त णा ं या देशांपैक एक आहे, यात ६२ ट या ंह न
अिधक लोकस ं या काय रत वयोगटातील (१५ -५९ वष ) आिण ५४ ट या ंह न अिधक
लोकस ं या २५ वषा खालील आहे. भारतात , रोजगार वाढ जवळजवळ केवळ अनौपचा रक
अथ यव थ ेत क ि त आहे, िजथे देशातील ९०% पे ा जा त कम चारी यांचे जीवनमान
सुधार याचा य न करत आहेत.
जी २० या सव णांनुसार, अनेक त ण कधीच शाळेत गेलेले नाहीत आिण दुसरे
ितसर े िव ाथ जेमतेम ाथिमक शाळेत गेले आहेत. येक पाच नवीन कम चा या ंपैक चार
कम चा यांना कधीच िश ण िमळाल ेले नाही. तांि क िश ण सं थांम ये वेश घेतले या
िव ा या ची सं या वाढली असूनही (२००० म ये २.१ दशल ते २००५ म ये ३.८
दशल ), गळतीच े माण जा त आहे. याच बरोबर , संपूण औपचा रक अथ यव थ ेत
ल णीय कौश या ची कमतरता िदसून आली आहे. मािहती तं ान े ात स या दीड
दशल मनु यबळाची कमतरता आहे.
या आ हाना ंना त ड दे यासाठी भारतान े २००९ म ये मह वाका ं ी रा ीय कौश य
िवकास धोरण जाहीर केले.क ीय म आिण रोजगार मं यां या मते, सव लोकांना यांची
कौश य े, ान िवकिसत क न आिण जागितक तरावर मा यता ा पा ता दान क न ,
यांना स माननीय पदे िमळव ून देणे आिण सव समाव ेशक रा ीय गतीला पािठंबा देणे हे
यांचे ाथिमक उि आहे. ११ या पंचवािष क योजन तग त यावसािय क िश ण मता
१५ दशल िव ा या पय त वाढव याची देखील योजना आहे (२००७ -१२ ) (जी २०
पृ.१७)
७.४ रिशया तील म बाजार
जागितक बँके या मते, २०२० म ये रिशयाची लोकस ं या सुमारे १४.४१ अ ज असेल.
एवढी मोठी लोकस ं या पाहता , रिशयन कामगार बाजाराचा अ या स िविवध कोनात ून केला
पािहज े. उदाहरणाथ , २६ िडस बर १९९१ रोजी सोि हएत युिनयन या पतनाचा भाव ,
महामारी आिण यु ेन यु ानंतरचे प रणाम .
महामारीप ूव रिशया
महामारीचा उ ेक हो याप ूव , रिशयान े नोकरी या माण िनद शकांवर चांगली कामिगरी
केली होती. रोजगार दर ओईसीडी सरासरीप े ा जा त असताना , बेरोजगारी कमी होती.
ऑग नायझ ेशन फॉर इकॉनॉिमक को-ऑपर ेशन अँड डे हलपम ट (ओईसीडी ). लविचक म
बाजार िनब ध, मया िदत बेरोजगारी िवमा आिण चालू आिथ क पुन ा ी या सवा मुळे
बेरोजगारी कमी हो यास मदत झाली. munotes.in
Page 81
भारत , रिशया , अमे रका, चीन, युरोप
यांचा तुलना मक ि कोनात ून अ यास
81 रिशया देखील कामगार वापर वाढिव यास स म आहे. असे असूनही, रिशयान े रोजगार
गुणव ा िनद शकांवर खराब गुण िमळवल े. अथ यव थ े या कमी भांडवली पायाम ुळे कमी
म उ पादकत ेमुळे, ओईसीडी म ये कमाईची गुणव ा सवा त वाईट होती. ३०% पे ा
जा त कामगार नोकरी या अ यािधक माग या आिण मया िदत रोजगार संसाधना ंना सामोर े
जात आहेत. हे कमी बेरोजगारी जोखीम आिण अिधक बेरोजगारी या नकारा मक
प रणामा ंमुळे आहे. नोकरी या अि थरत ेची पातळी देखील ओईसीडी या सरासरीशी
तुलना करता ये यासारखी होती.
रिशयाच े िमक बाजार उव रत ओईसीडी पे ा मागे आहे. संकटाम ुळे, ग रबीत वाढ
झाली आहे, १३% काय रत वया या ौढ लोकांची कमाई सरासरी उ प ना या िन याह न
कमी आहे. जे हा वंिचत गट जसे क मुले असल े या मिहला , िकशोर , वृ कम चारी, मूळ
नसलेले आिण आंिशक अपंग व असल े यांची ओईसीडी देशांशी तुलना केली जाते, ते हा
रोजगारातील फरक ल णीय असतो .
युरेिशयन देशात रिशयाची सवा त मोठी कामगार बाजारप ेठ अस याम ुळे, पूव या
सोि हएत देशां या आिथ क कामिगरीवर आिण क याणावर याचा मह वप ूण प रणाम झाला
आहे. १९९० या दशकात काय घडले हे सु वातीला समजून घेत यािशवाय , २००० ते
२०१७ पय त रिशया या म बाजारातील गितशीलता समजून घेणे कठीण आहे. सोि हएत
युिनयन या पतनान ंतर रिशयन फेडरेशनची थापना झाली आिण िनयोिजत ते बाजार
अथ यव थ ेत कठीण सं मण सु झाले. तीन मोठे आिथ क ध के (१९९२ , १९९४
आिण १९९८ म ये) बस यान ंतर, देशाला दीघ आिण गंभीर आिथ क मंदीचा सामना
करावा लागला , यापैक शेवटचा ऑग ट १९९८ म ये आिशयाई आिथ क संकटाम ुळे
झाला. देशाचा जीडीपी १९९१ म ये, यूएसएसआर या अि त वा या अंितम वषा या
तुलनेत ६०% पे ा जा त झाला होता.
तथािप , मोठ्या माणावर अपेि त म बाजार कोसळला नाही: रोजगार "माफक "
१५% ने कमी झाला, परंतु बेरोजगारी कमी रािहली , िवशेषतः मंदीची ऐितहािसक ती ता
ल ात घेता. १९९९ म ये बेरोजगारीचा दर १४ ट या ं या सव कालीन उ चांकावर
पोहोचला , परंतु तो वरीत घसरायला लागला . समायोजनाच े ओझे मोठ्या माणात
वा तिवक वेतनात घट झा यान े होते, याने दशका या अखेरीस यांचे मू य दोन तृतीयांश
गमावल े होते. सतत वाढणारी महागाई आिण िवलंिबत वेतन देयके (मजुरीची थकबाक )
याचा प रणाम हणून िनयो या ं या म खचा चे अवमू यन झाले. शासक य सु े,
अ पकालीन कामकाजाची यव था आिण अनौपचा रक रोजगाराची वाढ या सवा मुळे
बेरोजगारी कमी आिण रोजगार उ च ठेव यात मदत होते.
रिशया या म बाजारावर यु ाचा प रणाम
यु ेनबरोबर या यु ामुळे सुमारे २०,००० रिशयन सैिनकांचा मृ यू झाला आहे; याचा
लोकस ं येवर नकारा मक प रणाम होईल कारण रिशयान े कामा या वयातील त ण पु ष
आिण मिहला गमाव या आहेत. संपूण यु ात मोठ्या सं येने सैिनक जखमीही झाले.
िशवाय , रिशयाची लोकस ं या कमी होत आहे, याचा प रणाम भिव यात सुलभ कामगार
श वर होईल. यु ा या प रणामी रिशयावर अनेक िनब ध लादल े गेले, यात तेल आिण munotes.in
Page 82
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
82 वायू या आयातीवर बंदी, ि हसा िनब ध, िनया तीवर बंदी आिण रिशयामधील अ न
साखळीसह अनेक कंप या बंद करणे समािव आहे.
७.५ युनायट ेड टेट्स ऑफ अमे रकेतील म बाजार
युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका हा जगातील सवा त िवकिसत आिण शि शाली
देशांपैक एक हणून ओळखला जातो. हे इतर देशां या अथ यव था , िनण य, सार
मा यम े, सं कृती इ याद वर भाव टाक या या मतेमुळे आहे. MFAANG मेटा (पूव
Facebook हणून ओळखल े जाणार े), Amazon, Apple, Netflix आिण Alphabet
(पूव Google हणून ओळखल े जाणार े) या सवा चे मु यालय युनायटेड टेट्सम य े आहे.
जगभरातील य अमे रकेत थला ंत रत हो याची आका ं ा बाळगतात िकंवा य न
करतात ही व तुि थती अमे रकेचे वेगळेपण दश वते. शा , डॉ टर , अिभय ंते, शा
आिण डॉ टर ेट हे समाजातील सवा त पा य आहेत; भारत आिण इतर देशांतील य
या देशांम ये नोकरी करतात िकंवा नोकरी शोधतात . दरवष युनायटेड टेट्सम य े
नाग रक व आिण नोकरीसाठी अज करणा या कुशल ( हाइट कॉलर ) यवसाय -आधा रत
य ची सं या हे दश वते. युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका ही संधीची भूमी हणून
ओळखली जाते.
७.६ चीनमधील म बाजार
चीनम य े अ पस ं याक -शैलीची राजक य यव था आहे, याचा अथ एक लहान गट
सरकारवर िनयं ण ठेवतो. काही िश णत ा ं या मते, पुढील तीस वषा त चीन 200 दशल
कामगार गमावेल आिण 300 दशल वृ नाग रक िमळव ेल. असेही हटल े जाते क िचनी
कामगार अमे रकन लोकांपे ा तासाला सहा पट कमी संप ी िनमा ण करतात . िचनी
कम चार्यांपैक दोन तृतीयांश पे ा जा त लोकांकडे हाय क ूल िड लोमा नाही आिण
कम चार्यांम ये वेश करणार ्या एक तृतीयांश िचनी त णा ंकडे हाय क ूल िड लोमा नाही.
उपासमार , खराब आरो य सेवा आिण दूषण देखील आहे.
जी २० (इंटर-ग हन म टल फोरम ऑफ २० नेश स) या आकड ेवारीन ुसार,
चीनमधील केवळ ४% कम चारी उ च पा मानल े जातात . केवळ ३६ % कम चा या ंकडे
हाय क ूल िड लोमा िकंवा यापे ा कमी आहे. उव रत ६०% लोकांकडे कमी िकंवा
कोणतीही कौश य े नाहीत आिण यांना " ाथिमक कामगार " हणून वग कृत केले गेले आहे,
यात ामीण भागात ून शहरी भागात सुमारे २०० दशल थला ंत रता ंचा समाव ेश आहे.
चीनमधील पाचपैक चार जम न उ ोगांसाठी, पा कम चार्यांची कमतरता हा िव तार आिण
पधा मकत ेतील सवा त मह वाचा अडथळा आहे. अंदाजान ुसार, सव मा यिमक
यावसाियक शालेय पदवीधरा ंपैक एक तृतीयांश आिण िव ापीठातील सुमारे एक तृतीयांश
पदवीधर पदवी या पिह या वषा त वीकाराह नोकरी शोध यात अ म आहेत.
२००६ म ये घोिषत कर यात आले या "उ च कुशल कामगारा ं या लागवडीवरील
अिधक बळकटीकरणा या य ना ंबाबत सरकारच े मत" नुसार, अ यास म आिण
मू यमापन बळकट करताना दा या ं या िव तृत ेणीला िश ण दे यासाठी ो सािहत
करणे या सम य ेचा सामना कर यास मदत करेल. अिधक कुशल लोकांना कामावर munotes.in
Page 83
भारत , रिशया , अमे रका, चीन, युरोप
यांचा तुलना मक ि कोनात ून अ यास
83 ठेव यासाठी कंप यांना ो साहन , उ च-कुशल कामगारा ंसाठी िविश मोबदला योजना ,
थला ंत रत कामगार आिण यवसाय टाट -अपसाठी वाढीव िश ण आिण थला ंत रत
कामगार आिण यवसाय टाट -अ समधील वाढीव गुंतवणूक या सव गो ी लागू के या
पािहज ेत.
चीनकड े वतःच े िचनी बनावटीच े सॉ टव ेअर आहे, जसे क फेसबुक समतु य आिण
चॅट अॅ स. कामगारा ंचे लगेच प होत नाहीत कारण सारमा यम े आिण सा रत
केलेली मािहती या दो ह वर ल ठेवले जाते. आपण इतर रा ांकडून जे ऐकू शकतो
यापे ा वैयि क कथा मोठ्या माणात वेशयो य नाहीत , कारण अनेक सोशल मीिडया
आउटल ेट्स देशात ितबंिधत िकंवा ितबंिधत आहेत.
चीन सरकारन े उ पादन े ाला ाधा य िदले आहे, तर भारतान े सेवा े ाला
ाधा य िदले आहे. सरकार या धोरणा ंनी आउटप ुट ल य िनि त केले. चीन आप या
नाग रका ंना काम कर यास भाग पाडू शकतो - य िकंवा अ य पण े कठोर उपाया ं ारे -
प रणामी उ पादकता वाढेल.तथािप , स या या सम या , जसे क जानेवारी 2022 पय त
US $ १ .०६ ि िलयनच े कज , भिव यात अथ यव थ ेवर प रणाम करेल. चीनन े ीलंका
सार या देशांना कजा ची परतफ ेड देखील केली आहे, एकूण $२.८ अ ज, आिण
पािक तान या चीन-पािक तान आिथ क कॉ रडॉरम य े मोठ्या माणात गुंतवणूक केली
आहे.
चीनचा इतर देशांशी संबंध असा आहे क तो उ पादना ंचा पुरवठा करतो आिण याची
िवतरण यव था चांगली आहे आिण जर चीनची अथ यव था िबघडली तर याचा प रणाम
संयु रा ांवर, तसेच जगभरातील इतर सव देशांवर होईल.
तुमची गती तपासा
1. चीनम य े कोणता औ ोिगक पाया मोठ्या माणात आहेत.
2. लोकांना अमे रकेत िवशेषत: पा य ना काम करायच े आहे, यामागची कारण
समजाव ून सांगणे.
७.७ युरोिपयन म बाजार
युरोपचे सामा यीकरण करणे कठीण आहे कारण खंडात अनेक देश आहेत.
युरोिपयन युिनयन हा ४४ देशांचा िमळून बनलेला आहे. मु ा असा आहे क यापैक काही
आिथ क र या स म आिण सु ढ आहेत, तर काही अजूनही काही माणात दुल ि त आहेत.
युरोपला रिशयाकड ून मोठ्या माणावर तेल आिण वायू िमळतो ; िनब ध आिण तेल
वेशा या अभावाचा महागाई आिण रोजगार बाजारावर नकारा मक प रणाम होईल.
युरोिपयन युिनयन या िमक बाजारा ंची या या बेरोजगारी या सम य ेसह अनेक
सम या ं ारे केली जाते. काही गती असूनही, समाजातील काही गट, जसे क मिहला ,
त ण आिण वृ कामगार , कामगार दलात कमी- ितिनधी राहतात . नवीन आ हान े आहेत, munotes.in
Page 84
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
84 जसे क कौश या ंमधील अंतर कमी करणे आिण अथ यव थ े या िडिजटायझ ेशनचे फायद े
िमळवण े.
को हीड -१९ साथी या आजारादर यान , युरोिपयन युिनयनचा बेरोजगारीचा दर
६.३ ट या ं या सव कालीन नीचांक पातळीवर होता. यानंतर महामारीचा प रणाम हणून
ते आणखी वाढल े, स ट बर २०२० म ये ते ७.७ ट या ंवर पोहोचल े. ते हापास ून
बेरोजगारी थोडी कमी झाली असली तरी, हे सूिचत करते क युरोिपयन युिनयनच े िमक
बाजार सुधारत आहे. काही यवसाया ंची रचना देखील बदलली आहे, याचा युरोपसाठी
मह वप ूण प रणाम झाला आहे. त ण आिण वृ कामगारा ंम ये उ प न आिण वयाची
तफावत देखील आहे.
मॅिक स े या हण यान ुसार, महामारी या प रणामी पुढील दशकात ४.३ दशल
ाहक सेवा आिण अ न सेवा कम चारी यां या नोक या गमावू शकतात . ही मािहती ा स ,
जम नी आिण पेनसह आठ मुख देशां या तपासणीवर आधा रत आहे. वाहतूक आिण
शेवट या मैला या िवतरणाम य े ७६०,००० नोक या ंची भर घात यान े नोकरी या
नुकसानाची अंशतः भरपाई झाली आहे. मॅिक स े या हण यान ुसार, यवसाय वास पूव -
साथी या तरावर परत येऊ शकणार नाही आिण साथी या रोगान ंतर या कालावधीत
२०% कमी होईल. यावसाियक िवमान वाहतूक, िवमानतळ सेवा आिण हॉटेल आिण खा
सेवा या सवा ना ल णीय नोक या ंचे नुकसान होऊ शकते. दूर थ नोक या ंम ये वाढ
झा याम ुळे साथी या रोगाचा प रणाम हणून अनेक नोक या गे या.
७.८ िविवध देशांतील म बाजाराची तुलना
अ) तुलना करणे कठीण का आहे?
वेगवेग या देशां या बाजारप ेठांची तुलना करणे कठीण आहे कारण येक देशाची
वतःची सं कृती, चालीरीती , परंपरा, राजक य िवचार इ यािद . येक देश प रवत ना या
वेगवेग या ट या ंमधून गेला आहे, जसे क चीन, याला साथी या रोगाचा फटका बसला
होता आिण तो अजूनही या याशी सामना करत आहे, या िठकाणी पे आिण लॉकडाउन
आहेत. दुसरीकड े रिशयान े यु ेन संघषा नंतर अमे रकेसह अनेक देशांकडून िनब ध लादल े
आहेत. लोकस ं या श हा आणखी एक घटक आहे याचा येक देशा या मश वर
भाव पडतो .
ब) हवामान बदल
हवामान बदल आिण पुरेशा संसाधना ंचा अभाव हे सव देशांना भािवत करणार े दोन
सवा त सामा य घटक आहेत. यां या उ च राहणीमानाम ुळे आिण गत तं ान आिण
वाहना ंमुळे, िवकिसत देश मोठ्या माणावर संसाधन े वापरतात . गरीब देश िजवंत
राह यासाठी संसाधन े वापरतात , उपजीिवका करतात , अ न वापरतात आिण इतर श दांत
जग या साठी.तर गरीब देश वत:ला िजवंत ठेव यासाठी , जग यासाठी , अ नाचा वापर
इ याद साठी दुस या श दांत जग यासाठी संसाधना ंचा वापर करतात .
munotes.in
Page 85
भारत , रिशया , अमे रका, चीन, युरोप
यांचा तुलना मक ि कोनात ून अ यास
85 क) कामगार दलात वेशाचे वय
युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका आिण युरोप सार या देशांम ये, एखा ा ौढ य न े
िकंवा १८/१६ वषा पे ा जा त वया या य न े आपल े घर सोडण े आिण काम शोधण े,
वतःच े िश ण , उपजीिवका इ याद ना आधार देणे अपेि त आहे. यामुळे त ण वयात
लोक मश म य े वेश करतात . भारतीय संदभा त, तथािप , पालक यां या मुलांचे
पदवीधर िकंवा पद य ु र पदवीधर होईपय त यां या िश णाच े समथ न करतात . प रणामी ,
ौढांचे िनण य आिण जबाबदा या काहीव ेळा पालका ं या संमतीवर अवल ंबून असतात िकंवा
यां या अधीन असतात . िशवाय , बाजारात वेश कर या या वयात फरक आहे.
ड) मिहला कामगार दलाचा सहभाग
मिहला मश चा सहभाग पु ष मश या सहभागाप े ा कमी आहे. भारतीय
संदभा त हे समजून घे यासाठी , जात, सीमांतीकरण , थान आिण नोकरी या बाजारातील
दश न यासार या अनेक घटका ंचा िवचार केला पािहज े. उदाहरणाथ , शहराबाह ेर चांगली
संधी असली तरी पालक आप या मुल ना ितथे पाठव या स कचरतात . तथािप , पु ष िकंवा
मुलांसाठी असे होणार नाही. एक अ य सामािजक दबाव देखील आहे याचा य ना
दररोज सामना करावा लागतो , जसे क इमारतीत राहणार े शेजारी, काकू आिण काका
यां याकड ून आिण ल नाब ल चौकशी करणे. तु ही िववािहत असाल , तर लोक तुम या
मुलांब ल चौकशी करतील , जसे क "काही चांगली बातमी ?" दुस या श दांत सांगायचे तर,
एखा ाचा यवसाय रोखून धरताना मुले ज माला घाल याचा सामािजक दबाव असतो .
तथािप , आ ही सव कुटुंबांसाठी ही ि थती सामा यीक ृत क शकत नाही, िवशेषत: वंिचत
समुदायांम ये जेथे ि यांना कुटुंबा या उ प नासाठी काम करणे आव यक आहे िकंवा जेथे
पु षांनी ीला सोडल े आहे आिण ती घरासाठी जबाबदार आहे. येथे सांगायचा मु ा असा
आहे क मिहला िमक बाजारप ेठेवर िविवध घटका ंचा भाव पडतो जो सहज िदसून येत
नाही. युनायटेड टेट्स सार या देशात असताना , वांिशक भेदभाव आिण सामािजक
समथ नाचा अभाव यासार या सम या आहेत.
७.९ सारांश
आपण या करणात िमक बाजाराची या या अ यासली , जी पुरवठा (कामा या
शोधात असल े या लोकांची सं या) आिण मागणी (उपल ध नोक या ंची सं या), तसेच
वेतन दर यां या पर परस ंवादाशी संबंिधत आहे. जगातील सवा त त ण लोकस ं या
असल े या भारतासार या अनेक देशांतील कामगार प रि थतीब लही आपण चचा केली.
आपण चीनब ल देखील िशकलो , याचा उ पादन बेस िकंवा पाया मोठा आहे आिण
युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका, जे जगभरातील सव म -पा कामगारा ंना आकिष त
करते.आपण रिशयाब ल देखील िशकलो , जो उ च चलनवाढीचा अनुभव घेत आहे आिण
यु ेन संघषा या प रणामी िनब धांना सामोर े जात आहे, याचा बह धा थािनक नोक या ंवर
प रणाम होईल. आपण या अ यायात इतर देशां या अथ यव था ंची तुलना कर याचा
य न केला, जे तांि क ्या आ हाना मक आहे कारण येक देशाची वतःची नैसिग क
संसाधन े, लोकस ं या ताकद , राजक य िव ास आिण इितहास आहे. तरीही , येक देशात munotes.in
Page 86
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
86 काही समान थीम अि त वात आहेत, जसे क ह रत ऊज चा शोध आिण लोबल वॉिम गचा
प रणाम हणून कमी संसाधन े वापर याचा य न .
तुमची गती तपासा
1. तुम या मते, आ ही भारतीय म बाजारप ेठ कशी सुधा शकतो ?
2. लोबल वािम गचा अथ यव थ ेवर कसा प रणाम होतो यावर चचा करा आिण यावर
तुमचे िवचार िलहा.
७.१०
१. म बाजारा या या य ेची चचा करा.
२. रिशयामधील िमक बाजार प करा.
३. भारतातील कामगार बाजारप ेठ प करा.
४. युनायट ेड टेट्स आिण युरोपमधील कामगार बाजारा ंची चचा करा.
५. चीन या संदभा त िमक बाजारप ेठेची चचा करा.
७.११ संदभ
1 Phillips, P. (2013). Labour Market. In The Canadian Encyc lopedia .
Retrieved from https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/labour -
market
1 https://www.oecd.org/countries/russia/jobs -strategy -RUSSIA -EN.pdf
1 https://www.mygov.in/newindia/wp -
content/uploads/2017/09/newindia301634_1504694260.pdf
1 https://w ww.oecd.org/countries/russia/jobs -strategy -RUSSIA -EN.pdf
1 Gimpelson, V. The labor market in Russia, 2000 –2017. IZA World of
Labor 2019: 466 doi: 10.15185/izawol.466
https://wol.iza.org/articles/the -labor -market -in-russia/long
1 https://now.tufts.edu/artic les/why -united -states -only-superpower
1 https://now.tufts.edu/articles/why -united -states -only-superpower
1 https://www.thehindu.com/news/international/sri -lanka -turns -to-china -
for-further -25billion -assistance/article65245714.ece
1 https://www.businesseurop e.eu/policies/social/labour -markets -and-
social -policy
1 https://www.bruegel.org/2021/09/remote -work -eu-labour -markets -and-
wage -inequality/
munotes.in
Page 87
87 ८
नवीन म सं था, िलंगभाव िविवधता , मानव स ंसाधन
यव थापन
घटक रचना
८.0 उि े
८.१ तावना
८.२ नवीन म सं था
८.३ कामा या िठकाणी िल ंगभाव िविवधता
८.४ मानव स ंसाधन यव थापन
८.४.१ मानव स ंसाधन यव थापनाची काय
८.४.२ मानव स ंसाधन य व थापनाची उि े
८.४.३ मानव स ंसाधन यव थापनाच े व प
८.४.४ मानवी स ंबंध चळवळीचा िक ंवा ि कोनाचा स ंि इितहास
८.४.५ वै ािनक यव थापना ची उ ा ंती
८.४.६ मानव स ंसाधन यव थापनाच े मह व
८.५ सारांश
८.६
८.७ संदभ
८.0 उि े
● नवीन म सं थेचे बदलत े व प समज ून घेणे.
● सं थेत िलंगभाव िवभाजनाची भ ूिमका समज ून घेणे.
● िवकासाम य े मानव स ंसाधन यव थापनाची भ ूिमकेचे मह व जाण ून घेणे.
● मानवी स ंबंधांचे सं था िवकासातील गरज ेचे मू यमापन जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 88
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
88 ८.१ तावना
आप या सवा ना माहीत आह े क , समाज कधीही ि थर नसतो . पूण पणे शेतीपास ून
औ ोिगक पय त सा या त े जिटल समाजातील उ ा ंतीमुळे सव कार या जीवनात बर ेच
बदल झाल े आहेत.उ ोग , सं थांम येही च ंड बदल झाल े आहेत. औ ोिगक ा ंतीनंतर
उ ोगा ं या काय प तीत ही च ंड बदल झाल े आह ेत. या कामा ंसाठी मोठ ्या माणावर
मनु यबळ लागत होत े, ती काम े आता बोटावर मोज याइतपत प ूण केली जात आह ेत.
तं ान आज जगावर रा य करत आह े यात श ंका नाही . आपण "मािहती य ुग" म ये
आहोत , िजथे माणूस मशीन ार े िनयंि त क ेला जातो . या घटक म ये आपण औ ोिगक
समाजात कस े बदल होत आह ेत आिण नवीन काय सं था कशा कार े काय करत े आिण
सतत प रवत न होत आह े ते पाह . कम चा या ं या तस ेच स ं थां या फाय ासाठी
कम चा या ं या मता िवकिसत कर यात मानव स ंसाधन यव थापन कशी मह वाची
भूिमका बजा वते हे देखील जाण ून घेता येईल.
८.२ नवीन म सं था
आज ब याच उ ोग आिण स ं था ेणी म , शारी रक उपि थतीची स , वेतन
िभ नता इ . या ज ु या प ती लाग ू करत आह ेत. तथािप , आज अन ेक य शी स ंबंधांचे
नेटवक असल े या य आिण वय ंरोजगार उ ो जकांचे युग आह े. औ ोिगक ा ंतीमुळे,
समाज श ेती कड ून कारखा या ंकडे वळला . आज या िडिजटलायझ ेशन या य ुगात समाजान े
मािहती त ं ानाकड े वळताना पािहल े आह े. काही क ंप यां या ल ात आल े आह े क
यां या सभोवतालच े जग बदलत आह े आिण िवकिसत हो याचा य न करीत आहे परंतु
काही जण जण ू काही बदलल े नाही अस े कामिगरी करत आह ेत. तथािप , या क ंप या ज ु या
प तीन े काम करत आह ेत या ंनी या ंचे सवा िधक उ पादन म अस े मनु यबळ गमावल े
आहेत आिण याम ुळे नवीन प तीचा अवल ंब केले या क ंप यांकडून या ंना पराभवाचा
सामना करावा लागत आह े. हे सवा य हल ऑफ िफट े ट या डािव न या िस ा ंताशी स ंबंिधत
आहे.
कामा या प रि थतीम य े इतके बदलल े आहे क कामा या िठकाणी य उपि थतीची
आव यकता नाही , काम कर या या प ती कामाच े िनयोजन ह े आज -कालस ंदेश ईम ेल,
टेली ाम , हॉट्सअप ुप इ यादी अन ेक मा यमा ंचा ार े कळिवल े जाऊ शकतात .
ऑनलाइन मोड , िविवध सॉ टव ेअस , अि लक ेश सचा वापर क नऑनलाइन मोड ार े
परदेशात राहणा ाहका ंशी बैठका घ ेता येतात, एका ठरािवक व ेळी हजारो िव ा या साठी
परी ा घ ेत या जाऊ शकतात , यापुढे फायल चा भार ठ ेव याची गरज नाही पर ंतु
कागदप ा ंब लची मािहती उपकरणा ंम ये जतन क ेली जाऊ शकत े. . यामुळे पूव कपाटा ंनी
यापल े या जाग ेची गरज कमी झाली आह े. काया लयात य उपि थत राह याची जागा
घ न काम कर याची प त म य े बदल ून ग ेली आह े. तथािप , घ न काम करता ना,
बह तेक वेळा, कामा या तासा ंची मया दा नसत े. हे कोिवड 19 या महामारी या प रि थतीत
घरातून कामा या प रि थतीत ून प होत े .िजथे जगभरातील कम चारी त ं ानाशी ज ुळवून
घेत होत े आिण कामा या िठकाणी या ं या शारी रक उपि थतीिशवाय या ंची काय करत
रािहले. तथािप , साथी या रोगान ंतर, कम चा या ंना या ं या कामा या िठकाणी munotes.in
Page 89
नवीन काय सं था, िलंगभाव िविवधता ,
मानव स ंसाधन यव थापन
89 शारी रक र या उपि थत राह याची स क ेली जात आह े आिण आता या ंना घ न काम
कर याची परवानगी ायची क कामा या िठकाणी शारी रक र या उपि थत राह याची
स करायची , हा चच चा िवषय आ हे. बह तेक अ ग य स ं थांनी काम कर या या स ंक रत
प तीशी ज ुळवून घेतले आहे िजथे या काय यांना शारी रक उपि थती आव यक नसत े
ते ऑनलाइन प ूण केले जातात .
काम कर याची मता अस ूनही, कामा या िठकाणी मागील िपढ ्यांनी थािपत
केले या िनयमा ंना बा ंधील राह न कम चारी काम करत आह ेत. बह तेक वेळेस, कामा या
िठकाणी सामा य हणज े एखा ा िविश िठकाणी आिण याम य े जा यासाठी काही
तासांचा काळ असतो . पदिनहाय कामा या जबाबदारी पार पाडत असता ंना या याम य े
उ कृ र या काम कर यासाठी क ंप या कम चा या ंना वेतन द ेता भ े देतात. यामुळे यांना
आिथ क ि थरता दान होई तथािप ,कोरोना महामारी चा कालख ंड आजचा स ंपत चालल ेला
आहे. कम चा या ंसंबंधी मालका ंम ये ही उदासीन अस े वातावरण िनमा ण करत आह ेत.
याम ुळे कम चारी ह े असमाधानकारक आिण मालक ह े अ भावी ठरत आह े.
हे ल ात घ ेणे आव यक आह े क 21 या शतकात स ं थांना लविचक , िडजीटल ,
कठोर प र माच े युग, माट वक ची जोड द े याची मागणी करत आह े, याम य े बाजारप ेठेत
िटकून राह यासाठी कौश य े आिण ाना या मािहती सतत अ ावत ठेव याची
आव यकता आह े.
८.३ कामा या िठकाणची िलंगभाव िविवधता
ल िगक िविवधता "िलंगभाव िविवधता " हा श द प ु ष आिण ि या ं या स ंतुलनाचा
संदभ देतो. संगणन, उ पादन , औषध आिण िव ान ह े काही स ु िस उ ोग आह ेत िजथ े
पु ष कम चा या ंना मिहला कम चा या ंपे ा अिधक मह व िदले जाते. पण हे ल ात घ ेणे
मह वाच े आहे क मिहला ंनी कामा या िठकाणी न ेहमीच मह वाची भ ूिमका बजावली आ हे,
जरी या थ ेट कामावर नसतात . म सं थांम ये मिहला कम चा या ंचे कमी ितिनिध व िदले
जाते, याम ुळे वैिव य, सज नशीलता आिण अगदी कमाईचा अभाव िदस ून येतो. या सं था
िलंगभाव िविवधत ेला मह व द ेतात या स ं थांचा आिथ क उलाढाली या इतर सं थां या
पे ा जा त असतात .
िलंगभाव िविवधता असल े या क ंप यांम ये कम चारी काम सोड ून जा याचा माण
कमी असत े याम ुळे सव खच ल णीयरी या कमी होतो . िशवाय , मिहला अिधक
नािव यप ूण आिण चा ंगले मािहतीप ूण िनण य घेतात. कामा या िठकाणी , िलंगभाव िविवधता
हणज े पु ष आिण मिहला ंना समान वेतनावर कामावर घ ेतले जाते, समान रीतीन े भरपाई
िदली जात े आिण गतीसाठी समान स ंधी िदली जात े.
जागितक कम चा या ंपैक स ुमारे 40% मिहला आह ेत, तरीही या ं याकड े 5% व र
यव थापन पद े ही ि या ंकडे असतात . तरीही , एकाच यवसायाम य े काम करणा या ी
आिण प ु ष या ंचे वािष क वेतन ह े सारख े नसत े. सव च मिहला ंना आजही द ेखील एखा ा
िविश े म य े काम करताना िदसतात , कामाचा मो बदला याम य े तफावत इ यादी
बाब चा सामना करावा लागतो . munotes.in
Page 90
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
90 आज बह स ं य उ ोग िल ंगभाव िविवधता ह े संक पना या ं या यवसाया ंम ये
राबव याचा य न करीत आह ेत. ित ा अ याव यक असली तरी , मिहला ितिनिध व
कंपनीला तळाशी अन ेक मह वप ूण फायद े दान करत े. अिधक िल ंग वैिव यप ूण कंप या
यांची काय मता वाढवतात आिण अिधक प ैसे कमाव त आहेत.
कामा या िठकाणी मिहला ंचे यो य ितिनिध व स ंपूण कंपनीवर चा ंगले प रणाम क
शकते. आज, केवळ ी -पु षच नाही तर त ृतीय िल ंगाशी स ंबंिधत असल े यांनाही सामा वून
घेणे आिण या ंना वतःला िस कर याची स ंधी देणे सं थांसाठी िति त झाल े आहे,
याम ुळे संपूण सं थेचा फायदा होतो .
तुमची गती तपासा
1. िलंग िविवधत े या िवश ेष संदभा त नवीन म सं थेची संक पना सांगा.
८.४ मानव स ंसाधन यव थापन (HRM )
मानव स ंसाधन संबंधी काही महान न े यांची िवधान े पुढील माण े आहेत.
"तु ही त ुम या कम चा या ंशी आदर आिण स मानान े वागल े पािहज े कारण जगातील सवा त
वयंचिलत कारखा यात , तु हाला मानवी मनाची श आव यक आह े. यातूनच नावी य
येते. जर त ु हाला उ च ग ुणव ेची मन े तुम यासाठी काय कराव े अशी इ छा अस ेल तर
आपण या ं या आदर आिण स मानाच े र ण क ेले पािहज े.. " - ी. एन. आर. नारायण
मूत , चेअरमन एम े रटस , इ फोिसस िलिमट ेड.
"एक रा हण ून आमची गती िश णातील आम या गतीप े ा वेगवान अस ू शकत नाही .
मानवी मन ह े आपल े मूलभूत साधन आह े.” - जॉन एफ . केनेडी (अमे रकेचे ३५ वे
रा ा य ).
वरील िवधानाव न हे प होत े क , केवळ य िक ंवा सं थे या फाय ासाठीच न ह े
तर स ंपूण रा ा या आिण जागितक अथ यव थ े या फाय ासाठी मानव स ंसाधन
िवकिसत करण े अप रहाय आहे. हणुन आज मानव स ंसाधन संबंध, अथ आिण या या
यां यावर अ यास वाढत चालला आह े. मानवी स ंबंध सव सामािजक शा ा ंम ये
आढळतात . मानवी जीवन मानवी स ंबंधांवर अवल ंबून असत े. दुस या श दा ंत, मानवी
संबंधांिशवाय जगात काहीही श य नाही . समाजा या स ु वातीपास ून मानवी नात ेसंबंध
ज माला य ेतात. संबंध साध े आिण ग ुंतागुंतीचे असतात . मानवी द ैनंिदन जीवनातील
ि यांमुळे मानवी स ंबंध बदलतात . उदाहरणाथ , सा या क ृषी समाजात आिण जिटल
औ ोिगक समाजात मानवी स ंबंध वेगळे असतात . याच माण े ामीण समाज आिण शहरी
समाजात मानवी स ंबंध वेगळे असतात . आज िविवध े ातील आिण स ं थांमधील मानवी
संबंध जाण ून घे यात रस आह े. कौटुंिबक स ंबंध हे शाळा -कॉलेजमधील नात ेसंबंधांपे ा
वेगळे असतात . मानवी स ंबंध अनौपचा रक आिण औपचा रक असतात . मानवी स ंबंध
प रि थती आिण मानवी क ृत वर अवल ंबून असतात िजथ े लोक िविव ध सं थांम ये गुंतलेले
असतात . सव सं थांम ये मानवी स ंबंध मह वप ूण भूिमका बजावतात . munotes.in
Page 91
नवीन काय सं था, िलंगभाव िविवधता ,
मानव स ंसाधन यव थापन
91 मानव स ंसाधन यव थापन हा क ंपनी िक ंवा सं थेत लोका ंचे यव थापन कर याचा
एक रणनीितक ीकोन आह े यायोग े ते कंपनीला पध म ये िटकून ठेव यास मदत
करतात . कंपनी या धोरणा मक उि ा ं या सहा यभ ूत क नकम चा या ंची काय मता
वाढवण े हे याच े येय आह े. मानव स ंसाधन यव थापन (HRM ) ही कंप यांम ये िनयु ,
िश ण , नुकसान भरपाई आिण धोरण े ठरव याची ि या आह े, तसेच या ं यासाठी धोरण े
िनि त करण े तसेचकम चारी काम सोड ून जाणार नाही यासाठी य ु या िवकिसत करण े.
HRM ची मागील दोन दशका ंम ये ल णीयरी या िवकास झाली आह े, याम ुळे आज या
कॉप र ेशन, कंप या आिण यावसाियक स ं थांम ये ती अिधक मह वाची भ ूिमका बजाव ू
शकते. HRM म ये वेतन अदा करण े, कम चा या ंना ो सा हन द ेणे, यवसाय सहलीच े
आयोजन करण े आिण द ुस या श दात , सं थे या यशासाठी मह वा या धोरणा मक
ि थतीपे ा शासक य कत य यावर अिधक भर असतो
माणूस हा सामािजक ाणी आह े. तो एकटा राह शकत नाही . एखादी स ं था छोटी असो
वा मोठी , औपचा रक असो वा अनौपचा रक , कुटुंब असो , बँक असो , उ ोग असो , लोकांची
बनलेली असत े. लोक ह े मानव स ंसाधन आह ेत आिण त े वा तिवक साम य आहेत. मानव
संसाधन उ पादनाचा सवा त मह वाचा घटक आह े. मानव स ंसाधन िशवाय कोणतीही स ं था
काय करत नाही . मनु य िशवाय कोणत ेही तं ान वतः चालत नाही . मानवी स ंसाधना ंचा
अ यास हा मानवी स ंबंधां या अ यासािशवाय द ुसरे काहीही नाही . मानवी स ंसाधना ंम ये
ान, कौश य , सज नशील मता , ितभा आिण अन ुभव या ंचा समाव ेश होतो . िश ण ,
िश ण आिण अन ुभवा या मदतीन े पुढील मानवी स ंबंध सुधा रत आिण थािपत क ेले
जातात . मनु य श ै िणक पा ता , अनुभव आिण मता ंम ये िभ न असतात . ते
आवडीिनवडी , ितभा आिण कौश या ंम ये िभ न आह ेत. ाणी सा ा यात माण ूस हा एक
अ ुत ाणी आह े. तो ह शार आह े, बुि म ा आिण स दया चा साठा आह े. माणूस हा
जगाती ल महान कलाकार आह े. हणून ीक नाटककार सोफो लीसच े श द बरोबर आह ेत
"चम कार आ य हणज े मनु य.. या याकड े िवचार कर याची , िवकिसत कर याची ,
िनमा ण कर याची , शोध याची , अनुभव याची , ेम कर याची , आदर कर याची , न
कर याची अमया द मता आह े”. दुस या श दा ंत, मानवी स ंबंध जीवना या य ेक े ात
मह वप ूण भूिमका बजावतात . अशा कार े, मानवी स ंबंध हणज े, स यत े या िवकासासाठी
ी-पु षांचा स ंयु य न . मानवी स ंबंध हे िवल ण आिण मनोर ंजक आह ेत. ते मानवी
इितहासाइतक ेच जुने आहेत. मानवी इित हासा या स ु वातीपास ूनच प ु षांनी मानवी आिण
सामािजक स ंबंधा या मदतीन े समाज थापन क ेला.
हे संबंध जैिवक, सामािजक , सां कृितक, आिथ क आिण राजक य आह ेत. एक राहण े
आिण एक काम करण े हा मानवी नात ेसंबंधांचा पाया आह े. मानवी स ंबंध कुटुंबात,
शाळांम ये आढळ तात. शेजारी, िम , समवय क गट , रा े आिण रा ा ंमधील मानवी
संबंध मह वाच े आहेत, मग त े सहकारी , पर परिवरोधी आिण आ मसात करणार े असोत .
माणूस हा सामािजक माण ूस आह े आिण आिथ क माण ूसही आह े. याला आपल े समाधान
कर यासाठी प ैशाची गरज आह े.. तो एक जिटल य आ हे. तो मानवतावादी आह े. हा
मानवी घटक या या स ं था, सहकारी , पय वे क या ं याशी असल े या स ंबंधांना आिथ क
र या जोडल ेलाअसतो . यापारी स ं था, कारखाना , उ ोग ह े केवळ मानवी स ंबंधांवर
अवल ंबून असतात . कोणतीही स ं था रोबोट ्स आिण मशीनवर चालत नाही . यामुळे मानवी munotes.in
Page 92
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
92 संबंधांचा समाजशा ीय अ यास ाथिमक आह े आिण इतर प ैलू दु यम आह ेत. कोण याही
कंपनीची गती मानवी स ंबंधां या सम ृ तेवर अवल ंबून असत े. यासाठी मानवी
संबंधांिशवाय कोण याही स ं थेचा अ यास क कोणीही शकत नाही . मानवी स ंसाधन
यव थापनाच े मु य उि वैयि क आिण स ं था मक उि े एकि त करण े आहे. जे हा
मानव स ंसाधन काय म यश वी होतात , ते हा त ेथे अपघात , अनुपि थती , कम चा या ंची
काम सोड ून जा याची ि थती कमी होत े आिण याच व ेळी मनोबल ग ुणव ा आिण
उ पादकता वाढवतात . कमीत कमी , अशा काय मांमुळे गैरवत न जस े क तोडफोड ,
मंदगती काम , बेिश ती , संप, अंमली पदाथा चा वापर आिण नोकरीवर म पान इ याद ना
ितबंध केला जातो अस े िदसून आल े आहे क सव िनण य संघटना मक उ पादकता आिण
नफा या ं या िहतासाठी घ ेतले जात नाहीत . . काहीव ेळा कम चा या ंना पसंती िदली जात े
आिण िनय ु केलेले यावसाियक यव थापक सामािजक जबाबदारीम य े अिधक वार य
दाखवतात .
तुमची गती तपासा
1. मानव स ंसाधन यव थापना च अथ िलहा.
८.४.१ मानव स ंसाधन यव थापनाची काय (Functions of HRM )
मानव स ंसाधन यव थापनात अिध हण स मािव आह े याम य े भरती , िनवड ,
िनयु ि या ंचा समाव ेश असतो या स ं थेची उि े पूण कर यासाठी मन ु यबळ
िनवड यासाठी आिण वापर यासाठी आव यक असतात . HRM चे आणखी एक मह वाच े
काय हणज े वेळोवेळी यो य िश ण द ेऊन मानव स ंसाधनची कौश य े सुधारणे, यांना
यां या क रअर या वाढीसाठी पािठ ंबा देणे जेणेक न त े जागितक बाजारप ेठेत स म
राहतील आिण या ार े सं था मक उि े पूण होतील . HRM मेहनती कम चा या ंची मता
ओळखत े आिण या ंना ो साहन , पदो नती आिण भ े देऊन या ंना बळकट कर याच े
काम करत े. ेरक वातावरण िनमा ण क न , कम चा या ं या आरामदायी काय जीवना
बरोबरच या ं या मत ेचा पुरेपूर वापर कर यास द ेखील मदत करत े. िविवध स ुिवधा प ुरवणे,
िवशेषत: आरो याशी स ंबंिधत स ुिवधा, कामा या िठकाणी स ुरि तता , तणावम ु आिण
पधा मक वाताव रण हे सं थेचे मानव स ंसाधन िवकिसत कर यासाठी आव यक असल ेले
काही घटक आह ेत. मानवा ंसोबत काम करताना िनि तपण े काही िववाद आिण त ार चा
समाव ेश होतो . जागितक वातावरणात पधा वाढ यान े, वाढता ताणतणाव याम ुळे कम चारी
आिण मालक या ं यात अन ेक वाद आह ेत. िविवध त ं ां ारे या त ारी आिण िववादा ंचे
यव थापन कर यात मानव स ंसाधन यव थापन मह वाची भ ूिमका बजावत े जेणेक न
सं थेचे एकूण काय अबािधत राहत े.
८.४.२ मानव स ंसाधन यव थापनाची उि े (Objects of HRM )
मानवी स ंबंध ही एक समाजशा ीय घटना आह े. यामुळे कम चारी आिण मालक या ंचे
मनोबल आिण नोकरीतील समाधान स ुधार यास मदत करत े. हे सं थेशी स ंबंिधत
असल े या सव सद या ंमधील स ंबंध ि थर ठ ेव यास मदत करत े. मानवी स ंबंधांची उि े हे
ि माग स ं ेषण तािपत करण ेआिण िनण य ि य ेत कम चा या ं या सहभाग वाढिव यास munotes.in
Page 93
नवीन काय सं था, िलंगभाव िविवधता ,
मानव स ंसाधन यव थापन
93 ेरणा द ेणे.या मा यमात ून रोजगार आिण कामाची प रि थती कमी व ैयि त क राह यास
मदत होत े. कोसन या मत े, मानवी स ंबंधांचा म ु य उ ेश मालक आिण कम चारी
यां यातील तणाव , गैरसमज कमी करण े आह े. हे काय मतेत वाढ कर यास आिण
कामा या वातावरणाती ल अशा ंतता कमी कर यास मदत करत े. कोसनया ंनी कंपनी या
सुधारणेसाठी आिण सम ृ ीसाठी स ं थेम ये सहभागी असल े या कम चा या ंमधील मानवी
वत नाची समज असली पािहज े असे सुचवले आहे. मानवी वत न संदभा त कोशन खालील
मु े सुचवतात .
1) यव थापकाला याची वतःची वृ ी आिण वागण ूक दैनंिदन यवहारात कशी भ ूिमका
बजावत े याची चा ंगली जाणीव हो यासाठी मदत करा .
२) माणसा ंना इतर लोका ं ती ती स ंवेदनशीलता िवकिसत कर यास मदत करा .
3) या स ं थेचा तो एक भाग आह े िकंवा बनणार आह े या स ं थे या गरजा आिण उि ा ंशी
या या वतः या आवडी आिण मता ंचा ताळम ेळ घाल या या सम या ंब ल याला
सुधा रत समज िवकिसत कर यास मदत करा .
4) याला सम या ंचा अंदाज आिण ितब ंध कर यास स म करा .
5) याला मानिसक दबाव वाढवणार े ,काही अित र मानिसक सामान बाज ूला टाक यास
मदत करा .
ोफेसर मॉ रस राफ ेल कोह ेन मानिसक सामानाब ल हणतात क "त व ाना या
खडकाळ आिण धोकादायक या ंवर मला कोणताही शाही माग सापडला नाही ; मा या
िव ा या ना असा र ता दाखव यासाठी एक िश क हण ून मा या काया चा एक भाग
असावा अशी मी क पना क ेली न हती " मी या ंना फ ह े पटव ून देतो क या ंनी
वतःसाठी िवकास करत असताना क ुठे चढाव े िकंवा िचखलात ब ुडले पािहज े. मी
यांना फ नकारा मक क पना आिण अडथळ े दूर क न या ंचा माग सुकर कर यास
मदत करीन . बांधकामाप ूव सव कचरा काढ ून टाक यास मी या ंना पटव ून देईन.
मानवी स ंबंधांचा आह ेत हा िविवध घातक त ं ा या मा यमात ून लोका ं या मनावर
भु व घासण े िकंवा यि म व िवकासात ार े लोका ंना भ ु व करण े हा नस ून तर
सं थेतील इतर लोका ंसोबत अिधक भावीपण े काम कर यात या ंना मदत करण े.
मानवी स ंबंधांची उि े दोन कार े िनधा रत क ेली जातात . एक हणज े सं थे या
भ यासाठी आिण द ुसरे हणज े कम चा या ं या भ यासाठी . सं था मक उि या या
वाढीम य े आिण िवकासाम य े वार य आह े. नोकरीतील समाधान , ओळख आिण
पदो नती ह े कम चारी या ंचे येय आह े.
तुमची गती तपासा
1. मानव स ंसाधन यव थापना चे उि े आिण काय सांगा.
munotes.in
Page 94
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
94 ८.४.३ मानव स ंसाधन यव थापनाच े व प (Nature of HRM)
धोरणा मक योजना तयार करण े, आयोजन करण े, नेतृ व करण े आिण िद दश न करण े
यासारखी काय सव मानवी संसाधन यव थापन करत असतात .
● मानव स ंसाधन स ंपादन, वाढ, शासन आिण यव थापन ह े सव या ि य ेचा
भाग आह ेत.
● हे वैयि क , सं था मक आिण सामािजक उि े सा य कर यात मदत करत े.
● HRM हे एक यापक िश तब े आह े. याम य े यव थापन मानसशा ,
सं ेषण, अथ शा आिण समाजशा यासार या सव िवषया ंचा समाव ेश आह े.
● यात सा ंिघक काय आिण सा ंिघक भावना या ंचा समाव ेश होतो .
मानवी स ंसाधन यव थापनाची या ी ब ॅनरखाली य ेणा या सव काया चा स ंदभ
खालील माण े उप मा या मा यमात ून प करता य ेईल.
अ) मानवी स ंसाधना ंसाठी िनयोजन : - मानवी स ंसाधन िनयोजन ही ि या आह े
या ार े एखा ा क ंपनीम य े कामगारा ंची स ं या अित र आह े क कमी आह े क
कामगारा ंची तूट आह े याबाबत िवचार िनि त क न ती सोडवायची कस े यावर काम करत े
ब) काय िव ेषण आराखडा : – काय िव ेषण आराखडा हा मानवी स ंसाधन
यव थापनाचा आणखी एक मह वाचा प ैलू आह े. काय िव ेषण आराखड ्या या
मा यमात ून सं थेम ये उपल ध असणार े थान व पद याचा सिव तर पण े मािहतीच े
अवलोकन क ेले जाते व या आधार े कंपनी म य े असणा या र जागा ं या बाबत भरतीची
जािहरात तयार क ेली जात े.
क) भरती आिण िनयु : – कंपनी काय संशोधनात ून गोळा क ेले या मािहती या आधार े
जािहराती तयार करत े आिण वत मानप ा ंम ये कािशत करत े. जािहरात कािशत
झा यान ंतर, मोठ्या स ं येने अज ा होतात , मुलाखती घ ेत या जातात आिण यो य
कम चा या ंची िनवड क ेली जात े, हणून भरती आिण िनवड ह े मानवी स ंसाधन
यव थापनाच े चे मह वप ूण पैलू आहेत.
ड) काय ओळख : कम चारी िनवड यान ंतर, काय ओळख काय म आयोिजत क ेला जातो .
कम चा या ंना कंपनी या इितहासाची मािहती िदली जात े. यांना कंपनीची स ं कृती, मू ये
आिण काय नीितम ेब ल मािहती िदली जात े, तसेच इतर कम चा या ंची ओळख क न
िदली जात े.
इ) िश ण आिण िवकास : येक कम चारी िश ण काय मात भाग घ ेतो याम ुळे
याला नोकरीवर अिधक चा ंगली कामिगरी करता य ेते. मोठ्या माणात अन ुभव असल े या
िव मान कम चा या ंना देखील िश ण काय मा ार े अ यावत मािहतीच े ान िदल े जाते.
र ेशर िश ण यालाच हणतात . कॉप र ेशन िश ण आिण िवकासासाठी मह वप ूण
र कम ग ुंतवते. munotes.in
Page 95
नवीन काय सं था, िलंगभाव िविवधता ,
मानव स ंसाधन यव थापन
95 फ) कामिगरीच े मू यमापन : – कामिगरीच े मू यमापन काय मू यमापन हण ून िस आह े.
य न े सुमारे एक वष काम क े यानंतर, एचआर िवभाग कामिगरीच े मू यांकन करत े,
या या आधारावर भिव यातील सव पदो नती , ो साहन े आिण पगारवाढ ठरवली जात े.
ग) भरपाई आिण मोबदला िनयोजन : - भरपाई आिण इतर भ े िनयंि त करणार े िविवध
िनयम आह ेत. वेतन आिण न ुकसान भरपाई िनयो जनासाठी मानव स ंसाधन िवभाग
जबाबदार आह े.
ह) ेरणा, क याण , आरो य आिण स ुर ा: कंपनीचे कम चारी वग िटकव ून ठेव यासाठी
ेरणा मह वाची . मानव स ंसाधन िवभागाच े काम िविवध ेरक त ं ांचा शोध घ ेणे आह े.
यािशवाय , कम चा या ं या फाय ासाठी िविश आरो य आिण स ुरि तता कायद े पाळल े
जातात .
ज) कामगारा ंमधील स ंबंध: – युिनयन सद या ंसोबत सहकाय पूण संबंध राखण े ही HRM
ची आणखी एक मह वाची बाब आह े. यामुळे महाम ंडळाला स ंप ,टाळेबंदी टाळ यात आिण
सुरळीत कामकाज स ुिनि त कर यात मदत होत े. जागितक बाजारप ेठेत िटक ून
राह यासाठी ित प या शी सु ढ आिण राजन ैितक स ंबंध राखण े देखील मह वाच े आहे.
तुमची गती तपासा
1. मानव स ंसाधन यव थापना ची या ी िलहा.
८.४.४ मानवी स ंबंध चळवळीचा िक ंवा ि कोनाचा स ंि इितहास
मानवी स ंबंध चळवळ 1940 या दशकात लोकि य झाली आिण स ु वाती या काळात
जे हा कामगारा ं या गरजा ंकडे जा त ल िदल े जाऊ लागल े ते हा एक ूण उ पादकत ेम ये
मानवाच े मह व ल ात आल े. हा ीकोन टेलो रयन "वै ािनक यव थापन ीकोन "
पासून एक मह वप ूण िवचारा ंनी चाल ू झाला . ेड रक ड य ू. टेलर (१८५६ -१ ९१ ५ ) या
औ ोिगक अिभय ं याने "वै ािनक यव थापन " ची क पना मा ंडली. मालक आिण कामगार
यां यातील व ैमन य द ूर करण े हा याचा म ु य उ ेश होता . "वै ािनक यव थापन "
ि कोनान े यव थापनाला "काय यव थापन त ं , सं था आिण प ती आिण अस बली
लाइन उ पादन " िदले आहे. टेलर थम एक िशकाऊ होता , आिण न ंतर कामगार आला
तसेच तो, कंपनीतील टोळीचा बॉस , आिण स ं याकाळ या अिभया ंि क महािव ालयात
सामील झाला , अिभया ंि क ची पदवी िमळवली आिण म ु य अिभय ंता झाला . ये या काही
वषा त, टेलर या क पना ंना मा यता िमळाली आिण ' ुमन इ ंिजनीअ र ंग' नावाची व ेगळी
िव ाशाखा िवकिसत झाली . मानवी अिभया ंि क हणज े कामावरील लोका ंचा आिण
कामा या प त चा अ यास ; यात उपकरणा ंचे िडझाइन , कामा या प ती , कामाच े तास
आिण कामा या पया वरणीय प रि थतीचा अ यास समािव आह े. याचा उ ेश उ पादकता
आिण काय समाधान स ुधारणे हा आह े" वै ािनक यव थापनाच े सं थापक एफ ड य ू
टेलर या ंचे मत होत े क प ु ष, साधन े िकंवा काय पािह यास उ पादन मता वाढवण े श य
होते. कालांतराने यांना हे देखील ल ात आल े क गती अ यास , नोक या ं या जलद
कामिगरी या बाज ूने कामगारा या शारी रक हालचाली कमी क े या जाऊ शकतात . यामुळे
कामगारा ंवर कमी शारी रक भार द ेखील होऊ शकतो . F.W. Taylor आिण या या munotes.in
Page 96
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
96 सहयोग नी व ै ािनक अ यासा ार े थािपत क ेलेले चांगले प रभािषत कायद े, िनयम आिण
त वे िवकिसत क ेली. टेलर या या िस ा ंताला ट ेलो रझम अस े हणतात . कामगारा ं या
चऴवऴी वर िनय ं ण ठ ेव यास बराच व ेळ आिण म वाचवता य ेते आिण याम ुळे
कामगारा ंचा थकवा कमी होतो . यामुळे याच व ेळेत अिधक उ पादनही होऊ शकत े यावर
यांचा ठाम िव ास होता . यांनी उ पादनाची िविवध िनय ं णे, वेळ अ यास प ती ,
उ पादनाची गती िनय ं णे, वेळ अ यास प ती , िवभागणी आिण जबाबदारी याबाबत
या या स ुचिवली . उ पादकता वाढव यासाठी मता , िनयोजन , त े, सं था मक योजना .
कामा या िठकाणी काश आिण ख ेळती हवा या बाब म य े सुधारणा कर याची स ूचनाही
यांनी केली. कामाची प रि थती स ुधार यास कामगार अिधक चा ंगले काम क शकतात .
यांनी अस ेही सुचवले क कामगारा ंना अिधक प ैसे ो साहन द ेऊन या ंची कामाची आवड
वाढवता य ेईल आिण या ं या य ेयावर ल क ि त करता य ेईल. वै ािनक यव थापनाचा
ि कोन ख ूप यश वी झाला आिण न ंतर या काळात यव थापनान े हा ि कोन
वीकारला आिण या ंचे उ पादन वाढल े. पण स ंपूण ीकोन 'तं ानािभम ुख' होता,
मनु यिभम ुख न हता . उ पादन वाढव यासाठी यव थापना या इ छ ेनुसार फ ेरफार करता
येऊ शकणा या मशीनच े भाग िक ंवा उपकर णे हण ून कामगारा ंकडे पािहल े जात अस े.
कामगारा ंना या ं या वतः या इ छा , भावना , मह वाका ं ा आिण भावना ंसह माण ूस हण ून
वागवल े गेले नाही . यानंतर प ुढे कामाची िवभागणी क न य ेक य स एकच छोट ेसे
काम द े यात आल े, कामावर मानवा प े ा मशीन आिण य ं य ांचा वर जा त भर द े यात
आला याम ुळे शेवटी अशी प रि थती िनमा ण झाली काही व ेळा अिल ता , िनराशा , संघषा ची
ल ण े िदसून आली . हा ीकोन क ेवळ स ं थे या आिथ क पैलूंकडे पाहत होता मानवी
पैलूंकडे नाही आिण कामा या वातावरणात कामगारा ंचे असणार े काय प रि थ तीतील
सहसंबंधकडे देखील ल िदल े नाही.
1920 पय त, कामगारा ंची ितमा मोठ ्या माणात बदलली होती याम य े असे मानल े
जाते क सव कामगार जिटल , अि तीय आिण ल णीय व ैयि क कौश य े, मता असल ेले
आहेत.हे कामगार िशि त क ेले जाऊ शकतात . सव सं थांम ये मनु य हा मह वाचा आह े
आिण मानवी पशा ने इतर सव यं े आिण सािह य या ंना जीवन ा होत े यामुळे मानवी
संबंध मह वाच े आहेत. मानवी स ंबंध िस ा ंत, जो ए टन म ेयो, काल रॉजस , कट लेिवन,
डॅिनयल ब ेल आिण सी . राइट िम स , चे टर आय बना ड य ां या स ंशोधनात ून िवकिसत
झाला होता ,हा िस ा ंत कामा या आसपास या सामािजक वातावरणावर ल क ि त क ेले.
हाव ड िव ापीठातील स ंशोधन िव ाना ं या गटाला व े टन इलेि क या िशकागो
हॉथॉन लांटम य े अ यास कर यासाठी आम ंि त क ेले ते हा मानवी स ंबंध काय म स ु
झाला. या संशोधना ंनी उ पादकता आिण शारी रक काय प रि थती या ं यातील स ंबंधाचा
पाया घातला . ए टन म ेयो या ंनी यव थापन आिण कामगार या दोघा ं या गरजा समज ून
घे या या मह वावर भर िदला . यांना "मानव स ंबंध शाखा " याचे सं थापक मानल े जाते.
"कम चारी सम ुपदेशन" हे हॉथॉन योगा ंनंतर िवकिसत झाल े या सवा त मह वाच े तं ांपैक
एक आह े. दळणवळणा या सम या , गैर-आिथ क ो साहन , सहभाग , काय रत गटा ंची
एकसंधता इ याद ना यव थापना सोबत अिधक मह व िमळ ू लागल े. munotes.in
Page 97
नवीन काय सं था, िलंगभाव िविवधता ,
मानव स ंसाधन यव थापन
97 1930 या दशकात महाम ंदी या स ु वाती या काळात मानवी स ंबंधांमधील वार य
कमी झाल े होते. ि तीय िव य ु ातील औ ोिगक िव तार आिण य ु ानंतर या सम ृ
कालावधीन े उ पादकता आिण कामगारा ंचे समाधान या ं यातील स ंबंधांची सखोल समज ून
घे यास उ ेजन िदल े आिण ो सािहत क ेले. ड लस मॅक ेगर या ंनी या ंचा X आिण Y चा
िस ांत मांडला आिण काय णालीतील मानवी वत णुक शी स ंबंिधत िति या ंचे प ीकरण
िदले.
ा. अ ाहम मा लो या ंनी 'मानवी गरजा ं या ेणीब त े' या गरज ेवर भर िदला .
आजपय त मानवी स ंबंधां या इितहासात ह े िस ांत मह वाच े मानल े जातात . 20 या
शतका या अख ेरीस, समाजशा ीय आिण मानसशा ीय स ंशोधनाम ुळे, सव सं थांनी
मानवी स ंबंधांना मह व िदल े. मालक , कंपनी स ंचालक , यव थापक , कामगार आिण
कामगार स ंघटना ंसाठी मानवी स ंबंधांनी मह वप ूण भूिमका बजावली . सव सं थांम ये
यं ांऐवजी मानवी अि त व हा अितशय मह वाचा प ैलू बनला आह े.
तुमची गती तपासा
1. मानवी स ंबंध चळवळी चा संि इितहास िलहा.
८.४.५ वै ािनक यव थापना ची उ ा ंती
वै ािनक यव थापन ह े औ ोिगक आिण कम चारी यव थापना ंम ये 20 शतकातील
सवा त मोठ े योगदान आह े. चाण य ह े मौय सा ा यातील महान यव थापक होत े.
क य ूिशयस हा िचनी िव ान राजक य , सामािजक आिण सा ं कृितक बाबतीत महान
यव थापक होता . औ ोिगक ा ंतीनंतर युरोपम य े िव ानाच े यव थापन व ै ािनक ्या
िवकिसत होऊ ला गले. यासाठी स ंपूण योगदान डॉ . एफ.ड य ू .टेलर या अम े रकन
िव ानान े 'ि ि सप स ऑफ साय ंिटिफक म ॅनेजम ट' हे पु तक िलिहल े. यामुळे यांना
वै ािनक यव थापनाच े जनक मानल े जाते.
वै ािनक यव थापन हणज े उ ोग , यावसाियक स ं था आिण स ं थांचे वै ािनक
यव थापन द ुसरे काही ही नाही . ेड रक िव सलो या ं या माग दश नात यव थापन
वै ािनक एफ .ड य ू. टेलर या ंनी य ुनायटेड ट ेट ऑफ अम े रका य ेथून आप या
कारिकद ला स ु वात क ेली. एका छोट ्या कारखा यात िशकाऊ हण ून अगोदर काम क ेले.
यामुळे 3 वषा नंतर या ंना काय कता हण ून बढती िमळाली आिण आणखी 2 वषा नी
याला ग ँग बॉस हण ून बढती िमळाली . 4 वषा नंतर या ंना पु हा म ु य अिभय ंता हण ून
बढती िमळाली . यांनी स ं याकाळ या महािव ालयात व ेश घ ेतला आिण
अिभया ंि क म य े पद य ु र पदवी ा केली. यांनी बेथलेहेम टील क ंपनीत म ु य
अिभय ंता हण ून काम क ेले. 1901 म ये यांनी राजीनामा िदला . यानंतर या ंनी आपल े
उव रत आय ु य यव थापनाची त ं े आिण स ंक पना िवकिसत कर यात ग ेले यां या
कारिकद त या ंना समजल े क कामगार या ं या मत ेचा श य ितत या चा ंग या कार े
वापर करत नाहीत . कामगार मत ेचा कमी वापर होत आह े. यांना अस े वाटल े क काय म
मानका ंचा अभाव , जबाबदारीच े िवभाजन आिण कामगारा ंची िनय ु िनयोजनाचा अभाव
अभाव आह े. यांनी स ुचवले क व ै ािनक यव थापनान े कामगार आिण यव था पन munotes.in
Page 98
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
98 यां यातील सम या सोडवता य ेतात आिण उ पादकता वाढ यास मदत होत े. टेलरने
काय म आिण व ै ािनक यव थापना या िवकासासाठी खालील क पना स ुचव या
आहेत.
1) वै ािनक यव थापना वर आधा रत प ु तके: एफ.ड य ू .टेलर या ंनी िविवध ल ेख
आिण प ु तके कािश त केली. यां या ल ेखनाम ुळे युरोिपयन ,अमे रकन क ंप या आिण
साव जिनक स ं थांना कामगारा ंची काय मता आिण मता स ुधार यासाठी व ै ािनक
यव थापनाचा वापर कर यास मदत झाली . यांनी िलिहल े क , कोण याही द ेशाची
अथ यव था कामातील अकाय मतेमुळे त अस ते, याचा उ पादनावर प रणाम होतो .
2) वै ािनक यव थापनाच े त व ान : टेलरने सांिगतल े क यव थापन ह े खरे शा आह े
आिण यव थापनाची त व े सव मानवी ि याना लाग ू आहेत.
3) वै ािनक यव थापनाची त व े : ती खालील माण े आ ह ेत. a) कामाचा अ ंदाज b)
ायोिगक अ यास c) चांग या कामाची प रि थती d) काय योजना e) मानक करण f)
काया मक स ं था g) वै ािनक िनवड आिण िश ण h) ो साहन , वेतन इ याद च े त व i)
भावी ल ेखापरी ण णाली j) मानिसक ा ंती त व े
4) मानिसक ा ंती: टेलरने कामगारा ं या मानिसक ि थतीचा बराच अ यास क ेला.
यव थापक आिण कामगार या ं यातील िवचार आिण स ंबंध सकारा मक रीतीन े बदलल े
पािहज ेत, असा स ला या ंनी िदला . कोण याही स ं थे या यशासाठी यव थापक आिण
कम चारी या ं यातील पर पर सहकाय आिण िव ास या ंनी सुचवला .
5) वै ािनक यव थापनाची उि े: टेलरने वै ािनक यव थापनाची म ु य उि े
उ पादकता वाढवण े आिण ग रबी द ूर करण े हे सुचवले. कामगारा ंना या ं या मत ेनुसार
काम िदल े पािहज े. काय म कामगारा ंना जा त व ेतन िदल े पािहज े. कामा या िठकाणी
चांग या प तीची काय प रि थती असण े आव यक आह े.
6) यव थापका या जबाबदा या : यव थापका ंनी वै ािनक त ं ांचा अवल ंब केला पािहज े;
पारंपा रक त ं बदल याची गरज आह े. यव थापका ंनी कामगारा ंना पूण सहकाय केले
पािहज े. सव तरावरील कामगारा ंम ये काम आिण जबाबदा या ंची प िवभागणी असण े
आव यक आह े.
7) काया मक स ं था णाली : टेलरने यव थापना या यशासाठी काया मक स ं था
णाली सादर क ेली. यासाठी िवश ेषीकरण आिण म िवभागणीची त व े वीकारली
पािहज ेत.
8) उ म दजा या साम ी वापर: उ पादनासाठी दज दार सािह य वापरण े आव यक आह े.
सव म साम ी सव म उ पादन े उयोगात आणत े.
9) िभ न व ेतन णाली : कामगारा ंना या ं या कामान ुसार व ेतन िदल े पािहज े. जे कामगार
आपल े काम व ेळेत पूण करतात या ंना जा त मज ुरी आिण कामाकड े दुल असणार े,
आळशी आिण अकाय मांना कामगारा ंना कमी व ेतन िदल े पािहज े. शेवटी, एफड य ू munotes.in
Page 99
नवीन काय सं था, िलंगभाव िविवधता ,
मानव स ंसाधन यव थापन
99 टेलरने औ ोिगक आिण व ैयि क यव थापन आिण मानवी स ंबंधां या िवकास , सुधारणा
आिण वाढीसाठी व ै ािनक यव थापन सादर क ेले.
तुमची गती तपासा
1. एफ.ड य ू. टेलरने वै ािनक यव थापना या कोण या क पना सुचव या आहेत?
८.४.६ मानव स ंसाधन यव थापनाच े मह व
मानव स ंसाधन यव थापनाच े उि नोक या िनमा ण करण े आिण कम चा या ंशी
(कम चारी) काया संबंधी सव लेखाजोखा करण े हे आहे. एखादा स ं थेत यो य पदा ंची िनिम ती
कर यासाठी मानवी स ंसाधन यव था पन आव यक आह े . यो य पदासाठी यो य य ची
नेमणूक करण े, कामावरती ज ू असल े या कम चा या ंना या ं या कामा ंचे कत य आिण
जबाबदारी िवभाजन करण ेतसेच एखा ा पदासाठी आव यक असणार े शारी रक आिण
शै िणक पा ता या ंची सूची करण े. या उम ेदवारा ंना र पदासाठी कंपनीम य े बोलावल ेले
आहे यांची िनवड ि या साठी यो य प ती या चाच या ंची िनिम ती करण े हे देखील
मानवी स ंसाधनाच े मह व आह े आमंि त. यानंतर, अिधस ूचनेत नम ूद केलेली कत ये आिण
जबाबदा या पार पाड यासाठी पा उम ेदवारा ंना आव यक िश ण िदल े जावे. यानंतर,
कम चारी यव थापना या अप े ेनुसार कामिगरी करत आह ेत क नाही ह े पाह यासाठी
कम चा या ं या काया चे मू यमापन क ेले पािहज े.
कम चा या ंना आन ंदी आिण य त ठ ेव यासाठी आरो यदायी आिण क याणकारी
काय म मह वाच े आहेत, याचा थ ेट प रणाम या ं या उ पादकत ेवर होतो . कम चारी आिण
यव थापन या ं यातील यो य आिण िनरोगी स ंबंध राख यान े संघष कमी होतो , याचा
सं थे या एक ूण यशावर प रणाम होतो . सवा त मह वाची गो हणज े कामा या िठकाणच े
िनयमा ंचे पालन करण े आिण िनयम न मोडण े, कामगार िन यमांचे उ ल ंघन के याने कंपनीचे
पैसे खच जा त होतात आिण ितची ित ा खराब होत े. प रणामी , सं थे या अख ंड आिण
दीघ कालीन यशासाठी मानवी स ंसाधन यव थापन चमकदार कवच हण ून काम करत े.
तुमची गती तपासा
1. एफ.ड य ू. टेलर यांनी वै ािनक यव थापना चे जनक हणुन केलेले योगदान सा ंगा?
८.५ सारांश
जगभरातील स ं थांना िविवध काय मांमुळे होणा या च ंड बदला ंचा सामना करावा
लागत आह े. साथीच े रोग, यु े, महागाई , सतत पधा यामुळे संघटना ंनी जु या य कड ून
ि वच करण े अप रहाय केले आहे, वाढ या पध या मागणीला त ड द े यासाठी िनरथ क
प ती आिण नवीनतम त ं ानाचा अवल ंब केला. यामुळे जागितक मागणीची प ूत ता
करणा या आिण थािनका ंपुरती मया दीत नसल े या नवीन काय सं कृतीचा िवकास झाला
आहे. नवीन काय णालीत प ु ष आिण मिहला ंचा समाव ेश आह े, आज, संपूण रा ाच े
मानव स ंसाधन िवकिसत कर यासाठी , ितस या िलंगांना कम चा या ंम ये समािव कर याचा
य न क ेला जातो . मानव स ंसाधन यव थापन , हणूनच एखा ा स ं थेचा अप रहाय आिण munotes.in
Page 100
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
100 अिवभा य भाग बनतो जो आप या कम चा या ंशी स ंबंिधत आह े जे संघटना ंना जग यास
मदत करत े आिण जागित क अथ यव थ ेत यश वी करत े.
८.६
1. िलंग िविवधत े या िवश ेष संदभा त नवीन काय संघटनेची संक पना प करा
2. मानव स ंसाधन यव थापन काय आह े ? याचे व प आिण या ी प करा आिण
याचे मह व अधोर ेिखत करा .
८.७ संदभ
Mamo ria. C. Gankar - Personnel Management
GhanekarA .- Human Resource Management : Managing Personnel
the HRD way
VSP Rao - The Human Resource Management
P. Subba Rao - Essentials of Human ~esource Management and
Industrial Relations .
Stephen R . Robbins - Organi zational Behaviour . 3),Gary Dessler
Human Resource Mangement
munotes.in
Page 101
101 ९
संघटना मक आिण म सं कृती: आयटी उ ोग , भत ,
िनवड आिण िश ण आिण यव थापक , काय वचनब ता ,
उ पादकता आिण बदल
घटक रचना
९.० उि े
९.१. संघटना मक सं कृती आिण वातावरणाची स ंक पना
९.२. संघटना मक स ं कृतीचा अथ आिण वैिश ्ये
९.३. संघटना म क सं कृतीचे तर ओळखा .
९.४. संघटना मक स ं कृतीचे काय
९.५. म सं कृती िवकास ब ल जाग कता
९.६. आयटी उ ोगाच े काय
९.७ सं कृतीचा कामावरी ल प रणाम
९.८ संघटना मक स ं कृतीचे मह व
९.९ संघटना मक स ं कृतीचा भाव
९.१० आयटी उ ोग
९.११ आयटी उ ोगातील म सं कृती
९.१२ आयटी उ ोगातील भरती , िनवड आिण िश ण
९.१३ सारांश
९.१४
९.१५ संदभ
munotes.in
Page 102
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
102 ९.० उि े
१. सं था मक स ं कृती आिण वातावरणा या स ंक पना िव ा या ना समजावण े.
२. संघटना मक स ं कृतीचा अथ आिण व ैिश ्यांचा अ यास करण े.
३. संघटना मक स ं कृतीचे तर ओळख क न द ेणे.
४. संघटना मक स ं कृती या काया चा अ यास करण े.
५. काय सं कृती कशी िवकिसत होत े याब ल जाग कता िनमा ण करणे.
६. आयटी उ ोगाच े काय समज ून घेणे.
९.१ तावना (Introduction )
कम चा या ंचा एक भा ग हो यासाठी स ं थेचे मह व आिण काय समज ून घेणे आव यक
आहे. जागितक तरावरील माग या ंशी जुळवून घे या या स ंघटना ं या बदल या व पाम ुळे
या सं थां या काय प तीतही बदल घड ून आल े आहे. यामुळे पूण पणे नवीन स ं कृतीला
ज म िदला आह े. मािहती त ं ाना या आगमनान े, संघटना मक स ं कृती आणखी बदलली
आहे जेथे "तांि क अिभजात वग " ारे िनयंि त ान समाजाचा उदय झाला आह े.
९.२ संघटना मक स ं कृतीचा अथ आिण या या (Meaning and
Definitions of Organizational Cultur e)
सं कृती ही स ंक पना यापक आह े. ि टीश मानवव ंशशा एडवड बी टायलर
यां या मत े, सं कृती ही "एक जिटल स ंपूण आहे, याम य े कला , धम , िव ान , यव था ,
कायदा , नैितकता आिण समाजाचा एक सद य हण ून मन ु याने ा क ेले या इतर
कोण याही मता ंचा समाव ेश होतो ." मेिलनोव क बी (B. Malinowski ) आणखी एक
मानवव ंशशा हणतात क "सं कृती ही माणसाची िनिम ती आह े." सं कृती हा श द
'क ा ' व न आला आह े याचा अथ 'काहीतरी करण े' आहे. दुस या श दा ंत, मनु या या
जीवनात अन ेक ि याकलाप असतात . सव ि याकलाप स ंघटना मक कौश यावर
अवलंबून असतात . मानवी स ं था मक कौश य स ं कृतीतून िवकिसत होत े. हणून
िपिट रम सोरोिकन या ंनी स ं कृतीला एक स ुपर ऑग िनक घटना हटल े. संघटना मक
सं कृती हा श द द ैनंिदन जीवनातील अन ेक य या यापक अन ुभवात ून घेतलेला आह े.
सं कृती ही समाजात ून समाजात , रा ातून रा ात व ेगळी असत े. याच माण े
संघटना मक स ं कृती देखील ढ त े फम , समाज त े समाज िभ न असतात . लोकांची
जीवनश ैली, आिथ क आिण राजक य , सामािजक स ंघटना मक ि याकलाप स ं कृतीमुळे
भािवत होतात .
संघटना मक स ं कृती या काही मह वा या या या खालील माण े आहेत.
एडगर श ेन यांनी संघटना मक स ं कृतीची या या "एखा ा गटान े शोधून काढल े या,
शोधल े या िक ंवा िवकिसत क ेले या म ूलभूत गृिहतका ंचा एक नम ुना हण ून केला आह े, munotes.in
Page 103
सं था मक आिण काय सं कृती: आयटी
उ ोग , भत , िनवड आिण िश ण आिण
यव थापक , काय वचनब ता ,
उ पादकता आिण बदल
103 कारण ती या या बा द क आिण अ ंतग त एक करणा या सम या ंना त ड द े यास िशकत े
याने मौ यवान मानल े जा यासाठी प ुरेसे काय केले आहे आिण हण ूनच, नवीन सद या ंना
या सम या समज ून घे याचा , िवचार कर याचा आिण अन ुभव याचा यो य माग हण ून
िशकवल े जाईल ."
टन टॉलन े संघटना मक स ं कृतीची या या "िव ास , नैितकता , मू य णाली , वत णूक
मानदंड आिण यवसाय कर याच े माग जे येक कॉप र ेशनसाठी अन य आह ेत" असे केले
आहे.
जोआन मािट न या मत े संघटना मक स ं कृती अशी आह े क " य स ं थां या स ंपका त
येतात, ते पोशाख िनयम , दुकाने य ां या स ंपका त येतात, लोक काय चालल े आह े ते
सांगतात, सं थेचे औपचा रक िनयम आिण काय प ती , वत नाचे औपचा रक िनयम , िवधी,
काय , वेतन णाली , श दजाल आिण िवनोद फ आत या लोका ंना समजतात आिण
असेच. हे घटक स ंघटना मक स ं कृतीचे काही कटीकरण आह ेत." डेिनसन या मत े,
संघटना मक स ं कृती हणज े "सं थेची मूळ ओळख बनवणारी म ू ये, िव ास आिण वत न
प त चा स ंच."
बेकर या मत े "संघटना मक स ं कृती हणज े सद या ं ारे आयोिजत क ेले या सामाियक
अथा ची णाली जी स ं थेला इतर स ं थांपासून वेगळे करत े."
वरील या य ेव न आपण अस े समज ू शकतो क स ंघटना मक स ं कृती ह णजे अनुभव,
मू ये, सामा य समज ुती, सं थेतील लोका ंचे बा आिण अ ंतग त वत न हे अि तीय आह े
आिण स ं थांसाठी एक मानक स ेट करत े. हे सं थेचे दय आिण मन आह े आिण स ं थेम ये
सव सव या आह े.
तुमची गती तपासा (Check your progress : -)
Q.1 . संघटना मक स ं कृतीची या या करा .
९.३ संघटना मक स ं कृतीची व ैिश ्ये (Features of Organizational
Culture )
संघटना मक स ं कृतीची खालील मह वाची व ैिश ्ये आहेत.
१) साव ि क(Universal ): सं था मक स ं कृती सव सव आढळत े िजथ े लोक
राहतात आिण काम करतात . सं था मक स ं कृती हणज े काया िभमुख सं कृती ही एक
अशी यव था आह े िजथे लोक प तशीरपण े िविवध उ पादक घटका ंम ये गुंतलेले आहेत.
हे सव मानवी ि याकलापा ंम ये ितिब ंिबत होत े. संघटना मक स ं कृती िविवध काय शैली,
कृषी, औ ोिगक आिण द ैनंिदन जीवनातील प ु षां या सव ि याकलापा ंना य करत े.
२) हे िशकल ेले आिण सामाियक क ेलेले वत न (Universal: Organizational
Culture is learned one ): संघटना मक स ं कृती िशकली जात े. ही भेट नाही ,याचा
एक प रणाम आह े िजथ े आजारी लोक राहतात , काम करतात आिण जीवनाचा आन ंद munotes.in
Page 104
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
104 घेतात. सं था मक स ं कृती य म य े सामाियक क ेली जात े. ते िश ण , कला, सािह य ,
शोध आिण आिव कारा ं या व पात सामाियक क ेले जात े. रीित रवाज , परंपरा, कायद े
याच े अनुकरण क ेले जाते आिण याच े सामाियक क ेले जाते.
३) िपढ्यानिपढ ्या सा रत (Passed on from generation to generation ) :
सं था मक स ं कृती िपढ ्यानिपढ ्या सा रत क ेली जात े. हे गितमान आह े. याचे सतत
किन त े े आिण उ म त े सव म तरावत बदलत आह े.
तथािप , मानवी स ंसाधन े आिण मता ंम ये अनेक बदला ंमुळे संघटना मक स ं कृतीत उ या
आिण ैितज बदल व पात आह ेत. तथािप , पारंपा रक कौट ुंिबक यवसाय आता बदलत
आहेत, पूव या िपढ ्यानिपढ ्या ते कौटुंिबक कामात ग ुंतलेले होते. औ ोिगक ा ंती, िव ान
आिण त ं ान आिण आिथ क िवकास ह े कौटुंिबक काम े बंद कर यास जबाबदार आह ेत.
हावी क ुटुंबातील म ुलगा हा या सारख े काय करत रािहला नाही ; सुताराचा म ुलगा स ुतार
हणून रािहला नाही . वैयि क ितभा आिण कौश य ख ूप मह वाच े झाल े आहे. यामुळे
संघटना मक स ं कृती वैिव यप ूण आहे.
४) नवक पना आिण जोखीम घ ेणे (Innovation and risk -taking ): काही
सं थांना जोखीम घ े यात अिधक रस असतो या नवीन नवक पना ंसाठी कम चा या ंना
ो सािहत करतात . अिधक तपिशलाकड े ल ा : काही स ं थांम ये कम चारी प ता
आिण प रप ूण ता इ यादीकड े अिधक ल द ेतात. सू म आिण म ॅ ो पातळीच े िनरी ण
मह वाच े आहे. काही बॉस व छता , िश त आिण व शीरपणाब ल ख ूप िविश असतात .
यामुळे ते सव तपशीला ंचे बारकाईन े िनरी ण करतात .
५) संघ अिभम ुखता (Team Orientation ) : संघटना मक काय हे संघाचे काय
आहे. यामुळे संघ अिभम ुखता अिधक मह वाची आह े, िक जी कायम यशासाठी मदत
करते. ि थरता : आधुिनक जगात अन ेक सं था यथाि थती राख यासाठी वाढ आिण
िवकासाला ाधा य द ेतात. यामुळे अशा स ंघटना ंची वतःची रणनीती असत े. अनेक
सं थांम ये ि थर त व ान , िवचारधारा आिण म ू ये, अपे ा इ यादी असतात , या या ंना
काटेकोरपण े िचकट ून राहतात .
६) यव थापन समथ न (Managemen t support ) : येक कामगाराला अन ेक
यव थापन समथ न देतात. यांची प उि े आिण आका ं ा या ंची य ेक
काय क या कडून अप े ा आह ेत. यामुळे िनयो याच े समथ न खूप मह वाच े आहे.
७) लोकािभम ुखता (People orientation ): काही स ं थांम ये, लोक अिधक क ि त
असतात यािवषयाचा िनण य घेताना लोका ंवर प रणामा ंचा प रणाम अिधक मह व िदला
जातो.
८) जोखीम सिह ण ुता (Risk tolerance ): या माणात कम चारी आ मक ,
नािव यप ूण आिण जोखीम शोध यास व ृ होतात .
munotes.in
Page 105
सं था मक आिण काय सं कृती: आयटी
उ ोग , भत , िनवड आिण िश ण आिण
यव थापक , काय वचनब ता ,
उ पादकता आिण बदल
105 ९) एका मता (Integration ) : सं थेतील घटका ंना समि वत प तीन े काय कर यास
ो साहन िदल े जाते.
१०) ब ीस णाली (Reward System ): कामिगरी िक ंवा वयावर आधा रत प ुर कार
वाटप िकती माणात आह े.
११) संघष सिह ण ुता (Conflict tolerance ): कधीकधी कम चारी ग ंभीर असतात
आिण स ं थे या मया दांब ल उघडपण े चचा करतात .
१२) सं ेषण नम ुना (Communication pattern ): काही व ेळा यव थापन अितशय
औपचा रक असत े परंतु काही स ं थांम ये यां याशी स ंपक साधता य ेतो आिण सहज
संवाद साधता य ेतो.
तुमची गती तपासा :- (Check Your progress )
.१. संघटना मक स ं कृतीची व ैिश ्ये प करा .
९.४ संघटना मक स ं कृतीचे तर (Levels of Organizational
Culture )
एडगर श ेन यांनी संघटना मक स ं कृतीचे खालील तीन तर स ुचवले आहेत. 1) सं कृतीचे
िनरी ण कर यायो य कलाक ृती 2) सामाियक म ू ये 3) सामा य ग ृहीतके
संघटना सं कृतीब ल अिधक समज ून घे यासा ठी वेगवेग या िवचारव ंतांनी स ुचवले या
सं कृती या िविवध तरा ंचा अ यास करण े आव यक आह े.
१) खालील संघटना मक स ं कृतीचे िनरी ण कर यायो य त य े आहेत:
अ) िनरी ण कर यायो य आदश (Observable role models ): कोण याही
संघटनेतील स ं कृती सव सद या ंचे वत न दश वते. परंतु उ च यव थापनाच े नेतृ व गुण
इतर कम चा या ंवर भाव टाकतात . हे नेते आदश बनतात आिण स ं थे या स ं कृतीचे
ित प बनतात . ते कंपनीचे ितिनिध व करतात यासोबत स ं कृती या म ू यांना
बळकटी द ेतात. यासंबंधी या मॉड ेल केलेले वत न हे एक शि शाली िशक याच े साधन आह े
आिण अशा सा ं कृितक प ैलू संपूण सं थेम ये पसरतात .
ब) समार ंभ आिण स ं कार (Ceremonies and rites ): समारंभ आिण स ं कार
सं कृती आिण मह वा या स ंगी िविवध प ुनरावृ ी झाल े या ि याकलापा ंचे ितिब ंिबत
करतात . काय आिण यश ओळखल े जात े. महािव ालय े आिण िव ापीठ े पद या आिण
िड लोमा िवत रत करतात .- याच कार े, कंप या पर पर स ंवाद आिण एकज ुटीला
ो साहन द े यासाठी िपकिनक , सेवािनव ृ ी िडनर पाट आिण मनोर ंजन काय म
आयोिजत करतात याचास ंबंध एक सामा य सा ं कृितक ब ंधन आणतात . सं थेची एकता
आिण अख ंडता दिश त कर यासाठी प ुर कार आिण ब ीस समार ंभ आयोिजत क ेले munotes.in
Page 106
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
106 जातात . असे समार ंभ कामगारा ंना ामािणकपण े आिण काय मतेने काम कर यास
ो सािहत करतात . याच माण े सण आिण पार ंपा रक उप मा ंमुळे आव यकत ेनुसार व त ू
तयार कर या ची संधी िमळत े.
उदाहरणाथ , गणेश चत ुथ , राखी पौिण मा, होळी, देसरा, दीपावली रा या , रंग, िमठाई ,
कापडा या व त ू, तयार कपड े इ. तयार कर यासाठी उ ोगा ंना आकिष त करतात . दुस या
श दांत सांगायचे तर, समारंभ यवसाय स ं थांम ये मोठा बदल घडव ून आणतात आिण त े
संघटना मक स ं कृती सुधारतात आिण ताज ेतवाने करतात .
क) सां कृितक िच ह े (Cultural Symbols ): िच हे न बोलल ेले संदेश आह ेत. ते िच
आिण िच हा ं या बाबतीत आह ेत. कंप या च बस , पॅसेज, मीिटंग म , फं शन हॉल ,
सेिमनार हॉलची यव था करतात आिण ेस कोड , नेम लेट्सचा अवल ंब करतात .
वेगवेग या ािधकरणा ंसाठी यथाि थती कायम आह े. तर डायर े टर च बर वेगळे आह े,
मॅनेजर ऑिफस , जनरल ऑिफस , िविवध िवभाग आिण काया लये सांभाळली जातात . सव
कामगारा ंना गणव ेश, जॅकेटवर बटण े घालावी लागतील . रोटरी लब , आिण लाय स लब ,
L&T, Gcdre j, आम , ने ही, एअर फोस , संसद, कोट इ. ही उ म उदाहरण े आहेत. अगदी
कंपनी या बस ेस आिण सना स ं थे या नावान े लेबल आिण िनय ु केले जाते.
२) सामाियक म ू ये (Shared Values ): मू यांिशवाय स ं कृती िनरथ क आह े. मू ये
आिण न ैितकता सामाियक क ेली जातात . िवचार , आदश , िवचार णाली सवा शी शेअर केली
जाते. मू यांम ये ा असतात . दोन कारची म ू ये आहेत. एक साधन म ू य आह े जेथे
वत न यो य आह े याचा प रणाम िवचारात न घ ेता दुसरा टिम नल आह े. या करणात अम ूत
उि ा ंपे ा मूत उि े अिधक मह वा ची असतात . मू ये ही भाविनक र या आकारल ेली
ाधा य े आह ेत. कौटुंिबक वातावरण , संगोपन आिण धािम क भावा ं ारे समाजीकरण
करताना ह े िशकल े जाते. यो य क ृती शोध यासाठी म ू ये उपय ु आह ेत. महा मा गा ंध नी
यं साम ी ार े उ पािदत क ेले या कापडा ं या िवरोधा त खादीचा चार करताना , आिथ क
गतीप े ा मानवी जीवनम ू ये य क ेली. पण पिहल े पंत धान जवाहरलाल न ेह या ंनी
गांध या िवचारा ंना िवरोध क ेला क , 'तु ही आध ुिनक साधन े पकड ू शकत नाही आिण त ुमचे
मन पार ंपा रक आह े.
ते चालणार नाही '. सु िस भारतीय गिणत रामान ुजन या ंनाही इ ं लंडला जा यात
अडचण आली होती , कारण सम ु ओला ंडणे पाप आह े. दुस या श दात , बदल या
जगाबरोबर बदलल े पािहज े. भारतात य ं ांची पूजा केली जात े कारण ती साधन े उपय ु
आहेत. या सव उपय ु गो ची प ूजा केली जात े या ढ िव ासाशी स ंबंिधत आहेत. सव
यव थापन े सुचवतात क या ं या स ं थांनी म ू यांचा स ंच िवकिसत क ेला पािहज े.
सं थेतील सव य चा या ं या कामा या खानदानावर आिण या ंना िमळणा या लाभा ंवर
ढ िव ास आिण यावरती िव ास असला पािहज े.
3) सामा य ग ृहीतक े (Common Assumption s): गृहीतके ही स ं कृतीची खोलवर
जल ेली म ूलभूत पातळी आह े. लोक म ूलत: चांगले आह ेत. हे गृिहतक क ंपनी या munotes.in
Page 107
सं था मक आिण काय सं कृती: आयटी
उ ोग , भत , िनवड आिण िश ण आिण
यव थापक , काय वचनब ता ,
उ पादकता आिण बदल
107 िव ासावर भर द े याव न िदस ून येते. दुसरी धारणा अशी आह े क यो य स ंधी िमळा यास
लोक िशक यास , वाढ यास आिण सा य कर यास तयार असतात . ितसर े गृहीतक या
िव ासावर आधा रत आह े क लोक आ हान े आिण आन ंददायक कामाम ुळे े रत होतात . हे
गृिहतक सद या ं या सहभागान े सामा य य ेय िनि त कर या या ि य ेतून आिण य ेय
सा य कर या या ि य ेतून िदस ून येते.
या सामा य ग ृिहतका ंचा शोध एका िविश समाजान े धारण क ेले या मोठ्या सामािजक
आिण सा ं कृितक म ू यांवर क ेला जाऊ शकतो . उदाहरणाथ , अमे रकेत यि साप े
कामिगरीवर भर िदला जातो . जपानम य े सामूिहक कामिगरीवर भर िदला जातो .
तुमची गती तपासा (Check your progress : - )
.१. संघटना मक स ं कृतीचे तर प करा .
९.५ संघटना मक स ं कृतीची काय (Functions of Organizational
Culture ).
संघटना मक स ं कृतीचे काय खालील माण े आहेत.
१) सं कृती एक प तशीर स ंघटना थापन कर यास मदत करत े. संघटना ही एक य ं णा
असत े. ही एक गितमान आिण ि थर स ं था आह े. यामुळे ि थरता आ िण
गितशीलता राख यासाठी त े प तशीरपण े काय करत े.
२) हे सव कामगारा ंना समान फाय ासाठी काम कर यासाठी एक करत े. संघटना मक
सं कृती सं थेची एकता आिण अख ंडता िटकव ून ठेव यास मदत करत े. उपसं कृती
आिण ितस ं कृती गटा ंम ये बरेच फरक आह ेत. तथािप , सं कृतीचे मह वाच े काय
हणज े सव कामगारा ंना एका नावाखाली एक करण े.
३) ते सव मूत व त ू आिण अम ूत व त ू जसे क साधन े, मशीन , सािह य वीकारत े.
वृ ारोपण , कामाच े िठकाण , या या सभोवतालच े वातावरण कामगारा ंना सं थे या
िहतासाठी काम कर यास मदत करत े. याच माण े कामगारा ंचे िवचार , आदश ,
िवचारधारा अिधक उ पादनासाठी उपय ु ठरतात .
४) संघटना मक स ं कृती नेहमीच स ं थेची जगात ओळख िटकव ून ठेव यासाठी काय
करते.
५) संघटना मक स ं कृतीचे मू ये आिण िव ासा ंब ल स ं ाना मक धारणा ंचे सामाियक
नमुने दान करते. हे संघटना मक सद या ंना या ं या अप े े माण े िवचार कर यास
आिण वाग यास स म करत े.
६) ते संघटना मक सद या ंना भावना ंचे सामाियक नम ुने देखील दान करत े याम ुळे
यांना काय म ू य आिण भावना अप ेि त आह े हे यांना कळत े. munotes.in
Page 108
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
108 ७) संघटना मक स ं कृती एक सीमा दान करत े जी एक स ं था आिण द ुसरी या ं यात
फरक िनमा ण करत े. अशा सीमा प रभािषत क े याने सं थेचे सद य आिण सद य
नसलेले ओळख यास मदत होत े.
८) संघटना मक स ं कृती एखा ा या व ैयि क वाथा पे ा मोठ ्या गो शी बा ंिधलक
िनमा ण कर यास स ुलभ कर ते.'
९) संघटना मक सद या ंना सोबत घ ेऊन या ंना यो य मानक े दान क न सामािजक
ि थरता वाढवत े यासाठी सद या ंनी उभ े राहाव े.
१०) हे एक िनय ं ण य ं णा हण ून काम करत े जे सं था मक सद या ं या व ृ ी आिण
वत नाला माग दश न करत े आिण आकार द ेते. हे यांना िविहत आिण अप ेि त वत न
प ती या अन ु पतेला िचकट ून राह यास मदत करत े.
११) शेवटी स ंघटना मक स ं कृती जबाबदारी , कत याची भावना , ओळख , जीवनाची
ि थरता , नोकरीची शा तता , पालन , आ ाधारकता , सं थेब ल ामािणकपणा
दान करत े.
१३) संघटना मक सं कृती िशक लेली, अनुकरण क ेलेली, सामाियक क ेलेली आिण
वत णूकािभम ुख आह े. यामुळे सव सद य एकाच िदश ेने आिण क ंपनी या
आव यकत ेनुसार एक काम करतात .
तुमची गती तपासा :- (Check your progress )
.१. संघटना मक स ं कृतीची काय प करा .
९.६ संघटना मक स ं कृती िनमा ण (Organizational Culture
Created )
संघटना मक सं कृतीचा िवकास हा ए ंटर ाइझमधील द ैनंिदन काम आिण यवहार याचा
उ ोगातील उ पादकता या ंचा प रणाम आह े. ही एक नवीन स ंक पना आह े यात श ंका नाही ,
परंतु ती मानवी इितहासाइतक च ज ुनी आह े. जे हा मन ु य या प ृ वीतलावर राह लागला
ते हा यान े आप या उपजीिवक ेसाठी काही ना काही गो ी करायला स ु वात क ेली.
संघटना मक स ं कृती एक -दोन िदवसा ंत िवकिसत होत नाही . हे दीघ कालावधीत हळ ूहळू
िवकिसत होत े. आजची स ंघटना मक स ं कृती भ ूतकाळाचा इितहास ितिब ंिबत करत े
आिण स ंपूण पणे भिव यावर भाव टाकत े. एखा ा स ं थेची स ं कृती ित या स ं थापक
सद या ं या त व ान , मू ये आिण व ृ ीने आकार घ ेते. यातील काही उदाहरण े
खालील माण े आहेत.
munotes.in
Page 109
सं था मक आिण काय सं कृती: आयटी
उ ोग , भत , िनवड आिण िश ण आिण
यव थापक , काय वचनब ता ,
उ पादकता आिण बदल
109 १) रलाय स इ ंड ीजची स ं कृती धी भाई अ ंबानी या ं यामुळे मोठ ्या माणात
आकाराला आली आिण भािवत झाली , जे वेळ आिण काय मतेब ल अ य ंत जाग क
होते,
२) माय ोसॉ टची स ं कृती म ु य व े सह-सं थापक आिण सीईओ िबल ग ेट्स या ंचे
ितिब ंब आह े जे आ मक , पधा मक आिण अ य ंत िश ति य आह ेत.
३) याच माण े टाटा , िबला , गोदरेज या ंनी जगातील िविवध द ेशांतील िविवध लोका ंशी
यवहार करताना िश तीन े आिण प र मान े आपली काय सं कृती थािपत क ेली आह े.
औ ोिगक ा ंतीनंतर लग ेचच, सव यवसाय आिण औ ोिगक स ं थांम ये सं कृती
पारंपा रक होती . 'संपूण सं थेवर मालकाच े िनयं ण होत े. मालक यव थापक होता, तो
उ ोजक , संचालक इ . पारंपा रक समाजात मालक - यव थापका ंना कमीत कमी
कामगारा ंसह कमीत कमी खचा त जा तीत जा त काम घ े यात जा त रस होता . जे हा सव
संघटना मक काय उदारमतवादी बनली , ते हा कंपनी आिण यावसाियक स ं थांमधील सव
पैलू बदलल े गेले. सरका रने िविवध औ ोिगक आिण क ंपनी कायद ेही पा रत क ेले. जगातील
सव सरकारा ंनी कामगारा ं या क याणात रस घ ेतला आह े. कामगार स ंघटना ंची न दणी
झाली. हळूहळू मालक - यव थापकाची जागा मालक , कामगार आिण स ंघटना ंनी सामाियक
केले या यव थापनान े घेतली, याला यो य सरकारन े कायदेशीर मा यता िदली . आज
जगभरातील स ंघटना मक स ं कृती लोकशाही , समाजवादी , धम िनरपे आिण मानवी
ित ेवर आिण सवा या क याणावर आधा रत आह े. वेगवेग या द ेशांम ये, वेगवेग या
कार या काय िस ा ंतांचा ज म झाला . उदाहरणाथ , मॅक ेगर X आिण Y िस ांत देतो.
ोफेसर मा लो या ंनी गरज ेवर आधा रत िस ा ंत सुचवला ' आिण काही मानसशा आिण
त व ा ंनी ेरणेचे मह व िलिहल े. पण सव िस ा ंत पाि मा य आिण अम े रकन ल ेखकांनी
मांडले. अमे रकेने ए कार हण ून ओळखला जाणारा वतःचा िस ा ंत िवकिसत क ेला,
नंतर झ ेड कार हण ून सुधा रत क ेला ज ेथे वैयि क कामगार मह वाचा आह े. जपानन े हा
कार िवकिसत क ेला, जेथे सव कामगार एकि तपण े मह वाच े आह ेत. भारत अज ूनही
कोणताही िस ा ंत िवकिसत क शकल ेला नाही . तथािप , भारतीय लोकशाही यव थ ेम ये
िविवध स ंघटना या ं या वत : या काय सं कृतीसह िवकिसत क े या ग े या आह ेत. चीनन े
आप या िपन , पेि सल सार या छोट ्या व त ूं या प ुरवठ्याने जागितक बाजारप ेठ काबीज
केली आिण जागितक बाजारप ेठेतून नाव , िस ी आिण स ंप ी िमळव या त स म झाल े.
संघटना मक स ं कृती दररोज िवकिसत आिण वाढत आह े. याची वाढ आिण िव तार
अंतहीन आह े आिण कधीही ल ु होत नाही . एकदा स ंघटना मक स ं कृती िवकिसत झाली ,
क ितच े पालनपोषण आिण अि त व सव सद या ंवर अवल ंबून असत े. यामुळे
संघटना मक स ं कृती िजव ंत ठेव यासाठी खालील िवचारा ंचे पालन क ेले जाते.
१) िनवड िनकष (Selection criteria ) : एखा ा य ची स ंघटना मक स ं कृती
िटकव ून ठेव या या सव म प त प ैक एक हणज े सं था या लोका ंना िनवड ेल
यां याब ल अ य ंत िनवडक असण े.
munotes.in
Page 110
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
110 २) उ य यव थापन (Top Ma nagement ): उ य यव थापन या क ृती याची
सं था मक स ं कृती सा रत कर यात आिण िटकव ून ठेव यात मह वप ूण भूिमका
बजावतात . कम चारी उ च यव थापनाकड ून खालील ग ुण िशकतात . अ) िकती जोखीम
घेतली जात े? ब) िकती वात ं याचा वापर क ेला जातो ? क) ाहक आिण ाहका ंशी कस े
यवहार कराव े
3) समाजीकरण (Socialisation ) : नवीन उम ेदवाराला प ुढील आ मसात कर यासाठी
सं थेम ये यो य र या अ ंतभू त केले पािहज े.
तुमची गती तपासा :- (Check your progress )
.१. संघटना मक स ं कृती कशी तयार होत े?
९.७ संघटना मक स ं कृतीचा कामावरील प रणाम (effects on
Organizational Culture work )
संघटना मक सं कृती संघटनेतील य ेक वैयि क काय क या या कामावर प रणाम
करते. य संघटनेम ये वैयि क फरक बाळगतात . िनयु नंतर, सव कामगार संघटनेची
सं कृती वीकारतात आिण िशकतात आिण संघटने या आव यकत ेनुसार जगतात आिण
काय करतात . खालील प रि थती संघटना मक सं कृतीवर प रणाम करतात .
१) आिथ क ि थती (Economic condition ) : संघटने या आिथ क ि थतीचा
कामगारा ंवर भाव पडतो . अिधक सम ृ सं था अिधक सम ृ ीसाठी िश ण , संशोधन
आिण नविनिम तीवर अिधक खच करत े. एक गरीब स ं था स ुसं कृत सां कृितक व ैिश ्ये
आणू शकत नाही . दुस या श दा ंत सांगायचे तर, सव म स ंघटना मक स ं कृती िवकिसत
कर यासाठी उदारमतवादी आिथ क प रि थती आव यक आह े. परदेशी ब ँक आिण
मुंबईतील भारतीय ब ँक, आयटी पाक आिण महानगर पािलका काया लयांशी तुलना करता
येते. यामुळे आिथ क प रि थती , खच कर याची मता आिण उदार मनान े काही एकरात
सुंदर बाग आिण कार ंजे असल ेली पॉश काया लये सांभाळण े.
२) नेतृ व श ैली (Leadership style ): नेतृ व मह वप ूण भूिमका बजावत े आिण एक
वेगळी आशावादी का य सं कृती बनवत े आिण य ेक य च े काय येय आिण आका ं ा
आिण संघटने या ि थतीन ुसार करत े. ने याने िदल ेले ल य प ूण कर यासाठी िविवध
िवभागा ंम ये वेगवेगळे कम चारी य िक ंवा अ य पण े काम करतात . पायिनयर आिण
सं थापक सव कामगारा ंवर भाव टाकतात .
३) संघटना मक धोरण े (Organizational policies ): संघटना मक धोरण े
काय सं कृतीमुळे भािवत होतात . योजना आिण धोरण े काय णालीची मा ंडणी करतात
याचा कामगारा ंना याच े िववेकपूव क पालन कराव े लागत े.
munotes.in
Page 111
सं था मक आिण काय सं कृती: आयटी
उ ोग , भत , िनवड आिण िश ण आिण
यव थापक , काय वचनब ता ,
उ पादकता आिण बदल
111 ४) यव थापक य समज (Managerial Understanding ) : संघटना मक
सं कृती यव थापनाला कामगार आिण यव थापन या ं यातील सम या सोडिव यास
मदत करत े. यव थापन , कामगार य ुिनयन एका बाज ूला आिण द ुस या बाज ूला सरकार
कामाची यव था करतात , यानुसार कायद ेशीर िवभाग कामगार आिण स ं थे या
भ यासाठी सतत काम करत असता त. क थ ड ेि हस यांनी कामावर प रणाम करणारी काही
मू ये खालील माण े दश िवतात , 1) वातं य 2) समानता 3) सुर ा 4) संधी.
१) वात ं य (Freedom ): वातं य ह े मूलभूत सा ं कृितक म ू य आह े जे सव
सं थांमधील कामावर प रणाम करत े. सव सं थांम ये कामगारा ंना काही वात ं य असण े
अपेि त आह े आिण अिधकारी कामगारा ंना या ंचे नावी य िनिम तीची श जाण ून घे याचे
वातं य द ेतात. पण वात ं य ही व ेगवेग या लोका ंसाठी व ेगळी गो आह े. उदाहरणाथ ,
एखा ा कम चा या या वात ं यासाठी सव साधारण सभा ंम ये आवाज उठवण े असू शकत े,
तर दुस यासाठी याचा अथ िनब धािशवाय काम कर याचा अिधकार अस ू शकतो .
२) समानता (Equality ): सव लोक ज मतः समान असतात आिण या ंना जीवना या
येक पैलूत समान अिधकार असतात . तथािप , हे मू य िभ न मानिसक , भाविनक आिण
सामािजक फरका ंना यो य मा यता द ेते हणून िभ न बि स े. िह समानता राखली जाऊ
शकत नाही कारण कामिगरी या आधारावर बि स े िदली जातात .
३) सुर ा (Security ) : लोक प ूण रोजगाराला ाधा य द ेतात जो स ुरि तत ेचा खरा म ु ा
आहे. काही कारच े तणाव न ेहमीच असतात . सवा त मह वाची सुर ा हणज े आिथ क
सुर ा होय.
४) संधी (Opportunity ): लोक स ं थेम ये चांग या अन ेक संध ची अप े ा करतात .
आधुिनक िश ण यव था , आतून पदो नतीची धोरण े आिण त सम घटक कम चा या ं या
संधीवर प रणाम करतात .
तुमची गती तपासा :- (Check your progress )
संघटना मक स ं कृतीचा कामावर कसा प रणाम होतो ?
९.८ संघटना मक स ं कृतीचे मह व , येय आिण त व ान
(Importance , Mission and Philosophy of
Organizational Culture )
संघटनेत सव काय क या चा स मान झाला पािहज े. दुस या श दा ंत, संघटना मक
सं कृतीचे वाढते आिण बदलणार े मह व उ फ ूत पणे उ वत े. सव आ थापना ंम ये िभ न
लोक काम करतात ज े िभ न धम , जात, रा य आिण भाषा आह ेत. दुस या श दा ंत, थापना
हणज े िविवध स ं कृत या एक ीकरणाच े िठकाण होय . येथे सव सं कृती एकि तपण े एक
सं कृती बन या आ हेत, याला आशावादीपण े 'संघटना मक स ं कृती' हणतात .
यव थापक , मालक , कम चारी, कामगार आिण सहयोगी भागीदार या ं यातील सहकाय ,
पर पर िव ास , संघष आिण िवरोधी श या स ंदभा त संघटना मक स ं कृतीचे मह व munotes.in
Page 112
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
112 समजून य क ेले जात े. मानवी स ंबंध सुधार या साठी सव संघटना ंमधील न ेते सतत
मह वप ूण भूिमका बजावतात . मानवी स ंबंध हणज े सां कृितक स ंबंध नस ून दुसरे ितसर े
काही नाही . तर, सोरोिकनच े हणण े बरोबर आह े क 'सं कृती ही माणसाची सव च कला
आिण स ुपरऑग िनक शरीर आह े'. िश त , िश ण , सहकाय , पर पर िव ा स, ामािणक
य न आिण कठोर प र म यावर सव सं था आढळतात . हणून य ेकाकड े सां कृितक
सुसंगतता असत े आिण त े मू ये आिण ा या ंचे ढपण े पालन करतात . यां यासाठी
सश भ ूिमका िनभावण े सोपे होते. कम चारी अन ेकदा न े या या वत नाचे अनुकरण करतात
आिण माग दश नासाठी या ं याकड े पाहतात . मजबूत रोल मॉड ेल बन ून तो माग दश न,
िशकवण े आिण िश ण द ेऊन, तसेच नेते संघटना मक स ं कृतीला समथ न देणारी म ू ये
मजबूत करतात . संघटना मक स ं कृतीचे मह व वषा नुवष आिण दशकान ुवष किन त े े
आिण े ते सवा त े अशी भ ूिमका न दवण े. सां कृितक साम य िवशेषत: संकट
प रि थती हाताळ ून मोजल े जाते.
ि लर मोटर क ंपनीला १९७० म ये आिथ क संकटाचा सामना करावा लागला ह े
याचे उ म उदाहरण आह े. अमे रकन सरकार सरकारी िनधीसह खाजगी यावसाियक
सं थांना संर ण द े या या िवरोधात होत े परंतु कंपनी आप या कम चा या ं या सा ं कृितक
बांिधलक या मजब ूत मुद् ाने िनधी िमळव यात यश वी ठरली . संघटना मक स ं कृतीचे
मह व वाढिव यासाठी यव थापक द ेखील मह वप ूण य आह ेत. ते बि स े आिण
िश ेसह कामगा रांसोबत व ेगवेग या प रि थती हाताळतात आिण मजब ूत संघटना मक
सं कृती राखतात . काही सव च स ं था क ेवळ या ं या उ पादकत ेमुळेच न ह े तर या ं या
सां कृितक यव थ ेसाठीही िस आह ेत. सं था मक स ं कृती िविवध कार े िवकिसत
आिण मजब ूत के या जातात . काही यं णा खालील माण े आहेत.
१) नेते कोण या गो ीकड े ल द ेतात, मोजतात आिण िनय ंि त करतात
२) गंभीर घटना आिण स ंघटना मक स ंकटावर न े यां या िति या .
३) जाणीवप ूव क रोल मॉड ेिलंग, िशकवण े आिण िश ण द ेणे.
४) बि स े आिण ि थती वाटपासाठी िनकष .
५) भरती, िनवड, पदो नती इ यादीसाठी िनकष .
६) सं थेची रचना आिण रचना .
७) संघटना मक णाली आिण काय प ती .
८) भौितक जागा , दश नी भाग आिण इमारत च े िडझाइन .
९) मह वा या घटना आिण लोका ंब ल कथा , दंतकथा , पुराणकथा आिण बोधकथा .
१०) संघटना मक त व ान , पंथ, सनद इ याद ची औपचा रक िवधान े.
munotes.in
Page 113
सं था मक आिण काय सं कृती: आयटी
उ ोग , भत , िनवड आिण िश ण आिण
यव थापक , काय वचनब ता ,
उ पादकता आिण बदल
113 संघटनेम ये सं कृतीची भ ूिमका आह ेः
१) संघटनेची उि े आिण िनिद करा .
२) संघटनेम ये अि त वात असल ेले संबंध िनिद करण े
३) िन ा, गोपनीयता , गितशीलता , कठोर प र म आिण यासारख े मू यवान ग ुण िनिद
करणे.
संघटनेना सामािजक स ं कार असतात . समाजािशवाय स ंघटना श य नाही . सं था या
सामािजक णाली आह ेत यात सामाियक समज , िनकष आिण म ू ये आहेत तस ेच या ंची
भाषा समान आह े. सं थेचा इितहास , ितची भ ूतकाळातील म ू ये आिण ा या ंचाही
सं थे या वत मान स ं कृतीवर भाव पडतो . येक िभ न स ं कृती सं था करत असल े या
भूिमका य क शकत े.
तुमची गती तपासा :- (Check your progress )
.१. संघटना मक स ं कृतीचे मह व समजाव ून सांगा.
९.९ संघटना मक स ं कृतीचा भाव (Impact of Organizational
Culture )
सं कृती रा ीय चा र याच े ितिनिध व करत े. हे पु षांनी बा ंधले या स ं थांवर
ितिब ंिबत करत े. संघटना मक स ं कृती क ुटुंबे, धम , िश ण आिण रा ीय वारसा ,
इितहास , अथ यव था आिण राजकारण या ं यामुळे भािवत होत े. एखा ा य ला
या या सा ं कृितक व भावापास ून वेगळे करण े कठीण आह े. तो एका िविश स ं कृतीसह
ज माला आला आह े. ते िविवध सा ं कृितक प ैलूंचा अवल ंब करतो . यामुळे तो िजथ े जातो
आिण काम करतो ितथ े तो आपली स ं कृती घेऊन जातो . सां कृितक स ंगोपनाम ुळे य
िभ न असतात . यां यापैक काही इतरा ं या हण यान ुसार करतात , तर काही वतःह न
काम स ु करतात . तरीही या ं यापैक काही जण स ं थे या िहतासाठी धोका प कर याच े
धाडस दाखवतात .
यां यापैक काही वाथ आह ेत तर काही स ं थे ती िन वाथ भ आह ेत. संघटना मक
सं कृती ितिब ंिबत करणारी म ू ये जागितक ि कोनास समथ न देतात कारण िव ता रत
यवसाय आिण औ ोिगक ि ितज े जागितक सा ं कृितक पा भूमी आिण अिभ य म य े
िविवधता समािव करतात .
एस.एच.रिहनेि मथ (S.H.Rhinesmith ) यांनी संघटनेम ये जागितक स ं कृती िनमा ण
कर यासाठी खालील सहा माग दश क त व े सुचवली आह ेत.
१) प आिण सोप े िमशन ट ेटम ट तयार करा . हे सव कामगारा ंना एका स ंघटनेत एक
करते.
२) मािहती या भावी वाहाची णाली तयार करा . munotes.in
Page 114
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
114 ३) यव थापका ंम ये "मॅि स माइ ंड्स" तयार करा . आंतररा ीय अन ुभव असल ेले
यव थापक जे हा ते घरी परततात त े हा ते अनुभव सामाियक करतात .'
४) जागितक क रअर माग िवकिसत करा .
५) संशोधन आिण िवकासासाठी सा ं कृितक फरका ंचा एक म ुख मालम ा हण ून वापर
करा.
६) जगभरातील िश ण आिण स ंघ िवकास काय म राबवा . संघटना मक स ं कृतीचा भाव
संपूण संघटनेला मजब ुत आिण बळकट करतो याचा सामा य फाय ासाठी आिण
रा ीय सम ृ ीसाठी कामगारा ंची एकता आिण अख ंडता िवकिसत करतो .
तुमची गती तपासा :- (Check your progress )
.१. संघटना मक स ं कृतीचा भाव प करा .
९.१० आयटी उ ोग (IT Industry )
मािहती आिण तं ान हा द ेशा या आिथ क गतीचा पाया बनला आह े. हा सवा त
मह वाच े हणज े, आिथ क बाजारप ेठांम ये िटकून राह यासाठी , येक उ ोगाला क ेवळ
जागितक तरावरच न ह े तर थािनक पातळीवरही वाढ या मािहती त ं ाना या गरजा ंशी
जुळवून घेणे अप रहाय आहे. पातळी सॉ टव ेअर, हाड वेअर िक ंवा सेमीकंड टर उपकरण े
िवकिसत करणा या क ंप या तस ेच इंटरनेट िकंवा संबंिधत स ेवा पुरवणा या क ंप या या सव
मािहती त ं ान (IT) े ाचा भाग आह ेत. जागितक करण आिण उ र ेकडील गत
देशांमधील उ र -औ ोिगक अथ यव थ ेकडे वळणे हे जागितक IT उ ोगाचा उदय आिण
समकालीन मािहती आिण दळणवळण त ं ान (ICTs) या साराशी जवळ ून जोडल ेले
आहेत. नवीन ICT ने केवळ जागितक म ॅ युफॅ च रंग नेटव स चा उदयच क ेला नाही तर
यांनी उ पादन हाती घ े या या प तीतही बदल क ेले आहेत. 'बदल या अथ यव थेत' म
आिण स ंघटने या व ैिश ्यां यित र , अनेक िस ा ंतकारा ंचा असा िव ास आह े क उ र -
उ ोगवाद आिण जागितक करणान े संपूण पणे नवीन कारचा समाज िनमा ण केला आह े -
याचा स ंदभ कॅ टे सने 'मािहतीप ूण ' िकंवा 'नेटवक सोसायटी ' हणून िदला आह े - जे
खरोखरच प ूव या औ ोिगक समाजाप े ा ज मजात िभ न आह े. मािहती समाजाची
थापना एका अि तीय स ं था मक स ंरचनेवर क ेली जात े, याम य े मािहती िनिम ती,
ि या आिण सारण ह े उ पादकता आिण श च े मुख ोत आह ेत.
९.११ आयटी उ ोगातील म सं कृती (Work Culture in IT
Industry )
यावसाियक िवकासक , ो ाम ड े हलपस , कॉल स टर ऑपर ेटर आिण भारतातील
IT आिण ITES उ ोगा ंम ये काय रत असल ेले नवीन ' ान' काय बल मानल े जाऊ शकत े,
जे यापक आधारावर जागितक मािहती अथ यव थ ेला सेवा देते. मािहती या अथ यव थ ेने
जगभरातील िमक बाजारप ेठ बदल ून टाकली आह े, िविश मािहती व त ू आिण स ेवांची
मागणी वाढली आह े, हणूनच िविश कौश य े आिण िवश ेष कामगारा ंसाठी सॉ टव ेअर munotes.in
Page 115
सं था मक आिण काय सं कृती: आयटी
उ ोग , भत , िनवड आिण िश ण आिण
यव थापक , काय वचनब ता ,
उ पादकता आिण बदल
115 आिण IT-स म स ेवा या दोन कार या स ेवा आह ेत, या आधीच लोकि य आह ेत. ती
पध मुळे, अनेक IT आिण ITES उप म िवकसनशील जगातील कमी िकमती या द ेशात
आउटसोस केले जात आह ेत, याम ुळे भारतासार या रा ा ंमधील िमक बाजारप ेठ
बदलत आह े (Basant and Rani 2004). या नवीन कम चा या ं या स ंरचना मक आिण
काया मक ग ुणधमा चे आकलन कर यासाठी , 'आयटी ' या छ ाखाली य ेणा या िविवध
कार या नोक या , कामा या ि याकलाप आिण रोजगारा या प रि थत म य े फरक करण े
मह वाच े आहे, यात 'उ च- ेणी' संगणक िव ान स ंशोधन आह े. डेटा एं ी आिण ब ॅकएंड
ि या यासार या अ य ंत 'लो-एंड' सेवा उपल ध क े या जातात .
आयटी कम चा या ंचे मुख गुण मु य व े आंतररा ीय 'मािहतीप ूण ' अथ यव थ ेतील
या या भ ूिमकेतून उ वतात , यासाठी मोबाइल आिण लविचक , कुशल आिण स म
कामगारा ंची आव यकता असत े, याचबरोबर 'आभासी ' कामगारा ंची एक नवीन ेणी
वाढवत े जे िविवध 'भौगोिलक थाना ंव न द ूर थपण े काम करतात .' आउटसोिस ग
उ ोगाचा म ु य कल ऑफशो र ंगकडे आह े: नोक या िजथ े आह ेत ितथ े कामगार
हलव याऐवजी , नोक या वाढ या माणात कामगार िजथ े आह ेत ितथ े हलवत आह ेत,
कामगार इतर िठकाणी सह -कामगार आिण लाय ंटसह द ूर थपण े काम करत आहेत,
यापैक बह स ं य त े कधीही करणार नाहीत . यासाठी यि शः भ ेटने मह वाच े आहेत.
९.१२ आयटी उ ोगातील भरती, िनवड आिण िश ण
(Recruitment, Selection and Training in IT Industry )
येक े ा माण ेच, सॉ टव ेअर आउटसोिस ग े ासाठीही मानवी स ंसाधन े
आव यक मानली जातात . िह ि या सॉ टव ेअर यवसाय या ंची संसाधन े भरती , िश ण
आिण िटकव ून ठेव यासाठी बराच व ेळ आिण म ेहनत द ेतात - िवशेषतः २००४ ते
आ ापय त या पीक वषा म ये. आयटी क ंप या, िवशेषतः मोठ ्या भारतीय स ेवा कंप यांनी,
तांि क, सं ेषणा मक आिण सामािजक ब ुि म े या यो य स ंयोजनासह कम चारी
शोध यासाठी आिण िनय ु कर यासाठी अ याध ुिनक ि या िवकिसत क े या आह ेत. थेट
भरती यित र , रोजगार स लागारा ंचा एक यापक "अनुषंिगक यवसाय " िकंवा
"हेडहंटस " हणून ओळखला जाणारा , आयटी उ ोगा या कम चा या ं या गरजा प ूण
कर यासाठी िवकिसत झाला आह े.
यां या गरजा ंवर आधा रत , IT कंप या ेशस आिण अन ुभवी दोघा ंनाही ाधा य
देतात. ते कॅ पस ल ेसम ट, ि ंट आिण ऑनलाइन जॉब जािहराती , वॉक-इन म ुलाखती ,
भरती स लागार आिण कम चा या ं या िशफारश सह िविवध प त ार े भरती करतात .
मागील दोन वषा म ये बह ता ंश सं थां या कम चा या ं या स ं येत झटपट वाढ झा याम ुळे,
मोठ्या माणात (मोठ्या कंप यांम ये ५५-७५%) नवीन िनय ु ए ं ी ल े हल आह ेत,
उव रत २५%-४५% अनुभवी कम चारी इतरा ंकडून िनय ु कर यात आल े आहेत. कंप या
सुमारे ३५-४०% एं ी-ले हल उम ेदवार क ॅ पस ल ेसम टमधून येतात, बाक च े इतर ोत
जसे क ता प ुरते कम चारी य ेतात. मोठ्या कंप या िक ंवा नवीन टाट अप अन ेक नवीन
पदवीधरा ंना कामावर ठ ेवू शकतात , काही MNCs आिण उ पादन े कंप या क ेवळ अन ुभवी munotes.in
Page 116
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
116 कम चा या ंना ाधा य द ेतात. जरी आयटी क ंप या वार ंवार असा य ुि वाद करतात क
उ ोगान े िन न म यमवग य , अध -शहरी तस ेच अगदी ामीण भागातील लोका ंसह
जीवना या अन ेक े ातील लोका ंसाठी नोक या िनमा ण के या आह ेत, संशोधनात ून अस े
िदसून आले आहे क आयटी कम चारी मोठ ्या माणात सामािजक - ीने आिथ क ोफाइल
समान आह ेत.. तथािप , हे मा य क ेले पािहज े क 'जागितक ' ऑफशोअर िक ंवा
आउटसोिस ग फम या गरजा ग ैर-शहरी आिण कमी ीम ंत पा भूमीतील कामगारा ंना
वगळ याकड े झुकतात , यांना 'आंतररा ी य' वातावरणात काम कर यासाठी आव यक
सामािजक आिण सा ं कृितक भा ंडवल नाही . उ ोग अिधका या ंनी वार ंवार िवन ंती केली
आहे क िश णाम य े यो य 'सॉ ट ि क स ' िशकव या जा यात , जे असे सूिचत करतात
क अशी िफ ट र ंग यं णा आह े.
तुमची गती तपासा :- (Check your progress )
.१. आयटी उ ोगा तील भरती, िनवड आिण िश णा संबंधी चचा करा.
९.१३ सारांश (Summary )
सं कृती ही स ंक पना यापक आह े. संघटना मक सं कृती हा श द मोठ ्या सं येने
लोकां या यापक अन ुभवांव न घ ेतलेला आह े. सं कृती आिण हवामान आप या द ैनंिदन
जीवनावर आिण कामा या प रि थतीवर प रणाम करतात . यो य सा ं कृितक वातावरणात
लोक आन ंदी आिण अिधक उ पादन म होतील . संघटना मक सं कृती आिण हवामानाचा
संपूण कामकाजा या प रि थतीवर भाव पडतो आिण अिधक उ पादकता आिण आन ंदी
कामकाजा या वातावरणासाठी यव था पनाला िविवध धोरण े आिण काय म तयार
कर यात मदत होत े. संघटना मक स ं कृती आिण हवामानाची व ैिश ्ये आिण काय
आ हाला संघटना मक वातावरण िव त ृतपणे समज ून घे यास मदत करतात . सं कृती ही
अंतग त काय आह े तसेच वातावरण ए ंटर ाइझ या स ुरळीत काया साठी बा वातावरण
तयार करत आह े. सरकारी संघटना असो क खाजगी संघटना , सं कृती आिण वातावरण
दो ही द ैनंिदन जीवनातील कामगारा ंचे कामाच े वातावरण आिण समाधान ठरवतात . अशा
यव थापनाम य े वैयि क कौश य , ितभ ेचे कौत ुक केले जात े जेथे सं कृती आिण
हवामान श य ितत या चा ंग या कार े िमसळल े जात े. सामािजक गरजा ं या बदल या
व पासह , संघटना मक स ं कृतीतही बर ेच बदल झाल े आह ेत. संपूण संघटने या
अि त वासाठी यो य भरती ि या आिण सतत िश ण , िवशेषत: आयटी े ातील
अप रहाय आहे.
९.१४ (Questions )
1. िविवध कारची स ंघटना मक स ं कृती प करा .
2. भारतीय कारची स ंघटना मक स ं कृती लोकशाही आह े का? ते बदलत आह े का? चचा
करा.
3. आयटी े ा या िवश ेष संदभा सह स ंघटना मक स ं कृतीची स ंक पना प करा . munotes.in
Page 117
सं था मक आिण काय सं कृती: आयटी
उ ोग , भत , िनवड आिण िश ण आिण
यव थापक , काय वचनब ता ,
उ पादकता आिण बदल
117 ९.१५ संदभ (References )
1) Human Resource Development P.C.Tripathi
2) Organizational Behavior Jit S.Chandan
3) Organizational Behavior - R.Y.Suri and ~anjiv~erma.
4) P. Subba Rao - Essentials of Human Resource Management and
Industrial Relations.
5) Mamoria and Gankar - Personnel Management.
6) Stephen Robbins - Organizational Behavio
munotes.in
Page 118
118 १०
रोजगार स ंबंध आिण नािव यप ूण धोरण े,
ई-कॉमस आिण कामगार
घटक रचना
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ रोजगार स ंबंधांचा अथ
१०.५ रोजगार स ंबंध व आंतररा ीय कामगार स ंघटना
१०.४ रोजगार स ंबंधांची उदाहरण े
१०.५ कम चा या ंम ये ितभा िवकासाचे नािव यप ूण धोरण े
१०.६ ईकॉमस आिण म
१०.७ ईकॉमस उ ोगाती ल मजुरां या सम या
१०.८ सारांश
१०.९
१०.१० संदभ
१०.० उि े (Objectives )
1. संघटनेतील रोजगार स ंबंध आिण याची भ ूिमका जाण ून घेणे.
2. कम चा या ं या सहभागासाठी संघटनेम ये वापर या जाणा या नािव यप ूण धोरणा ंब ल
जाणून घेणे.
3. ईकॉमस चा अथ आिण मा या अटी समज ून घेणे.
१०.१ ता वना (Introduction )
एखादी य क ंपनीत म ु य व े तीन कारणा ंसाठी सामील होत े, थमतः उ च द ेयकाम ुळे
दुसरे हणज े सं थेतील काय सं कृती आिण ितसर े हणज े सं थेतील कामा या
व पाम ुळे. एक िक ंवा सव घटक य ला स ं थेत राह यास िक ंवा सोड यास व ृ
करतात . असे हटल े जात े क , कम चारी स ं था सोडत नाही पर ंतु तो/ती या या
यव थापकाला सोडतो . यामुळे सहका या ंचे वत न, टीम लीडर या ंनाही खूप मह व असत े.
सं थे या स ुरळीत कामकाजासाठी आवाज उठव यासाठी , मत मा ंड यासाठी जागा असण े
खूप मह वाच े ठरते. साथी या आजाराम ुळे अनेक सं था द ूर थ कामासाठी वत :ला द क
घेत आह ेत. महामारीन ंतर या काळातही अस े बरेच कम चारी आह ेत या ंना रमोटम य े काम munotes.in
Page 119
रोजगार स ंबंध, आिण नािव य पूण धोरण े, ई-कॉमस आिण कामगार
119 करणे सु ठेवायच े आह े. सं थांना या ं या कम चा या ंना या ं या काया लयात परत
आण याची ही काही नवीन आ हान े आहेत. यामुळे, वेगवेग या रणनीती वापर या जात
आहेत जस े - कम चा या ंना आठवड ्यातून एकदा काया लयात य े यास सा ंगणे, व र
यव थापका ंनी दररोज काया लयात असण े अपेि त आह े कारण त े मु य िनण य घे यात
गुंतलेले असतात .
या पा व भूमीवर आता आपण या करणाचा तपशील पाह या . येथे आपण क ंप यांशी
संबंिधत तीन म ु य िवषया ंवर चचा क , जसे क रोजगार स ंबंध, कंप यां ारे वापर या
जाणा या नािव य पूण धोरण े आिण ईकॉमस आिण कामगार . हे सव िवषय त ु हाला
वेगवेग या उ ोगा ंम ये होत असल ेले नवीन बदल समज ून घे यास मदत करतील . या
यित र , िव ाथ या ना यान े तु ही लवकर िक ंवा नंतर नोकरी या बाजारप ेठेतही व ेश
करणार आहात , हा धडा त ु हाला स ं था कशा चालवतात , यां या नािव यप ूण प ती काय
आहेत, धोरणे काय आह ेत याच े िच िमळव यास मदत कर ेल. आ ही नवीन काळातील
अ ज डॉलस या उ ोगा ंचाही िवचार क . ई कॉमस या. िवशेषत: महामारीप ूव आिण
नंतर या काळात कामा या व पात होत असल े या बदला ंची जाणीव क न द ेणे हा या
करणाचा उ ेश आह े.
१०.२ रोजगार स ंबंधांचा अथ (Meaning of Employment
Relations )
क ि ज या श दकोशान ुसार, रोजगार स ंबंध हणज े िनयो ा आिण कम चारी या ं यात
होणार े वत न आिण स ं ेषण, िवशेषत: कम चा या ंचे ह क आिण या ं या नो करी या
समाधाना या स ंदभा तील संबंध होय.
कांही िव ान अस ेही िनदश नास आणतात क रोजगार स ंबंध दोन प ा ंमधील करारावर
आधा रत आह ेत आिण याप ैक य ेक काही कार े बंधनकारक आह े. हे काम, वेतन या
संबंधात द ेखील पािहल े जाऊ शकत े. हे िनयम सामा यतः ल ेखन व पात असतात .
तथािप , अशीही उदाहरण े आहेत यात मौिखक करार द ेखील क ेला जातो . हे करार सव
तपशील प करतात आिण यायालयात व ैध पुरावा हण ून मानल े जाऊ शकतात .
तुमची गती तपासा (Check Your Progress )
1. रोजगार स ंबंध हणज े काय?
१०.३ रोजगार स ंबंध व आंतररा ीय कामगार स ंघटना (Employment
Relations and International Originations )
आंतररा ीय कामगार स ंघटने (ILO) नुसार िनयो ा आिण कम चारी या ं यातील स ंबंध
कायद ेशीर आह े. याम य े एखादी य िविश काम करत े िकंवा सेवा देते आिण या
बद यात याला /ितला प ेम ट िमळते.
रोजगार स ंबंधां ारे कम चारी आिण िनयो ा या ं यात पर पर अिधकार आिण कत ये
थािपत क ेली जातात . या स ंबंधातूनच कम चा या ंना कामगार कायदा आिण सामािजक munotes.in
Page 120
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
120 सुर ा े ातील रोजगाराशी स ंबंिधत अिधकार आिण फायद े िमळतात . रोजगार स ंबंधांची
उपि थती हा एक मह वाचा िनकष आह े, जो कामगार आिण सामािजक स ुर ा काय ाच े
कायद े कामगारा ंना लाग ू केले जाऊ शकतात क नाही ह े ठरवत े. अशा कार े, िनयो ाच े
यां या कम चा या ंसाठीच े अिधकार आिण कत ये यांचे व प आिण या ी या ंचे मू यांकन
कर यासाठी रोजगार स ंबंध हा मािहतीचा एक ाथिमक ोत आह े.
खाली स ूचीब क े या माण े एका िक ंवा दुस या कारणाम ुळे जा त स ंर ण न
िमळाल े या अवल ंिबत कामगारा ं या स ं येत वाढ झा याम ुळे रोजगार स ंबंध अिधक
मह वाच े झाले आहेत –
• काही व ेळा काय ाच े माण ख ूप संकुिचत असत े िकंवा याचा अथ फारच स ंकुिचत क ेला
जातो याम ुळे उ ेश पूण होत नाही .
• कायदा काही व ेळा पूण पणे प नसतो आिण अन ेक अथ लाव यासाठी वाव असतो .
• रोजगार स ंबंध कधीकधी लपिवल े या ि थतीत असतो .
• िनयो ा आिण कम चारी या ं यातील नात ेसंबंध काही व ेळा संिद ध असतात प रणामी ,
यां याम य े िनरोगी स ंबंध अि त वात आह ेत क नाही असा आपण क शकतो .
• हे ल ात घ ेणे आव यक आह े क रोजगार स ंबंध अि त वात आह े, तरीही िनयो ा कोण
आहे आिण या णालीम य े कामगाराला कोणत े अिधकार आह ेत हे अ ाप प नाही .
• अनु पतेचा अभाव आिण स न े अंमलबजावणीची सम या द ेखील अि त वात आह े.
वरील चचा केले या म ुद् ांम ये सुधारणा कर यासाठी आ ंतररा ीय कामगार स ंघटनेने
वेळोवेळी प रषदा घ ेत या आह ेत. सन 2003, 2006 म ये आंतररा ीय कामगार
प रषद ेसारखी प रषद झाली . यांनी काही िशफारशी द ेखील क े या आह ेत ( मांक 198)
जसे –
• रा ीय धोरण तयार कर याची गरज आह े जे लागू केले जाऊ शकत े आिण व ेळोवेळी
सुधा रत क ेले जाऊ शकत े. दुस या श दा ंत, हे कामगारा ं या िव ासाच े, हमीभावाच े, भावी
संर णाच े वातावरण िनमा ण कर यास मदत करत े.
• काही िविश िनकषा ंचा स ंच देखील असण े आव यक आह े यावर धोरण तयार क ेले
जावे. ते व त ुि थती , कामाच े काय दश न, कामगाराचा मोबदला इ याद वर अवल ंबून
असल े पािहज े. िनि त िनकषा ं या स ूची ार े - अशा स ंबंधाचे अि त व , कामाच े काय दश न
आिण का मगाराचा मोबदला , यावर सहमती झाली अस ेल. प ांमधील ; आिण िमक
बाजारप ेठेतील घडामोड वर द ेखरेख ठ ेव यासाठी आिण कामा या स ंघटनेसाठी एक
थािपत यो य य ं णा असण े आव यक आह े - िकंवा िव मान एक वापरण े - जेणेक न
रोजगार स ंबंधांसंबंधी उपाया ंचा अवल ंब आिण अ ंमलबजा वणी कर याबाबत स ला तयार
करणे श य होईल .
ये या काही वषा त रोजगाराची बाजारप ेठ अ ज डॉलस ची उ ोग बनणार अस याचा अ ंदाज
आहे. यामुळे मजुरां या क याणासाठी रोजगार स ंबंध हे एक मह वाच े पाऊल आह े. आता
आपण रोजगार स ंबंधांची काही उदाहरण े पाह . munotes.in
Page 121
रोजगार स ंबंध, आिण नािव य पूण धोरण े, ई-कॉमस आिण कामगार
121 तुमची गती तपासा (Check Your Progress )
1. रोजगार स ंबंधी आंतररा ीय कामगार स ंघटनेला धोरण तयार कर याची गरज का
आहे?
१०.४ रोजगार स ंबंधांची उदाहरण े (Examples of employment
relations )
१. नवीन काय संघ सद या ंना संघटना मक स ं कृतीची जाणीव क न िदली जाईल याची
खा ी करण े. या यित र , याला /ितला एक चा ंगला स ंघ ख ेळाडू बनव यासाठी
आव यक असल े या सव गो ची द ेखील खा ी क ेली जात े.
२. सतत भरतीसाठी आिण या ंना िश ण द े यासाठी आिण माग दश न, िश ण या ंसारख े
कौश य स ंच वाढव यासाठी आिण य कर यासाठी या ंना मदत कर यासाठी प ुरेसा
पािठंबा िदला जातो .
३. कामिगरीच े िव ेषण करण े देखील िवश ेषतः वािष क आधारावर ख ूप मह वाच े आ ह े.
कम चारी स ंबंधांची टीम सहका या या कामिगरीवर नजर ठ ेवते आिण श य ती सव
मदत द ेते. काही व ेळा काही िविश सॉ टव ेअरही यासाठी वापरल े जाऊ शकतात .
४. कम चा या ंचे गैरवत न अस यास यास सामोर े जाण े आव यक आह े. जसे क आरो य
सुर ेचे उ ल ंघन, िनयमन आिण कोण याही किन सहका याचा छळ , व र
सहका याकड ून मिहला इ .
५. संघष सोडव यासाठी यासपीठ असाव े. जे हा एखादा कम चारी यव थापकाशी स ंपक
साधू शकत नाही , ते हा याला /ितला य कर यासाठी जागा असण े आव यक आह े,
ती ितसरी य अस ू शकत े याच े तट थ मत अस ेल आिण सम या सोडिव यात
मदत कर ेल येथे रोजगार स ंबंध काय संघ मदत क शक ेल.
६. नोकरी या समाधानात स ुधारणा थ ेट उ पादकत ेशी िनगडीत आह े. सं थांना
कम चा या ंना अिधक आन ंदी बनव याच े माग शोधून काढाव े लागतात जस े क काय म,
मानिसक आरो य अ यास म , ो साहन द ेणे इ.
७. कम चा या ंना ख ेळ, नृ य, योगासन े िकंवा कोण याही शारी रक यायामासार या
अ यास ेतर ि याकलापा ंसाठी ो सािहत करण े जे कम चा या ंचे मानिसक आिण
शारी रक आरो य स ुधार यास मदत कर ेल. प रणामी , आरो या या कारणा तव
अनुपि थतीच े माण कमी होईल आिण कम चा या ंची उ पादकता , सज नशीलता ,
सम या सोडव याची मता वाढ ेल.
८. कम चा या ंची स ुर ा वाढव यासाठी उपाययोजना करण े हे कम चारी संबंध
यावसाियका ंचे कत य आह े. अिनि त व ेळेला सामोर े जा यासाठी यो य िश ण िदल े
पािहज े.
तुमची गती तपासा (Check Your Progress )
1. रोजगार स ंबंधाचे कोणत े ही एक उदाहरण सांगा ? munotes.in
Page 122
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
122 १०.५ कम चा या ंम ये ित भा िवकासाची नािव यप ूण धोरण े (Innovative Strategies develop in among employees )
अ) पारदश कता (Transparency )
पारदश कता थािपत करण े फार मह वाच े आहे. य ना म ू यांकना या तारख ेपय त
वाट पाह याऐवजी पिह याच िदवशी ि लअर करण े सोपे होते आिण याम ुळे कम चा या ंची
उ पादकता वाढ यास मदत होत े. फायना स , एचआर सार या िवभागाच े यव थापक
वेतनवाढी या तपशीला ंची यादी बनवतात यावर कम चा या ला वाढ िमळ ेल, ती नंतर
कामावर घ ेतले या कम चा या ंसह सामाियक क ेली जात े. उदाहरणाथ - जर कम चा या ंची
कामिगरी उ क ृ अस ेल तर व ेतन ेणी ३० ट के वाढेल, जर याची सरासरी अस ेल तर
१० ट के इतक े आह े. हा ि कोन काही माणात िव ास आिण आदर िनमा ण कर ेल
यासोबत दो ही य म य े कामिगरी कर यासाठी एक प योजना तयार होईल .
साथी या आजारान ंतर रमोट वक अिधक लोकि य होत असताना जे हा लोक घरी
काम करतात त े हा टीम लीडरला िकती तास आिण य न े काम क ेले आहे हे बघता य ेत
नाही. दोन-तीन िदवस काम प ूण कर यासाठी कम चारी स ंपूण रा घालव ू शकला असता
आिण नीट झोपला नाही . काया लयात घालवल े या तासा ंची सं या ितथ े मानवी उपि थती
अस यान े प पण े यमान होईल . परंतु दुग म वातावरणात अशा गो ी िदसत नाहीत
हणून, येथे पारदश कता आिण िव ास कम चारी आिण टीम लीडर आिण म ॅनेजर या
दोघांकडून मदत होत े.
ब) रमोट दर यान ि याकलाप (Activity during Remote )
कोिवड 19 या दर यान , साथी या रो गामुळे कम चा या ंची य तता घ न काम
के यामुळे उपल ध न हती आिण याम ुळे वेगवेग या प ती िवकिसत करा या लाग या .
एका क ंपनीत दर वीक डला त े अध काम नॉन वक शी संबंिधत कामावर खच करायच े जे एका
िवभागातील दोन कम चा या ंना करायच े होते. काही क ंप यांम ये सं थे या शीष थ न े यांशी
अ रशः कॉफ च ॅट आह े.
क) यवसाईक सामािजक जबाबदारी (Corporate Social Responsibility )
सं था कधीकधी क ंपनीतील सज नशील य चा उपयोग या ं या कौश यान े समाज
सुधार यासाठी करतात . कम चारी बालग ृह, वृ ा माला भ ेट देतात आिण मग त े िभंती
रंगवतात , काही गातात आिण न ृ य करतात आिण अशाच काही मनोर ंजक ि याकलाप
करतात . काही कम चारी द ेखील स ं थेत राहतात कारण त े अशा कारच े CSR काय
कर यास स म असतात . सं था गरीब म ुलांचे िश णही ायोिजत करतात .
पूर, दु काळ , अिनि त काळात कम चारी क ुटुंब खेड्यापाड ्यात अडकल े असताना अशा
वेळी स ंघटना क ुटुंबांना मानिसक , आिथ क इ यादी दो ही कार े सावर यासाठी मदत
करतात . साथी या आजारा या काळातही अन ेक स ं थांनी कम चारी आिण या ं या
कुटुंबातील सद या ंसाठी िशिबर े घेतली. munotes.in
Page 123
रोजगार स ंबंध, आिण नािव य पूण धोरण े, ई-कॉमस आिण कामगार
123 ड) समुपदेशन स (Counseling session )
सं थांनी या ं या कम चा या ंना सम ुपदेशन द े यासाठी प ूण वेळ सम ुपदेशक न ेम यास
सु वात क ेली आह े. कम चा या ंना चा ंगली कामिगरी कर यास व ृ ठेव यासाठी आिण
दगावू नये यासाठी मानिसक आरो याशी स ंबंिधत िवषया ंवर वार ंवार काय शाळा आयोिजत
के या जातात . महामारी या काळात ज े हा कम चारी बाह ेर जाऊ शकत न हत े आिण त े
फ घरीच रािहल े याम ुळे ते दररोज काम करत होत े, ते हा अन ेक नवीन आ हान े उभी
रािहली होती हण ून अशा अिनि त काळात स ं थांनी मानिसक आरो य काय शाळांची
सं या वाढवली .
इ) ैमािसक एकदा ब ैठक –( Quarterly meeting once )
घरातुन काम (work on home ) के याने कंपनीचा खच कमी झाला आह े. कंप यांना
काया लयीन मालम ा , वीज, टेशनरी आिण इतर कम चारी खच जसे क लीनर , िशपाई ,
कॅ टीन इ याद साठी खच करावा लागत नाही . यामुळे वरील खचा तून बचत होणारी
र कम वाचली जात े आिण काही क ंप यांची िनयतकािलक एकदा ब ैठक होत े. कम चा या ंची
राह याची यव था , भोजन , वास खच कंपनीकड ून केली जात े. यामुळे दो ही ब ंध िनमा ण
होतात आिण कम चा या ंना या ं या सहकारी सहका या ंना भ ेटून आन ंद होतो आिण
कम चा या ंकडून होणारा खच ही शू य असतो प रणामी ही एक िवजयाची प रि थती आह े.
फ) कम चारी श ेअरहो डर बनवण े (Making employee Shareholder )
अनेक स ं था कम चा या ंना क ंपनीचे मालक बनवतात . ते यां या वतः या
कम चा या ंसाठी सवलती या दरा त शेअस जारी करतात . प रणामी , जे हा ज े हा स ं थेम ये
नफा होतो त े हा कम चा या ंनाही याचा फायदा होतो . IPO लाँच के यासार या काही
घटना ंम ये कंपनी श ेअर माक टम य े सूचीब झा यान ंतर या ं या वत : या क ंपनीचे
शेअस असल ेले काही कम चारी करोडपती िकंवा लखपती बनतात . या क ंपनीत एखादी
य काम करत े या क ंपनी या श ेअरची मालक द ेखील कम चा या ंना िवश ेष अिधकार द ेते
जसे क या ंना मतदानाचा अिधकार िमळण े, शेअरधारका ं या ब ैठक त या ंचे मत मा ंडणे इ.
ग) सेवा शु क (Service Charge )
रे टॉरंट, हॉटे स सार या स ेवा उ ोगात िबलाम ये सेवा शु क समािव आह े. हे
िवधेयका या श ेवटी िलिहल ेले आहे. ते मु य िवध ेयकात जोडल े गेले आहे. हे सेवा शु क
सव कम चा या ं ारे िवत रत क ेले जात े. पैसे देणे ऐि छक असल े तरी अन ेकदा ाहका ंना
याची मािहती नसत े याम ुळे ते पैसे देतात. िवशेषत: जे हा एखा दी य परद ेशात नोकरी
करत अस ेल ते हा या य ला स ेवा शु क हण ून डॉलर या पात प ैसे िमळतील .
यामुळे, काही व ेळा मु य पगार कमी होतो पर ंतु सेवा शु क आिण मािसक उ प न वाढी ार े
य अिधक कमावतात .
ह) िश णा या मा यमात ून सुधारणा (Upgradi ng through education )
काही क ंप यांनी बी शाळा ंशी करार क ेला आह े आिण या ं या कम चा या ंना माणप
अ यास म , पूण पदवी , मा टस आिण ब या च वेळा हे िवनाम ू य िक ंवा सवलती या दरात
ऑफर कर यात मदत क ेली आह े. वग आठवड ्या या श ेवटी िक ंवा सं याका ळी आयोिजत munotes.in
Page 124
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
124 केले जातात . यामुळे कम चा या ंना स ं थेत िटक ून राह यास मदत होत े आिण य नी
आ मसात क ेले या नवीन कौश या ंचा संच सं थे या उभारणीतही मदत करतो .
य) महािव ालयीन वातावरण िटकव ून ठेवणा या क ंप या (Companies retaining
college vibe )
काही कंप या अशा आह ेत, यांनी महािव ालयीन वातावरण िटकव ून ठेवले आहे जसे
क तीन मिह या ंतून एकदा पाट करण े िजथे कंपनी अ न , पेय आिण अगदी वाहत ूक देखील
पुरवते. शॉट ि कट पधा , पोट् स डे, युिझक डा स , शॉट िफ म पधा , कॉमेडी शो ,
टॅल ट कॅन यांसारख े काय म वार ंवार होत असतात , िजथे कॉल ेज युवा महो सवासारख े
काय म आयोिजत क ेले जातात . केळी खाण े, कॉलेजचे वािष क सेिल ेशन, कंपनीचे वािष क
सेिल ेशन यासारख े मजेदार उप म आयोिजत क ेले जातात . यामुळे अनेक ेशस अशा
सं थेत सामील होतात , जेणेक न या ंना महािव ालयासारख े वातावरण कायम राहाव े
आिण या ंना कॉप र ेट नोकरीत जाव ेसे वाटू न ये. काही कम चारी क ेवळ स ं थे या
सं कृतीमुळे कमी पगार िमळ ूनही क ंपनीत काम करत राहतात .
ज) सव समाव ेशकत ेचा सराव करण े (Practicing Inclusiveness )
कंप यांनी िविवधत े या ीन े स व समाव ेशकतेचा सराव स ु केला आह े याम य े
LGBT समुदाय, ा सज डर य ना समान दजा , पगार आिण फायद े िदले जातात . पु ष
िकंवा मादी या बायनरी मॉड ेलपे ा शौचालय अस या या ीकोनात बदल आह े. हे फायद े
फ पा ंढ या कॉलरवर काम करणा या कम चा या ंपुरते मया िदत नस ून सं थेत ल ू कॉलर
काम करणा या य साठी द ेखील आह ेत.
ख) संवाद कौश य स ुधारण े (Improving communication skills )
कंप यांम ये टो ट मा टस सारख े काय म असतात , या ार े कम चारी या ंचे संवाद
कौश य स ुधार यास िशकतात . िवशेषत: या स ं थांम ये लाय ंटचा सामना करण े अिधक
असत े, अशा स ं था कम चा या ं या सॉ ट ि क सम य े सुधारणा कर यासाठी या ं या
िवशेष काय शाळा आयोिजत क े या जातात . काही क ंप यांकडे पोट स द ेखील आह ेत
याम य े सव काय म यमान आह ेत. कोणती क ंपनी आयोिजत करत आह े आिण य
यां या आवडीन ुसार या काय मांम ये सामील होऊ शकतात .
तुमची गती तपासा (Check Your Progress )
1. कम चारी आिण िनयो ा या ं यातील स ंबंध कायद ेशीर आह े असे तु हाला वाटत े का?
जर होय तर प करा का ?
2. तुम या मत े सं थेम ये समुपदेशन स ुिवधा आव यक आह े का, प करा ?
munotes.in
Page 125
रोजगार स ंबंध, आिण नािव य पूण धोरण े, ई-कॉमस आिण कामगार
125 १०.६ ई वािण य आिण कामगार (E Commerce and Labor )
अ) ईकॉमस चा अथ (Meaning of Ecommerce )
ई-कॉमस हा एक यवसाय आह े जो इ ंटरनेट िकंवा इतर कोण याही इल े ॉिनक
नेटवक ारे चालिवला जातो . 1948 -49 म ये बिल न नाक ेबंदी आिण एअरिल टसह
द तऐवजा ं या द ेवाणघ ेवाणीसाठी मानक हण ून याचा उगम झाला . नंतर अन ेक उ ोगा ंनी
यावर स ंशोधन क ेले आिण पिहल े मानक 1975 म ये कािशत झाल े. इले ॉिनक ड ेटा
इंटरच ज हे एक यासपीठ आह े जे कोण याही िविश मशीनपास ून वतं आह े आिण साध े
इले ॉिनक यवहार हाताळ यास स म आह े. आता या ार े अनेक आभासी क ंप या आिण
यवसाय तयार झाल े आह ेत. भारतातील ईकॉमस उ ोग 2030 पय त 40 अ ज
डॉलस पय त पोहोच याची अप े ा आह े. याचे कारण द ेशातील इ ंटरनेटची च ंड वाढती
मागणी आह े. स या भारतात ई -कॉमस माक ट 4 िबिलयनप े ा जा त आह े. हे ईकॉमस शी
संबंिधत वाढणारी बाजारप ेठ दश वते. िफनट ेक सारखा ईकॉमस उ ोग दररोज भरभराट
होत आह े. उदाहरणाथ - फोन प े, पेटीएम, गुगल प े, भीम इ . ते अनेक सेवा दान करतात
या प ूव या काळात जा त व ेळ घेणारी होती .
ब) ईकॉमस यवसायाच े तीन कार आह ेत –(There are three types of
ecommerce businesses )
1. यवसाय त े यवसाय (उदाहरणाथ - Shopify, Indian Mart इ.) आिण B2B हणून
देखील ओळखल े जाते
2. यवसाय त े ाहक (Amazon) आिण (B2C यवसाय ) हणून ओळखल े जाते
3. ितसर े हणज े, ाहक त े ाहक ( Oxl, E bay.com)
ओला , उबेर, ि वगी , झोमॅटो, ि लपकाट , नॅपडील , याका , झे टो, ाझू सार या
ईकॉमस िद गजा ंचा समाव ेश असल े या अन ेक कंप या आज लाखो ाहक आह ेत.
ईकॉमस शी स ंबंिधत यवसायाला आगामी काळात अिध क मागणी अस ेल कारण तो
ाहका ं या वत णुक त बदल घडव ून आण याचा य न करतो . सव काही दारा या पायरीवर
उपल ध आह े आिण जर एखा ाला उ पादन आवडत नस ेल तर र कर याची ि या
अगदी सोपी आह े. झे टो िक ंवा इ टा माट सार या ल ॅटफॉम व न १० ते २० िमिनटांत
माट फोनम य े माट फोन या बटणावर वा इप क न िक ंवा एका ि ल कवर भाजीपाला त े
कपड्यांपय त आिण उ पादन ेही िमळ ू शकतात . हे ाहका ंसाठी स ुिवधा िनमा ण कर यावर
आिण ह क तयार कर यावर काय करत े, सवयीन ुसार बदल ज ेणेक न ाहक उ पादन
खरेदी करत राहतील . िडिल हरी च ज ऑफरसह सबि शन मॉड े स द ेखील आह ेत-
जेणेक न ाहकाला वाट ेल क सव काही MRP वर उपल ध आह े एखा ान े बाहेर जाऊन
उ पादन का खर ेदी कराव े.
munotes.in
Page 126
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
126 क) िकराणा द ुकाने िव ईकॉमस यवसाय (Kirana shops vs Ecommerce
business )
ईकॉमस यवसायाच े फायद े आिण तोट े दो ही आह ेत. ाहका या ि कोनात ून अॅप,
उ पादन े इ यादीच े अनेक पया य उपल ध आह ेत. पुरवठा साखळी अिधक स ंघिटत , जलद
आिण काय म बनली आह े. यामुळे वेअर हाऊसपास ून ाहकापय त या उ पादनातील
वेळेचे अंतरही कमी झाल े आ ह े. ईकॉमस यवसायाम ुळे लहान यवसाय आिण िकराणा
दुकानांची प रि थती िबकट झाली आह े. याचा प रणाम हण ून ाहक कमी झा यान े िकरणा
दुकानांचे नुकसान होत आह े. िकरणा या द ुकानांचे एक छोट ेसे दुकान आह े आिण त े
जवळपास या प रसरात स ेवा देतात. जे हा मोठ ्या माणात लोक ल ॅटफॉम व न उ पादन े
खरेदी करतात त े हा या ंचा यवसाय गमावला जातो .
१०.७ ईकॉमस उ ोगात काम करणा या मज ुरां या सम या (Problems
of Laborers working in Ecommerce industry )
ई कॉमस ने िवशेषत: िडिल हरी एज ंट (भागीदार ) साठी अन ेक नवीन नोक या िनमा ण
के या आहेत यात श ंका नाही , क वाहन असल ेले कोणीही ईकॉमस कंपनीम य े काम क
शकतात . िवशेषत: Zomato, Swiggy आिण Amazon सार या क ंप या, Flipkart पु ष
आिण मिहला दो ही कम चा या ंना कामावर ठ ेवतात. तथािप , या याशी स ंबंिधत सम या
देखील आह ेत. एखा ा क ंपनीची म ेदारी झाली तर कम चा या ंना पगाराची सौद ेबाजी
करायला जागा उरणार नाही . पध मुळे य ना व ेगवेग या क ंप यांम ये काम कर यास
मदत होत े, जरी एका क ंपनीने कमी प ैसे िदले तरीही त े दुस या कंपनीत जाऊ शकतात .
Gig इकॉनॉमीम य े मजुरांना कं ाटी मज ूर हण ून कामावर ठेवले जात े, प रणामी या ंना
कायम व पी कम चा या ला िमळणा या स ुिवधांपासून वंिचत ठ ेवले जाते जसे क ग ृहिनमा ण
लाभ, वै क य , कम चारी भिव य िनवा ह िनधी इ . कं ाटी कामगार अस यान े यांची
कामिगरी कमी अस यास या ंना के हाही काढ ून टाकल े जाऊ शकत े. उदाहरणाथ - जर
िप झा िडिल हरी कम चा यान े वेळेवर उ पादन िवतरीत क ेले नाही, तर तो याच े ो साहन ,
वाढ गमाव ेल. फ व ेळेवर य े यासाठी मज ूर काही व ेळा व ेगात गाडी चालवण े इ यादी
धो यात घालतो . या मज ुरां या आरो याशी स ंबंिधत इतर सम या द ेखील आह ेत, याकड े
आपण दुल क शकत नाही . साव जिनक शौचालय नस यास कम चा या ंना घरपोच
िडिल हरी करावी लागत े, ते हा व ेगवेग या िठकाणी वास करावा लागतो हण ून या ंना
शौचालय िमळ ेपय त ती ा करावी लागत े. िडिल हरी एज ंट हण ून काम करणा या
मिहला ंना अशा सम या अिधक ग ंभीर असतात .
ब याच वेळा ईकॉमस कंप या टाट अ स असतात आिण ज े हा सीईओन े घेतलेला
चुक चा िनण य िकंवा दुस या खेळाडू ारे दान क ेले या समान स ेवेसारखी पधा वाढण े
यासार या अन ेक कारणा ंमुळे टाट अप वाढ ू शकत नाहीत िक ंवा िटक ू शकत नाहीत , ते हा
कंपनी तोट ्यात जाऊ शकत े. खाल या तरावरील मज ुरांना या सव गो ी मािहत नसतील
आिण एक चा ंग या िदवसी त े आपली नोकरी गमावतील . याचा प रणाम क ेवळ
कामगारा ंवरच होणार नाही तर सव अवल ंिबतांवर होईल . उदाहरणाथ - कुटुंबातील कमावती
य , वडील नोकरी गमाव यास , घरातील सवा त लहान म ुलगा कधीकधी अ यास सोडतो munotes.in
Page 127
रोजगार स ंबंध, आिण नािव य पूण धोरण े, ई-कॉमस आिण कामगार
127 िकंवा पुढील अ यास था ंबवतो आिण घर चालव यासाठी काम क लागतो . टाट अप
िबझन ेस मॉड े स आ मक अस यान े आिण धोरण े फारशी यो य नस याम ुळे, ित ेपे ा
नफा ह े मु य उि असत े याम ुळे कामगारा ं या ि थतीला ाधा य नसत े. ब याचदा
अ ा य ल य िदल े जातात याम ुळे य काला ंतराने भाजतात , िनराश होतात इ . कं ाटी
कामगार अस यान े मजूर संपावर ग े यास या ंना नोक या गमवा या लागतात . चंड
लोकस ं येमुळे मागणीप े ा मज ुरांचा प ुरवठा अिधक आह े. ईकॉमस कंप यांकडून
आकार यात य ेणा या किमशनम य े वाढ झा याचा थ ेट प रणाम यावर अवल ंबून
असल े या मज ुरांवर होतो . कंप या अन ेक वेळा नफा कमावतात पण कामगार मा द ुल ि त
राहतात .
तथािप आ ही ईकॉमस उ ोगा ंम ये उपल ध असल े या नवीन स ंध कड े दुल क
शकत ना ही. ओला , उबेर सार या ईकॉमस यवसायान े िव ा या साठीही नोकरी या अन ेक
संधी िनमा ण के या आह ेत. कूटी वाप न त े सकाळी स ेवा देऊ शकतात आिण द ुपारी
कॉलेजला जाऊ शकतात आिण रा ी प ु हा काम क शकतात . आता आपण क ेस टडी
पाह .
तुमची गती तपासा (Check You r Progress )
1. ईकॉमस यवसाया या वाढीसह िकराणा द ुकानांना भेडसावणा या काही सम या ंची
चचा करा.
2. ईकॉमस उ ोगातील मज ुरांना भेडसावणा या सम या ंवर चचा करा.
3 . तीन कार या ईकॉमस यवसाया ंची यादी करा .
कॅब ए ीग ेटरचे य ी अ यास (Case Study of cab aggregator )
आज काल ज े हा लोका ंना बाह ेर जायच े असत े, ते हा या ंची इमारत िक ंवा घर
उतर याप ूव च लोक ऑनलाइन क ॅब, ऑटो ब ुक करतात . अशा अन ेक घरग ुती कॅब ए ीग ेटर
कंप या आह ेत या ंचा वापर मोठ ्या माणात लोक दररोज करतात , तथािप या ं याबरोबर
अनेक िववा द आिण सम या द ेखील आह ेत.
काही क ॅब ल ॅटफॉम वर अन ेक देशांनी बंदी घातली आह े. कॅब ए ीग ेटस बाबत
यायालयात खटल े लंिबत आह ेत आिण काही घटना ंम ये ते मोबाईल वापरक या या
बॅटरीवर अवल ंबून भाड ्या या िकमतीत फ ेरफार करत अस याच ेही आढळ ून आल े आहे.
उदाहर णाथ - जे हा बॅटरी कमी असत े ते हा ाहक म ृत बॅटरी या भीतीन े नवर उपल ध
असल ेली कोणतीही िक ंमत ब ुक करतात . या कंप या त ं ान , मोबाईल ऍि लक ेशन ार े
देखील काय करतात आिण हण ून ते वतःला वाहत ूक पुरवठादार ऐवजी त ं ानावर
आधा रत क ंपनी हण ून संबोधतात , प रणामी या ंना कोण याही द ेशा या सरकारला
दे यास बा ंधील असल े या अित र करा ंमधून सूट िमळत े. िशवाय , या मॉड ेलवर या
कंप या चालवतात त े वाहन चालकाच े असत े, याचा वापर क ेला जातो , तो कंपनी या
मॉडेलपे ा अन ेक वेळा ाय हरचा असतो , प रणामी कोणती ही दु ती , देखभाल खच
ाय हरकड ूनच घ ेतला जातो . या सव बाबी िवचारात घ ेत यास त े ाहका ंना व त दरात
ऑफर कर यास स म आह ेत आिण ाहक स ंपादन कर याचा य न करतात . munotes.in
Page 128
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
128 १०.८ सारांश (Summary )
या करणाम य े, तीन म ु य िवषया ंवर चचा केली आह े, पिहला रोजगार स ंबंध, दुसरा
हणज े नािव यप ूण धोरण े आिण ितसरा ईकॉमस चा समाव ेश केला आह े. या िवषयी
क ि ज या श दकोशान ुसार, रोजगार स ंबंध हणज े िनयो ा आिण कम चारी या ं यात होणार े
वत न आिण स ं ेषण, िवशेषत: कम चा या ंचे ह क आिण या ं या नोकरी या समाधाना या
संदभा त न द क ेली आह े. यासंबधी ILO याकड े कायद ेशीर करार नम ूद केला आह े. या
करारान ुसार रोजगार स ंबंध राखल े आहेत. यासंबधी उदाहरण े देखील पािहल े. दुसरा िवभाग
िवशेषत: ऑनलाइन मीिट ंग, समुपदेशन, मजेदार ि याकलाप इ यादी समव ेश होतो .
यासंबधी महामारी या काळात नािव यप ूण प त वर ल क ि त करतो . ितसरा िवभाग
ऑफर , सुिवधा, वेशयो यता आिण िकराणा कथा ंवर होणा या भावाम ुळे काळान ु प
वाढल े या अ ज डॉलर या उ ोगाशी स ंबंिधत आह े. याचाशी मज ूर जीवनाचा स ंबंध
जोड यात आला आह े.
१०.९ (Questions )
1. रोजगार स ंबंधांवर ILO या ि कोनावर चचा करा
2. ईकॉमस चा अथ आिण क ॅब ए ीग ेटर या क ेस टडीची चचा करा.
3. रोजगार स ंबंधांचा अथ प करा आिण याची काही उदाहरण े ा.
4. कम चारी सहभागासाठी काही नािव यप ूण प ती प करा .
१०.१० संदभ (References)
1https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/employment -relations
1 Glynis D Morris, Sonia McKay, Andrea Oates, (2009) Chapter 10 -
Employment Law,
Editor(s): Glynis D Morris, Sonia McKay, Andrea Oates,Finance
Director's Handbook (Fifth E dition),CIMA Publishing,Pages 419 -464,
1 https://www.betterup.com/blog/employee -relations
1Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2020, May 2). e-commerce
summary . Encyclopedia Britannica .
https://www.britannica.com/summary/e -commerce
1 https://timesofin dia.indiatimes.com/business/india -business/value -e-
commerce -in-india -to-touch -40-billion -by-2030 -
report/articleshow/85391496.cms
1 https://www.internetconsultancy.pro/blog/what -is-ecommerce/
1https://www.oyster.com/articles/where -is-uber-banned -around -the-world/
1https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/employment -relations
munotes.in
Page 129
129 ११
यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग
घटक रचना
११.0 उि े
११.१ तावना
११.२ कामगार संक पन ेचा अथ
११.३ यव थापन संक पन ेचा अथ
११.४ सहभाग संक पन ेचा अथ
११.५ यव थापन ि य ेत कामगारा ं या सहभागाचा इितहास
११.६ कामगारा ंचे यव थापनातील सहभागाच े उि े
११.७ कामगार यव थापनातील सहभागाच े कार
११.८ कामगार यव थापनातील सहभागाची े
११.९ यव थापनासह कामगारा ं या सहभागातील ीकोन
११.१० शासनाच े ह त ेप
११.११ कामगार यव थापनातील सहभागाच े अडथळ े
११.१२ मुंबईतील कामगार
११.१३ केस टडी
११.१४ सारांश
११.१५
११.१६ संदभ
११.० उि े
1. कामगार , सहभाग आिण यव थापन याचा अथ जाणून घेणे.
2. ही यव थापक य स ंक पना सम ृ कर यासाठी सरकारी उपाययोजना समज ून घेणे. munotes.in
Page 130
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
130 3. कामगारा ंचा यव थापक य सहभाग यातील िविवध प ैलूंचा आकलन करण े इितहास ,
कार , अडथळ े, यव थापनातील कामगारा ं या सहभागाच े उि .
११.१ प रचय
येक समाजाती ल य कामगार असतात. कामगारा ंना अथ यव था आिण
समाज यव थ ेसाठी पायाभ ूत स ुिवधा िनमा ण कर यात मह वाची भ ूिमका बज वा या
लागतात. कामगारा ंम ये ी आिण प ु ष दोघा ंचाही समाव े असतो . पुरेशी धोरण े आिण
िनयमन कर याप ूव , मुले देखील िवकिसत द ेशां या कारखा या ंम ये काम करत असत .
भारतात , तथािप , आप याकड े बालकामगार िनयमन आिण ितब ंध कायदा , 1986 , जो
चौदा वषा खालील म ुलांना कोणत ेही काम कर यास ितब ंिधत करतो . िवशेषत: जी काम े
जीवघ ेणी िक ंवा धोकादायक व पाची असतात . काल मा स सार या अिभजात
समाजशा ान े कामगारा ं या उ नतीसाठी सािह याच े खंड िलिहल े आह ेत. मा स ने
भांडवलशाही रचन ेतील कामगारा ं या अलगावादी ब ल िवचार मांडताना ऐितहािसक
भौितकवाद , वग संघष इ यादी स ंक पना ंचे प ीकरण द ेतात. पा ा य द ेशांम ये झाल े या
औ ोिगक ा ंती या पा व भूमीवर या ंनी केलेला अ यास प क ेला आह े, यांचा िस ा ंत
जगातील कोण याही समाजा या स ंदभा त पाहता य ेतो. आजही , जगभरातील राजक य प
कामगारा ं या प रि थती या िवकासावर या ंची िवचारधारा आधा रत करत आह ेत.
उ पादन ि य ेतील सवा त मह वा या प ैलूंपैक एक हणज े कामगारा ंना यं (मशीन )
अस यासारख े राबवले जात होत े. यांना सामािजक -आिथ क ि थती आिण स ं ेषण
वातं य यासारख े मूलभूत अिधकार नाकारल े होते (डे ह, 1958 ). जर आवाज
उठव याचा य न क यास नोकरी सोड याच े आदेश िदल े जात होते.
कामगार ह े रा ाचा कणा असतात . भारतात त ण वयोगटा ंतील कामगारा ंची
लोकस ं या सवा त अिधक संपदा आहे. देशा या या ि थतीच े सवा त जा त मह व आह े.
कारण भारताम य े काम करणारी त ण वयोगटातील आह े . 2011 याजनगनन े नुसार
67.27 ट के लोकस ं या 15-64 वयोगटातील आह े आिण जवळपास 26.16 ट के
लोकस ं या 0-14 वयोगटातील आह े. दुसरीक डे, 6.57 ट के लोकस ं या 65 वषा पे ा
जा त वयाची आह े. याव न अस े िदस ून येते क आप याकडील मश च े माण
िकतीतरी पटीन े जा त आह े, भारत हा जगातील द ुस या मा ंकाचा लोकस ं या असल ेला
देश आह े. हणून, या गटा ंना अिधक सकारा मकपण े वापर यासाठी , सि य कर यासाठी
पुरेशी धोरण े, काय म आिण उपाय असण े आव यक आह े. अिधक तपिश लात
जा याआधी , थम आपण कामगार स ंक पन ेचा अथ पाह .
११.२ कामगार संक पन ेचा अथ
भारतीय कारखाना अिधिनयम , 1948 या कलम 2(l) नुसार, कामगार हणज े एक
य [मु य िनयो या या मािहतीिशवाय िक ंवा कोण याही एज सी ार े (कं ाटदारासह )
िनयोिजत , य पण े िकंवा ार े (कं ाटदारासह ), मोबदला असो िक ंवा नसो ], कोण याही
उ पादन ि य ेत, िकंवा यं साम ीचा कोणताही भाग िक ंवा प रसर व छ करताना
मॅ युफॅ च रंग ि या , िकंवा उ पादन ि य ेशी िक ंवा उ पादन ि य े या िवषयाशी munotes.in
Page 131
यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग
131 संबंिधत िक ंवा संबंिधत इतर कोण याही कारच े काम [परंतु सरकार या सश दलातील
कोण याही सद याचा समाव ेश नाही ]
कामगार ही अितशय िति त य असत े . कामगारा ंचे मूड, भावना आिण उि े पूण
कर यासाठी एक साधन हण ून माचा वापर करतो . कामगारा ं या आय ु याचा मह वप ूण
भाग कारखा यात िक ंवा कामावर घालवतो . एखा ा य या जाग ृत अव थ ेतील
तासांपैक एक त ृतीयांश वेळ तो मा वर खच होतो. प रणामी , या याकड ून सरकारी िक ंवा
औ ोिगक बाब म य े अडक याची अप े ा करण े वाजवी आह े. हणूनच, कामगारा ं या
िनवडीत ग ुंत याची क पना उदयास आली आह े .
११.३ यव थापन संक पन ेचा अथ
यव थापन हा अशा य चा सम ूह अस तो िक ज े वतः क ंपनीचे मालक असतात िक ंवा
कंपनीचे उ कृ पणे यव थापन क शकतात . अ यथा , कारखा यात पार पाड यासाठी
यांना काही कारच े अिधकार िक ंवा भूिमका अस ू शकत े. संघटनेतील मह वाच े िनण य ते
घेतात. हे असे गट असतात ज े कंपनीचे नेतृ व करतात आिण या ंचे नेतृ व कौश य
सं थेतील सवा त किन कम चा यांवर भाव टाकतात . यव थापना या या ि कोनाम ुळे
व वागण ुक मुळे कम चारी एकतर स ं था सोडतात िक ंवा सं थेत काम करण े सु ठेवतात.
११.४ सहभागाचा अथ
सहभागाची कोणतीही प या या नाही . सहभाग हा श द सामा यतः किन आिण व र
यां यातील संभाषण हण ून पािहला जातो . याम य े एक गट सहमत अस ू शकतो िक ंवा
सहमत नस ू शकतो , परंतु संधी देणे हा सहभागाचा एक कार हण ून पािहल े जाऊ शकत े.
हे मोकळ ेपणा, ो साहन , आदर आिण िव ास िनमा ण कर याच े तीक आह े. कामगारा ंचा
सहभाग अितशय मह वाचा आह े कारण त े असे गट आह ेत या ंना यव थापना या
कोण याही िनण याचा सवा िधक प रणाम होणार असतो .
११.५ यव थापनातील कामगार सहभागाचा इितहास
यव थापनातील कामगार सहभागाचा इितहास तसा खूप जुना आह े. इं जां या काळातच
यव थापनातील कामगारा ंचा सहभाग उदय िदसून आला . यामुळे काही स ं था आजही
नोकर आिण बॉस अशी वागण ूक द ेतात. ि टीशा ं या प पातीपणाचा णाली या
कामकाजावर प रणाम झाला आह े. दुस या श दा ंत सांगायचे तर, आजही क ंप या या ं या
कम चा या ंशी पारंपा रक मानिसकत ेने वागतात ज े ि टीशा ं या िश णातून आिण
जाित यव थ े या िनर ंतरतेतून उदयास आली होती.
दुस-या महाय ु ात, उ पादना या उ च आिण अचानक मागणीम ुळे कम चारी आिण
यव थापन या ं यात चच ला थोडी संधी िमळाली . अशा चच ला ो साहन द े यासाठी यो य
सं था तयार क े या जात हो या . रा िपता महा मा गा ंधी या ंनी पिह या महाय ु ानंतर
िव तपदाची (trusteeship ) संक पना मांडली. अहमदाबाद या कापड िगर या ंम ये ही
संक पना राबव याचा य न क ेला जात होता . munotes.in
Page 132
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
132 1950 या दशकात , हे ल ात आल े क का मगारा ंचे िश ण िवकिसत करण े आव यक
आहे. जेणेक न कामगारा ंना या ंचे कायद ेशीर अिधकार आिण फायद े देखील मािहत
होतील . हणून 1950 म ये कामगार िश ण योजना तयार कर यात आली . भारतीय
कामगार प रषद ेने ती प ुढे वीकारली आिण कामगारा ं या िश णासाठी न ॅशनल इि टट ्यूट
ऑफ ल ेबर आिण इि टट ्यूट ऑफ ेिनंग यां या मदतीन े क ीय म ंडळ तयार क ेले
(िवरामणी आिण हॉल , 1989 ). तर, पिहल े िश ण स म े 1958 म ये आयोिजत
कर यात आल े होते, जेथे पाचश े दोन अिधकारी आिण एकश े चाळीस सरकार नामिनद िशत
सदर काय शाळेस उपि थत होत े. नंतर स ंयु यव थापन प रषदा ंची था पना क र यात
आली . यानंतर काय कारी सिमती द ेखील थापन कर यात आला या ंचा मु य उ ेश
कामा या िठकाणी म ुबलक काश , पुरेशी हवा , यो य व छता , व छ िप या या पा याची
उपल धता , चांगली ज ेवणाची स ुिवधा, व छ व छताग ृहे, आरो य स ेवा सुिवधा, सुरि त
काय प रि थती , शै िणक आिण मनोर ंजना मक स ुिवधायासार या म ुख मुद् ांवर चचा
केली.
११.६ यव थापनात कामगारा ं या सहभागाची उि े
कामगारा ं या सहभागाची उि े एका िठकाणाह न द ुस-या िठकाणी आिण एका े ापास ून
दुस-या े ात िभ न असतात . तरीही , काही सामा य उि े यांचे िनरी ण क ेले जाऊ
शकते ते पुढील माण े आहेत -
1. कम चारी या ंना या ं या कामा या िठकाणी ग ुंतवून ठेव यासाठी ,कम चारी या ं याम ये
उ पादन मता आिण मनोध ैय वाढवण े कामा या िठकाणी स ुरि त आिण आन ंदाचे
वातावरण तयार क न या ं याम य े अ ययन मता व ृि ंगत करण े
2. कम चारी आिण मालक क ंपनी या िहतासाठी , कम चा या ंसाठी, ाहका ंसाठी आिण
रा ासाठी औ ोिगक शा ंतता, काय मता वाढव यासाठी आिण उ पादकता ा
कर यासाठी एक काम कर यासाठी
तुमची गती तपासा
1. यव थापनातील कामगारा ं या सहभागाची दोन उि े सूची कर .
२. ि टीश काळात यव थापनातील कामगारा ं या सहभागावर प ीकरण ा .
११.७ कामगार यव थापनातील सहभागाच े कार
यव थापनात कामगारा ं या सहभागािवषयी अन ेक त य बोलतात याप ैक -
कामगारा ंचा सहभागाबाबत , क थ ड ेि हस या मत े, एखा ा य चा सम ूह प रि थतीम य े
मानिसक आिण भाविनक सहभाग असतो याम ुळे याला सम ूहा या उि ा ंम ये योगदान
दे यास ो साहन िमळत े व ती उि सा य कर याची जबाबदारी तो य पार पाडतो
आिण याब ल उघडपण े चचा होते. munotes.in
Page 133
यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग
133 िसडनी व ेब आिण बीि स व ेब यांनी इंडि यल ड ेमो सी या प ु तक िलिहतात क ,
औ ोिगक लोकशाही हा कामगारा ंचा ह क आह े या ार े ते यां याशी स ंबंिधत िनण य
िकंवा सम या ंम ये सहभागी होऊ शकतात . आता आपण सहभागाच े िविवध कार पाह या .
1) मािहतीप ूण सहभाग : सु वातीस , सहभाग हा साधारणपण े मािहतीप ूण आिण सहयोगी
असतो , याम य े सद या ंना मािहती ा कर याचा आिण यापक आिथ क िच ंते या
मुद् ांवर मत े य कर याचा अिधकार असतो .
(२) स लागार सहभाग : दुसरी पायरी हणज े स लागार सहभागाची , याम य े सद य
यां या क याणावर प रणाम करणा या िविवध म ुद् ांवर यव थापनाशी स ंवाद साधतात .
याम य े दो ही बाज ूं या मता ंची मोठ ्या माणाम य े देवाणघ ेवाण आव यक असत े. तथािप ,
कम चा या ं या मत े आिण तावा ंचा अवल ंब करायचा क नाही यावर अ ंितम िनण य
यव थापनाचा असतो .
(३) शासक य सहभाग : शासक य सहभाग हा ितसरा कार आह े याम य े
यव थापना या जबाबदा या ंमधील अिधकार आिण जबाबदारीचा मोठा वाटा अदलाबदल
केला जातो .
(४) िनण य सहभाग : ही सवा त मोठी सहभािगता आह े, याम य े कम चा या ंना िनण य
ि य ेत सहभागी हो याची संधी िदली जात े. शीष क सूिचत क े या माण े, या तरावर एक ूण
िनण य घे याचे अिधकार आिण अ ंमलबजावणीच े जा तीत जा त ितिनिध व आह ेत.
येथे हे ल ात घ ेणे मह वाच े आहे क यव थापनातील सहभाग हा सहसा कामगारा ं या
सुरि तता , क याण इ याद शी स ंबंिधत मुद् ांवर केवळ यापक स ंवाद हण ून समजला
जातो आिण याह न अिधक काही नाही आिण सव िनण यांची अ ंितम जबाबदारी ही
यव थापनाची असत े.
वेतन आिण बोनस , सामूिहक सौद ेबाजीच े यासार या इतर सव मुद् ांचा समाव ेश
कामगार सहभाग काय मां या जागितक िवह ंगावलोकन म ये समािव क ेलेला नाही .
वैयि क त ारी द ेखील या ार े समािव नाहीत .
११.८ कामगार यव थापनातील सहभागाची े
यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग समािव असल े या े ा या बाबतीत िदस ून येतो
जसे क लोक , उ पादकता , खरेदी, आिथ क, बाजार इ यादी . मोठ्या सं थेम ये,सहभाग हा
लहान अनौपचा रक े ातील स ं थेपे ा अिधक सामा य आह े. साव जिनक े ातील
युिनट्समधील सहभागाच े वैिश ्य देखील खाजगी े ापे ा वेगळे अस ेल. साव जिनक
े ातील य ुिनट्सवर सरकार आिण रा याच े मुख िनय ं ण अ सते.
११.९ यव थापनासह कामगारा ं या सहभागातील ीकोन -
कामगारा ं या यव थापनातील सहभागाबाबत ि कोन औपचा रक आिण अनौपचा रक
असू शकतात . औपचा रक सहभागा या ीन े, सरकार ,कंपनी या कायद े आिण munotes.in
Page 134
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
134 िनयमा ंनुसार ब ैठका औपचा रकपण े आयोिजत क े या जातात . अनौपचा रक ि कोना या
संदभा त, चचा ही एक स ंवाद आह े िजथ े पर परस ंवाद अन ेकदा र ेकॉड केला जात नाही
आिण तो कधीही होऊ शकतो ; हे सामा यतः प ूव -िनधा रत नसत े. अनौपचा रक चच त,
यव थापक फ कामगारा ंचा स ला घ ेऊ शकतात . (डॅचलर आिण िव पट , 1978 ).
तुमची गती तपासा
1. क थ ड ेि हस या मत े कामगारा ंचा सहभाग प करा
2. कामगारा ं या सहभागाच े चार कार स ूचीब करा .
११.१० सरकारी ह त ेप
1976 पासून भारत सरकारन े देखील यव थापनातील कामगारा ं या सहभागाला
मा यता िदली आह े. अनु छेद 43A हणत े क "उ ोगा ं या यव थापनात कामगारा ंचा
सहभाग - कोण याही उ ोगात ग ुंतले या आ थापना िक ंवा इतर स ं था. यव थापनात
कामगारा ं या सहभागासाठी यो य का य ां ारे िकंवा इतर कोण याही मागा ने रा य पावल े
उचलेल,
कामगारा ं या ह का ंचे िनयमन कर यासाठी सरकारन े मोठी पावल े उचलली आिण
कामगार आिण यव थापन या ं यातील स ुसंवाद िवकिसत कर यासाठी प ुरेसा काय म
आिण योजनाही तयार क े या. मा , काही व ेळा त े कागदावरच होत े. केवळ सरकारी
िनकषा ंची पूत ता कर याची उदाहरण े आहेत; कंप यांनी कामगारा ंचे मत िवचारल े, ते नुसते
िवचारल े, पण त े य ात आणल े जात नाही . अंमलबजावणीम ुळे कंपनी या मालका ं या
खचा त वाढ होऊ शकत े.
सरकारन े वेळोवेळी अन ेक धोरणा ंना ो सा हन िदल े आहे. जरी गो ी व ेळेसह बदल या
तरी स ु वाती या ट यात यव थापनात कामगारा ं या सहभागाप े ा साम ूिहक सौद ेबाजी
जा त िदसत होती , एक प त हणज े कामगार / कम चा या ंची आिण या ंना या क ंपनी /
कारखा यात त े काम करीत आह ेत याम य े भागधारक बनिवण े. साधारणपण े, कंपनी या
सं थापका ंकडे कंपनी या श ेअरचा मोठा िह सा असतो . तथािप , कम चा या ंना स ं थेशी
अिधक जोडल ेले वाटण े, या क ंपनीत एखादी य काम करत े या क ंपनीशी
आपल ेपणाची भावना िवकिसत करण े हे येथे उि आह े; काही क ंप या वत : या
कम चा या ंना वतःचा िह सा द ेतात. दुस या श दा ंत, यांना मालक ची भावना द ेईल आिण
यांची उ पादकता द ेखील वाढ ेल. या यित र , यांना मतदानाचा अिधकार आिण
यव थापना ार े घेतले या म ुख िनण यांम ये सामील हो याचा अिधकार . ब याच कंप या
औपचा रक े ात या प तीच े पालन करतात , काही क ंप या या ंचे शेअस यां या
वतः या कम चा या ंना देतात. तथािप , काही क ंप या साव जिनक ऑफरप े ा कमी
िकमतीत श ेअस ऑफर करतात .
औ ोिगक धोरण ठराव , 1956 म ये यव थापनातील कामगारा ं या सहभागाची चचा
केली आह े; यान ुसार, सहभाग हा समाजवादी समाज िनमा ण कर या या या या एक ूण
य ना ंचा एक भाग आह े, िजथे श ची वाटणी आव यक आह े. दुसरीकड े, दुस या munotes.in
Page 135
यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग
135 पंचवािष क योजन ेत यव थापनातील कामगारा ंचा सहभाग आिण उ ोगा ं या िवकासावर
चचा कर यात आली आह े. काही म ु े यांची ठळक पणे चचा केली जात े ते असे आहेत -
समाज आिण कम चा या ं या सामा य भ यासाठी उ पादकता वाढव यासाठी उपाय ज े
कम चा या ं या आिण सम ुदाया या बह िवध भ ूिमकांचे वण न करतात . औ ोिगक शा ंतता
कायम ठ ेव यासाठी कामगारा ं या गरजा द ेखील िवचारात घ ेत या जातात .
११.११ यव थापनातील कामगारा ं या सहभागातील अडथळ े
येक सं थेम ये वाढ हो यासाठी आिण त े थान िटकव ून ठेव यासाठी , ित यात
चांगले बंधन आिण सा यवादी िव ास आह े. तरीही , काही सम या आह ेत या ंवर या ंना
काम कराव े लागेल -
1. देशातील मोठ ्या कामगार संघटने या चळवळीचा एक भाग असल े या एकािधक
कामगार स ंघटना ंशी यवहार करण े कधीकधी यव थापना ार े सम या हण ून पािहल े
जाते.
2. कामगार आिण यव थापन या दोघा ंसमोर या ंचे ह क आिण एकम ेकांशी ि थर आिण
िनरोगी स ंबंध िवकिसत कर यासाठी आव यक असल े या उपाययोजना ंबाबत पुरेसे
िश ण नसण े हा एक अडथळा आह े.
3. कामगार आिण यव थापन या ं यातील वत णुक या प तीम य े सकारा मक बदल
घडवून आण यासाठी आव यक पावल े उचलण े, यव थापना या भागावर िनय ं णाची
गरज भास ू देणे आिण याच व ेळी कामगारा ंना या ंचे िवचार य कर यासाठी
यासपीठ दान करण े., िजथे दो ही गट एकम ेकांकडून िशकतात ह े असे िठकाण आह े
4. संघटनेब ल सव तपशील उघड करण े, गती करण े, कम चा या ंचे नुकसान आिण यो य
सं ेषण करण े ही सम या अस ू शकत े.
5. संवादा या बाबतीत न ेतृ व मजब ूत असल े या कामगार स ंघटनेचा उदय .
6. कंपनी या उ पादनाकड े कोणत ेही फेरफार न करता कोण याही मतभ ेद सहजत ेने
हाताळल े जातील अशी थापना करण े.
7. दो ही बाज ूं या सहभागाचा एक मह वाचा उ ेश हणज े कामगारा ं या ह े एक द ुिम ळ
उदाहरण आह े िजथ े एखा ान े ऐकल े क कामगारा ंनी मालका ंचे शोषण क ेले; मु य
हणज े, हे दुस या मागा ने आहे. हणूनच, येय एक िनरोगी , सुरि त स ं था असावी
िजथे कोणाच ेही शोषण क ेले जात नाही .
8. सं थे या मह वा या उि ा ंपैक एक हणज े सं थेब ल आस ची भावना िनमा ण
कर यास स म असण े आव यक आह े. हे अशा भागीदारीसारख े आहे िजथ े दोघेही
वतः या जीवनात िततक ेच िवकिसत होत आह ेत, तसेच सं था द ेखील िवकिसत होत
आहे. munotes.in
Page 136
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
136 पुरेशा िश णाचा अभाव आिण या ं या वत : या ह का ंशी स ंबंिधत कम चा या ंचे
दश न यासार या इतरही अन ेक सम या आह ेत. कामगार आिण यव थापना या
भागा ती अिभ य म ये यो य स ंवाद आिण प त ेचा अभाव . याच व ेळी,
यव थापना या बाज ूने सहान ुभूतीपूव क ऐक या या कौश याचा अभाव द ेखील
सम या धान आह े.
अशी अन ेक े े आह ेत िजथ े कामगारा ंचा ाम ु यान े स ला यावा लागतो .
साधारणपण े हे संबंिधत असतात - कारखा या या प रसरात कामगारा ंची स ुर ा आिण
क याण . कामाशी स ंबंिधत असल े या िविवध म ुद् ांवर जस े - उ पादनाच े माण , गुणव ा
आिण मानक , मशीनची ि थती , आिथ क तपशील जस े वेतन, भ े, बोनस , ो साहन े, येय
- सं थेचे ल य , एक टाइमलाइन . उ पादन , िकंमत, तांि क सुधारणा , गती जर अस ेल
तर. सं थेला वैिव य, िवलीनीकरण , व तूंची िनया त िकंवा िनग ु तवणूक, काढून टाकण े िकंवा
िव तार करण े आव यक अस यास .
११.१२ मुंबईतील कामगार
60 या आिण 70 या या दशका या उ राधा त मुंबई, ठा यात अन ेक मोठ े उ पादन
युिनट होते. ठा यात वागळ े इ ट ेट सार या भागात भारतातील सवा त जा त कारखान े
होते. ग रबी आिण जाित यव थ ेमुळे आप या गावी थला ंतरीत झाल ेले अनेक कामगार
कामा या शोधात म ुंबईत आल े. आता शहरात थाियक झाल ेले अनेक थला ंत रत
मुंबईतील झोपडप ्यांम ये राह न जीवन जगता त, यांना पुरेशा सुिवधा िमळत नाहीत . या
कामगारा ंकडे फ एक सायकल होती या ार े ते यां या कामावर जातील . तथािप ,
कालांतराने, अनेक कंप या एकतर ब ंद झा या िक ंवा इतर रा या ंम ये जेथे कर कमी आह े
आिण सरकारकड ून अन ुदान जा त िदल े जात े तेथे कंप या थला ंत रत झा या . बंद
पडले या क ंप या आता एकतर वापरािवना पड ून आह ेत. रा ीय क ेिमकल , एिशयन प ट्स
सार या फार कमी मोठ ्या माणात य ुिनट्स अज ूनही काय रत आह ेत. काही घटना ंम ये,
कंप यां या मालका ंनी शहरातील उदयो म ुख रअल इ ट ेट बूमम य े संधी पािहली आिण
यां या कंप या मॉ स िक ंवा िब डस ना िवक या , जे चंड कॉ ल े स तयार कर यास
तयार होत े. या दो ही गो ी अिधक फायद ेशीर हो या कारण या ंनी मोठ ्या माणात प ैसे
कमावल े होते िकंवा सतत उ प न द ेखील होत े. कामगार स ंघटना ं ारे िकंवा कारखाना
चालव याप े ा कामगारा ंशी वाटाघाटी करण े सोप े आह े अस े काह ना वाटल े. तथािप ,
प रणामी , अनेक कामगार ब ेरोजगार झाल े आिण या ंनी नवीन बा ंधले या स ंकुलातील स ुर ा
र क, ाय हर आिण अगदी ऑटो ाय हर सार या िविच नोक या वीकार या .
घरातील प ु ष सद याचा रोजगार स ंपु ात आ या ने, या मिहला ग ृिहणी हो या , या
उ प नाला प ूरक हण ून या ंनीही घराबाह ेर काम कर यास स ु वात क ेली. यांनी घरकाम
आिण त सम इतर अनौपचा रक काम ं केली.
जे हा क ंपनी ब ंद होत े ते हा म ुलांनाही ास होतो , यांचे िश ण ब ंद होत े, िवशेषत:
ये ाचे आिण याला /ितला अगदी स ु वाती या ट यात नोकरी या बाजारात व ेश करावा
लागतो . या उ प नाम ुळे कुटुंबा या उ प नात मोठी मदत होत े. काही घटना ंम ये, जे हा
माणूस अन ेक वषा पासून काम करत असतो आिण अचानक ब ेरोजगार होतो , ते हा तो munotes.in
Page 137
यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग
137 या यासाठी आिण या या क ुटुंबासाठी मोठा भाविनक आघात होतो . मानिसक सम या
तयार होतात जस े क तणाव , नैरा य आिण अगदी आ मह य ेचे वत न जे सामािजक
ि थती या अभावाम ुळे होऊ शकत े कारण लोक याला ब ेरोजगार हणतील . भारतात
योगायोगान े जे हा उ पादन य ुिनट्स बंद पडू लागली त े हा आयटी ा ंतीची सु वात झाली
होती. सामा यत : िश णाला मह व द ेणारा म यमवग य , विडला ंची नोकरी गमाव या या
कथा आह ेत, काही स ंगणक अ यास म िशकल े या िक ंवा मूलभूत इं जी बोल याच े
कौश य असल े या म ुला/मुलीला बीपीओ , केपीओ इ यादी न यान े उदयास आल े या
एमएनसीम य े नोक या िमळा या
अगदी साठ त े ऐंशी या दशकातील बॉलीव ूड िच पटा ंचा सा ीदार होऊ शकतो िजथ े
मु य नायक कारखा यात कामगार असायचा आिण कामगारा ं या ह कासाठी लढायचा .
देशभ , कौटुंिबक, लोकस ं या, िकशोरवयीन या ंसार या व ेगवेग या थीमच े िच पट स या
अि त वा त असल े या स या या काळाशी त ु ही याची त ुलना क शकता . बॉलीव ूडम य े
सामा यतः काय घडत आह े, िडंग हा िवषय उचलला जातो . कालांतराने होणारा बदल
पाहता य ेतो.
तुमची गती तपासा
1. यव थापनातील कामगारा ं या सहभागाब ल त ुमचे मत काय आह े? सकारा मक
अस यास , का आिण नकारा मक अस यास , याची कारण े थािपत करा .
2. आपण एखा ा स ं थेतील कामगार आिण यव थापनाची ेणीब अ ंतर कशी स ुधा
शकतो ? काही उपाययोजना स ुचवा,
१.१३ केस टडीज
साव जिनक े ातील क ेस टडी
HTL – िहंदु तान ट ेिलि ंटस कूल ही साव जिनक े ातील क ंपनी आह े जी 1960 म ये
थापन झाली आिण ती स या च े नई य ेथे आहे. यािठकाणी कामगारा ंना िदल े जाणार े अनेक
फायद े आहेत जस े क कामगारा ंना वाट र, कामगार िश ण योजना , सण आगाऊ , उ च
िश णासाठी ो साहन ,दोन म ुलांसाठी.
टील अथॉ रटी ऑफ इ ंिडयाचा क ेस टडी
-हक (2020 ) यांनी केले या अ यासात अस े िदसून आल े आहे क प ु षांपे ा मिहला ंची
सं या जा त आह े आिण या मिहला 21-30 वयोगटातील आह ेत. अ यासात अस े िदसून
आले आहे क िनण य ि य ेत सहभागी कामगार कमी आह ेत. सं थे या िनण य ि य ेत
यांचा समाव ेश कर यात यावा , याकड े कम चा या ंनी ल व ेधले, पािहज े जे कंपनीकड ून होत
नाही अ यासात अस ेही िदस ून आल े आह े क स ंघटना मक स ं ेषणात ग ुंतले या
कामगारा ंना या ं या नोकरी या थायीत ेशी संबंिधत िच ंता कमी माणात होती .
अशा कार े, सहभाग ि य ेमागील स ंपूण उि समान अस याची आिण दोन गटा ंमधील
िवभागणी ख ंिडत कर याची म ू य णाली तयार करण े आह े. भ ाचाय य ांनी munotes.in
Page 138
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
138 िलिह या माण े, ही मुळात औ ोिगक लोकशाही आह े िजथे िनरोगी आिण अिधक म ू याच े
वातावरण तयार क ेले जाते.
११.१४ सारांश
समाजशा ातील शा ीय िवचारव ंतांपैक एक , काल मा स य ांनी औ ोिगक
सेटअपम य े काम करणा या कामगारा ंब ल िलिहल े. याचा िस ा ंत ऐितहािसक
भौितकवाद , मालम ा िनय ं णा ार े भांडवलशाही या उदयािवषयी चचा करतो आिण
उ पादन ि य ेदर यान कामगार सा ी दार असल े या परक ेपणा या स ंक पन ेब ल द ेखील
बोलतो . तो अस ेही जोडतो क वग संघष कामगारा ंना ते िजथे आहेत ितथ ून उंच कर ेल. काल
मा स या िलखाणात ूनच आप या समाजात कामगारा ंचे मह व िदस ून येते. कामगार हाच
रा ाचा कणा बनतो . भारतात स या काय रत लोकस ं येचे माण जा त आह े, जे 15-64
वयोगटातील 67.27 ट के आहे. कामगाराचा अथ भारतीय कारखाना कायदा , 1948 या
कलम 2(1) म ये िदलेला आह े, जेथे कामगार हा एक य हण ून पािहला जातो जो
सामा यतः उ पादन य ुिनटशी स ंबंिधत असतो . आ ही यव थापनाब ल िशकलो , जे
सामा यतः उ च अिधकार असल ेले काही गट आह े. पुढे, सहभागा या अथा वर चचा केली
गेली आह े, जी अधीन थ आिण यव थापन या ं यातील चचा आहे. हे अनौपचा रक िक ंवा
औपचा रक व पाच े असू शकत े.
सहभाग ि य ेमागील स ंपूण येय समान म ू य णाली तयार करण े आिण दोन
गटांमधील िवभाजन ख ंिडत करण े हे आह े. भ ाचाय य ांनी िलिह या माण े ही म ुळात
औ ोिगक लोकशाही आह े िजथ े वातावरण िनरोगी आिण अिधक म ू यवान वातावरण
िनमा ण कर याच े उि आह े .
११.१५
1. कामगारा या अथा ची चचा करा आिण यव थापनासह कामगारा ं या सहभागाचा
इितहास प करा
2. यव थापनातील कामगारा ं या सहभागाशी स ंबंिधत सरकारी भ ूिमका आिण क ृती
थोड यात प करा
3. यव थापनातील कामगारा ं या सहभागाशी स ंबंिधत अडथळ े थोड यात सा ंगा.
4. मुंबई महानगरातील सहभाग , यव थापन आिण कामगारा ंचे जीवन प करा .
११.१६ संदभ
1. Mannan , M. A. (1987 ). Workers ' Participation in Managerial
Decision -making : A Study in a Developing Country . Daya Books .
2. https ://www .statista .com/statistics /271315 /age-distribution -in-
india /#:~:text=Age%20distribution %20in%20India %202010 %2D202munotes.in
Page 139
यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग
139 0&text=This%20statistic %20depicts %20the%20age,over%2065 %2
0years %20of%20age.
3. https ://indiankanoon .org/doc/1980271 /#:~:text=(l)%20%E2%80%9
Cworker %E2%80%9D%20means ,manufacturing %20process %2C
%20or%20in%20any
4. Viramani , B. R. (1982 ). Workers ' Participation in Management .
Cochin University Law Review , 6, 222-243.
5. Virmani , B.R.; Voll, Klaus . 1989 . Workers’ Education (Vision
Books ). Available at : http://www .medcindia .org/Draft _Labour _Policy
2010 .pdf https ://www .yourarticlelibrary .com/management /4-levels -
of-workers -participation -in-management /26094
6. https ://www .india.gov.in/my-government /constitution -
india /amendments /constitution -india -forty-second -amendment -act-
1976 #:~:text=%2243 A.,engaged %20in%20any%20industry .%22
7. Venkataramana , P. (2007 ). Workers Participation In Management .
India : APH Publishing Corporation .
8. Bhattacharya , J.B. 1986 . Participative management and industrial
democracy – concepts and practices (Calcutta )
9. https ://www .ilo.org/ifpdial /information -
resources /publications /WCMS _187873 /lang--en/index .htm
munotes.in
Page 140
140 १२
गत उ पादन तं ान
(Advanced Manufacturing Technology )
घटक रचना
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ गत उ पादन त ं ान (AMT )
१२.३ गत उ पादन त ं ान आिण कामगारा ंचा ितसाद – भारत
१२.४ गत उ पादन त ं ान आिण कामगारा ंचा ितसा द – चीन, थायवान , दि ण
को रया आिण जपान
१२.५ सारांश
१२.६
१२.७ संदभ आिण प ुढील वाचन
१२.० उि े
गत उ पादन त ं ानाचा कामगारा ंवर होणारा भाव समज ून घेणे.
कामगारा ंनी गत उ पादन तं ाना ब ल िदलेली िति या समज ून घेणे.
गत उ पा दन त ं ाना या संदभा त भारत , चीन, थायवान , दि ण को रया आिण
जपानची िवश ेष मािहती समजून घेणे.
१२.१ तावना
गत उ पादन त ं ान (AMT) अंगीकार यासाठी मानवी स ंबंिधत सम या ंम ये
अ यंत सावधिगरी बाळगण े आव यक आह े. कारण स ू म, लघु आिण म यम उ ोगा ंची
(MSMEs) शा त वाढ कर यासाठी गत उ पादन त ं ान मह वाची गरज आह े. याम ुळे
कोण याही द ेशा या सामािजक -आिथ क िवकासात मोठा हातभार लागतो . AMT
वीकार यासाठी अथ यव थ ेला अन ेक आ हान े पेलावी लागतात . औ ोिगक ि या ंम ये munotes.in
Page 141
गत त ं ान
141 यो य AMTs लागू करताना , कम चारी सामा यत : संबंिधत ता ंि क बदल वीकारत नाहीत ,
प रणामी िवरोध , अराजकता तस ेच नकारा मक उ पादकता िनमा ण होत े. वाढ या
जागितक करण , यावसायीकरण , औ ोिगक करण आिण इतर गो बरोबरच कमी खचा त
उ पादन वाढव यासाठी , AMT चा अवल ंब कर याव र जगभरात जोरदार भर िदला जात
आहे. परंतु अनेक आिशयाई द ेशांम ये, AMT चा अवल ंब कर यात या ं या सरकार आिण
लोकांसाठी नवीन सम या िनमा ण होतात . AMT शी ज ुळवून घे यात कम चा या ंना नेहमीच
सोयी कर नसत े, कारण पार ंपा रकत ेने या अथ यव था , उ पादना या अ -यांि क करण
प त वर अवल ंबून असतात . इतकेच न ह े तर, अिधकािधक या ंि क करणावर भर द ेणे हे
म यापक असल े या अथ यव था ं ारे ितक ूल मानल े जाते. आिण यासार या सम या
भारतासार या द ेशांम ये आिण इतर आढळ ून आ या आह ेत, िजथे कामगारा ंनी या AMT
ला ितकार आिण संशयान े िति या िदली आह े.
भारत, चीन, दि ण को रया , तैवान आिण जपान या ंसार या द ेशांतील कामगारा ंनी
AMT चे पांतर कर यावर कशी िति या िदली आिण या AMT चा कामगारा ं या
जीवनावर कसा प रणाम झा ला हे समज ून घे याचा य न क ेला आहे.
१२.२ गत उ पा दन त ं ान [Advanced Manufacturing
Technology -:AMT ]:
गत उ पादन तं ान हणज े अिधक काय मतेने, कमी व ेळेत आिण कमी खचा त
उ पादन कर यासाठी यापक त ं ानाचा वापर होय. तं ान नािव यप ूण आिण गत
असते, याम ुळे कमी खचा त अिधक नफा मीऴवणे श य होत े. AMTs या या िवल ण
पैलूने जगभरातील उ ोगपत ना तस ेच भांडवलदारा ंना आकिष त केले आह े. AMT मुळे
कोणताही उ ोग अिधक पधा मक, नािव यप ूण आिण फायद ेशीर बनतो , यामुळे सगळ ेच
उ ोग ह े तं वापर यास उ स ुक आह ेत.
गत उ पादन तं ाना चा स ंदभ उ पादक स ं थां ारे वापर या जाणा या संगणक
आध रत तं ानाशी आह े. २१ या शतकात या येक ाहका ंना व तू आिण स ेवा जलद ,
यो य, व त आिण स ुलभ पािहज े असतात . ाहका ं या झपाट ्याने बदलणा या गरजा ंना,
जलद आिण भावीपण े ितसा द दे यासाठी आिण जागितक े ात उ च पातळीवरील
पधा मकता राख यासाठी , उ पादक AMT चा अवल ंब करत आह ेत. खच कमी
कर यासाठी आिण या ं या स ं थेम ये पधा मक फायदा िमळव या या य नात
उ पादक AMT या अ ंमलबजावणीम य े ल णीय ग ुंतवणूक करत आह ेत. SME s म ये
देखील ग ुणव ा आिण लविचकता स ुधार यात AMT मुख भूिमका बजावत े. AMT चा
अवल ंब क न िमळाल े या िकफायतशीर फाय ा ंपासून े रत होऊन , जागितक
बाजारप ेठेत पधा मक प रिमती िमळिव यासाठी ह े उ पादन उ ोगा ंम ये सादर क ेले गेले
आहे (िसंग एट अल ., २०१४ ). munotes.in
Page 142
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
142 गत उ पादन तं ाना चे िविवध कार आह ेत, याम य े ऑटोम ेशन, िविवध स ंगणक
तं ान , आयटी (IT), रोबोिटक , कृि म ब ुि म ा (AI), जलद ोटोटाइिप ंग, ीन-शा त
तं ान आिण मोठ ्या माणात उ पादन ि या यासार या अन ेक उ पादन ि या ंचा
समाव ेश आह े. पारंपा रक उ पादनाला म ूलभूत कारखाना िक ंवा काय े मानल े जाऊ
शकते - क या घटक /सािह या ंचे यांि क आिण मानवी बनावटी त ं ा ार े तयार उ पादनात
पांतर कर याची ि या याच े अंितम ल य या उ पादनाला म ू य जोडण े हे आहे. गत
उ पादन द ेखील िविश अ याध ुिनक उ ोग जस े क व ै क य , एरो प ेस, फामा युिटकल
आिण इतर े ांशी जोडल ेले असत े आिण त े केिलंग, म कौश य , संशोधन आिण
िवकास आिण गितमान /लविचक उ पादनावर आधा रत असत े.
दुस-या श दात , गत उ पादन तं ान ाहकािभम ुख (क टमायझ ेशन) क द ेते आिण
हणूनच ाहकािभम ुखता अ यंत िव ासाह बनत असताना कमी िकमतीची द ेखील आह े
आिण नवीन क पना आिण ि या ंचा वापर करण े श य कर यासाठी अिधकािधक
िडिजटल पायाभ ूत सुिवधांची आव यकता आह े. AMT मुळे, धातू, लॅि टक , काच,
िसरॅिम स इ याद चे अ य ंत अच ूक िम ण करण े श य झाल े आह े जे िविश
अनु योगा ंसाठी उपयोगी पडतात . रोबोिट स या सहा यान े जड व त ू लीलया उचलण े,
अचूक हालचाल आिण म ुळात वय ंचिलत णाली ार े अनेक उ पादन य ुिनट्सम य े
कामाची स ुसंगतता स ुधारली आह े.
लहान उपकरणा ंची मागणी जसजशी वाढत े तसतशी न ॅनोटे नॉलॉजीच े मह व वाढत
जाते. कारण िडझाइनर श य ितत या लहान ोफाइलम य े अिधक काय मता जोड याच े
ल य ठ ेवत आह ेत. हे रासायिनक आिण ज ैिवक अन ु योगा ंम ये देखील वापरल े जाते, जेथे
नॅनो केल कण भौितक ग ुणधम वाढव ू शकतात , काश प े ो कोपी िनय ंि त क
शकतात आिण रासायिनक िति या भािवत क शकतात . नॅनोटे नॉलॉजी गत
उ पादन णालीला , यांचे एक ूण पदिच ह कमी कर यास आिण स ंपूण उ पादनाची
काय मता वाढिव यास मदत करत े.
या सव आिण आणखी काही िवश ेषीकरणा ंसह, AM T फामा युिटक स , रोबोिट स ,
इलेि क वाहन े इ यादी उ ोगा ंम ये अ यंत मौ यवान अस याच े िस झाल े आहे.
तुमची गती तपासा
१. गत उ पादन तं ान (AMT ) हणज े काय?
१२.३ गत उ पादन त ं ान आिण कामगारा ंचा ितसाद – भारत :
गत उ पादन तं ाना या अवल ंबाब ल भारती य कामगारा ं या स ंिम िति या आह ेत.
काही अ यासात ून अस े िदस ून आल े आह े क AMT चा अवल ंब के याने, मािहती या
माणात ल णीय वाढ , अनौपचा रक स ं ेषणात वाढ , औपचा रक स ं ेषणा या काही munotes.in
Page 143
गत त ं ान
143 कारा ंम ये घट, इं ायुिनट आिण इ ंटरयुिनट (जा त क न इ ंटरयुिनट) दो ही स ं ेषणांम ये
वाढ, माणसाचा माणसाशी आिण मशीन बरोबर पर परस ंवाद, (उदा., VDT चा वापर ),
अिधक पय वे ी स ं ेषण, संघांवर अिधक एक काम करण े आिण नोकरी या सम या ंवर
अिधक अिभ ाय .
बह सं य सं ेषण वाढ क ुशल कामगारा ंसाठी आहे जे आपला अिधक व ेळ, AMT चा
गत कार , औ ोिगक रोबोट ्स, यां याबरोबर घालवतात . शेवटी, सं ेषण आिण
पर परस ंवादातील बर ेच बदल कामगारा ं या नोकरी या समाधानाशी सकारा मकपण े
संबंिधत आह ेत. तथािप , नोकरीवर भाव आिण नोकरीवरील िनय ं ण या घटका ंचा प रणाम
िमि त असतो . नोकरी या सम या ंब ल अनौपचा रकपण े संवाद साध यासाठी अिधक
माग िकंवा संध चा घटक नोकरी या भाव आिण िनय ं णाशी सकारा मकपण े संबंिधत
असतो . तथािप , लवकर अ ंमलबजावणी दर यान अिधक पय वे णाची उपि थती आिण
नोकरी या कामिगरीच े कडक िनरी ण ह े नोकरी या भाव आिण िनय ं णाशी
नकारा मक र या स ंबंिधत असतात .
आज, भारत सवा साठी एक धोरणा मक बाजारप ेठ बनला आह े. उ ोगा ंसाठी एक
उ पादन क आिण त ं ाना या न े यांसाठी नविनिम तीचा क िबंदू. आिट िफिशयल
इंटेिलज स (AI), इंटरनेट ऑफ िथ ं ज (IoT), रोबोिट स , मशीन लिन ग (ML), इ यादी
सार या गत आिण उदयो म ुख तं ान , आरो यस ेवा, उ पादन , वाहतूक आिण रट ेल
यांसार या उ ोग िवभागा ंम ये हळूहळू प रवत न घडव ून आणत आह ेत. यामुळे भारतीय
उ पादन क ंप यांसाठी उ पादन े िडझाइन कर यासाठी आिण जागितक मता असल े या
िवघटनकारी उपाया ंसाठी नवीन माग खुले झाले आहेत.
िडिजटायझ ेशन आिण उदयो म ुख तं ानाचा अवल ंब कर यासाठी , अनेक उ ोग
े ांम ये चंड बदल झाला आह े. उदाहरणाथ , काही भारतीय त ं ान उ पादका ंनी
रोबोिट सचा फायदा घ ेऊन वतःच े असे एक व ेगळे थान िनमा ण केले आहे. नािव यप ूण
उपाया ं ारे यांनी केवळ व ेअरहाऊिस ंगम य े प रवत न केले नाही, तर इतर उ ोग िवभाग ,
जसे क िशिप ंग आिण लॉिजि ट स , ऑटोमोबाईल आिण उ पादन य ुिनट्स इ.
बदल यासाठी स ज आह ेत. याच माण े, ाहक उ पादना ंम ये AI आिण न ैसिग क भाषा
ि य ेचे एक ीकरण इल े ॉिन स उ ोगाला घरग ुती आिण ए ंटर ाइझ वापरास स ंबोिधत
करणार े नािव यप ूण उपाय शोध यासाठी भरप ूर संधी देतात.
संशोधना या िन कषा व न अस े िदसून येते क AMT ची भावी अ ंमलबजावणी ही
रोजगार स ुर ा, AMT वापर याच े प यावसाियक तक आिण यासाठी सव तरा ंवर
भावी स ंवाद आिण चचा , तांि क आिण भौितक बाब या त ुलनेत मानव स ंसाधन
सम या ं या िनयोजनाला िदल ेले ाधा य यासार या घटका ंवर अवल ंबून आह े, तसेच
सम या , सं कृती बदलावर प रणाम कर यासाठी आिण िवकास ि य ेस समथ न आिण
माग दश न कर यासाठी यव थापना या य ना ंवर पण अवल ंबून आह े. AMT गुंतवणुक ला munotes.in
Page 144
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
144 समथ न दे यासाठी कामगार सश करण ह े मह वप ूण सहा यक घटक अव यक मानले
आहे.
कम चा या ं या मनोबलावर आिण अ य पण े उ पादकत ेवर प रणा म करणार े घटक
हणज े सुर ा, कामाची प रि थती , व छताप ूण कामाच े वातावरण , कमी थकवा , मानव-
अनुकूल णाली , आरो य धोक े, उ म काश आिण वाय ुवीजन आिण व छ हवा , पाणी
आिण क ॅ टीन स ुिवधा हे आहेत.
अनेक उ ोग नवीन उ पादन त ं ाना या वापरासाठी का मगार आिण या ं या
िश णाम य े यो य र या ग ुंतवणूक कर यात अयश वी ठरतात , याम ुळे कामगार
दुरावतात . AMT चे अपयश ह े अनेकदा उ ोगा ंनी AMT ला समथ न देणारे बदल न
के यामुळे असत े; उदाहरणाथ कामगारा ंचे कौश य िवकिसत न करण े, ाहका ंना हवी तशी
िकंवा उ च दजा ची उ पादन े तयार कर यासाठी मशीनच प ूण उपयोग न क न घ ेणे, आिण
मशीन बनव ू शकतील अशा नवीन उ पादना ंसाठी, बाजारप ेठेचा शोध न घ ेणे. उ पादन
णालीवर ल णीय प रणाम करणार े अडथळ े हणज े, कुशल/त कम चा या ंची कमतरता ,
यव थापन आिण कम चा या ंचे िश ण , संबंिधत पायाभ ूत स ुिवधांचा अभाव ,
कम चा या ंकडून बदल या प रि थत ला िवरोध आिण कम चा या ं या व ेतन ेणीतील
असमानता असत े.
भारतातील सू म, लघु आिण म यम उ ोगा ंची (MSME ) े ातील कम चारी, नवीन
तं ानाचा अवल ंब कर यास तयार नसतात आिण इतरा ंना देखील िवरोध कर यास व ृ
करतात , ही स यि थती आह े. AMT या अवल ंबा बाबत , बह तेक कम चारी अनिभ
असतात , करणा हा िनण य बह त ेकदा यव थापन कम चा या ंशी स लामसलत न करता
िकंवा या ंना िव ासात न घ ेता करतात . कामगारा ंना या न वीन त ं ानात आपण अच ूक
बसत नाही अस े वाटत े आिण त े िश ण िक ंवा ेरणा घ ेत नाहीत . आिण याम ुळे आपण
कामाव न कमी क ेले जाऊ अस े यांना वाटत े यात ून तं ानाला िवरोध स ु होतो .
िश ण िदल े तरी आपण िशक ू शकणार नाही अस े वृ िकंवा जु या का गार ंना वाटते आिण
मग ते युिनयनला िवरोध कर यास ो साहन द ेतात.
गत रा ा ं या वाढीम य े सू म, लघु आिण म यम उ ोगा ंची (MSME )चे मह व
िनिव वाद असल े तरी, या े ाला त ं ानाचा अवल ंब होत नस याचा फटका बसला आह े.
तुमची गती तपासा :
१. AMT मुळे भारतीय कामगारा ंना कोण या अडचण चा सामना करावा लागतो ?
munotes.in
Page 145
गत त ं ान
145 १२.४ गत उ पादन त ं ान आिण कामगारा ंचा ितसाद – चीन,
थायवान , दि ण को रया आिण जपान :
िवकासा या जपानी मॉड ेलने केवळ जपान या अथ यव थ ेचाच न ह े तर या स ंपूण
िव चाही कायापालट क ेला. १९६० या दशकात , हाँगकाँग, िसंगापूर, थायवान आिण
दि ण को रया यांना ‘द फो र टायगस ’ हणून ओळखल े जातात. यां या जपानी
समक ा ंसोबत त ुलना मक साम य आिण थािनक सम या ंसह समान िवकासा या मागा ने
पुढे जाऊ लागल े. यांचा श ेजारी जपान माण ेच, या आिशयाई टायगस ने, फ ट व ड
उ पादना ंची कमी िव क शकतील अशाच , कमी पगारा या मज ुरांचा वापर क न ,
व त िनया त उ पादन े तयार कर याच े धोरण वीकारल े. १९५० या दशकात अम े रका
आिण य ुरोपम य े बनवल े या कापडा ंची िव कमी क न जपानन े आपली बाजारप ेठ
काबीज क ेली होती . जपानी लोका ं माण ेच हाँगकाँग, िसंगापूर, थायवान आिण दि ण
को रया या द ेशांनी कापड उ ोगाची स ु वात क ेली. यासाठी भा ंडवल ग ुंतवणुक ची
आव यकता कमी होती , मा मोठ ्या सं येने अिवरत काम करणार े अकुशल कामगार , जे
केवळ तयार कपड े बनवू शकतील , यांची गरज होती .
१९७० पय त हे देश जपानच े द काप ुिव या धोरणाच े अनुसरण करताच रािहल े,
यायोग े, आता या ं या कड े पुढचे काम स ु कर यासाठी , पुरेसे भांडवल जमा झाल े होते.
भांडवल-क ि त िवकासाचा ट पा . १९८० या दशकापय त, गँग ऑफ फोरन े संगणक
आिण ज ैव तं ाना या िनिम तीसह जपान या उ च -तं ान उ ोगा ंवर अित मण
कर यास स ु वात क ेली. १९७६ पय त, या आिशयाई वाघा ंनी ितस या जगा या उ पािदत
िनया तीपैक , ६०% उ पादन क ेले, िजथे या वाघा ंची लोकस ं या ितस या जगा या क ेवळ
३% होती. १९६३ ते १९७६ पय त, यांचा एकि त िवकास दर ६ ट या ंपे ा जा त
होता, जो भारत आिण इतर दि ण आिशयाई रा ा ंम ये २ ट या ंपे ा कमी होता .
या वाढी या िवकासा या यशाची ग ु िक ली , हणज े या कमी व ेतना या धोरणाम ुळे
उ वणारी , संभा य कामगार अशा ंतता दाब याची मता ; येथे, ह कूमशाही रा यान े
मह वप ूण भूिमका बजावली . देशातील सव देशांम ये एक ह क ूमशाही िक ंवा मृदू-ह कूमशाही
रा याच े व प होत े-िकमान औ ोिगक करणा या स ु वाती या दशका ंम ये-जे हे
दडपशाही काय क शकत होत े. १९६१ पासून, जपान माण े दि ण को रयाम य े
लोकशा ही रा यघटना होती -परंतु यात ल करी वच व असल ेली, एक-प ीय यव था
होती. अशा कार े, वाढ या व ेतनापास ून आिण प रि थती स ुधार यापास ून कामगारा ं या
दबावाला रोख याची य ेक सरकारची मता जागितक बाजारप ेठेत आपली धार िटकव ून
ठेव यासाठी आिण या या िव कास धोरणासाठी मह वप ूण ठरली होती.
२०११ सालापय त, चीन अिधक ृतपणे जगातील सवा त मोठा उ पादक द ेश बनला .
फॅ टरी उ पादनात थम मा ंकाचा द ेश हण ून अम े रकेची ११० वषा ची म ेदारी स ंपली. munotes.in
Page 146
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
146 मा काही अहवाल अस े आ ल े आह ेत, यात ख ेळ या ंचे उतपादन कर णारे काही ँड
उदाहरणाथ , िड ने, मॅटेल, हॅ ो, ेयोला (हॉलमाक चा भाग ) आिण इतर क ंप या,
कामगारा ंचे शोषण करत होत े, असा आरोप क ेला ग ेला आह े. अिनवाय ओ हरटाईम ,
कायद ेशीर िकमान व ेतना प े ा कमी व ेतन, ओ हरटाइमची मज ुरी न द ेणे, कामगारा ंसाठी
कोणताही िवमा नसणे, कठोर आिण अ य ु च दबाव असल ेली कामाची प रि थती ,
हलाखीच े राहणीमान आिण यव थापनाकड ून अपमाना पद वागणूक या कारच े शोषण
होते.
दि ण को रया आपली AI मता िवकिसत करत आह े आिण AI तं ाना या
बाजारप ेठेत जागितक पध क हण ून थान िमळव याची पराका ा करत आह े. मुख
को रयन ICT कंप या आ मकपण े AI तं ानाचा पाठप ुरावा करत आह ेत. तर
िसंगापूरम य े उ च -कुशल आिण अन ुकूल काय बल आह े, जे २०१७ या जागितक ितभा
पधा मकता िनद शांकात द ुस या मा ंकावर होत े. गत उ पादनातील ‘ि क स य ुचर
िसरीज ’ सार या रा ीय उप मा ं ारे, िसंगापूर सरकार गत उ पादना ंसाठी, उ ोग आिण
उ च िश ण स ं थां या सोबतीन े, कामगारा ंना आव यक कौश या ंम ये तरबेज कर याचा
य न करत आह ेत.
आ नेय आिशयातील उदयो म ुख अथ यव था , उ पादका ंसाठी, दीघ काळापास ून
व त मज ुरांची िठकाण े आहेत, तर िस ंगापूरने उ च -मू या या R&D -क ि त उ ोगा ंसाठी
आिण िव आिण लॉिजि ट स सार या यापार -समथ न सेवांसाठी क हण ून काम क ेले
आहे.
िविवध अ यासा ंम ये, थायल ंडम य े मा गत त ं ानाम ुळे कामगारा ंवर िक ंवा
यां या नोकरीवर फारसा भाव पड याचा िदसत नाही . याऐवजी , कुशल आिण अक ुशल
पदांमधील कामगारा ं या प ुनवा टपावर याचा प रणाम होतो . तं ान आिण या या े ांत
मा प रणाम बदलतात . भांडवल-क ि त उ ोगा ंमधील कामगार , जसे ऑटोमोिट ह ,
लाि ट क, रसायन े इले ॉिन स आिण य ं साम ी म य े काम करणार े, गत त ं ानाम ुळे
तुलनेने सवा िधक भािवत होत आह ेत. कमी झाल ेले वेतन/उ प न क ेवळ त ं ान आिण
े ां या काही ॉ स म य े आढळत े.
गत उ पादन तं ानाचा म बाजारावर हो णारा प रणाम , तसेच कामगारा ं या
िति या , जे अिधकतर िवकिसत द ेशांवरच आधा रत असतात , या ठोस नाहीत . तांि क
गतीम ुळे रोजगाराची ि थती बदल ू शकत े – नोकरीत अस यापास ून ते बेरोजगारापय त
(िकंवा उलट ), एका कामात /नोकरीत ून दुस या नोकरीत – िकंवा यथाि थती राखण े.
काय /नोकरी बदलताना , कामगार दो ही िदश ेने कौश य े बदल ू शकतात , हणज े कुशल त े
अकुशल िक ंवा याउलट जे हा स ंपूण उ पादन े ाचा स ंबंध असतो , ते हा त ं ानातील
गतीम ुळे थायल ंडमधील कामगारा ंना नोकरीत ून कमी क े याचा कोणताही प ुरावा नाही .
याचा अथ असा होतो क ज े हा प ुरवठा साखळ म य े अिधक गत त ं ान आणल े जाते munotes.in
Page 147
गत त ं ान
147 ते हा सा ंि यक य ्या कोणताही कामगार ब ेरोजगार होत नाही . तथािप , जे हा य ेक
े ाचा वत ं पणे तपास क ेला जातो त े हा, ICT वापरातील गतीम ुळे अ न आिण प ेय
े ातील कामगारा ंची रोजगारात ून बेरो गारीकड े जा याची श यता वाढत े. थायल ंडमधील
गत त ं ानाचा भाव मया िदत असला तरी , कुशल आिण अक ुशल पदा ंमधील
कामगारा ं या प ुनवा टपावर याचा प रणाम होतो .
उ पादनाम य े, ऑटोम ेशनमुळे कामगार थला ंतराची मागणी कमी होत े. थायल ंड
आिथ क मॉड ेल गत उ पादन स ुिवधा उभार यासाठी उ च -तं ान क ंप यांना आकिष त
कर याचा य न करत आह े. हे कुशल कामगार , उ ोजक आिण िव मान क ंप यांना े ीय
बदला ंचा लाभ घ े यास स म असल े या मोठ ्या स ंधी िनमा ण कर ेल, परंतु
थला ंत रता ंसाठी ल णीय क मी वेतन रोजगार िनमा ण हो याची श यता नाही .
तुमची गती तपासा :
१. AMT या स ंदभा त दि ण आिशयाई द ेशांत कोण या िविवध श यता आह ेत?
१२.५ सारांश:
नवीन त ं ाना या लहर नी उ ोगा ंम ये ांती घडव ून आण याचा मोठा इितहास
आहे. प पण े, जग चौ या औ ो िगक ा ंतीचा अन ुभव घ ेत आह े याम ुळे पूव या तीन
औ ोिगक ा ंत म य े शोध लावल े या नवक पना एकम ेकांशी जोड या जाऊ शकतात . या
चौ या ा ंतीने तं ानातील मोठी गती पािहली आह े, यामुळे अनेक उ ोगा ंची रचना
आिण गितशीलता बदल याची श यता आह े. इंड ी 4.0 ही िडिजटल आिण ऑनलाइन
प रवत नाची प ुढची लाट आह े कारण उ ोग बदलल े जातात , उदाहरणाथ , पुढील
ऑटोम ेशन, आिट िफिशयल इ ंटेिलज स , रोबोिट स , लाउड कॉ य ुिटंग, 3D ि ंिटंग, िबग
डेटा अॅनािलिट स आिण इ ंटरनेट ऑफ िथ ं ज. गत त ं ानाचा कल मािहतीच े संचयन,
ि या , िवतरण , सारण आिण प ुन पादनाशी स ंबंिधत यावसाियक ि याकलापा ंची
िव तृत ेणी स म आिण स ुलभ करत े. तथािप , िवकिसत आिण िवकसनशील दो ही
देशांमधील आिथ क िवकासावर गत त ं ाना या भावा ंब ल िच ंता आह ेत, िवशेषत:
िमक बाजारा या प रणामा ंवर.
१२.६ :
१. AMT या आगमनान े काय झाल े?
२. AMT ची मह वप ूण वैिश ्ये काय आह ेत?
३. AMT ने भारतीय कामगारा ंसाठी काय क ेले आहे? munotes.in
Page 148
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
148 ४. थायवान आिण चीनमधील AMT आिण कामगार या ं यातील पर परस ंवादाच े वण न
करा.
१२.७ संदभ आिण प ुढील वाचन :
Gilboy, G. J. (2004). The Myth behind China's Miracle. Foreign Affairs,
83(4), 33-48.
R. A. De Pietro and G. M. Schremser, (1987) "The introduction of
advanced manufacturing technology (AMT) and its impact on skilled
workers' perceptions of communication, interaction, and other job
outcomes at a large manufacturing plant," in IEEE Transactions on
Engineering Management , vol. EM-34, no. 1, pp. 4 -11.
Singh, B., Singh Amar and Yadav R, C. (2014). Reluctant Workforce
May Derail the Adoption of Advance Manufacturing Technol ogy in
Micro, Small and Medium Enterprises of India. Global Journal of
Enterprise Information System, 6 (2), 12 -25.
Kennedy Gunawardana, 2006, Introduction of Advanced
Manufacturing Technology: a literature review, Sabaragamuwa
University Journal, vol 6, no .1, pp 116 -134.
https:// www.thegreatcoursesdaily.com/asian -tigers -economics -asian -
nations /
https:// www.thomasnet.com/articles/services/what -is-advanced -
manufacturing/
https:// www.fortuneindia.com/opinion/high -tech-growth -is-driving - the-
manufacturing -sector -in-india /103520
https:// www.edb.gov.sg/en/our -industries/advanced -
manufacturing.html
https:// www.eria.org/uploads /media/discussion -papers/Technological -
Advancement%2C -Import -Penetration%2C -and-Labour -
Markets_Evidence -from-Thai-Manufacturing.pdf
munotes.in
Page 149
149 १३
उप-करार (सबकॉ ॅि टंग) आिण जागितक
अथ यव थ ेतील आउटसोिस ग (बीपीओ आिण केपीओ)
Sub-Contracting and Outsourcing in Global
Economic System (BPO and KPO)
घटक रचना
१३.० उि े
१३.१ तावना
१३.२ आउटसोिस गचे कार
१३.३ बीपीओ आिण जागितक अथ यव थेची पा भूमी
१३.४ आउटसोिस गचे फायद े आिण तोटे
१३.५ बीपीओ भारतीय संदभा त
१३.६ सारांश
१३.७
१३.८ संदभ
१३.० उि े
● बीपीओ आिण केपीओ समजून घेणे
● आउटसोिस ग आिण सबकॉ ॅि टंग ि या समजून घेणे
● जागितक अथ यव थ ेत या ि या ंचे मह व समजून घेणे
१३.१ तावना
आउटसोिस गची या या कंपनी या अंतग त उ पादनात ून बा घटकाकड े (जसे क
उपकं ाटदार ) नॉन-कोर ऑपर ेश स िकंवा नोक या ंचे ह तांतरण हणून केली जाते जी या
ऑपर ेशनम य े मािहर आहेत, हणज े तृतीय-प सेवा दा या ार े संपूण यवसाय काया ची
अंमलबजावणी . िबझन ेस ोसेस आऊटसोिस ग (बीपीओ ), याम य े मालक , शासन
आिण ि य ेचे कामकाज य थ प ाकड े सोपवण े समािव आहे, आजकाल
आऊटसोिस ग ि या झपाट्याने िव तारी त होतआहे. munotes.in
Page 150
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
150 िबझन ेस ोसेस आउटसोिस ग (बीपीओ ) ही एक यवसाय ि या आहे याम य े एखादी
कंपनी मह वप ूण यवसाय काय कर यासाठी बाहेरील सेवा दा याशी करार करते.
सामा यतः , एखादी सं था थम एक ि या ओळख ेल जी ित या ऑपर ेश ससाठी
आव यक आहे परंतु बाजारप ेठेतील ित या मूळ मू य तावाचा भाग नाही; या चरणासाठी
सं थे या ि या ंची तसेच सश यवसाय ि या यव थापनाची संपूण मािहती असण े
आव यक आहे. वेतन आिण लेखा ही यवसाय ि या ंची उदाहरण े आहेत यांना
बीपीओचा फायदा होऊ शकतो .
कारण या मु य ि या सहसा एका कंपनीपास ून दुसर्या कंपनीत फरक करत नाहीत ,
यावसाियक नेतृ व सहसा ठरवतात क यां या कम चार्यांना ते क देणे िनरथ क आहे.
कंप यांचा असा िव ास आहे क या ि य ेचे आउटसोिस ग यां याम य े त असल े या
कंपनीला चांगले प रणाम देईल. बीपीओची उ प ी उ पादन उ ोगात शोधली जाऊ शकते.
फं शनल ए रयामधील िविश ि या कंप यां ारे वारंवार आउटसोस के या जातात .
खालील काही सामा यतः आउटसोस ि या आहेत:
• लेखा
• शासन
• ाहक सेवा आिण कॉल स टस
• एच आर
• आयटी सेवा आिण यव थापन
• उ पादन
• िवपणन
• संशोधन
• िव
• िशिपंग आिण लॉिजि टक
अिलकड या काऴात जागितक अथ यव थ े या जागितक करणासोबत बीपीओ ड
आला आहे, प रणामी युनायटेड टेट्स आिण युरोप पूव कडील िवकसनशील देशांकडे
पाह याचा ि कोन बदलला आहे. उदाहरणाथ , भारत आिण िफलीिप सम य े यांची
काया लये आउटसोस करणार ्या कंप यांचा वाढता कल, आिशयाई देशां या काय नैितकता
आिण यावसाियकत ेब ल पा ा या ंचा सकारा मक भाव अस याच े सूिचत करते.
अथा त, आयटी उ ोगातील आउटसोिस गची पिहली लाट आिण अनु मे भारत आिण
चीनम य े उ पादन कंप यांनी, पूव कडे पा ा य धारणा बदल यास हातभार लावला .
बीपीओ ड, याने आिशयाई देशांशी संबंिधत अनेक ि ट रयोटाइप न के या आहेत,
पा ा य लोक या प तीन े पूव कडे पाहतात यावर आणखी जोर िदला आहे. munotes.in
Page 151
उप-करार (सबकॉ ॅि टंग) आिण
जागितक अथ यव थ ेत आउटसोिस ग
(बीपीओ आिण केपीओ)
151 बीपीओ डचा आणखी एक पैलू असा आहे क ऑिफस -संबंिधत नोक या
कर यासाठी आिशयाई देशांची वाढती सं या मू य साखळीत पुढे जात आहे. यामुळे उ च
दजा चे काम कर यावर अिधक जोर आला आहे आिण तं ान आिण केपीओ कंप यां या
वतीने दाखल केले या पेटंटची सं या पाहता , पूव आता पूव सारख े मागे रािहल ेले नाही
आिण याऐव जी, ते पि मेशी अगदी जोरावर पधा करते.
१३.२ आउटसोिस गचे कार
अ) यावसाियक आउटसोिस ग - यावसाियक आउटसोिस गम य े कोणतीही िवशेष,
यावसाियक सेवा समािव असत े. कायद ेशीर, लेखा, खरेदी आिण शासक य काय तसेच
तुम या काय संघासाठी खूप गुंतागुंतीची इतर कोणतीही काय ही या कार या
आउटसोिस गची उदाहरण े आहेत.
ब) िबझन ेस ोसेस आउटसोिस ग (बीपीओ ) - आउटसोिस ग या सवा त सामा य
कारा ंपैक एक हणज े िबझन ेस ोसेस आउटसोिस ग (बीपीओ ). बीपीओ तु हाला
शासन , प यवहार आिण शेड्युिलंग यांसार या िनयिमत यावसाियक कामांम ये मदत
क शकते. बीपीओ ारे ाहक सेवा आिण लीड जनरेशन देखील दान केले जाऊ शकते.
क) आयटी आउटसोिस ग - आज सवा त सामा य सेवांपैक एक हणज े आयटी
आउटसोिस ग. सॉ टव ेअर डे हलपम टपास ून ते देखभाल आिण समथ नापय त या सव िकंवा
कंपनी या काही आयटी गरजा हाताळ यासाठी तृतीय प ाची िनयु करणे आव यक
आहे. आज, जवळजवळ येक यवसायाला आयटीची आव यकता असत े िकंवा काही
तरावर तं ानासह काय करते, याम ुळे तो वारंवार आउटसोस केलेला िवभाग बनतो.
बर्याच यवसाया ंना असे आढळले आहे क तृतीय-प आयटी यव थापन संघाची
िनयु करणे हे घरातील एक तयार कर याप े ा कमी खिच क आहे.
ड) मॅ युफॅ च र ंग आउटसोिस ग - लहान यवसाया ंसाठी इन-हाउस मॅ युफॅ च रंग
ितबंधा मक महाग असू शकते, िवशेषत: मागणी वाढते ते हा. खरंच, मोठ्या कॉप रेशनशी
पधा कर याचा आउटसोिस ग हाच एकमेव माग आहे.
इ) ऑपर ेशनल आउटसोिस ग - कारण यात उपकरण े दु तीसार या सेवांचा समाव ेश
आहे, उ पादन उ ोगात ऑपर ेशनल आउटसोिस ग सामा य आहे. सेवा-आधा रत
यवसाय , दुसरीकड े, लँड केिपंग आिण िवतरण यांसार या काया साठी ऑपर ेशनल
आउटसोिस गचा फायदा घेऊ शकतात .
फ) ोजे ट आउटसोिस ग - यवसाया ंना यां या क पा ंपैक एक यव थािपत कर यात
िकंवा िविश क पाचा एक भाग पूण कर यात अडचणी येऊ शकतात . प रणामी , बरेच
लोक ोजे ट मॅनेजम ट फम ला ोजे ट आउटसो स करतील .
ग) नॉलेज ोसेस आउटसोिस ग (केपीओ)- हे मु य, मािहती -संबंिधत यावसाियक
ि यांचे आउटसोिस ग आहे. केपीओ म ये िविश े ात गत पदवी आिण कौश य
असल े या य ना कामाच े कं ाट देणे समािव आहे. िभ न कंपनी िकंवा याच सं थे या munotes.in
Page 152
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
152 उपकंपनीतील कामगार मािहतीशी संबंिधत काम क शकतात . पैसे िकंवा इतर संसाधन े
वाचव यासाठी उपकंपनी याच देशात िकंवा ऑफशोअर िठकाणी असू शकते.
तुमची गती तपासा :
१. आउटसोिस गचे िविवध कार कोणत े आहेत?
१३.३ बीपीओ आिण जागितक अथ यव था – पा भूमी
आंतररा ी य बाजारप ेठांम ये वेश कर यासाठी आिण बाजारप ेठेची जागा तयार
कर यासाठी जागितक बाजारप ेठेतील एक करणा या प रणामी यवसाया ंना अिधक जलद
आिण पधा मक बनावे लागल े आहे. यवसाया या जगात , 'खच -काय मता ' हा गूढ श द
आहे आिण आउटसोिस गचे सवा त आकष क कारण हणज े ऑपर ेिटंग खच कमी करणे िकंवा
िनयंि त करणे. जे हा अॅडम ि मथ (१७७६ ) यांनी म िवभागणी या फाय ा ंची चचा केली
ते हा यांनी आउटसोिस गसाठी बीज पेरले. तो या या "वे थ ऑफ नेश स" म ये िविश
काय करत असल े या य च े उदाहरण देतो जे शेवटी उ पादकता आिण एकूण उ पादन
वाढवत े. प रणामी , आउटसोिस ग िकंवा कॉ ॅ ट आउट कर याची ि मथची संक पना फम
आिण देशांमधील एकूण घटक उ पादकता मोज यासाठी वापरली जाऊ शकते.
आउटसोिस ग अनेक दशका ंपासून अि त वात आहे आिण आज या जागितक
अथ यव थ ेचा एक मह वाचा भाग आहे. भारतात ून आयात केले या क या मालासह ,
देशा या इितहासा या सु वाती या वषा म ये अमे रके या क हरव ॅगन क हस आिण ि लपर
िशप सेलचे उ पादन कॉटल ंडला आउटसोस केले गेले. १८३० म ये, इं लंडचा कापड
उ ोग इतका काय म झाला क भारतीय उ पादक पधा क शकल े नाहीत आिण हे काम
इं लंडला आउटसोस केले गेले आहे.
१९७० या दशकात , युनायटेड टेट्स अमे रकेमधील संगणक कंप यांनी यां या वेतन
ि य ेचे बा सेवा दा या ंकडे आउटसोस करणे सामा य होते. हा ड १९८० या
दशकात चालू रािहला , जे हा अकाउ ंिटंग, पेरोल, िबिलंग आिण वड ोसेिसंग हे सव
आउटसोस केले गेले.
तुमची गती तपासा
१. आउटसोिस गची ऐितहािसक पा भूमी प करा.
१३.४ आउटसोिस गचे फायद े आिण तोटे
ऑफशो र ंग, याला आउटसोिस ग देखील हणतात , याचे फायद े आिण तोटे दो ही
आहेत. बह तेक वेळा, आउटसोिस गचे फायद े तोट्यांपे ा जा त असतात .
फायद े -
अ.) त परता आिण कौश य : काय वारंवार यां या े ातील त असल े या िव े यांकडे
आउटसोस केली जातात . आउटसोस केले या िव े यांकडे िवशेष उपकरण े आिण तांि क munotes.in
Page 153
उप-करार (सबकॉ ॅि टंग) आिण
जागितक अथ यव थ ेत आउटसोिस ग
(बीपीओ आिण केपीओ)
153 कौश य देखील असत े, जे सहसा आउटसोिस ग कंपनीपे ा े असत े. काय अिधक
काय मतेने आिण उ च गुणव े या प रणामा ंसह पूण केली जाऊ शकतात .
ब.) सहा यक ि या ंऐवजी मु य ि य ेवर ल क ि त करणे: आउटसोिस ग सपोिट ग
ि या सं थेला ित या मु य यवसाय ि य ेवर ल क ि त कर यासाठी वेळ मु करते.
क.) जोखीम -सामाियकरण : मोिहम ेचा प रणाम ठरव यासाठी जोखीम -िव ेषण हा सवा त
मह वाचा घटक आहे. तुम या यवसाय ि य े या काही पैलूंचे आउटसोिस ग तु हाला
तृतीय-प िव े याला काही जबाबदार ्या सोपिव याची परवानगी देते. कारण आउटसोस
केलेला िव ेता एक िवशेष आहे, ते तुम या जोखीम -शमन उपाया ंची अिधक चांग या
कार े योजना क शकतात .
ड.) कमी ऑपर ेशनल आिण भरती खच : कारण आउटसोिस गमुळे कम चा या ंना घरातील
कामावर ठेव याची गरज नाहीशी होते, भरती आिण ऑपर ेशनल खच ल णीयरी या कमी
केला जाऊ शकतो . ऑफशोअर आउटसोिस गचा सवा त ल णीय फायदा हणज े कमी खच
होय.
तोटे -
अ.) गोपनीय डेटा उघड हो याचा धोका : जे हा एखादी सं था एचआर , पेरोल आिण भत
सेवा आउटसोस करते, ते हा कंपनीची गोपनीय मािहती तृतीय-प ाला उघड कर याचा
धोका असतो .
ब.) िडिल हर ेब स िसं ोनाइझ करणे: तु ही यो य आउटसोिस ग भागीदार न िनवड यास
काही सामा य सम या े ांम ये िव ता रत िवतरण वेळ, खराब गुणव ा आउटप ुट आिण
अयो य जबाबदारीच े वग करण समािव आहे. आउटसोस केले या भागीदाराशी तुलना
के यास , सं थेम ये हे घटक िनयंि त करणे कधीकधी सोपे असत े.
क.) छुपे खच : जरी आउटसोिस ग बह तेक वेळा िकफायतशीर असल े तरी, आंतररा ीय
सीमा ओला ंडून करारावर वा री करताना करारावर वा री करताना छुपा खच गंभीर
धोका िनमा ण क शकतो .
ड.) ाहका ं या फोकसचा अभाव : आउटसोस केलेला िव ेता एका वेळी अनेक सं थां या
त ां या गरजा पूण करत असेल. अशा प रि थतीत िव े यांचे तुम या सं थे या कामांवर
पूण ल नसू शकते.
तुमची गती तपासा :
१. आउटसोिस गचे फायद े काय आहेत?
१३.५ बीपीओ – भारतीय संदभा त
भारता त आउटसोिस गचा जलद वाढीचा आहे. १९९० या दशका या सु वातीला
भारतात जागितक करण सु झा यापास ून, सात यान े भारतीय सरकारा ंनी उदारीकरण munotes.in
Page 154
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
154 आिण खाजगीकरणावर क ि त आिथ क सुधारणा काय मांचा पाठपुरावा केला. उदयो म ुख
बाजार अथ यव थ ेची बीजे 1980 म ये पेरली गेली असली तरी १९९१ म ये आिथ क
उदारीकरणान े भारतीय अथ यव थ ेसाठी एका नवीन युगाची सु वात केली. १९९१ पय त,
भारता या धोरणक या नी अशा आिथ क धोरणा ंचा पाठपुरावा केला या खु या
यापारासाठी हािनकारक हो या परंतु रा य-िनयंि त अकाय म उ ोग आिण साव जिनक
उपयोिगता ंसाठी फायद ेशीर हो या. नंतर, पेम ट्स या िश लक संकटाचा प रणाम हणून,
धोरणक या नी अथ यव थ ेचे उदारीकरण कर याची ि या सु केली. १९९९ पय त,
भारतीय दूरसंचार े थेट सरकारी िनयं णाखाली होते आिण सरकारी मालक या
युिनटने बाजारात म ेदारी िमळवली .
सरकारन े १९९४ म ये एक धोरण जाहीर केले याने दूरसंचार े उदार केले आिण
खाजगी सहभागाला ो साहन िदले. आयपी टेिलफोनीची ओळख क न , १९९९ या
नवीन दूरसंचार धोरणान े आणखी बदल केले, याम ुळे आंतररा ीय कॉिलंग सुिवधांवरील
रा याची म ेदारी भावीपण े संपु ात आली . जरी भारताचा आयटी उ ोग १९८० या
दशका या सु वातीपास ून अि त वात असला तरी, १९९० या दशका या सु वातीपय त
आिण १९९० या म यापय त आउटसोिस ग लोकि य झाले नाही, याम य े वै क य
ितल ेखन ही पिहली आउटसोस सेवा होती. डेटा ोसेिसंग, िबिलंग आिण ाहक समथ न
यासार या यवसाय ि या ंचे आउटसोिस ग १९९० या दशका या शेवटी सु झाले,
जे हा बह रा ीय कंप यांनी यां या मूळ कंप यां या ि य े या ऑफ-शो रंग आव य कता
पूण करणा या पूण मालक या उपकंप या थापन के या.
अमे रकन ए ेस, जीई कॅिपटल आिण ि िटश एअरव ेज हे भारतीय बाजारप ेठेत वेश
करणा या ंम ये पिहल े होते. भारतातील बीपीओ उ ोग हे तुलनेने त ण आिण दोलायमान
े आहे जे ६ वषा ह न अिधक काळ काय रत आहे. भारत, जी एके काळी बंिद त आिण
अित-िनयिमत अथ यव था होती, ती आता चालू आिथ क िवकासाची ि या िटकव ून
ठेव या या आिण सखोल कर या या मागा वर आहे.
मािहती तं ान (आयटी ) सेवांम ये जागितक अ णी हणून भारताच े थान मजबूत
होत आहे. Iआयटी -स म सेवां या बाबतीत , भारत जागितक तरावर सव ऑफ-शोअर
सेवांपैक दोन तृतीयांश सेवा दान करतो . भारतीय कंप यांनी दळणवळण आिण
यव थापन सेवांसाठी जागितक बाजारप ेठांम येही झपाट्याने वेश केला आहे.
अिलकड या वषा त, भारतान े संरचना मक प रवत न घडवून आणल े आहे, याम य े सेवांनी
उ पादन रचनेत मुख थान धारण केले आहे आिण वाढीचा मुख चालक हणून काम
केले आहे. आिथ क मालम ा , मािहती तं ान आिण दळणवळण तं ानातील गती
यातून िमळणार े उ प न हे देशाचे ाथिमक परक य चलन कमावणार े हणून यापारी
व तूं या िनया तीसह वरीत पकड घेत आहेत.
तुमची गती तपासा :
१. बीपीओ बाजारप ेठेतील भारता या वासािवषयी तपशीलवार मािहती ा.
munotes.in
Page 155
उप-करार (सबकॉ ॅि टंग) आिण
जागितक अथ यव थ ेत आउटसोिस ग
(बीपीओ आिण केपीओ)
155 १३.६ सारांश
आउटसोिस ग हणज े िविश यवसाय ि या ंची िविश बा सेवा दा याला नेमणूक
करणे. सामा यतः , एखादी सं था यवसाय ि य ेचे सव पैलू आंत रकपण े हाताळ ू शकत
नाही. िशवाय , काही ि या ता पुर या असतात आिण काय पूण कर यासाठी इन-हाउस
यावसाियका ंना िनयु कर याची सं थेची कोणतीही योजना नाही. कारण या मु य
ि या सहसा एका कंपनीपास ून दुसर्या कंपनीत फरक करत नाहीत , यावसाियक नेतृ व
सहसा ठरवतात क यां या कम चार्यांना ते क देणे िनरथ क आहे. कंप यांचा असा
िव ास आहे क या ि य ेचे आउटसोिस ग यां याम य े त असल े या कंपनीला चांगले
प रणाम देईल. बीपीओची उ प ी उ पादन उ ोगात शोधली जाऊ शकते. फं शनल
ए रयामधील िविश ि या कंप यां ारे वारंवार आउटसोस के या जातात .
१३.७
● आउटसोिस ग हणज े काय?
● आउटसोिस ग या तोट्यांसह फाय ा ंची तुलना करा.
● आउटसोिस ग या पा भूमीचे थोड यात वण न ा.
● आउटसोिस गचे तीन सवा त लोकि य कार सूचीब करा आिण िव तृत करा.
● भारतआिण बीपीओ माक ट ब ल तपशीलवार मािहती ा.
१३.८ संदभ
● Anandkumar, V., & Biswas, S. (2008). Business Process
Outsourcing: Oh! BPO - Structure and Chaos, Fun and Agony : SAGE
Publications.
● Aron, R., Cle mons, E.K & Reddi, S (2005) ‘Just Right Outsourcing:
Understanding and Managing Risks’.
● Journal of Management Information Systems; Vol. 22 Issue 2, p37 -55
● Dias, R. (2015). Outstanding Outsourcing: Business Process
Outsourcing Trends And Strategies Of The Professional Services
Sector In Western Europe : Randev Dias (MBA).
● Kurien, J. (2010). Business process outsourcing (BPO) in India:
Success and Challenges. Bilingual Journal of Humanities & Social
Sciences, 1 (1), 1 -5. munotes.in
Page 156
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
156 ● Mehta, A., Armenakis, A., Mehta, N. and Irani, F. (2006). Challenges
and Opportunities of Business Process Outsourcing in India, Journal
of Labor Research , 27(3), 291 -304.
● Mehrotra, N. (2005). Business Process Outsourcing - The Indian
Experience : ICFAI University Press.
● Shanthi, N. M., E, S. N. M. K., & Kumar, E. N. (2007). Knowledge
Process Outsourcing: Perspectives and Practices : ICFAI University
Press.
● Sandeep, V. (2005). Outsourcing: From BPO to KPO. National
Seminar on Strategic Outsourcing, APJ Institute of Management,
Jalandhar.
● https: //www.mana gementstud yguide.com/bpo -and-
global - econo my.htm
● https: //www.flatworldsolutions.com/articles/advantage s
- disadvantages -outsourcing.php
munotes.in
Page 157
157 १४
जागितक करण आिण कामगार ित ा , स य काम
(Globliztion and worker Prstis , Talent Work )
घटक रचना :
१४.० उि ्ये
१४.१ ओळख
१४.२ आप याला आ ंतररा ीय कामगार मानका ंची गरज का आह े?
१४.३ आंतररा ीय कामगार ित ा ंचे (मानका ंचे) कार
१४.४ आंतररा ीय कामगार स ं थेची (आयएलओ ) थापना
१४.५ जागितक करण आिण स य काम
१४.६ जागितक करण आिण भारतीय कामगार
१४.७ सारांश
१४.८
१४.९ संदभ आिण भिव यात अ यासासाठी स ंदभ
१४.० उि ्ये :
● जागितक करणा चे कामगारा ंवर होणार े प रणाम समज ून घेणे.
● जागितक कामगार ित ा ंना समजून घेणे.
१४.१ ओळख :
जागितक करणान े कामगारा ं या सामािजक प रणामा ं या स ंदभा त अन ेक पर परस ंबंिधत
िचंतांना ज म िदला आह े. याम य े याचा रोजगारावरील प रणाम , उ प नाच े िवतरण आिण
कामगार ित ा ंची भूिमकांचा समाव ेश होतो . जागितक अ थ यव थ ेचे समथ क मु यापार ,
भांडवली गितशीलता आिण अशाच कार या गो वर आ ह धरतात तर कामगार
संर णासाठी जागितक मानका ंचे समथ क कामगार तस ेच पया वरणाच े र ण कर यासाठी
काही म ूलभूत ित ा ंचा आ ह धरतात . अशा रीतीन ेपूव चे अिधक साम य वान आिण
नंतरचे धोरण - िनधा रण यावर भाव पाड याची श नसण े अशीया दोघा ंमधील लढाई ही
सु च असत े. munotes.in
Page 158
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
158 जागितक करण िवरोधी श वार ंवार दावा करतात क जागितक करणाम ुळे िनमा ण
झाले या पध मुळे कंप या खच कमी कर या या य नात कामगार मानका ंकडे दुल
करतात (िकंवा या ंचे पालन कर यात अयश वी होतात ). आंतररा ीय बाजारप ेठेतील
आ हाना ंचा सामना करत असल ेले िनया तदार तस ेच कमी पगारा या द ेशातील व त
अनुकरण करणा या बह रा ीय क ंप यांना य ेक कमी व ेतन द ेऊन, बालकामगारा ंना
कामावर घ ेऊन आिण या ं या कामगारा ंवर अ व छ कामाची प रि थती लाद ून खच कमी
क शकतात . या ीकोनात ून, जागितक करणाम ुळे कामगार मानक े लाद याच े रा ीय
य न ीण हो याची श यता आह े. जरी द ेश कामगार मानक े सादर करणार े िकंवा
वाढवणार े कायद े पा रत कर यात यश वी झाल े असल े तरी, जागितक दबाव क ंप यांना
यांचे पालन कर यापास ून रोख ू शकतात . पालन न के याब ल द ंड कमी अस याम ुळे असे
हो याची श यता असत े.
जागितक करणा या जगात कामगारा ंना याय िमळण े याबाबत कामा या
प रि थतीबाबत आ ंतररा ीय मानक े असावीत का ? आंतररा ीय कामगार मानका ंम ये
कोणत े व प आिण साम ी असावी ? आंतररा ी य कामगार मानक े कोणा या
आदेशानुसार असावीत ? आिण, आंतररा ीय मानका ंचे पालन आिण ग ैर-अनुपालन या ंचे
कसे िनरी ण क ेले जावे आिण यावर उपाय िक ंवा दंड कसा लावला जावा ? असेअनेक
िनमा ण होतात .आंतररा ी य कामगार मानका ंसाठी कोणतीही सामा य ितक ृती नाही .
स या , िविवध कलाकारा ं ारे राबिव यात य ेणारे असं य उप म , या सम या ंचे िनराकरण
कर याचा य न करतात . कामगार , िनयो े िकंवा सरकार एक वाटाघाटी करतात िक ंवा
िजथे ते श य नाही ितथ े एकतफ क ृती के यामुळे कामगार स ंर णासाठी स या या
ि कोना ंवर प रणाम होतात . िशवाय , राजक य आिण आिथ क ्या शि शाली कलाकार
इतरां या ह का ंची पवा न करता या ं या ितक ृतीइतरा ंवर लाद यास स म असतात .
१४.२ आप याला आ ंतररा ीय कामगार मानका ंची गरज का आह े?
आंतररा ीय सम ुदायाम य े जवळजवळ साव ि क एकमत आह े क लोक या ं या
माणुसक या आधार े िविश म मानका ंनुसार काम कर यास पा आह ेत. यामुळे, बह तेक
देश यास सहमत आह ेत क , आप या समाजात या य कामगार मानका ंची आव यकता
आहे. जगभरातील म ूलभूत मानवी ह का ंचे समथ न कर यासाठी आ ंतररा ीय कामगार
मानका ंकडे एक साधन हण ून पािहल े जात े. मानवी ह का ं या साव ि क घोषण े या
अनु छेद २३ म ये म मानका ं या समाव ेशाचा मानवतावादी य ुि वाद हा कालातीत आिण
वयं- प ीकरणा मक आह े.
१९७० या दशका या सु वातीस , जागितक करण आिण यापारा या िव ताराम ुळे
चच चे ल ह े आंतररा ीय कामगार मानका ंसाठी आिथ क औिच या ंकडे वळल े. िवकिसत
देश िच ंितत झाल े क गरीब कामगार मानक े आिण अ ंमलबजावणीचा अभाव , यामुळे
जागितक यापारात एक अयो य त ुलना मक फायदा िनमा ण होतो . इतरांनी असा य ुि वाद
केला क खराब कामगार मानका ंवर आधा रत यापाराला परवानगी द ेणे "सामािजक
डंिपंग/मु यावपाती िव " ला ो साहन द ेते जो "कामावरील म ूलभूत अिधकारा ंचे उ ल ंघन
क न कामगार व त क न आ ंतररा ीय पधा मकता िमळिव याचा य न आह े...." munotes.in
Page 159
जागितक करण आिण कामगार मानक ,
स य काम
159 यामुळे "तळाशी शय त" होऊ शकत े, जी जागितक बाजारप ेठेत पधा मक राह या या
गरजेमुळे कामगार मानका ंचे खालच े साम ंज य आह े. अशा कार े, जागितक क ृत
अथ यव थ ेत असा य ुि वाद क ेला जातो क एका द ेशातील खराब कामगार मानका ंचे इतर
देशांतील कामगारा ंवर नकारा मक प र णाम होतात . या यित र , काही िश णत ा ंचे
हणण े आह े क ग े या शतकातील बर ेच जागितक प ुरावे सूिचत करतात क उ च म
मानका ंचा आिथ क सम ृ ीशी सकारा मक स ंबंध आह े.
तुमची गती तपासा :
१. जगभरात कामगार मानका ंची गरज का आह े?
१४.३ आंतररा ीय कामगार मानका ंचे कार :
कामगार मानका ंची स ंक पनाम ूलभूत आिण सव समाव ेशक अशादोन तरा ंवर केली
जाऊ शकत े. मूलभूत मानका ंम ये एक ' तर' िनमा ण करण े याचा समािव आह े याम य े
वैयि क र याय ुिनट्स/प रमाण े ओला ंड यास त े मु असतात , परंतु ते एकदा वर ग ेले क
खाली य ेऊ शकत नाहीत . वैकि पक र या , सव समाव ेशक मानका ंम ये सतत िनयमन आिण
सुधारणा कर याची ि यासमािव असत े. मूलभूत मानक े काय म आिण आ ंतररा ीय
कामगार मानका ं माण े वीकाय अस याची अिधक श यता असत े कारण ती ' तरावरील '
जागा सोडतात याम य े रा ीय सरका र कायदा क शकत े.
अनेक देशांम ये कामगार कायद े आहेत यात इतर सम या ंसह, िकमान व ेतन, कामाच े
कमाल तास , यावसाियक आरो य आिण स ुर ा मानक े आिण कम चारी ितिनिध व
यव था या ंचा समाव ेश अस ू शकतो . आंतररा ीय कामगार मानका ंचा कोणताही स ंच
कामा या सव पैलूंचा समाव ेश क शकतो क नाही ह े प नाही . याऐवजी , असे होऊ
शकते क क ेवळ काही मानक े आंतररा ीय तरावर िनय ंि त हो यासाठी कज देतात.
आंतररा ीय कामगार स ं था (आयएलओ ) या म ु य म मानका ंनी अिलकड या वषा त
ल णीय ल व ेधले आह े. सव देशांम ये मा यता ा नसतानाही , मु य मानक े
सव आयएलओ सद या ंसाठी ब ंधनकारक मानली जातात .आयएलओ म ुख म /कामगार
मानका ंम ये पुढील गो चा समाव ेश आह े:
(अ) सं थांचे वात ं य
(ब) सव कारच े जबरद तीच े िकंवा स च े म काढ ून टाकण े;
(क) बालमज ुरीचे भावी िनम ू लन; आिण
(ड) रोजगार आिण यवसाया या स ंदभा त भेदभाव द ूर करण े;
(ई) सामूिहकसौदेबाजीचा अिधकार .
या मानका ंना मूलभूत मानवी ह क हण ून मा यता द ेणारी चळवळ वाढत असली तरी ,
हे ल ात घ ेणे मह वाच े आहे क आयएलओची म ु य मानक े काही माणात िववा दा पद
आहेत. िवशेषतः, सं थांचे वात ं य, सामूिहक सौद ेबाजीचा अिधकार आिण
बालमज ुरीवरील ब ंदी ही सव मानक े सम या धान आह ेत. सं थांचे वात ं य आिण munotes.in
Page 160
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
160 सामूिहकसौदेबाजीचा अिधकार िववादा पद आह े, कारण अन ेक देश या ंना साव ि क
अिधकार हण ून नाही तर िविश म या देतच ओळखतात . बालमज ुरीवरील ब ंदी ह े
मानकद ेखील सम या धान अस ू शकत े, कारण ह े मानक िवकसनशील द ेशांम ये मुलांना
कामगार दलात ढकलल े जाते या स ंदभा कडे दुल करत े. असे पुरावे आहेत क बालमज ुरी
बंद के याने, याची म ूळ कारण े ल ात न घ ेता, कारखा या या तरा व न म ुलांना
वे या यवसाय आिण ग ु हेगारी या जीवनात फेकलेजाऊ शकत े.
सम या अस ूनही, आयएलओची म ु य कामगार मानक े भिव यातील ितक ृतीसाठी एक
भावी िनग मन िब ंदू आहेत. आयएलओ मानका ंम ये काटेकोरपण े आंतर-सरकारी ेमवक
ओला ंड याची सवा त मोठी मता आह े. हे असे आहे कारण त े अंमलबजावणीची ि या
िनिद न करता मानका ंचे श दल ेखन करतात . पुढे, आयएलओ म ु य मानक े सहजपण े
यापार करारा ंम ये सामािजक कलम हण ून ह ता ंत रत क ेली जाऊ शकतात आिण , इतर
जागितक क ृत ार ेिव प ुरवठा स ं था, गैर-सरकारी स ं था (एनजीओ ), आिण बह रा ीय
कॉप र ेशन (एमएनसी ) म येदेखील वापरली जाऊ शकतात .
तुमची गती तपासा :
१. म मानका ंना आ ंतररा ीय तरावर कस े बिघतल े जाते?
१४.४ आंतररा ीय कामगार स ं थेची (आयएलओ ) थापना :
पिह या महाय ु ा या पा भूमीवर १९१९ म ये आंतररा ी य कामगार स ं थेची
(आयएलओ ) थापना झाली . १९१९ म ये, सामािजक यायाची ा ी ही जागितक शा ंतता
राख यासाठी आव यक प ूव अट हण ून पािहली ग ेली. या उि ासाठी काम कर याची
जबाबदारी आयएलओ वर सोपव यात आली होती आिण आ ंतररा ीय कामगार मानक े
वीकार याच े काम या ंना मु य क ृतीचे साधन हण ून दे यात आल े होते. सामािजक याय
आिण आ ंतररा ीय तरावर मा यता ा मानवी आिण कामगार ह का ंना चालना
दे यासाठी स ंयु रा ा ंची एक िवश ेष एज सी असा ीकोन आयएलओ या स ंिवधाना या
तावन ेम ये मांड यात आला होता. आयएलओ या शासक य स ं था या ित याि प ीय
रचना आह ेत.
आंतररा ीय कामगार प रषद आिण िनयामक म ंडळ, सरकार , िनयो ा आिण
कामगार ितिनधी या ं यातील चचा आिण वाटाघाट या आधार े िनण य घेतात. सा रत
के या जाणा या सामािजक आिण आिथ क आ हा नांब ल आिण जगभरातील कोट ्यवधी
लोकां या कामा या जीवनावर प रणाम करणार े िनण य सव सहमतीन े घेतले जा यासाठी
आयएलओ व ेगवेग या ि कोना ंसाठी अन य कार या स ंधी दान करत े. प पण े,
सांगायचे तर जागितक करणान े काही अथ यव था ंसाठी िव त ृत संधी, मोठी समृ ी आिण
िवकास आणला आह े. वाढ या जागितक बाजारप ेठेचा लाभ घ े यास स म असल े या
अथ यव था आिण य ना याचा बराच फायदा झाला आह े. प रणामी अन ेकजण
जागितक करणाला गतीच े साधन हण ून पाहत असतात .
आपण कामा या जागी काही अि य त या ंब ल द ेखील जाग क असल े पािहज े.
आयएलओ या अ ंदाजान ुसार जगात एक अ जाह न अिधक मिहला आिण प ु ष ब ेरोजगार munotes.in
Page 161
जागितक करण आिण कामगार मानक ,
स य काम
161 आहेत, अ परोजगार आह ेत िकंवा याला आपण क करी गरीब हणतो अशा वगा त
आहेत. जवळपास १२० दशल थला ंत रत कामगार आिण या ंची क ुटुंबे इतर
नोकरी या शोधात आपली घर े सोडून गेली आह ेत. मािहती अथ यव था जागितक तरावर
िनमा ण झाल े या य ेक १० नवीन नोक या ंपैक सहा हण करतात , बह तेक अस ुरि त,
कमी उ प न , वयंरोजगार स ेवा े ातील यवसाया ंम ये. सव , यावसाियक अपघात
आिण आजारा ंची िक ंमत ख ूप असत े. अनेक देशांम ये ेड युिनयन अिधकारा ंचे उघड
उ लंघन होण े हे एक द ुःखद वा तव आह े, तसेच ५-१४ वष वयोगटातील १२०
दशल ाह न अिधक म ुले िवकसनशील अथ यव था ंम ये पूण वेळ काम करत आह ेत.
तुमची गती तपासा :
१. आंतररा ी य कामगार स ं थेचे वण न करा .
१४.५ जागितक करण आिण स य काम :
जागितक करणाम ुळे िनमा ण होणारी आ हान े आिण स ंध या पा भूमीवर आयएलओन े
आजच े आपल े ाथिमक उि समािव कर यासाठी स य कामाची स ंक पना िवकिसत
केली आह े जे काम हणज े वातं या या प रि थतीत मिहला आिण प ु षांना स य आिण
उ पादक काम िमळिव या या स ंध नासमानता , सुर ा आिण मानवी ित ा व ो साहन द ेणे
हे आहे. अशा कार े 'स य काम ' हणज े वात ं या या प रि थतीत रोजगाराची उपल धता ,
कामावरील म ूलभूत अिधकारा ंची मा यता या त भेदभाव िक ंवा छळवण ूक नस याची हमी
असत े, मूलभूत आिथ क, सामािजक आिण कौट ुंिबक गरजा आिण जबाबदा या प ूण
कर यास स म करणार े उ प न , कामगार आिण क ुटुंबातील सद या ंसाठीप ुरेशा
पातळीवरसामािजक स ंर ण आिण व -िनवडल े या ितिनिध व स ं थे ारे य िक ंवा
अ य पण े कामावर होणा या अ यायाब ल आवाज उठिवण े आिण सहभागा या
उप माचा समाव ेश आह े.
स य काम लोका ं या या ं या कामा या /नोकरी या जीवनातील आका ं ा पूण करत े.
याम य े उ पादन म आिण यो य उ प न , कामा या िठकाणी स ुरि तता आिण क ुटुंबांसाठी
सामािजक स ंर ण, वैयि क िवकास आिण सामािजक एका मत ेसाठी चा ंग या स ंभावना ,
लोकांना या ं या िच ंता य कर याच े वात ं य, संघिटत करण े आिण या ं यावर प रणाम
करणा या िनण यांम ये सहभागी हो या या स ंधी देणे यांचा समाव ेश होतो . तसेच सव मिहला
आिण प ु षांसाठी जीवन आिण स ंधी व उपचारा ंची समानता त े दान करत े.
िन प जागितक करण आिण दा र ्य िनम ू लनासाठी उ पादक रोजगार आिण स य
काम ह े मह वाच े घटक आह ेत. आयएलओन े कामा या सम ुदायासाठी रोजगार िनिम ती,
कामावरील ह क , सामािजक स ंर ण आिण सामािजक स ंवाद, ल िगक समानता ह े एक
ॉसकिट ंग उि हण ून पाहत एक अज डा िवकिसत क ेला आह े. शा त , सव समाव ेशक
आिथ क वाढ सा य कर यासाठी आिणग रबीद ूर कर यासाठी , सामािजक स ंर णासह
दज दार नोक या आिण कामा या अिधकारा ंचा आदर कर याबरोबरच २००८ या
जागितक आिथ क संकटा या पा भूमीवर आ ंतररा ीय धोरण -िनमा यांची िनकड वाढली
आहे. munotes.in
Page 162
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
162 स ट बर २०१५ म ये संयु रा ा या आमसभ ेदर यान , स य काम आिण स य काय
अज डाचे चार त ंभ बनिव यात आल े. रोजगार िनिम ती, सामािजक स ंर ण, कामावरील
अिधकार आिण सामािजक स ंवादहे घटक शा त िवकासासाठी नवीन २०३० या अज डाचे
अिवभा य घटक बनल े. २०३० या अज डाची ८ येये ही शा त , सव समाव ेशकआिथ क
वाढ, पूण आिण उ पादक रोजगार आिण स य कामा ंना ो साहन द ेतात, आिण आयएलओ
आिण या या घटका ंसाठी ह े ितब त ेचे मुख े अस ेल. िशवाय , संयु रा ा या
नवीन िवकास ि कोनाम य े ईतर १६ उि ा ंपैक अन ेक ल या ंम ये स य कामाच े मुख
पैलू यापकपण े अंतभू त कर यात आल े आहेत.
तुमची गती तपासा :
१. ‘स य काम ’ ही संक पना प करा .
१४.६ जागितक करण आिण भारतीय कामगार :
म/कामगारबाजार िनय ं णमु हे संरचना मक समायोजन काय माच े एक मह वाच े
वैिश ्य आह े, िवशेषत: १९९१ नंतर हा काय म स ु कर यात आला . रा य उप मा ंची
िनयं णमु आिण खाजगीकरण ह े आंतररा ीय िव ीय स ं थां ारे सादर क ेले या
संरचना मक समायोजन काय मांचे मुख घटक आह ेत, यांनी िवकसनशील द ेशांना
मदत योजना आिण आिथ क उदारीकरणा या गतीसाठी काही अटी स ंल न क े या आह ेत.
मु बाजार पेठ, यापाराचा म ु वाह आिण कमी श ु क याम ुळे परदेशी व त ूं या
आयाती -िनयातीला ो सा हन िमळाल े आिण भारतीय मज ुरां या रोजगारा या स ंधी कमी
झा या . उदाहरणाथ , चीन-को रया य ेथून रेशीम धा या या आयातीम ुळे िबहार या हजारो
िस क िगरणी कामगारा ंना व क क या ंना या ंची नोकरी प ूण पणे गमवावी लागली
आहे.कारण िवणकर आिण ाहक या चीन -को रया या धा या ला ाधा य द ेतात कारण त े
काही माणात व त आिण चमकदार असतात . उदारमतवादी आिथ क धोरण े
वीकारल े या द ेशांम ये मिहला ंनी मोठ ्या माणात मश म य े वेश केला आह े.
अकुशल त े अध -कुशल मज ुरांची आव यकता असल े या पोशाख , पाद ाण े/बूट आिण
खेळणी बनवण े, डाटा ि या , सेमी-कंड टर एकि त उ ोग (अस बिलंग इंड ीज )
यासार या हल या उ ोगा ंम ये गुंतवणूकदारा ंनी मिहला ंना ाधा य िदल े आहे. तरीस ु ा,
यामुळे कोण याही कार े मिहला ंसाठी अिधक चा ंगली ि थती स ुिनि त झाल ेली नाही .
सै ांितक ्या, जागितक करण , िवकसनशील द ेशांतील आिथ क वाढीला चालना
देऊन, ग रबी कमी कर यास व ृ करत े, काही िव ाना ंनी असा य ुि वाद क ेला आह े क
यापार वाढीसाठी चा ंगला आह े, ही वाढ गरीबा ंसाठी चा ंगली आह े आिण हण ून यापार
गरीबा ंसाठी चा ंगला आह े. चीन, भारत आिण ि हएतना म सार या व ेगाने वाढणा या
देशांम ये ग रबी या घटना ंम ये ल णीय घट झा याम ुळे िवकसनशील द ेशांचा अन ुभव या
तावाला समथ न देतो. दुसरीकड े, उप-सहारा आि क ेतील म ंद गतीन े वाढणा या
देशांम ये जागितक करणान ंतर ग रबी या घटना ंम ये वाढ झाली आह े. munotes.in
Page 163
जागितक करण आिण कामगार मानक ,
स य काम
163 भारतीय अथ यव था दीघ काळापास ून िवकास आिण िविवधीकरणा या ि य ेतून जात
आहे. वातं यानंतर या ि य ेला वेग आला याकाळात द ेशा या जीडीपी आिण दरडोई
उ प नात मोठी वाढ झाली . भारतातील धोरणक या नी १९९१ म ये आिथ क उदारीकरण
आिण जागितक करणाची ि या स ु केली. या धोरणा ंम ये अथ यव थ ेचे उदारीकरण ,
िनया त आिण आयातीला ो साहन , परदेशी गुंतवणूक (एफडीआय ) याला चालना द ेणे
आिण अथ यव थ े या वाढीला गती द े यासाठी ग ुंतवणूक आिण नवक पना ंसाठी ो साहन
वाढवण े यांचा समाव ेश होता .
१९९० -९१ ते २००४ -०५ या का ळात एक ूण रोजगारात ल णीय वाढ न दवली ग ेली
असली तरी , रोजगाराची ग ुणव ा खालावली आह े. िवशेषत: अनौपचा रक कामगारा ंसाठी
रोजगारा या ग ुणव ेसाठी कोणतीही अच ूक मानक े नाहीत . आंतररा ीय कामगार स ंघटना
(आयएलओ ) कामगारा ं या कामा या प रि थतीसाठी मानक े ठरव यात म ह वाची भ ूिमका
बजावत आह ेत. अशा कार े, भारतातील वाढल े या रोजगाराच े व प आिण ग ुणव ेबाबत
काही ग ंभीर उपि थत झाल े आहेत.
तुमची गती तपासा :
१. जागितक करणा या स ंदभा त भारतीय कामगारा ंची प रि थती काय आह े?
१४.७ सारांश :
साव जिनक े ातील व ेतन आिण रोजगार धोरण े, िकमान व ेतन िनि ती आिण रोजगार
सुर ा िनयम या ंसार या उपाया ं ारे िमक बाजारप ेठेतील अ यािधक सरकारी ह त ेप या
समायोजनात ग ंभीर अडथळ े आणणार े असतात . आिण हण ूनच त े काढून टाकाव ेत िकंवा
िशिथल कराव ेत. अिधकािधक परद ेशी ग ुंतवणूक (एफडीआय ) आकिष त कर यासाठी
जगभरातील रा या ंना कामगार मानक े सुलभ करण े, कर िनयमा ंम ये बदल करण े आिण
सुर ा आिण द ेखरेखीचे मानक िशिथल करण े भाग पडल े आह े. यामुळे कामगार मानक े
उ रो र कमी होत ग ेली आह ेत.
टीएनसी आिण एमएनसी सार या मोठ ्या कॉप र ेट कंप यांनी या ं या उ पादनासाठी
उप-कं ाट िव ेता णाली िवकिसत क ेली आह े. कंप या या ंचे काम मज ुरांना
कं ाटदारा ंमाफ त देतात, जे कंपनीला याच े आऊटप ुट देतात. याचा प रणाम मज ुरांची
नोकरी अस ुरि त होत े आिण कामगार क याण िबघडत े कारण या ं या क याणासाठी
कोणतीही त पासणी य ं णा अि त वात नसत े.अथ यव थ े या उदारीकरणाम ुळे काही
े ांम ये नवीन रोजगार िनमा ण न होता रोजगाराच े नुकसान झाल े आहे.
जागितक करणाचा यापार उदारीकरणा ार े, िनया त आिण आयातीला ो साहन
देऊन आिण ग ुंतवणुक साठी आिण नवो म ेषासाठी वाढ या ो साहना ार े रोजगारा या
ि थतीवर प रणाम करतो . यामुळे एफडीआयला ो साहन िमळत े जे देशांतग त गुंतवणुक ला
पूरक ठरत े तसेच अथ यव थ े या उ च वाढीला कारणीभ ूत ठरत े. जागितक करण , जे
बह तेक वेळा द ेशांतग त उदारीकरणासह एकि त क ेले जात े, याचा प रणाम द ेखील ेड
युिनयनची श कमी कर यात आिण अनौपचा रक करारीकरण आिण लॉक आउटला munotes.in
Page 164
उ ोग , कामगार आिण जागितक करण
164 ो साहन द े यावर होतो . यात काहीच आ य नाही क , जागितक करणा या समथ कांचे
नेहमीच ठाम मत आह े क , जागितक करणाम ुळे म-क ि त िनया तीत ल णीय वाढ होईल
याम ुळे िवकसनशील द ेशांम ये रोजगार आिण उ प न िनिम तीला चालना िमळ ेल.
१४.८ :
● आंतररा ीय कामगार मानका ंब ल साव ि क कायक पनाआह ेत?
● ‘स य काम ’ या श दाचा अथ काय आह े?
● आंतररा ीय कामगार स ं था ‘आयएलओ ’ ब ल प ीकरण ा .
● जागितक करणात भारतीय कामगारा ंची कामिगरी कशी आह े?
१४.९ संदभ आिण भिव यात अ यासासाठी स ंदभ
● Ajit Singh & Ann Zammitt, 2003. "Globalisation, labour standards
and economic development," Working Papers wp257, Centre for
Business Research, University of Cambridge.
● Banks, K. (2006). The impact of globalization on labour standards. In
J. Craig & S. Lynk (Eds.), Globalization and the Future of Labour
Law (pp. 77 -107). Cambridge: Cambridge University Press.
● Bhalla, G. S. (2008). Globalization and Employment Trends in India.
The Indian Journal of Labou r Economics, 51 (1), 1 -25.
● Cutcher -Gershenfeld, J. (1991). The Impact on Economic
Performance of a Transformation in Workplace.
● Relations. Industrial and Labor Relations Review , 44: 241 – 60.
● Harrison, A., Scorse, J., Collins, S., & Elliott, K. A. (2003).
Globalization’s Impact on Compliance with Labor Standards [with
Comments and Discussion]. Brookings Trade Forum , 45–96.
● Verma, Anil, and Gail Elman. “Labour Standards for a Fair
Globalization for Workers of the World.” The Good Society 16, no. 2
(2007): 57 –64.
● Singh, A. (1995b) Institutional Requirements for Full Employment in
Advanced Economies. International Labour Review, 134/4 -5:471 -96.
● https://www.ilo.org/global/topics/decent -work/lang --en/index.htm
● https://www.sociologydiscussion.com/globalisation/imp act-of-
globalisation -on-the-condition -of-labour -in-india/1005
munotes.in
Page 165
11/28/22, 12:11 PMTurnitin - Originality Report - Industry Labour and Society
https://www.turnitin.com/newreport_printview.asp?eq=1&eb=1&esm=0&oid=1878025496&sid=0&n=0&m=2&svr=21&r=98.06054864821809&lang=en…1/37Turnitin Originality ReportProcessed on: 02-Aug-2022 13:28 ISTID: 1878025496Word Count: 91319Submitted: 1Industry Labour and Society By Amit SiddharthSuvarna Jadhav< 1% match (student papers from 06-Jun-2021)Submitted to RMIT University on 2021-06-06< 1% match (student papers from 18-Jul-2022)Submitted to RMIT University on 2022-07-18< 1% match (student papers from 10-Sep-2021)Submitted to RMIT University on 2021-09-10< 1% match (student papers from 26-Mar-2022)Submitted to RMIT University on 2022-03-26< 1% match (Internet from 19-Jan-2021)https://link.springer.com/chapter/10.1057/9780230627383_5< 1% match (Internet from 19-Aug-2020)https://link.springer.com/article/10.1007/s10490-007-9073-0?code=258ab51d-dd5f-4feb-82d5-e40313282ce9&error=cookies_not_supported< 1% match (Internet from 18-Jul-2020)http://docshare.tips/sociology-of-work-v_58491cfeb6d87fc4a18b47cc.html< 1% match (Internet from 13-Mar-2015)http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_dialogue/---dialogue/documents/publication/wcms_187873.pdf< 1% match (Internet from 28-Sep-2021)https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---asia/---ro-bangkok/---ilo-kathmandu/documents/publication/wcms_809272.pdf< 1% match (Internet from 18-Jun-2021)https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_emp/---emp_ent/documents/publication/wcms_761035.pdf< 1% match (student papers from 13-Sep-2021)Submitted to Royal Holloway and Bedford New College on 2021-09-13< 1% match (student papers from 10-Dec-2018)Submitted to Royal Holloway and Bedford New College on 2018-12-10< 1% match (student papers from 22-Feb-2017)Submitted to Cathedral and John Connon School on 2017-02-22< 1% match (Internet from 07-Oct-2020)https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2018/09/female-labor-force-participation-in-vietnam-banerji.htm< 1% match (Internet from 29-Apr-2020)http://galgotiacollege.edu/home/publications_of_mechanical_engineering< 1% match (student papers from 02-Apr-2021)Submitted to Middlesex University on 2021-04-02< 1% match (student papers from 06-Sep-2020)Submitted to University of Birmingham on 2020-09-06< 1% match (Internet from 19-May-2021)https://www.india-seminar.com/2021/738/738_kavya_and_babu.htm< 1% match (student papers from 02-Mar-2022)Submitted to Australian Catholic University on 2022-03-02< 1% match (student papers from 28-Dec-2021)Submitted to University of KwaZulu-Natal on 2021-12-28< 1% match (student papers from 11-Jun-2022)Submitted to University of Melbourne on 2022-06-11< 1% match (Internet from 30-Dec-2021)http://docplayer.net/17011443-Outsourcing-a-review-of-trends-winners-losers-and-future-directions.html< 1% match (Internet from 09-Nov-2020)http://ulspace.ul.ac.za/bitstream/handle/10386/2580/ramakadi_lp_2017.pdf?isAllo=&sequence=1 Similarity Index2%Internet Sources:1%Publications:1%Student Papers:1%Similarity by Sourcemunotes.in