Page 1
1 १अ
शहरीकरण , महानगरी करण ि या व महानगरीय स ं कृती
(समाजशा ीय प र े यातून)
घटक रचना :
१.अ.१ उि ्ये
१.अ.१ ा तािवक
१.अ.२ िवषय िवव ेचन
१.अ.३.१.शहरीकरण - संक पना व व प
१.अ.३.२ महानगरीकरणाची ि या
१.अ.३.३ महानगर :ताि वक िवचार
१.अ.३.४ नागर, अनागर व महानगर या स ंक पना
१.अ.३.५. महानगरीय स ं कृती: समाजवा तव व व प व ैिश ्ये
१.अ.४. सारांश
१.अ.५ सरावासाठी वा याय /नमुना
१.अ.६ पूरक अ ययन / अिधक वाचनासाठी प ु तके
१.अ.१. उि े
वातं यपूव आिण वातं यो रकाळात सामािजक , सां कृितक, राजक य , आिथ क
व पात झाल ेले बदल व या या भावात ून िनमा ण झाल े या महानगरी य सािह या चा
अ यास करण े.
दोन महाय ु ां या दर यान भारतीय समाज जीवनात जे अमुला प रवत न झाले, याचे
व प समजाव ून घेणे.
सव च े ावर यातही कला व सािह यावर याचा पडलेला भाव व झाल ेले दूरगामी
प रणाम याचा शोध घ ेणे.
खेड्यापाड ्यातील समाज नोकरी - यवसाया या ह ेतूने मोठ्या शहरा ंकडे थला ंत रत
झाला यातून शहरीकरणा ची जी ि या स ु झाली याच े व प समज ून घेणे.
शहरीकरणाचा मानवी जीवनावर झाल ेले प रणाम या भावात ून िनमा ण झाल ेली
महानगरीकरणाची ि या सामािजक ीन े समजाव ून घेणे. munotes.in
Page 2
महानगरीय सािह य
2
औ ोिगक करण , भौितक िवकास , आधुिनक करण , बदलती शहरीस ं कृती, धावपळ
याचा मानवी जग यावर झालेला प रणाम ल ात घ ेणे.
या बदल या महानगरीय सं कृतीची, समाज वा तवा ची व प व ैिश ्ये व यातून
िनमा ण झाल े या व ैिश ्यपूण सािह याचा अ यास करण े.
१.अ.२. ा तािवक
दोन महाय ु ां या दर यान चा वातं यपूव आिण यानंतरचा वातं यो र काळ
हासामािजक -सां कृितक या प रवत नशील काळ आहे. िश णाचा चार आिण सार
झा यान े सव च े ात मह वप ूण बदल घडले. कापडउ ोग , कारखानदारी , िच पटिनिम ती,
िश ण , अिभया ंि क , वै क य इ. े ात अमुला प रवत न घडत ग ेले. खेड्यापाड ्यातील
लोक नोकरी - यवसाया या िनिम ान े मोठ्या शहरा ंकडे थला ंत रत होऊन यातून शहरे
वेगाने िवकिसत होत ग ेली. यातूनच मोठी महानगर े िनमा ण झाली . पधा , मिवभागणी
यामुळे महानगरीय समाजजीवनाची एक जीवनश ैली आका राला आल ेली िदसत े.
सां कृितकिव , मानवी स ंबंध, गद , गितमानता , एकटेपणा महानगरात गजबजल े या
गद तही माण ूस एकटा जाणवतो .महानगरातला जीवनस ंघष , कामगारिव , म यमवग या ंचे
भाविव , जीवघ ेणी पधा , ि यांचे दुःखव यथा - हे सव बदल शहरीकरणा या ि य ेत
घडतगेलेले िदसतात .
शहरीकरणा ची ही जी ि या स ु झाली याच े व प समज ून घेणे गरजेचे ठरत े.
शहरीकरणा चा मानवी जीवनावर झाल ेला प रणाम , या भावात ून िनमा ण झाल ेली
महानगरीकरणाची ि या सामािजक ीन े समजाव ून घेणे आव यक आह े. वाढ या
औ ोिगक करणा या ि य ेत शहर े िनमा ण झाली व न ंतर या ंचीच महानगर े बनली .
महानगरात जीवन जगणारा माणूस व या या आशा -आका ं ा, जग यातली धावपळयाची
संगती लाव याचा य न महानगरीय जािणव े या सािह यात ून सज नशील ल ेखक -
लेिखका ंनी केलेला िदसतो . िभ न-िभ न भारतीय भाष ेतून व िविवध सािह य कारात ून हा
महानगरीय जािणवा ंचा आिव कार घडल ेला आह े. मराठी सािह यातील समकालीन
सािह य वाह व कारा ंमधून या ा ंचा, जािणवा ंचा व वा तवाचा आिव कार कसा घडतो
आहे, हे अ यासान े गरजेचे ठरते.सािह यक ृतीत कोण या कारच े अनुभविव असल े
हणज े या अन ुभविव ाच े व ण न, मू यमापन ‘महानगरी सािह य ’ असे करता य ेईल हा
िवचार करण े आव यक ठर ेल.
१.अ.३. िवषय िवव ेचन
१.अ.३.१. शहरीकरण - संक पना व व प
शहरीकरण हणज े शहरा या लोकस ं येची व या या े ाची होणारी वाढ होय.
खेड्याकड ून शहराकड े होणार े लोका ंचे थलांतर या ंचासु ा शहरीकरणा त समाव ेश होतो .
देशा या िवकासा या ीने शहरीकरण सु ा आव यकआह े. शहरीकरणाला चा ंगली बाज ूही
आहे पण िवकासाबरोबरच शहरीकरणाची दुसरी बाजूसु ा ठळकपण े िदस ून येते. munotes.in
Page 3
शहरीकरण , महानगरी करण ि या व
महानगरीय स ं कृती
3 शहरीकरणाचा प रणाम पया वरणावरही मोठय़ा माणावर होत असतो . मु अथ यव थ ेचा
वीकार , यातून उदयाला आल ेला नवम यमवग , बह रा ीय क ंप यांचे आगमन ,
अि त वासाठी चालल ेली जीवघ ेणी पधा ,तडजोड या सवा मधून अन ेक िनमा ण झाल े.
एकिवसा या शतकात शहरीकरणाचा व ेग च ंड वाढला आह े, िवशेषतः आिशया , आि का
खंडांत, शहरीकरणाचा व ेग अभ ूतपूव वाढत जाईल .भारतात द ेखील शहरीकरणाचा व ेग
आिशयातील सवा िधक वाढी या बरोबरीचा आह े. रा यात १० लाख लोकस ं येपे ा जा त
लोकस ं या असल ेली अनेक शहरे आहेत आिण ती भारतातील इतर क ुठ याही रा याप े ा
सवा िधक आह ेत. गे या काही वषा त भारतात शहरीकरणाचा व ेग ल णीय वाढल ेला िदसतो .
शहरीकरण हणज े सव समाव ेशक गतीची सामािजक , आिथ क, सां कृितक चालकश
अस याच े मानल े जाते. शहरीकरण वाढी या ि य ेत थला ंतर ही एक मह वाची ि या
आहे. जगा या बह त ेक िवकसनशील द ेशांमधे शहरी वाढीचा दर त ुलनेने उ च आह े.
शहरातील िप या या पा याच े ोत द ूिषत असण े, अ व छता , अित माणातील
झोपडप ्या आिण अनिधक ृत वसाहत यामुळे अन ेक कार ची रोगराई वेगाने
पसरत े.असुरि ता , कचरा िव ह ेवाट ही शहरी े ातील एक ग ंभीर सम या आह े आिण
कचरा यव थापन तर एक कायम मोठ े आ हान आह े.
िश ण आिण आरो य ह े मानवी िवकासाच े मह वाच े संकेतक मानल े गेले आहेत. िश ण
आिण आरो य या दो ही बाबतीत ामीण भागा या त ुलनेत शहरी व या ंमधील आरो य
ि थती जा तच ितक ूल असत े. साव जिनक आरो य यव था िदवस िदवस स ंकुिचत होत
चाल या आह ेत आिण नाग रका ंना अिधकािधक खासगी आरो य स ेवांवर अवल ंबून राहाव े
लागत आह े. िश णाची द ेखील अशीच ि थती आह े. सरकारी िश ण यव थ ेचे देखील
असेच संकुचन होत चालल े आहे. यामुळे लोका ंना खाजगी िश ण स ं थांवर आवल ंबून
राहाव े लागत आह े. मया िदत जागा आिण उ च श ु क आकारणी यांना त ड ाव े लागत े
आहे.शहरातील साव जिनक वाहत ूक,पया वरण संतूलनिबघडण े, मानविनिम त आिण न ैसिग क
आप ी ओढव ून धोकादायक प रि थती आिण जोखीम िनमा ण होते आहे. घनतेमुळे आिण
चंड सं येने शहरी भागात हे धोके जा त िदसतात . शहरी भागात उ णत ेचे माण
वाढते आहे. भूजल पुनभ रण सोप े नसत े आिण जलस ंप ी आपोआप वाढत नाही . शहरी
गु हेगारी ह े देखील एक मोठ े आ हान आह े. थोड यात , वाढ या शहरीकरणाबरोबर दाट
लोकव या , अपु या पायाभ ूत यव था , परवडणारी घर े, पूर, पया वरण, झोपडप ्या,
गु हेगारी, दाटीवाटी आिण दा र ्य अस े अनेक तयार होतात .
१.अ.३.२ महानगरीकरणाची ि या
महानगरीय जीवनश ैली ामीण व नागरी जीवन यव थ ेपे ा अन ेक बाबतीत व ेगळी असत े.
िशवाय ग े या प नास वषा त नगरा ंचा मोठ ्या वेगाने िवकास झाला अस ून या ंचे पांतर
महानगरात झाल े. या काळात भारता ने अथ यव थ े या स ंदभा त जे िनण य घेतले, यात
बदल घडव ून आणल े याच े य प रणाम नजीक या काळात जनमानसात िदस ू लागल े.
याच कालख ंडात श ै िणक स ं था, बांधकाम यवसाय , आदी अमाप आिथ क फायदा
देणा या यवसायात राजकार या ंनी मोठ ्या सं येने वेश केला. यामुळे यां या आिथ क
िहतस ंबंधांची गिणत े जुळिवता ंना दा र ्य रेषेखालील समाजासोबत किन व म यमवग य munotes.in
Page 4
महानगरीय सािह य
4 माणूस मा भरडला जाऊ लागला . महारा ाप ुरते बोलायच े झा यास म ुंबई ही महारा ाची
राजधानी आह े. संपूण देशा या अथ यव थ ेचा तो कणा आह े. यामुळे तेथे घडणा या
घटना - घडामोड चा जीवन जािणवा ंचा िवचार कथा सािह यात ून केला जाण े अपेि त
आहेत.
महानगरीय जीवन वा तव अन ेक बाबतीत बदलत ग ेले. समाजजीवनाची अन ेक प े व
अनेक तरीय लोकसम ूह हे महानगराच े सवा त मह वाच े वैिश ्य होय . उ ोग यापाराच े क
महानगर अस यान े तेथे स ा पधा , डावपेज, राजकारण , पैशाला आल ेले चंड मह व ह े
िदसत े. िशवाय महानगरीय जीवन ह े गितमान अस ून सततची धावपळ , मानिसक दडपण ,
ताण- तणाव , मू यांचा हास , ना या ंतील द ुरावा, परा मभाव , पधा ही महानगरीय
जीवनाची व ैिश ्ये िदसतात . बेसुमार प तीन े वाढणारी झोपडप ी , गद त राहणारा
महानगरातला मोठा सम ूह आिण याचा एक ूणच मानवी जीवनावर होणारा प रणाम ही
आशयस ू े कथेतून आली आह ेत. महानगरा ंचे हे बदलत े व प आिण त ेथील जीवनस ंघष
या काळातील कथाल ेखानात ून नेम या व पात य होतो .
१९९० नंतर म ु अथ यव थ ेमुळे जागितक करणाची लाट आली . महानगरा ंवर याचा
प रणाम स ुरवातीला िदस ू लागला . हळूहळू मोठी शहर े, गाव, खेडी येथपय त याच े लोन
पोहचल े. एकूणच भारतीय समाजजीवनावर याचा बरा -वाईट प रणाम झाल ेला िदसतो .
िवशेषत: महानगरातील जीवन अिधक धावपळीच े, धकाधक च े बनल े. रोजगारा या
िनिम ान े खेड्यातून शहरा ंकडे येणा या ंचा ओघ वाढला . चंड गद , ताणतणाव पधा
असुरि तता याम ुळे रोज या जग यातील ग ुंतागुंत वाढली . संघष हे येथील जीवनाची स ू च
झाले. मू य यव था ढासळत ग ेली. पैशाला नको इतक े मह व आल े. जग या या या पध त
िटक यासाठी ह े वा तव वीकारण े अ य र या ब ंधनकारकच झाल े. शहरे-महानगर े
वेगाने बदलली . महानगर हीएक त ुकड्या-तुकड्यांनी एक आल ेली यव था असत े. छोटे-
छोटे अवकाश त ेथे िनमा ण झाल ेले असतात . िगर या ,चाळी, हॉटेल, मॉल, पोलीस ट ेशन,
बाजारपेठा, बँका, काया लये, बार, वे यागृहे अस े अवकाश महानगरा या क थानी
असतात .
महानगरीय जग याची िभ न -िभ न प े व त ेथील अन ेक तर महानगरीय जीवनाला
वेगळेपणा ा क न द ेतात.गितमानता , उ ोग यापाराच ेक ब ेसुमार वाढणारी
स ा पधा , डावपेच, राजकारण नोकरी - यवसाया या उपल ध असणा या स ंधी, यामुळे
महानगरा ंकडे लोका ंचा असणारा ओढा , प रणामी जाग ेचे व राह याच े िनमा ण होणार े
येथे असतात . माणसा ंची च ंड गद ह े महानगराच े वैिश ्य होय . एवढ्या गद तही माण ूस
मा एकटाच अस यासारख े राहतो . हा एकटेपणा ामीण जीवनात फारसा जाणवत नाही
पण म ुंबईसार या महानगरात मा च ंड गद तही आपण एकट ेच अस याची जाणीव होत े.
महानगरातील गद च े, यातील गितमानत ेची व धावपळीच े िच ण सािह यात ून य होत े.
महानगरात घडणा या िह ंसेलाही जात , धम , वाथ , स ा, संप ी या गो च े संदभ
िचकटल ेले असतात . माणसा ं या व ृ ी- वृ ीत जाणवणार े ूरदश न या वत नातून घडत े.
munotes.in
Page 5
शहरीकरण , महानगरी करण ि या व
महानगरीय स ं कृती
5 १.अ.३.३ महानगर : ताि वक िवचार -
नागर, अनागर व महानगर या ितनहीभ ूसां कृितक व ैिश य े असल े या लोकसम ूहाचे आिण
जीवनश ैलीचे वण न करणा -या संक पनाआह ेत. यातील ‘महानगर ’ ही संक पना आध ुिनक
काळातील असली तरी ‘नागर’ व ‘अनागर ’या ाचीनकाळापास ूनच प रिचत व ढ
असल े या स ं ा आह ेत. ‘नागर’ ही स ंक पनापा ा य जगातील बोधनाम ुळे तसेच
वै ािनक गती , तं ान आिण औ ोिगक ा ंती याम ुळे अिधक व ेगाने ढ झाली.अ यंत
झपाटयान े, वेगाने मानवी वसाहतीनगरा ंम ये/महानगरात उ या रािह या . याचा प रणाम
समाज यव थ ेवर, मानवी जीवनावरव ेगाने होत ग ेलेला िदसतो .अनागरी समाज यव था ही
थोडीशी अिवकिसत , तं ानाचा वऔ ोिगक करणाचा अभाव असल ेली िदसत े, उलट
नागरी जीवनात या सव च गो ी प पण े िदसतात .परंपरा, भाषा, जीवन यव था , ढी-
रती रवाज यात य ेथे पर पर िभ नता जाणवत े.
‘महानगर ’ ही सं ा मुंबईसाठी वापरली जातहोती , पण आता म ुंबई पाठोपाठ प ुणे, नािशक ,
नागपूर या शहरा ंचा िवकासही महानगरा ं याचिदशेने होतो आह े. महानगर हे उ ोग , यापार ,
तं ान , राजकारण , अथ कारण याच ेक असत े. शहरीकरणाचा व ेग आिण शहरीकरणाच े
माण वाढत जाऊन या महानगरातील यािम ग ुंतागुंत िदवस िदवस वाढत ग ेली. िशवाय
‘महानगर ’ या सं ेत समाज यव थ ेची िविवध प ेअंतभू त असतात . नगरांची बेसुमार वाढ
होऊन महानगर े िनमा ण झाली . जेथे अनेक सम या ंचा ज म झाला . यातूनअनेक िवक ृती
आ या . जग यासाठीचा स ंघष वाढत ग ेला. भौितक जीवनाची लालसा व पधा वाढत ग ेली.
चंड वेग, सामािजक , सां कृितक, आिथ क व राजक य प रवत ने होत ग ेली. गुदम न
टाकणार े सामािजकव सा ं कृितक पया वरण, बदलत े सामािजक स ंकेत, मू यक पना याला
कवेत घेणारी अशी महानगर ही संक पना आह े.
िभ न- िभ न स ं कृती, नगर- उपनगरात वा त य करणारी सव माणस े, औ ोिगक स ं कृती
उ च ूंचे सुखलोल ुप उ ोग - यवहार , उलाढाली , चळवळी , नेतेिगरी, राजकारण अशा
अनेक संदभा चे तपशील महानगरात िदसतात . जागेचा िभडणारा मह वाचा आह े. चंड
गद , चो या , खून, दहशत , गुंडिगरी , जुगार,शअड्डे, त करी दहशतवाद भय अशा
नानािवध सम या महानगरा ंम ये आहेत. एका बाज ूला स ुिशि त , सुख व त ू म यमवग य
आिण उ च म यमवग य या ंचे जगणे, यातील द ुःख-आनंदाचे ण हारजीत , जीवनस ंघष व
िवचारसरणी आह ेतर द ुस याबाज ूला र यावर , झोपडप ीत ून अशाच इतर व या ंमधून
राहणारी माणस े आिण या ंची जग याची धडपड महानगरीय जीवनात िदसत े.
१.अ.३.४ नागर, अनागर व महानगर या संक पना :-
‘महानगर ’ ही संक पना आधुिनक काळातील असली तरी ‘नागर’ व ‘अनागर ’ या ाचीन
काळापास ून ढ असल े या स ंक पना आह ेत. ाचीन काळी नगर े होती. यापार -उ ोगाची
िठकाण े हणून या नगरा ंना समाज यव थ ेत मह वाच े थान होत े. राजस ेचे व धम स ेचे
क हण ून या नगरा ंना िवश ेष मह व हो ते. आधुिनककाळातील नगर व महानगरात भौितक
सुिवधा, प के र ते, गगनच ुंबी इमारती , व छता , वैभवसंप नता , सां कृितक क े ही सव
ल ण े आढळतात .नागर समाज यव थ ेत ान -कौश याला िवश ेष मह व ा होत े. रोजगार
सहज उपल ध होतो . यि वात ं याला वाव असतो . खानदानी ित ा , परंपरा या ंना munotes.in
Page 6
महानगरीय सािह य
6 फारस े मह व िदल े जात नाही . िसनेमा, फॅशन, जािहराती , हॉटेल यांचा नागरी जीवनश ैलीवर
भाव असतो . पु षांबरोबरच ि याही नोकरी - यवसाय करीत असतात .
अनेक भाषा ंचा संकर व यात ून बह भािष कसमाज यव था नागर व महानगरात िदसत े. चंड
धावपळ , पधा , आ मक ीपणा , आिथ क व सामािजक िवषमता , वाहतूक क डी , गद चा
महापूर इ. ल ण े नागर -महानगरीय समाज यव थ ेत िदसतात . शहर िक ंवा नागर या स ं ेची
नेमक या या करता य ेत नसली तरी या या व पाब ल िवव ेचन करताना मोठ ्या व ती
समुहांना पूर, पुरा िकंवा नगर अस े संबोधल े गेले आहे. नागर व हा श द पा ा य जगातील
बोधन , वै ािनक गती , तं ान आिण औ ोिगक ा ंती याम ुळे िनमा ण झाल े या
वसाहत साठी वापरला जातो .
तुलनेत अनागर िक ंवा ामीण समाज यव था ही पार ंपा रक ढी व स ंकेतांचा पगडा
असल ेली िदसत े. शेती व याला प ूरक असल ेले यवसाय त ेथे ाधा यान े केले जातात .
एक क ुटुंब प ती हा यव थ ेचा मु य धागा असतो . घरा याची ित ा , पारंपा रक म ू य,
ढी या ंना िवश ेष मह व असत े. यामुळे ीिश णाला , ि यांनी नोकरी - यवसाय
कर या ला स ंधी नसत े. उ पादन साधन े मया िदत असतात . यामुळे साहिजकच आिथ क
तर खालावल ेला असतो . काटकसरीच े जगण े हे जीवनश ैलीचे मह वाच े सू असत े.
पारंपा रक अस े सां कृितक वातावरण ह े ामीण समाजरचन ेत आढळत े. नागर व
महानगरा ंसारखी बह सा ं कृितक यव था ामीण जीवन यव थ ेत नसत े. तुलनेने
लोकस ं याही मया दीत असत े. शहरी जीवनातील स ंघष व ताणतणावाच े जीवन ामीण
भागात नस ून िनसगा शी, मू यांशी नात े जपणारी सामािजक यव था य ेथे िदसत े.
बह भािषकता नस ून बोलीभाषा ंचा बळ वापर ह े भािषक व ैिश य ामीण समाज यव थ ेचे
वेगळेपण हण ून सांगता य ेते.
महानगरी समाज यव था ही ामीण व नागर समाज यव थ ेपे ा अन ेक बाबतीत व ेगळी
असत े. ‘महानगर ’ ही संक पना आध ुिनक काळातील अस ून गे या ५० वषा त शहरा ंचा,
नगरांचा जो कायापालट झाला , याव न ढ झाल ेली ही स ं ा आह े, असे हणता य ेईल.
िवसा या शत कात मोठी व ै ािनक गती झाली . औ ोिगक ा ंती व न या त ं ाना या
प रणामाम ुळे वसाहत च े व प बदलल े. वाढते औ ोिगक करण , यासाठी लागणार े िमक
हात, सामािजक व सा ं कृितक बदल , रोजगार व उदरिनवा हासाठी मोठया माणात
शहरांकडे झाल ेले थला ंतर या सवा मधून ‘महानगर ’ ही जीव ंत वा त ू उभी
रािहली.भांडवलदारी यव था , यापार , दुकाने, कारखान े, बँका, म व ब ु ी या जोरावर
काम करणारी माणस े असे महानगराच े िच िदसत े.
ामीण व नागर जीवनापास ून अन ेक बाबतीत व ेगळे असे हे महानगरीय समाजवा तव आह े.
समूहात राह नही एकट ेपणाची , एकाक पणाची भावना य ेथील माणसात य ेते. यि क ी अस े
जीवन वाटयाला य ेत अस यान े येथे सामािजक जीवनाचा अभावच िदसतो . ल िगक िवक ृती,
वैरता, रोगट मानिसकता , दडपण , नातेसंबंधातील द ुरावा, ताण-तणाव , गद चा महाप ूर,
स ा पधा अशा अन ेक गो ी महानगरात िदसतात . थोड यात उ ोग , यापार , तं ान ,
राजकारण , अथ कारण , यिम ता या सवा चे महानगर ह े क बनत े.
munotes.in
Page 7
शहरीकरण , महानगरी करण ि या व
महानगरीय स ं कृती
7 १.अ.३.५ महानगरी सं कृती:समाजवा तवव व प -वैिश ्ये:-
वातं यो र काळात व ै ािनक गती , तं ान आिण औ ोिगक ा ंती यां या भावात ून
न या वसाहती िनमा ण झा या . यातून मोठी शहर े व महानगर े उदयाला आली . मोठे उ ोग ,
यापारस ं था, नोकरशाही , िश ण -रोजगारा या च ंड संधी याची महानगर े ही क े बनली .
अशा महानगरात भाषा , सं कृती व म ू य यव था या ंचा स ंिम पणा जाणवतो . एक नवी
जीवनश ैली वीका न जगणारा सम ूह तेथे असतो . येथील लोकसम ूहात राहणा -या
येकाची मानिसकता िभ न अस ून जग याच े वत :चे वत नबंध वीकारल ेले असतात .
एक कड े चंड गद अस ूनही ता प ुरते मानवी स ंबंध अस यान े एकट ेपणा, असुरि तता ,
दहशतवाद , अराजक अशा सम या कायम डो यावर टा ंगले या असतात .
१) महानगरहीएक संिम लोकसम ुहाची, िविवध सामािजक तर ,वग , भेद, भाषा,
मू यसं कृती याची एक यव था असत े. उपिजिवक े या, नोकरी यवसाया या कारणान े
िविभ न द ेशात एक आल ेला सम ूह येथे िदसतो . यामुळे उदरिनवा हाचे सहज साधन
उपल ध होत असल े तरी अन ेक आ हान े रोजच प ेलावी लागतात . यातून अन ेक िवक ृती व
मानिसक िनमा ण होतात . एका बाज ूला जग याच े वात ं य िमळत असत े तर याचव ेळी
मानिसक दबाव , ताणतणाव सततच जाणवत असत े.
२) महानगरी स ं कृती, समाज यव था , जीवनश ैली यात ून आल ेली मू य यव था ही अ य
यव थ ेव न अन ेक बाबतीत व ेगळी असत े. यातून महानगरी स ंवेदन िनमा ण होत े.
१९८० -९० नंतर या ल ेखनात ून आल ेले आशयस ंदभ व अन ुभविव ल ेखकांनी
नेमकेपणान े साकारल े आह े. सािह यातील या आशयात ून महानगरात या िभ न - िभ न
तरातील माणसा ं या जग या चे, संघषा चे, अि त वश ू यतेचे िच ण करत े. यावर न ेम या
व पात भा य करत े. काळाबरोबर बदल या सामािजक , सां कृितक, राजक य , आिथ क व
मानिसक प रवत नाचे संदभ या ल ेखनात ून य होतात .
३) १९९० नंतर या काळात महानगरीय जीवनाम य े अनेक मह वप ूण बदल घडले.
याचा प रणाम सािह यातील आशय व आिव कारावरही झाला . अमान ुषता, िचंता, ौय ,
वाथ , सुखासीनता , यि क ि तअशी या बदल या काळाची व ैिश ्ये आह ेत. माणसा -
माणसा ंची पर परा ंशी नात ेसंबंध बदलत ग ेले. महानगरा ंम ये माणसा ंची गद वाढली . या
सवा चे िच ण महानगरीय सािह यात ून आल ेले िदसत े. कथानक , पा िच ण , संवाद, भाषा व
िनवेदन याबाबतीत अन ेक नव े योग ल ेखकांनी केले. वाभािवक िनव ेदन प तीऐवजी
जीवनजािणव ेतून आल े या अन ुभवाला य कर यासाठी िनव ेदनाच े नवे योग झाल े.सव
लेखन कारात ह े महानगरातील बदल या ि थतीच े व भाविव ाच े िच ण आल े आहे.
४) महानगरीय स ंवेदन व यात ून िलिहल े गेलेले सािह य समज ून घेताना महानगरीय
समाज यव थ ेची,वा तवाची काही व ैिश ्येही िवचारात यावी लागतात . महानगरा ंचे व प
हे अनेक बाबतीत व ेगळे व वैिश ्यपूण असत े. एक क ुटुंब प तीचा अभाव , सामुदाियक
भावन ेची संकुिचतता , यि वात ं याला आल ेले मह व , आिथ क िवषमता , मोठया माणात
िविवध द ेशांमधून थला ंत रत झाल ेला लोकसम ुदाय, संिम भाषा , ांत व जाती -धमा या
समूह भावना , यामुळे वाढत जाणारी आ मक ीवृ ी ह े महानगरीय समाज यव थ ेचे
वेगळेपण असत े. राह या या जाग ेपासून तर आिथ क, मानिसक अस े अनेक य ेथे हे munotes.in
Page 8
महानगरीय सािह य
8 समूहासमोर असतात . जसजशी महानगर े वाढू लागली तशी त ेथील समाजि थतीही बदलत
गेली.
५) िवशेषतःजागितक करणा या ि य ेनंतर मानवी जीवन अिधकच ढवळ ून
िनघाल े.रोजगारा या िनिम ान े खेड्यापाड ्यातील व ेगवेग या द ेशातील लोकसम ूह
महानगरात थला ंत रत झाला . िविवध ा ंतातून आल े या आिण िविवध भाषा बोलणा या
लोकां या सम ुहातून महानगरात एक स ंिम स ं कृती िनमा ण झाली . जग यातील
कमाली या यि क ि त व ृ ीमुळे माणसा ं या अफाट गद त माण ूस कायम एकटाच राह
लागला . जागितक करणाचा प रणाम हण ून बदलल ेली मू य यव था , समकालीन स ं कृती,
जीवनश ैली यात ून अन ेक नव े महानगरा ंम ये िनमा ण झाल े.पंचतारा ंिकत स ं कृती या
झगमगाटान े मुंबईसार या महानगरा ंचे आकष ण वाढ ू लागल े. प रणामी महानगरा ंची
लोकस ं या मोठ ्या माणात वाढत ग ेली.
६) भौितक स ंप नत ेचे आकष ण व त े ा कर यासाठी ग ैर आिण अन ैितक मागा चा केलेला
वापर, आिथ क द ुराव था , असुरि तता , दै य, अ याचार , गुंडिगरी , झोपडप ्या,
यसनाधीनता , धकाधक या आिण धावपळी या जीवनात ून महानगरीय जगण े
आ हाना मक बनले.एकाबाज ूला प ंचतारा ंिकत हॉट े स, गगनच ुंबी इमारतीमध ून
राहणारा ,मूलभूत सेवा-सुिवधा घ ेऊन स ुखव त ू कुटुंबात जगणारा ीम ंत वग त र द ुस या
बाजूला झोपडप ीत ून, पुलाखाली , फुटपाथवर िनवारा शोधणारा , कुठ याही कार या
सेवासुिवधा न िमळणा या सामा य माणसाचा वग असे िव महानगरात प पण े जाणवत े.
यांची जग यासाठीची लढाई ही दमछाक करणारी असत े. याब लच े वा तव िच ण
महानगरीय सािह यात ून आल ेले आह े. औ ोिगक करण, आधुिनक करण , यं सं कृती,
भौितकस ुिवधा, आिथ क वघडामोडी याब लचा स ंघष लेखक-लेिखका ंनी मांडलेला
आहे.
७) औ ोिगक ा ंती आिण व ै ािनक गती या झपाटयात महानगर े उभी
रािहली .महानगरातील लोकसम ूहात एकट ेपणा, असुरि तता , संघष , तणाव , दहशतवाद ,
स ा पधा , आिथ क , धावपळ हीमहानग रीय स ं कृतीची व प -वैिश ्ये जाणवतात .
िवषमता , समाजातील वग संघष , वाद-िववाद यात ून िनमा ण होणा -या स ंघषा चा यय
महानगरीय लेखनात ून य होतो . सां कृितक संकराचा व भािषकसरिमसळीचा आिव कार
याकाळातील महानगरीय जािणव े या लेखनात ून झालेला आहे. महानगरात राहणा -या
यि सम ूहाची मानिसकता , यांचा ीकोन , िवचार व ृ ी याचा शोध घ ेणे, कौटुंिबक ताण -
तणाव , आिथ क िवषमता , मू य-हास, ीया ंकडे बघ याचा ीकोन याचाही िवचार य ेथे
करता येईल.
८) िभ न -िभ न सामािजक तर व लोकसम ूह हे तर महानगराच े सवा त मह वाच े वैिश ्य
होय.देशा या व रा या या िविवध भागात ून जीवन जग यासाठी , उ ोग - यापार
यवसायासाठी लोका ंचे ल ढे मोठ्या माणात महानगराकड े येतात. या लोकसम ूहाबरोबर
यांची हण ून असल ेली बोलीभाषा आपोआपच य ेत असत े.अशा िभ न-िभ न भािषक
समूहांचे मुंबई हे महानगर आह े. यामुळे या महानगराब ल या जीवनजाणीवा ,संवेदना य
होताना कथ ेतून तशाच कारची भाषा य ेणे वाभािवक आह े.
munotes.in
Page 9
शहरीकरण , महानगरी करण ि या व
महानगरीय स ं कृती
9 ९) महानगराला एक गितमानता असत े. चंड पधा , अखंड काम , रोजगारा ंचीसहज
उपल ध होणा या स ंधी,धावपळ ,गद , मानिसकताणतणाव ही सव महानगराची व ैिश ्ये
आहेत. या या या व ैिश ्यांचे चांगले वाईट प रणाम जाणवतातच . महानगरात जस े
जग याच े िविवध आयाम अन ुभवता य ेतात. िभ निभ न सम या ंना सामोर े जावे लागत े. तसे
उदरिनवा हाचे ह काच े साधन हण ून महानगराकड े लोका ंचे ल ढ े येतात. यामुळे
आिण आ हान े असली तरी श ेवटी महानगर ह े माणसाला आपल ेसे वाटत े.मुंबई हणज े
चंड वेगाचे शहर आिण या व ेगाबरोबर जगणारी माणस े अशी या महानगराची ओळख
आहेत.मुंबईची जीवनश ैली,तेथील समाजवा तव व स ं कृती यात ून संवेदनशील ल ेखकाला
अनेक िवषय िमळत जातात .
आपली गती तपासा :
१. शहरीकरण , महानगरीकरणाची ि या थोड यात सा ंगून याची व प व ैिश ्ये प
करा.
१.अ.४ सारांश
१९७०- ८०नंतरचा काळ हा व ेगाने बदलणारा काळ होता . मानवी म ू यांवर आधा रत
असल े या ामीण स ं कृतीची जागा महानगरी अशा न या सं कृतीने
घेतली.कापडउ ोग ,कारखानदारी , िच पटिनिम ती, अिभया ंि क इ . यवसाय जोमान े
वाढल े. अनेक कार या राजक य , सामािजक , आिथ क, सां कृितक व वाड ्.मयीन घटना ंनी
महानगरातीलसमाजजीवन ढवळ ून िनघाल े.वै ािनक गती , तं ान , औ ोिगक ा ंती,
भांडवलधािज णी सरकारी धोरण े याम ुळे शहर े वेगाने िवकिसत होत ग ेली. वेगवेगळया
देशातील लोक रोजगारासाठी शहरा ंकडे थला ंतरीत झाल े. यामुळे महानगर े ही
सह म ुखी महाकाय जीव ंत वा त ू बनली . पधा , मिवभागणी याम ुळे महानगरीय
समाजजीवनाची एक जीवनश ैली तयार होत े. यािम अस े सां कृितक िव , मानवी स ंबंध,
गद , गितमानता , एकटेपणा या ंना मह व ा होत े. या महानगरात शहरीकरणाचा व ेग मोठा
आहे. आकारान े चंड मोठया असल े या या महानगरा ंम ये लोकस ं येची घनताही अिधक
असत े. उ च, म यम व कामगार िक ंवा िन नवग असे वग य भेद हे महानगरात ाकषा ने
जाणवतात .महानगरीय समाज व जीवन यव था याची खास हण ून काही व ैिश य े प पण े
जाणवतात .
१.अ.५ सरावासाठी वा याय / नमुना
१) नागर, अनागर व महानगर या स ंक पना प क न महानगरीय समाज जीवनाची
वैिश य े थोड यात िलहा.
२) महानगरीय जीवना चे व प सा ंगून महानगरीय समाजजीवनाची व ैिश या ंब ल िवव ेचन
करा.
३) महानगरीय सािह यात व ेगवेग या सािह य कारा ंमधून कोण -कोणत े िवषय मा ंडले गेले,
याबाबत सिव तर िवव ेचन करा . munotes.in
Page 10
महानगरीय सािह य
10
४) महानगरीय सािह याती ल अनुभविव , घटना , पा िच ण , ितमास ृ ी व भाषाश ैली या
घटका ंम ये जाणवणारी व ैिश ्ये िलहा .
५) दिलत व ामीण सािह या या त ुलनेत महानगरीय सािह यात कोणता व ेगळेपणा
जाणवतो , ते सिव तर िलहा .
६) महानगरीय स ं कृतीचे व प सा ंगून समाजवा तवव जीवनश ैली या ीन े जाणवणार े
िवशेष सांगा.
७) शहरीकरणाचा मानवी जीवनावर झाल ेले प रणाम या भावात ून िनमा ण झाल ेली
महानगरीकरणाची ि या याबाबत थोड यात िवव ेचन करा .
८) औ ोिगक करण ,भौितक िवकास , आधुिनक करण ,बदलती शहरीस ं कृती, धावपळ
यातून जाणवणार े महानगरीय स ं कृतीचे व प प करा .
१.अ.६ संदभ ंथ आिण पूरक अ ययन / अिधक वाचनासाठी प ु तके
१. ‘महानगरीय वा तव : भारतीय काद ंब यांसंदभा त’ संपा.सुय कांत आजगावकर , लिलत
पि लक ेशन, मुंबई.
२. ‘कथा म ुंबई या िगरणगावची ’, नीराआडारकर व मीना म ेनन, मौज काशन , मुंबई.
३. ‘जागितक करण आिण मराठी सािह य ’, ‘जागितक करण आिण मराठी भाषा व
सािह य ’ (लेख), ा.वसंत अबाजी डहाक े, नेहवध न काशन , पुणे.
४. महानगरीय जािणवा आिण मराठी सािह य (लेख)- स े अिवनाश , (संपा.)
नागनाथकोताप ल े,‘सािह य आिण समाज ’, ितमा काशन , पुणे.
५. ‘मुंबई: काल आिण आज ’ - संपादन म ंिजरी कामत ,अनुवाद - िगरीश जोशी .
६. आधुिनक मराठी सािह य आिण सामािजकता - संपा. मृणािलनी शहा , िव ागौरी
िटळक , प गंधा काशन , पुणे.
७. ‘मुंबईचे वण न’- गोिवंद नारायण माडगावकर - सम वय काशन .
८. महानगरीय काद ंबरीतील समाजदश न-आनंदागांगुड , यशोदीप पि लक ेशन, पुणे.
munotes.in
Page 11
11 १ब
महानगरीय जीवन , यात कालपर व े घडत ग ेलेले बदल ,
यािम ता , महानगरीय जािणवा , संवेदना, परा मता ,
भय तता , मू य ता , यि क ीतता इ यादी .
घटक रचना :
१.ब.१ उि ्ये
१.ब.२ ा तािवक
१.ब.३ िवषय िवव ेचन
१.ब.३.१ महानगरीय जीवन – व प व व ेगळेपण
१.ब.३.२ महानगरीय समाजजीवनाची व ैिश ्ये
१.ब.३.३ महानगरा ंचे व प
१.ब.३.४. मुंबई: एक महानगर
१.ब.४. महानगरीय जीवनात कालपर व े घडत ग ेलेले बदल
१.ब.५. यािम ता , परा मता , महानगरीय जािणवा , संवेदना,भय तता , मू य ता ,
यि क ीतता इ .
१.ब.६. सारांश
१.ब.७ सरावासाठी वा याय /नमुना
१.ब.८. पूरक अ ययन / अिधक वाचनासाठी प ु तके
१.ब.१ उि ्ये
महानगरीय जीवन , याचे व प आिण व ेगळेपण समजाव ून घेणे.
महानगरीय समाज जीवनाची वैिश य े ल ात घ ेऊन यात कालपर व े घडत गेलेले
बदल जाणून घेणे.
काल वाहात सामािजक , सां कृितक,आिथ क अशा सव च ीन े महानगरा ंचे व प
कसेबदलत ग ेले, याचा आढावा घ ेणे.
महानगरीय जीवनातील यािम ता , परा मता , महानगरीय जािणवा , संवेदना,
भय तता , मू य ता , यि क ीतता इ . चे व प जाण ून घेणे.
शहरीकरण , महानगरीकरणा या ि य ेतून व ैिश ्यपूण महानगरीय जािणवा ंचे
सािह यिनमा ण होत ग ेले. याचे व प व व ैिश ्य आिणअ य सािह याप े ा याच े
वेगळेपण ल ात घ ेणे. munotes.in
Page 12
महानगरीय सािह य
12 महानगरीय कथा ,किवता , कादंबरी, नाटक या कारातीलव ैिश ्यपूण सािह याच े
व प व िवश ेषांचा अ यास करण े.
१ .२.ब ा तािवक
औ ोिगक करणा मुळे भारतात शहरा ंची झपाटयान े वाढ झाली . नगरांना आध ुिनक जीवनाचा
पश झाला . यांची महानगर े बनली . या महानगरा ंना सामािजक , सां कृितक, आिथ क
िविवधता लाभली . या काळातील सािहि यका ंना हे महानगरीय जीवन सततच आवाहन द ेत
रािहल े. याब लची जाणीव व ेगवेग या सािह य कारात ून य झाली आहे.
समाज यव थ ेत घडणा या या भौितक बदला ंबरोबरच मानवी नात ेसंबंध- मू यसंक पना ,
िवचार , भावना व जािणवा ंम येही अ ंतर पडत ग ेले. माणूस अगितक , अ व थ व
एकलक डा होत ग ेला. वाथ व ृ ी वाढली , भोगलोल ूपता व एक ूणच जीवनाकड े
पाह याची ीच बदलली . भाविनक - मानिसक व पाच े यात ून िनमा ण झाल े.
इ.स. १९९० नंतरची समाजरचना ग ुंतागुंतीची, िव ान -तं ान व मा यमत ं ाने, संगणक व
सारमा यमा ंनी भािवत झाल ेली आह े. सािह याचा अ यास करताना आपणालाअन ेक
अंगाने याचा असा यापक िवचार करता य ेतो. िकंबह ना तो करावाच लागतो . महानगरीय
संवेदना, जािणवा , यातून िनमा ण झाल े या महानगरीय वा तवाचा , जािणवा ंचा िवचार
समाजशा ीय ीन े करण ेगरजेचे ठरत े. न वदन ंतरचा काळ समज ून घेताना म ु
अथ यव थ ेचा वीकार , बह रा ीय क ंप यांचे ाब य , अथ क ी जीवन यवहार , चंगळवादी
जीवनश ैली हे सामािजक व आिथ क संदभ िवचारात याव े लागतात . जागितक करणा या
मागा ने होत ग ेले या या ि थ य ंतराचा प रणाम य ेथील य व थेवर झाल ेला िदसतो .
बदल या अथ यव थ ेने महानगरातील माणसा ंचे जगण े अस क ेले. गरीब - ीमंत दरी
ंदावत ग ेली. बेकारी, कुपोषणाच े माण वाढल े. खेडी ओस पड ून महानगरा ंकडे लोका ंचे
ल ढे वाढल े. जागितक करणाच े हे भयावह व आ मक प या काळातील महानगरी
संवेदनशी लतेतून य होत े आहे.
१.ब३. िवषय िवव ेचन
१.ब.३.१ महानगरीय जीवन : व प व व ेगळेपण -
वातं यो र काळात सामािजक , सां कृितक, राजक य , आिथ क व पात झाल ेले बदल व
या या भावात ूनमहानगरीय जीवन अमुला बदलत ग ेलेले आहे. आधुिनक जीवनातील
ताणतणाव , अगितकता ही यामाणसा ं या वभावा माण े प रसराचाही वभाव बदलत
असतो . मुंबई महानगराला अफाट व ेग होता , पण तो आता न वदनंतर या दशकात
आणखी िक य ेक पटीन े आज वाढला आह े.उदारीकरण खाजगीकरणन ंतर महानगराचा
वभावही आरपार बदलल ेला आह े. भाषाही बदलल ेली आह े. वेगाबरोबरच अि थरता
आलेली आह े आिण हा बदल इतका स ंकोिचत झाला आह े क , येथे माण ूसच िश लक
राहतो क नाही ही अशी श ंका उपि थत होत े. माणसाच े जगण े आिण या या जीवन
जाणीवा याम ुळे संकुिचत झाल े या आह ेत. माणसा ंची होणारी घ ुसमट आिण यात ून िनमा ण
होणार े ल ेखकांनी मांडले आहेत. munotes.in
Page 13
महानगरीय जीवन , यात
कालपर व े घडत ग ेलेले बदल ,
यािम ता , महानगरीय जािणवा ,
संवेदना, परा मता , भय तता ,
मू य ता , यि क ीतता इ यादी .
13 सामिजक, राजक य , सां कृितक व आिथ क अशा सव च ीन े प रवत नशील व
ि थ य ंतराचा हा काळ आह े.मु अथ यव थ ेचा वीकार , यातून उदयाला आल ेला
नवम यमवग , बह रा ीय क ंप यांचे आगमन ,अि त वासाठी चालल ेली जीवघ ेणी पधा ,
तडजोड या सवा मधून अन ेक िनमा ण झाल े.महानगरातील कामगारा ंचे िव , यांचा
संघष , चाळ स ं कृती, मानवी यवहार , कौटुंिबक नात ेसंबंध, वाढती पधा , जग यासाठी
करावी लागणारी धडपड , असुरि तता , परा मभाव , ीजीवन , मू य ता , यि क ी
जीवन , चंगळवाद , शोषण व स ेसाठी चालल ेला स ंघष असे महानग रीय जीवन यव थ ेचे
व प िदसत े.
आिथ क उदारीकरणात ून खुली झाल ेली बाजारप ेठ, यातील जीवघ ेणी पधा , बाजारीकरण
या सव बदला ंचा भाव महानगरी वा तवावर झाला . ते अिधक गितमान झाल े. माणसा ंची
सव बाजूंनी क डी कर याचा य न या यव थ ेतून झाला . महानगरी जीवनात जगणा या
माणसा ंसमोर रोजच नव े आह ेत. िभ निभ न कारची आ हान े पेलत भौितक स ुखाचा
शोध इथली माणस े घेताना िदसतात . आयु यात िनमा ण होणार े हे कधी ‘मी’ संबंिधत
असतात तर कधी सम ीशी स ंबंिधत असतात . दा र ्य, भूक, भय, िचंता, असुरि तता ,
कामवासना या आ हाना ंचा सामना करीत जगणारा महानगरी लोकसम ूह वेगळा िदसतो .
१.ब .३.२. महानगरीय समाजजीवनाची वैिश य े :-
२० या शतका या म यान ंतर कापडउ ोग , कारखानदारी , िच पटिनिम ती, अिभया ंि क
इ. यवसाय जोमान े वाढल े. अनेक कार या राजक य , सामािजक , आिथ क, सां कृितक
व वाड ्.मयीन घटना ंनी महानगरातील समाजजीवन ढवळ ून िनघाल े. दुसरे महाय ु ,
चलेजाव आ ंदोलन , वातं य ा ी , िगरणी व गोदी कामगारा ंचे मोठे संप, मुंबईसह स ंयु
महारा ा ची यश वी चळवळ अशा अन ेक घटना -घडामोड नी महानगरातील
समाजजीवनाला नवी िदशा िमळाली . ामीण व नागर समाजजीवनाप े ा वेगळया असल े या
या महानगरीय समाजजीवनाची काही व ैिश य े / ल ण े न दवता य ेतील.
१. समाजजीवनाची अन ेक प े व अन ेक तरीय लोकसम ूह उदा. अित ीम ंत,
भांडवलदार , उ चम यमवग य , किन म यमवग य , गरीब, मजूर, झोपडप ीत
राहणारा वग अशी अन ेक पे हे महानगराच े सवा त मह वाच े वैिश य होय .
२. यि क ीतत ेला येणारे मह व आिण याम ुळे सामािजक जीवनाचा अभाव महानगरात
िदसतो .
३. महानगर ह े उ ोग यापाराच े क बन यान े मोठी आिथ क उलाढाल चालत े. यामुळे
स ा, पधा , डावपेच, राजकारण , हेवेदावे, पैशाला आल ेले चंड मह व अस े
महानगराच े व प िदसत े.
४. या सवा मधून महानगरात पधा , संघष , वाद आिण मानिसकता नको या तराला
गे यामुळे अनेक सम या िनमा ण होतात .
५. महानगरीय जीवन ह े गतीमान असून नोकरी - यवसायासाठी सततची धावपळ ,
मानिसक दडपण , ताण-तणाव , जीवनम ू यांशी तडजोड क नच जगाव े लागत े. munotes.in
Page 14
महानगरीय सािह य
14
६. बेसुमार वाढणारी झोपडप ी , गद तला जाणवणारा एकट ेपणा हे महानगरी जीवनाच े
वैिश होय .
७. उ चवग या ंबरोबरच सामा य माणसातही स ंवेदनशू यता, एक क ुटुंब प तीचा अभाव ,
समूहभावन ेची उणीव िदसत े.
८. आिथ क िवषमता महानगरात प पण े िदसत े. एक कड े गगनच ुंबी इमारती , आिथ क
ीमंतवग तर द ुसरीकड े झोपडप यांमधून जीवन जगणा -यांची मोठी स ं या ह े िवदारक
वा तव महानगरात जाणवत े.
थोड यात , महानगरातल े जीवन ह े नागर व ामीण जीवनाप े ा अशा अन ेक बाबतीत व ेगळे
आहे. याची हण ून ही व ैिश य े आपणास न दवता य ेतात.
१.ब.३.३.महानगरा ंचे व प :-
गे या ५०-६० वषा त नगरा ंचे महानगरात पा ंतर होत ग ेले. वै ािनक गती , तं ान ,
औ ोिगक ा ंती, भांडवलधािज णी सरकारी धोरण े यामुळे शहर े वेगाने िवकिसत होत
आहेत. वेगवेगळया द ेशातील लोक रोजगारासाठी शहरा ंकडे थला ंतरीत होत ग ेले.
यामुळे महानगर े ही सह म ुखी महाकाय जीव ंत वा त ू बनली . पधा , मिवभागणी याम ुळे
महानगरीय समाजजीवनाची एक जीवनश ैली तयार होते. यािम , सां कृितक िव , मानवी
संबंध, गद , गितमानता , एकटेपणा या ंना मह व ा होत े. महानगरात गजबजल े या
गद तही माण ूस एकटा ठरतो . महानगरात ून म यमवग वेगाने वाढतो आह े. तो देशा या
वेगवेगळया भागात ून आला अस यान े मातीपास ून तुटलेपण सा ंभाळत जगतो आहे. उपचार
सांभाळत पर परा ं या स ुखदु:खात तो सहभागी होत आह े.
औ ोिगक करणा या र ेट्यामुळे भारतात शहरा ंची झपाट ्याने वाढ झाली . नगरांना / शहरांना
आधुिनक जीवनाचा पश झा यान े याची महानगर े झाली . या महानगरात िविवध
तरांम ये जगणारी माणस े, यांचा जीवन स ंघष या काळात आप याला िदसतो .
महानगरात जीवन जगताना माणसा ं या वाट ्याला आल ेले एकाक पण , आिथ क कुचंबणा,
दुःखाची जाणीव , उपरेपणाची भावना जाणवत े. जीवना या सव च े ात होत ग ेलेले मोठे
बदल व समकालीन समाजवा तवात जागितक करणा या ि य ेमुळे प रवत न झाल ेले
िदसत े यात ून या कालख ंडात मोठी शहर े - महानगरा ंम ये िहंसाचारा या घडल े या घटना ंचे
संदभ िदसतात . जागितक करणा या मागा ने होत ग ेले या या ि थ य ंतराचा प रणाम य ेथील
यव थ ेवर झाल ेला िदसतो . बदल या अथ यव थ ेने महानगरातील माणसा ंचे जगण े अस
केले. गरीब - ीमंत दरी ंदावत ग ेली. बेकारी, कुपोषणाच े माण वाढल े. खेडी ओस पड ून
महानगरा ंकडे लोका ंचे ल ढ े वाढल े. जागितक करणाच े हे भयावह व आ मक प या
काळातील महानगरी यव थ ेत िदसत े.
गे या २०-२५ वषा या काळात सव च भारतीय समाजाच े आिण िवश ेषत: शहरी समाजाच े
रंग प झपाटयान े बदलत े आहे. मुंबईचे िसंगापूर, बँगलोरच े सॅन ाि स को आिण िद लीच े
िबज ग असा भारतीय शहरा ंचा कायापालट होतो आह े. पंचतारा ंक त स ं कृती या
झगमगाटान े अनेकांचे डोळ े िदपून गेले आह ेत. मॉल स ं कृती या वाढ या साराम ुळे munotes.in
Page 15
महानगरीय जीवन , यात
कालपर व े घडत ग ेलेले बदल ,
यािम ता , महानगरीय जािणवा ,
संवेदना, परा मता , भय तता ,
मू य ता , यि क ीतता इ यादी .
15 चंगळवादही व ेगाने वाढतो आह े. दुस-या महाय ु ानंतर या काळात औ ोिगक र ेटयामुळे
भारतात शहरा ंची झपाटयान े वाढ झाली . नगरांना आध ुिनक जीवनाचा पश झाला .
यातुनच महानगर े उदयाला आली . महानगरातील माणसा ंचे जीवन बदलल े आह े.
खेडयातील लोक मोठया माणात शहरा ंम ये-महानगरा ंम ये आ यान े महानगर े आता गद
व गजबजाटान े याप ून गेली आह ेत. गद मुळे अनेक िनमा ण होत आह ेत. मानवी जगण े
यं वत झाल े आहे. अ न, व , िनवारा , िश ण व आरो य ह े मूलभूत सोडवताना अन ेक
आ हान े सामा य माणसाला प ेलावी लागतात .
न वदन ंतरचा काळ समज ून घेताना म ु अथ यव थ ेचा वीकार , बह रा ीय क ंप यांचे
ाब य , अथ क ी जीवन यवहार , चंगळवादी जीवनश ैली हे सामािजक व आिथ क संदभ
िवचारात याव े लागतात . १९८० - ९० नंतर या काळात महानगरी समाज वा तवातील
प रवत नामाग े अनेक घटक ेरक असल ेले िदसतात . यातील जागितक करण हा सवा त
मुख घटक होता . जागितक करणान े जसे अनेक मह वप ूण बदल घडल े, न या स ंधी िनमा ण
झा या तस ेच आिथ क, सामािजक व सा ं कृितक ही िनमा ण केले. मुंबईसार या मोठ ्या
महानगरात जगणा या माणसा ंचे तेथील थान नग य झाल े. यातून िनमा ण झालेला किन
म यम वगा चा संघष व याची आिथ क क डी ह े िवशेष महानगराच े िदसतात .
१.ब.३.४.मुंबई - एक महानगर -
मुंबई हे जागितक तरावरील म ुख शहर आह े. भारताच े वेश ार हण ून याला स ंबोधल े
जाते. भारतातील ‘एक गत महानगर ’ अशी म ुंबईची ओळख आह े. अरबी सम ु िकना -
यावरील सव क ृ नैसिग क बंदर वमहारा रा याची राजधानी हणज े मुंबई. मुंबई बेट व
सा ी ब ेटाचा मोठा भाग िमळ ून ‘मुंबई महानगर ’ तयार झाल े आहे. ते मोठा क ुलाबा, धाकटा
कुलाबा, मुंबई, माझगा ंव, परळ, वरळी व मािहम या म ूळ सात ब ेटांचे एक ीकरण होय .
मुंबईचा मोठा भाग हा सम ु ात भर घाल ून तयार क ेला गेला आह े. गे या काही दशकात
मुंबईवर अन ेक िनब ंध, लेख आिण स ंपािदत प ु तके िलिहली ग ेली. या नगराचा इितहास
राजकारण , यापार आिण वािण य , दळणवळण -संदेशवहन तस ेच औ ोिगकरण ,
शहरीकरण , उ ोग आिण कामगार , सां कृितक, भािषक, सािह य व कला या तून घडल ेली
समाजरचना अशा अन ेक पैलूंवर अ यासका ंनी संशोधना मक िवप ूल लेखन क ेले आहे.
आधुिनक भारता या जडणघडणीत म ुंबई शहराचा वाटा मोठा आह े. अनेक राजक य ,
सामािजक , सां कृितक, आिथ क चळवळ चा ार ंभ मुंबईत झाला . अनेक सं थां या काया चे
व सव च बाबतीत मह वा या घटना ंचे मुंबई हे माहेरघरच मानल े जाते. मुंबईने देशाला अन ेक
राजक य न ेते, उ ोगपती , सामािजक काय कत , िव ान , संशोधक , लेखक, कलाव ंत यांची
देणगी िदली आह े. देशी-परदेशी यापार , िनिम ती उ ोग , िन योपयोगी व त ुंचे बाजार आिण
आिथ क य वहार याबाबतीत ह े महानगर आघाडीवर अस ून देशा या अथ कारणाची नस
आहे. नॅशनल ब ँकाची म ु यालय े येथे आह ेत. येथील श ेअरबाजार हा द ेशा या आिथ क
चढउताराचा िनदश क असतो . कापडउ ोगा ंचे हे क आह े. यािशवाय अिभया ंि क ,
वयंचिलत वाहन े, छपाई, रसायन े, रंग, खत, तांि क उपकरण े, अ नपदाथ , रेशीम व क ृि म
धागे, तेल, साबण , लॅि टक , धातुकाम इ . उ ोगध ंदे या महानगरात िवकिसत झाल े आहेत.
येथे असल े या अन ेक नामा ंिकत स ंशोधन स ं था आप या स ंशोधनकाया त अ ेसर आह ेत. munotes.in
Page 16
महानगरीय सािह य
16 ‘सां कृितक िविवधता ’ हे मुंबई महानगराच े मह वाच े वैिश य होय . मुंबईतील मराठी
माणसा ंनीच ह े वैिश य जिवल े, संविध त केले. महारा ातील स ं कृतीचा प ूण ठसा या
महानगरीवर आह े. महारा ा या राजक य , सामािजक , आिथ क, कला-वाड्.मयीन
चळवळीच े उगम थान व काय े ही म ुंबईच आह े. देशी-परदेशी, िविवध भािषक , िविवध
धम पंथाचे लोक उ ोग यवसाया या िनिम ान े येथे थाियक झाल े आहेत. िविवध भाष ेतील
वत मानप े-िनयतकािलक े येथून िस होतात . मुंबईतील मराठी र ंगभूमी िवश ेष गत व
योगशील अस ून इं जी, गुजराही , िहंदी नाटक े,िविवध स ंगीत महो सव , कला दश ने, नृ ये
आिण सभास ं मेलने असे काय म अख ंडपणे मुंबईत चाल ूच असतात .
१९६० म ये मुंबई राजधानी असल े या महारा रा याची िनिम ती झाली . यापुढची दोन
दशके मुंबई शहर आप या उ रो र होणा -या गतीच े सा ीदार होत े.१९८२ म ये
झाले या कापडिगरणी कामगारा ं या अभ ूतपूव संपाने या शहराचा कणा असल े या
औ ोिगकरणाचा हास झाला. याबाबत म ंिजरी कामत हणतात ,क मुंबई
शहरा या इितहासातील ही मह वाची घडामोड या नगरीला िविभ न रीतीन े िवकिसत होत
जाणा-या घटना मा ंकडे नेणारी होती . कालांतराने शहरा या सवा गीण िवकासात मोठ ेच
फेरबदल घड ून आल े. मुंबई हे आयातिनया तीचे एक म ुख यापारी क आिण पायाभ ूत
शहर बनल े. यामुळेच मुंबई हे शहर जगातील इतर िवकसनशील रा ांना िवशेषत: युरोिपय
रा ांना यावसाियक पध साठी एक मह वप ूण थान वाट ू लागल े.
१९९० या स ु वातीच े आिथ क उदा रकरणाच े धोरण , संगणक आिण मािहती व त ं ान
े ातील ान फोट , देशाची वाढती स ुब ा तस ेच सुखसाधना ंचा म यमवगा त झाल ेला
िव तार याम ुळे मुंबई शहराचा कायापालट झपाटयान े झालेला िदसतो . मुंबई हे पराकोटी या
वैिव याच े चंड मोठया माणात वाढणा -या लोकस ं येचे व तेवढयाच नवीन आ हान े व
सम या ंनी त होत ग ेलेले शहर आह े. या महानगरी या अ ंगोपांगाचे सू म तपशी ल ल ात
घेता याची अन ेक प े आप या यानात य ेतात. मुंबईचा भ ूगोल, इितहास य ेथील
सां कृितक, आिथ क प रवत ने व याच े सािह यात ून, लेखनात ून य झाल ेले ितिब ंब
अ यासका ंसाठी न ेहमीच क ुतुहलाच े ठरल े आह े. मुंबई गितमानत ेने माणसाला प ूण त:
गितमान बनवत े. या या धकाधक या जीवनाच े व ेगवेगळया कारान े यािम होत
आहेत.
मुंबई महानगर अन ेक लोका ंना आक ृ करत े. यामुळे मुंबईकड े थला ंत रता ंचे ओघ कायम
सु असल ेले िदसतात . याचाच प रणाम हण ून मुंबईची लोकस ं या कायम वाढत
रािहल ेली िदसत े. यातुनच अन ेक नागरी सम या िनमा ण झा या आह ेत. मुंबई महानगरात
मोठा लोकसम ूह राहत अस ुनही एकट ेपणाची जािणव सतत जाणवत े. अथ आिण काम याला
अवा तव मह व या महानगरात िदल े जाते. येथील लोकसम ुह हा ठरािवक वगा तला नाही .
एक कड े उ चवग य लोकसम ुह तर द ुसरीकड े जग याशी झ ुंज देणारी सामा य माणस े आिण
याचबरोबर म यमवग यपण िटकवणार े, जीवाच े रान क न जगणार े माणस ेही महानगरात
आहेत. कामगारा ंचे एक वत ं थान या महानगरात आह े.
मुंबई महानगर ह े कामगारा ंनी यापल ेले शहर आह े. िविवध भ ू देशातून आल ेले कामगार य ेथे
पोटासाठी िविवध यवसाय वीकारत असतात . कामगारा ं या बह स ं य व ती तूनच munotes.in
Page 17
महानगरीय जीवन , यात
कालपर व े घडत ग ेलेले बदल ,
यािम ता , महानगरीय जािणवा ,
संवेदना, परा मता , भय तता ,
मू य ता , यि क ीतता इ यादी .
17 म यमवग य चाळ -सं कृती िनमा ण झाली . या शहरातच कामगार चळवळीचा ज म
झाला.मुंबईत वा त य करणा -या य ेकाची एक व ंत मानिसकता आह े. िभ न-िभ न
सं कृती जोपासणारी माणस े येथे नगर-उपनगरात वा त य करतात . औ ोिगक स ं कृती,
उ च ुंचे सुखलोल ूप यवहार , उ ोगध ंदे आिथ क संिम यव था महानगरात आह े. अनेक
सम या व आ हान े या महानगरासमोर आह ेत.
पूवा पार चालत आल े या म ुंबईची ‘उ ोग धान शहर ’ ही ितमा बदल ून आता जागितक
दजा या स ेवा सुिवधांचे एक अ ल क हण ून ते आकाराला आल ेले आह े. जागितक
तरावरील अथ कारणा या महाजालात म ुंबईला एक मह वप ूण थान ा झाल ेले आहे.
मोठया माणात नागरीकरण , शहरीकरण झाल े या या शहरात अन ेक न या सम याही
उ या रािहल े या आह ेत. जागेचा मोठा आह े. चंड गद , चो-या, खुन, दहशतवाद ,
गुंडिगरी , त करी , चंड धावपळ , जग यासाठी करावा लागणारा स ंघष अशी अन ेक आ हान े
घेऊन म ुंबईकर जगतो आह े.
१.ब.४. महानगरीय जीवन - महानगरीय जीवनात कालपर व े घडत ग ेलेले
बदल
महानगरीय सािह याचा काळ हा आध ुिनक सािह याचा काळ आह े. मानवी म ू यांवर
आधा रत असल े या ामीण स ं कृतीची जागा महानगरी अशा न या स ं कृतीने घेतली.
महानगर ह े आध ुिनक मन ु य-सं कृतीचे एक ितक आह े. या समाजात एकाचव ेळी ज ु या
परंपरा आिण आध ुिनकता जवळपास एक ना ंदत असतात ,ितथे आध ुिनकत ेचे संवेदन
वाभािवकपण े परंपरे या स ंदभा त होत राहत े आिण पर ंपरेचे भानही आध ुिनकत े या
पा भूमीवर घडत जात े. हणून आपल े महानगरीय स ंवेदन या ि धा स ंदभा त िविश प
ा क न घ ेते.१९६० नंतरचा काळ हा िविवध जनआ ंदोलना ंनी भािवत झाल ेला िदसतो .
ामीण , ादेिशक, दिलत , शेतमजूर, कामगार , आिदवासी , ि या या ंनी या काळात
आपआप या ह का ंसाठी लढ े िदले. या पा भूमीवर मराठी सािह यात दिलत , ामीण ,
आिदवासी , ादेिशक, महानगरीय अस े िविवध वाह िनमा ण झाल े. मराठी सािह यात ून
महानगरीय स ंवेदन ही जािणव कशी य होत े, हे ल ात घेणे गरजेचे आहे.
आधुिनकता आिण पार ंपा रकत ेचा प रपाक महानगरीय स ंवेदनेत असतो , असे हणताना
ामीण व शहरी स ंवेदनेपे ा हे महानगरीय स ंवेदन अन ेक बाबतीत , वेगळे अस याच े प पण े
जाणवत े. हे महानगरीय स ंवेदन कोणकोण या बाबतीत व ेगळे आहे, याचाही िवचार करण े
आव यक ठरत े.‘महानगरीय सािह य ’ ही स ंक पना म ू यमापना मक नस ून ती एक
वण ना मक -वग करणा मक अशी स ंक पना आह े. ितचा स ंदभ आधुिनकता , शहरी स ं कृती,
शहरी जनजीवन , शहरी मानिसकता व या या भावात ून आिण प रणामात ून तयार
झाले या स ंवेदनशीलत ेशी िनगडीत आह े. आधुिनक करणा या ि य ेतून जगभर महानगर े
िनमा ण झाली . ामीण -शहरी जीवनाप े ा व ेगळे समाजजीवन , वेगळी स ं कृती यात ून
उदयाला आली . या महानगरीय पया वरणात जगणा -या यि या वाटयाला य ेणारे
अनुभविव व ैिश यप ूण आहे. या अन ुभवाची स ंगती लाव याचा , अथ लाव याचा य न
सािह यादी कलां या मा यमात ून सु झाला . यातुनच महानगरीय स ंवेदनेचे सािह य
िनमा ण होऊ लागल े. महानगरीय स ंवेदन ह े महानगरीय स ं कृतीचा आिव कार आह े. munotes.in
Page 18
महानगरीय सािह य
18 महानगरातील घटना - संग, यि सम ुहांचे, जीवना या ताण -तणावाच े येथील सा ं कृितक-
सामािजक जीवनाच े हे िच ण असत े.
१९६० पय त महानगरीय जाणी व िततक शी भावी न हती . आधुिनक सािह याची िनिम ती
१९ या शतका या अख ेरपासून झाली असली तरी महानगरीय स ंवेदनेचे सािह य मा
वातं यो र काळात १९६० नंतर िनमा ण होऊ लागल े. तसे पािहल े तर १९४५ पासून
बा.सी. मढ करां या किवत ेत व ग ंगाधर गाडगीळा ं या कथ ेत महानगरीय जािणव व
संवेदनशीलत ेचा पिहला ह ंकार पहावयास िमळतो . सु वातीला ‘महानगरी ’ हा श द योग
मराठी सािह यात क ेवळ ‘मुंबई’ पुरताच वापरला जात होता . आज मा म ुंबई पाठोपाठ प ुणे,
नािशक , नागपूर या शहरा ंचाही वास महानगरा ं या िदश ेने होतो आह े. या महानगरात
शहरीकरणाचा व ेग मोठा आह े. आकारान े चंड मोठया असल े या या महानगरा ंम ये
लोकस ं येची घनताही अिधक असत े. उ च, म यम व कामगार िक ंवा िन नवग असे वग य
भेद हे महानगरात ाकषा ने जाणवतात .
महानगरीय समाज व जीवन यव था याची खास हण ून काही वैिश य े प पण े जाणवतात .
सािह यातील स ंवेदनशीलता ल ात घ ेताना यासव घटका ंचा िवचार मह वाचा ठरतो .
उ ोग , यापार , तं ान , राजकारण , अथ कारण याच े महानगर ह े क असत े. जीवनातील
ती िनराशा , वैफ य, साव ि क अथ शू यतेची जािणव ,असुरि तत ेमुळे पोखरल ेली
माणसा ंची मन े, भाविनक स ंबंधाचा िवलोप , जाणवणारा परक ेपणा, तुटलेपणा, धावपळ व
एकाक पणा अशी अन ेक आ हान े महानगरी त वा त य करणा -या जनसम ूहासमोर असतात .
यामुळे महानगरीय जीवनश ैलीच व ेगळी असत े, हे प होत े. महानगरातील व ैिश यप ूण
यि जीवन व समाजजीव नाचा आिव कार महानगरीय सािह यात ून घडतो .
१.ब.५. महानगरीय संवेदन, यािम ता , परा मता , महानगरीय जािणवा ,
भय तता , मू य ता , यि क ीतता इ .
‘मुंबई’ हे महानगरीय जािणवा ंचे दआह े. झपाटयान े बदलणा -या काळात इतरही मोठी
शहरे, नगरे महानगरा या वाटेवर आह ेत. महानगरातीलव ैिश यप ूण यि जीवनाचा व
समाजजीवनाचा व ेध घेणारी जािणव हणज े महानगरीय जाणी वहोय.‘महानगरीय स ंवेदन’ हा
महानगरी स ं कृतीचा आिव कार असतो . महानगरातील घटना - संग, यि सम ूहांचे ताण-
तणाव ,जीवन - यव था , संघष , धावपळ , कायदा -सु यव था इ. य करणारी ही जाणीव
असत े. भांडवलशाही , यापार , दुकाने, कारखान े, बँका, म व ब ु ी िवक ून काम करणारी
माणस े असे िविवध घटक या जािणव ेचे भाग असतात .महानगरातील औ ोिगक करण ,
यांि क करण , असुरि तता , असमानता , गद , वेग, ताण-तणाव , दुभंगलेपण, िहंसाचार ,
दहशतवाद , वाथ अशा िकतीतरी जीवन घटका ंना सामाव ून घेणारी, भावीपण े मांडू
पाहणारी जािणव हणज ेच महानगरीय जािणव असत े.
आधुिनक स ं कृतीचे तीक हण ून दहशतवाद , असुरि तता , भय, िवषमता व
संवेदनशू यता याच े अिव करण या जािणव ेतून होत े.१९६० पय त आध ुिनकता होती . पण
अशी महानगरीय जाणी व न हती , कारण यािम अशा समाजरचन ेत वरील गो ी आल े या
न ह या . १९८० नंतर ख -या अथा ने न या आिथ क काळाला स ु वात झाली . याचा भाव munotes.in
Page 19
महानगरीय जीवन , यात
कालपर व े घडत ग ेलेले बदल ,
यािम ता , महानगरीय जािणवा ,
संवेदना, परा मता , भय तता ,
मू य ता , यि क ीतता इ यादी .
19 सािह यादी -कलांपासून सव े ावर झाला . न या स ुधारणा घड या . िव ान -तं ानात
गती झाली . जागितक करणा या ि येत सामा य माणसाच े शोषण होऊ लागल े.
सां कृितक राजकारण , राजक य प रि थती , गुंतागुंतीचे समाजवा तव मा ंडू पाहणारी
संवेदना व यात ून िनमा ण झाल ेले सािह य हण ून महानगरीय सािह याचा वाह ढ होत
गेला.
एक क ुटुंबप तीचा अभाव ह े महानगरीय जीवनश ैलीचे मह वा चे वैिश य होय .सामुदाियक
भावन ेचा अभाव त ेथे जाणवतो .महानगरात यि ला खाजगीपणा जप याकरीता अिधक
अवकाश िमळतो . यि वात ं य उपभोगता य ेते.आिथ क िवषमता ाकषा ने जाणवत े. एक
नवी वग य म ू य यव था - गरीब, म यमवग व उ चवग महानगरात आकाराला आली
आहे.महानगर े ही थला ंत रता ंनीच आकाराला आणल ेली िदसतात . यामुळे हा थला ंतरीत
समूह आपली जात -धम - ांत-भाषा िवसरत नाही . यामुळे पांरपा रक व आध ुिनकत ेचे िम ण
आप याला महानगरात िदसत े.महानगरा ंची यव थाच अशी असत े क , लोकांमध या
जाती-धमा या सीमार ेषा धूसर होतात . िविवध भाषा , ांत, जाती-धमा चा एक स ंिम समाज
महानगरात आकाराला य ेतो.सामािजक व सा ं कृितक िवघटनाम ुळे अनेक िनमा ण
होतात . य म य े आ मक ीवृ ी, तट थव ृ ी, गु हेगारी व ृ ी वाढत जात े. जागेची
टंचाई, झोपडप ीत राहणारा मोठा सम ूह, आिथ क , वाहतुक क डी , दुषण, गु हेगारी
अशी अन ेक आ हान े असतात .या सवा तून महानगरीय स ंवेदन तयार होत े.
महानगरात ून जगणा या माणसा ंची पाळ ेमुळे न झा यान े वतःपास ून, कुटुंबापास ून व
समाजापास ूनही त ुटलेपणाची भावना सामा य माणसा या मनात िनमा ण होते. भ यिद य
अशी कोणतीच व न े नसणारी िक ंवा तशी व न े बाळग यास ती प ूण हो याची श यता
धूसर अस यान े ही माणस े मानिसक व शारी रक पातळीवर अत ृ ी भोगत राहतात . वतःच े
अि त व िस कर याचा य न करतात . परंतु यां या पदरी अपयश , वैफ य िक ंवा मृ यू
येतो.
महानगरी समाजजीवनाच े एक मह वाच े वैिश ्य हणज े महानगरात या माणसा ं या
अि त वातील िनरथ कता होय . कामगार , ि या , उघड्यावर जगणारी माणस े, िन न -
म यमवग य सम ूह यां या जीवनातील भ ेदक वा तवाच े िच ण य ेते. येथे जगणा या
माणसा ं या जग याला तसा काहीच अथ उरत नाही . कारण सततचा ताण - तणाव ,
भय तता , भोगलालसा , असुरि तता , चंगळवाद याम ुळे महानगरीय मानवी अि त व
िनरथ क वाटत े.महानगरातील सामािजक - सां कृितक पया वरणाम य े संवेदनशील
माणसाची होणारी क डी एका बाज ूला आिण ही क डी फोड ून संघष करीत वतः या
अि त वासाठी , अिभ य साठी झगडणारी माणस े कथे या क थानी आह ेत. महानगरी
समाज यव थ ेत सामा य म यमवग य माण ूस नेहमीच शोषणाचा , अ याय - अ याचाराचा
बळी ठरल ेला आह े. पैसा या घटकाला आल ेले अवा तव मह व , तो िमळिव यासाठी होणारा
गैरमागा चा वापर , स ास ंघष महानगरीय जीवनात िदसतो .
महानगरीय वा तवाची ही िविवध प े सािह यात ून य होऊ लागली .महानगरा ंचा िव तार
जसजसा वाढ ू लागला , तसतस े समाजातील ि थतीगती - माण े महानगरीय स ंवेदनही बदल ू
लागल े. िवसा या शतका या उ राधा तील सािह यात ून महानगरीय जािणव ेचा आिव कार munotes.in
Page 20
महानगरीय सािह य
20 किवता , कथा आिण काद ंबरी या सािह य कारात ून झाल ेला िदसतो . गंगाधर गाडगीळ
यां या ‘िबनचेह-याची स ं याकाळ ’, ‘िकडल ेली माणस े’ अशा कथा आिण बा .सी. मढ कर
यां या किवता ंमधून महानगरीय स ंवेदन सव थम कटल ेले िदसत े. पण प ुढे १९६० नंतर
या जािणवा ंचा सश आिव कार लघ ुिनयतकािलका ं या िपढीतील ल ेखक-किवंनी केला.
िद.पु.िच े िच े, अ ण को हटकर , मनोहर ओक , सितश काळस ेकर, नामदेव ढसाळ ,
तुलसी परब , वसंत गुज र इ. या का यात ून महानगरीय जािणवा ंची िविवध प े य झाली .
आपली गती तपासा :
१) महानगरीय जािणवा ंचे सािह य व याच े व प िवश ेष थोड यात प करा .
१.ब.६.सारांश
माणसा ं या वभावा माण े यां या प रसराचा वभाव असतो आिण तो काळाबरोबर व ेगाने
बदलतही असतो .मुंबई महानगराला अफाट व ेग होता .स र - ऐंशी या दशका पे ाही
िक येक पटीन े आता तो वाढला आह े.जागितक करण ,उदारीकरण आिण खासगीकरणा या
नंतर महानगरा ंचे व प व त ेथील यव था आता आरपार बदलल ेली आह े .अ यंत वेगाने
झाले या बदला ंमुळे अि थरता आली आह े .समोरच े वा तव स य मानाव े क आभासच
आहे असे समोर उभ े राहत आह े .गे या वीस प ंचवीस वषा म ये जी नवीन वाटचाल स ु
आहे . याम य े शहरे व महानगर े या दो ही भ ू देशातील जनजीवनात मोठाच फरक पडला
आहे .आिथ क उ नती व पया याने सुखव त ू उंची राहणीमान अिधक आ यान े यान ुसार या
समकालीन वा तवाच े िच ण महानगरीय सािह यात ूनहोताना िदसत े आहे.
१.ब.७.सरावासाठी वा याय /नमुना
१. महानगरीय जीवनाच े व प िवश ेष व याच े वेगळेपण याबाबत सिव तर चचा करा.
२. महानगरीय जीवनाच े व प सांगून यात कालपर व े घडत ग ेलेले बदल याबाबत
थोड यात िववेचन करा.
३. सामािजक , सां कृितक, आिथ क अशा सव च ीन े महानगरा ंचे व प कसेबदलत
गेले, याबाबत आढावा घ ेणे.
४. महानगरीयस ंवेदन, यािम ता ,परा मता , भय तता , मू य ता , यि क ीतता या
मु ांची चचा करा.
५. महानगरीय कथा , किवता , कादंबरी, नाटक या कारातील वैिश ्यपूण सािह याच े
व प व िवश ेषांची चचा करा.
munotes.in
Page 21
महानगरीय जीवन , यात
कालपर व े घडत ग ेलेले बदल ,
यािम ता , महानगरीय जािणवा ,
संवेदना, परा मता , भय तता ,
मू य ता , यि क ीतता इ यादी .
21 १.ब.८. संदभ ंथ आिण पूरक अ ययन / अिधक वाचनासाठी प ु तके
१. ‘महानगरीयवा तव : भारतीय काद ंब यांसंदभा त’ संपा.सुय कांत आजगावकर , लिलत
पि लक ेशन, मुंबई.
२. ‘कथा म ुंबई या िगरणगावची ’, नीराआडारकर व मीना म ेनन, मौज काशन , मुंबई.
३. ‘जागितक करण आिण मराठी सािह य ’, ‘जागितक करण आिण मराठी भाषा व
सािह य ’ (लेख), ा.वसंत अबाजी डहाक े, नेहवध न काशन , पुणे.
४. महानगरीय जािणवा आिण मराठी सािह य (लेख)- स े अिवनाश , (संपा.)
नागनाथकोताप ल े, ‘सािह य आिण समाज ’, ितमा काशन , पुणे.
५. ‘मुंबई: काल आिण आज ’ - संपादन म ंिजरी काम त,अनुवाद - िगरीश जोशी .
६. ‘मुंबईचे वण न’- गोिवंद नारायण माडगावकर - सम वय काशन .
munotes.in
Page 22
22
२
महानगरीय थलावकाश आिण सािह य िनिम ती
घटक रचना :
२.१ उि े
२.२ तावना
२.३ महानगरीय सािह य
२.४ महानगरीय सम या आिण सािह य
२.५ महानगरीय जािणवा
२.६ महानगरीय सािह यिवषय
२.७ महानगरीय सािह यातील अन ुभविव
२.८ सािह यातील आशय
२.९ पा िच ण
२.१० महानगरीय वातावरण – थलावकाश
२.११ घटना स ंग
२.१२ सामािजक -सां कृितक- पधा म पया वरण
२.१३ महानगरीय वा तव
२.१४ ितमािव
२.१५ भाषा
२.१६ महानगरीय सािह याच े वेगळेपण
२.१७ सारांश
२.१८ वयं अ ययनासाठी
२.१९ संदभ
२.२० पूरक वाचन
२.२१ उप म
munotes.in
Page 23
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
23 २.१ उि े
१. महानगरीय सािह याचा प रचय क न घ ेणे.
२. महानगरीय समाज आिण सािह य या ंचा पर परस ंबंध तपासण े.
३. महानगरीय सािह यातील अन ुभविव जाण ून घेणे.
४. महानगरीय सािह याच े वेगळेपण अ यासण े.
२.२ तावना
सािह य आिण समाज या ंचा पर प रसंबंध असतो . या पर परस ंबंधातून समकालीन
अनुभविव सािह यक ृत मध ून य होत असत े. समाज ही एक प रवत नशील स ं था आह े.
यामुळे ‘बदला ’ला अन ुस न मानवी जीवन ही प रवत त होत असत े. समाज या
अनुषंगाने आपली गती करतो तसाच तो िवकिसत होत असतो . वातं य ा ीनंतर
आपला द ेश वेगाने िवकासाकड े वाटचाल क लागला . या िवकासा या ि य ेत थम मोठी
शहरे आली . िश ण , उ ोग , राजकारण , अथ कारण आदी े े िवकास ि य े या ट यात
वेगाने आली . औ ोिगक करणा या ि य ेमुळे पुढे शहरा ंची महानगर े झाली . शहर, महानगर
यां या स ं कृतीत आिथ क तरावर तीन वग (उ च, म यम , किन ) अि त वात आल े.
यातूनच या ंची िविश सं कृती आकार प घ ेत गेली. महानगरा ंची िविश स ं कृती ल ॅट,
चाळ, झोपडप ी अशा व पात तयार होत ग ेली. महानगरा या या स ंरचनेत सामािजक ,
शै िणक , आिथ क, आरो य , राजक य अन ेक उ वल े. शहरिनयोजन , धम सं कृती
जोपासना , आिथ क यवहार आिण मानवी गरजा या ंिवषयी या अन ेक सम या िनमा ण
झा या . या सम या ितभाव ंत, सज नशील ल ेखक, कवी या ंनी सािह यिनिम ती या
मा यमात ून मांड याचा य न क ेलेला आह े. यातून महानगरीय स ंवेदना आिव कृत होत
गेलेली आह े. िविवध धम , भाषा, जाती-जमाती , ांत यांमधून महानगरीय अवकाश िविश
आकार प घ ेऊ लागला . आज याला आपण 'कॉ मॉपॉिलटन समाज ' असे संबोधू शकतो .
मुंबई, िद ली , हैदराबाद , धारवाड , गोवा या ंसार या महानगरीय थलावकाशा म ये हा
कॉ मॉपॉिलटन समाज आह े. तो अन ेक सािहि यका ंनी सािह यक ृतीतील अन ुभविव ात ून
साकारला आह े. तसेच महानगरा ं या सामािजक -सां कृितक, आिथ क, राजक य , भािषक
पया वरणाचा आल ेख कथा , किवता , कादंबरी, नाटक इ यादी सािह य कारा ंमधून मांडला
गेला आह े. महानगरीय अ वकाशातील सम या ंची चचा या सािह य कारात ून कर यात
आलेली आह े.
२.३ महानगरीय सािह य
वातं य ा ीन ंतर भारतीय रा यघटन े या िनिम तीमुळे राजक य , सामािजक , आिथ क
समीकरणाला नव े प ा होत ग ेले. औ ोिगक करण , यांि कता , अथ कारण , यांचा वेध
सािह य िव ान े घे याचा य न क ेलेला आह े. तसेच १९६० नंतर दिलत , ामीण , ीवादी ,
महानगरीय अस े िविवध वाह प ुढे आ ल े. हे सािह य वाह या ंचे वतःच े असे ' व व'
जोपासतात . या सािह य वाहातील सािह यात ून जे अनुभविव य झाल े आह े ते
' व वा 'ला क थानी ठ ेवून य झाल े आह े. तसेच शहरी अन ुभविव , भाविव या munotes.in
Page 24
महानगरीय सािह य
24 सािह यक ृतीतून यापकाथा ने य होत ग ेले ते 'महानगरी ' या स ंक पन ेतून पुढे आल े.
महानगराचा कोलाज िविवध घटका वय े जो आकारास य ेत गेला, याचा व ेध सािह यान े
घेतला. सािह य , कला या ंमधून महान गरीय वा तव प ुढे आल े. महानगरी सािह यामध ून जे
अनुभविव जाणवत े ते महानगरी स ंवेदना, महानगरी जाणीव , महानगरी वा तव या ंना य
करणार े आहे.
२.३.२. या या
या सािह यक ृतीत महानगरातील िविवध सम या ंची, महानगरी वा तवाची कला म
पातळीवर अिभ य झाल ेली असत े या सािह यक ृतीचा िनद श महानगरी सािह य असा
करता य ेईल. - ा. डॉ. पु पलता राजाप ुरे -तापस
२.४ महानगरीय सम या आिण सािह य
महानगरा ंम ये िविवध धमा चे, जातीच े, पंथाचे, भाषेचे लोक असतात . ते आपाप या धमा चे,
सं कृतीचे जतन करीत असतात . या िविवध धािम क, सां कृितक घटका ंना राजकारणाच े
आिण वाढत े धािम कतेचे ाब य ा होत आह े. यामुळे अनेक सम या िनमा ण होत
आहेत. या सम या ंचे िच ण सािह यात ून होत े. चं. . देशपांडे य ां या ‘ढोलताश े’ या
नाटकात साव जिनक गण ेशो सवाची िमरवण ूक या िवषयावर चचा होताना िदसत े.
महानगरीय थलावकाशात विन द ूषण, वायु दूषण वाढत े आहे हे आपणास ात आह ेच.
तोच म ु ा या नाटकातही िदसतो . तसेच वाढती गद , या गद तही अन ुभवाला य ेणारे
एकटेपण मकर ंद साठ े ‘चौक’ या नाटकात अिभ य करतात . महानगरा ंम ये गद ची
सम या िदवस िदवस ग ंभीर होत आह े. महानगरीय सम या , महानगरीय वा तव याच े िच ण
सािह यात ून श दब होत आह े.
महानगरातील य वतःची ‘आयड िटटी’ िस क पाहत े आहे. िविश अशा वत ु ळात
याला वतःच े अि त व थािपत करायच े असत े, ते कर यासाठी अन ेक चा ंगले-वाईट
माग वीकारल े जातात . वतःची ओळख िनमा ण कर या या भावन ेतून अन ेक ‘आयड िटटी
ायिसस ’म ये अडकतात . अशी आयड िटटी ायिसस ामीण अन ुभविव ात जाणवत
नाही. महानगरातील य आप या वतु ळात, समिवचार , समकला अशा अन ेक े ातील
य आपला भाव पाड याचा य न करतात . यातूनच पधा वाढत जात े. राजीव नाईक
यांचे ‘साठेचं काय करायच ं?’ हे नाटक िक ंवा मनि वनी लता रव या ंचे ‘िसगार ेटस्’ ही
नाटक यास ंदभा त सांगता य ेतील.
महानगरीय सािह यात ून य होणारी जीवनश ैली ही म े ोपोिलिटअन शहराशी िनगिडत
आहे. अनेक भाषा-सं कृती-समाज -धम हा शहराचा एक च ेहरा आह े. या चेह याला बह तर ,
बह आयाम आह ेत. मुलत: हे ‘बह व’, ‘अनेकांगीपण’ महानगरा ंना ा होत े ते हणज े
बह ांतीय समाजा या योगदानात ून अस े हणता य ेईल. याचे उ म उदाहरण हण ून
आपणास म ुंबई हे महानगर द ेता येते. भाऊ पा य े यां या सािह यात म ुंबई या महानगरातील
माणसा ंची जीवनश ैली अधोर ेिखत झाल ेली आह े. तसेच महानगरीय सम या ंचे दश न ही
घडते. ‘वैतागवाडी ’ या काद ंबरीतून राह या जाग ेचा ही सम या मा ंडली आह े. ‘राडा’ या
कादंबरीत ख ंडणीय ु िह ंसाचार , लॅकमेल करणारी माणस े य ांचे अनेक संदभ येतात. munotes.in
Page 25
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
25 महानगरीय मनावर सभोवताल या िविवध घडामोडी , घटना - संग, िविवध िवषया ंवरील
मािहती याचा भिडमार सतत होत असतो . याचा य या मनावर प रणाम होतो .
या कारच े वा तव िच ण बा . सी मढ कर या ं या ‘रा ीचा िदवस ’ मधील िद पाल या
नायकपा ा ार े यांनी केले आहे. िद पालला ार ंभी महानगर ह े मािहतीचा , गतीचा ोत
हणून पोषक वाटत े; परंतु नंतर त े गुदम व ून टाकणार े महानगर आह े, असे वाटत े. तो
वैफ य त , प रि थतीशरण होत जातो , हे महानगरीय वा तव आह े.
साठ या दशकातील म ुंबईचे दश न वस ंत कान ेटकर ‘घर' या काद ंबरीत करतात . मुंबईतील
गद , पोटाथ वणवण करणारी सामा य माणस े, टॅ सी, बसला रा ंगेत उभी राहणारी माणस े
हे वा तव र ेखाटतात . तसेच महानगराच े वत ं वनी हण ून लोकल ेनचा आवाज ,
िगरणीतील भ याचा आवाज , बसची धडधड या ंचाही यय या कादंबरीत य ेतो. तसेच
महानगरात या माणसा या जग याचा एक भाग हण ून कोण याही िवषयावर कोठ ेही चचा
करता य ेते, हा एक िवश ेष ‘घर’ या काद ंबरीत य ेतो. का मीर , टिल ग , पंिडत
नेह चा अम े रका दौरा आदी िवषय चच साठी पा घ ेतात. महानगरातील माणसाला
चच साठी, संवादासाठी कोणताही िवषय प ुरतो ह ेही येथे अधोर ेिखत होत े.
२.५ महानगरीय जािणवा
मराठी सािह याम य े महानगरातील जािणव े या वा मराठी सािह य आिण महानगरीय
जािणवा या ंचा अन ुबंध तपास या या उ ेशाने फारच अ प ल ेखन झाल ेले आहे. िदलीप
िच े, रा. ग. जाधव , चं कांत पाटील , अिवनाश स े अशा काही अपवादा मक सािहि यक ,
समी क यास ंदभा त सांगता य ेतील. गंगाधर गाडगीळ या ंची ‘िकडल ेली माणस ं’ ही कथा वा
बा. सी. मढ कर या ंची किवता य ं मय, भयभीत असणार े महानगरीय जािणवा ंचे भान
आप या ल ेखनात ून मांडतात . हे काही ठळक जािणव ेचे थम उ ार आह ेत, असे हणता
येईल.
महानगरीय कालावकाशातील यि जीवन , समाजजीवन या ंचा आिव कार महानगरीय
जािणव ेत होतो . महानगरात जाणवणारी अस ुरि तता , तुटलेपण, सभोवतालची अराजकता
आदी सम या ंनीयु घटक महानगरीय जािणव ेत येतात. एकूणच 'संिम स ं कृती' हा
महानगरीय जािणव ेचा एक मह वाचा िवश ेष सािह यात ून य होतो . १९८० नंतर या
महानगरीय वा तवाचा व ेध घेणारे भाऊ पा य े हे एक मह वाच े लेखक होत . यां या 'मुरगी',
'थालीपीठ ', 'थोडीसी जो पी ली ' यासार या कथा ंमधून हे वा तव साकारत े. मुंबई
महानगरातील बह िजनसी तता, वैिश ्यपूण भाषा , झोपडप ी , याला अन ुस न भाषा ,
सामािजक - सां कृितक - आिथ क तर या ंचे िच ण होत े. तर ह. मो. मराठे यांचे कथाल ेखन
हे यापार -उ ोग , औ ोिगक स ं कृती या ंचे दश न घडिवत े. तसेच म यमवग , याची
मानिसकता या ं या कथािव ात य ेते. १९९० या कथाल ेखनात प ंकज क ु लकर , संजीव
लाटकर , सुक या आगाश े आदी कथाल ेखकांनी महानगरीय जीवनाच े िच ण क ेलेले आहे.
सुखािसनता , मु अथ यव था , आ मम नता , आ मक ीवृ ी आदी िवषय , बदलती
जीवनश ैली, बदलता सामािजक आशय घ ेऊन य ेतात. पंकज क ु लकर या ंचा 'रॅटरेस',
'तं सोमा ', संजीव लाटकर या ंचा 'पासवड ', 'नॉट फॉर स ेल' या दीघ कथा, सुक या आगाश े
यांचा ‘इि पतळ आिण पतंग उडवणारा माण ूस' हे कथािव यास ंदभा त पाहता य ेतील. munotes.in
Page 26
महानगरीय सािह य
26 २.६ महानगरीय सािह यिवषय
महानगरीय सािह याचा िवषयोन ु प िवचारिवमश करता ल ेखक-कवी या ंनी महानगरी य
अवकाशाला कवेत घेणा या अनेक िवषया ंना सािह यगत कालावकाशात ून मांडलेले आहे.
महानगर , बदलत े महानगर , महानगरातील च ंगळवाद , कॉ मॉपॉिलटन समाज , असुरि तता ,
मानवाच े होणार े व त ुकरण, औ ोिगकरण , बाजारीकरण , अमान ुषीकरण , दहशतवाद ,
ह यु लीकरण , बदलती भाषाश ैली आदी िवषय सािह या या क थानी आह ेत. मनि वनी
लता रव या ं या 'िसगार ेट्स' या नाटकात ेम- ेकअप , नैितक-अनैितक, मै ी- ेम
यािवषया या मनातील भावना वा ग धळ या नाटकातील चार त ण पा ा ं या ार े मांड या
गे या आह ेत. महानगरातील बदलत े जीवनमान , आजची नातेसंबंधिवषयक िवचारधारा
यािवषयीच े िचंतन क पाहणार े हे नाटक आह े. तसेच हेमंत ढोम े यांचे 'लूज कं ोल' हे नाटक
प गडाव थ ेतील म ुलांची भाविनक , मानिसक ि थती , यांची स े सिवषयीची उ स ुकता
आद ना साकारत े. हे नाटक त णाईच े, यां या शा ररीक आकष णाचे, ेमाचे, से सकड े
पाह या या मानिसकत ेचे दश न घडिवत े. महानगरात या 'कॉलगल ' या िवषयापय त हे नाटक
येते. तुत नाटकातील आिद य , मोिनष , षीकेश या तीन म यमवग य म ुलांची
मानिसकता त े यां या 'कॉलगल 'ला घरी बोलाव या या घटन ेपय तचा वास या नाटकात
अधोर ेिखत झाल ेला आह े. महेश एलक ुंचवार या ं या ‘सोनाटा ’ या नाटकात महानगरात
एकि त राहणा या ीया या ं या व ेगवेग या व ृ ी, यांचे एकाक पण या ंचे िच ण करतात .
'माणसा ंचे यांि क करण होण े' या िवषयाला मा ंडणारे नाटक हणज े ' हाइट िलली अ ॅ ड
नाइट रायडर ' हे आहे. हचु अल च ॅिटंग करणा या य वतःच प ूण तः हच ु अल होत
आहेत. चॅट गवर भ ेटणा या दोन य मधील स ंवाद आिण य भ ेटायला आ यावर
एकमेकांना न ओळखणा या काहीशा ौढत ेकडे झुकले या य या नाटकात आह ेत. भ
देशमुख आिण िमिल ंद सोमण ही दोघ ेही ल न कर याप ूव पर परा ंसाठी अनु प आ होत
का? हे पाह या या ीन े खरेतर च ॅट गवरच े िम म ैि णी आता िववाहब होऊ पाहत
आहेत. हा 'आजचा ' िवषय ह े नाटक घ ेऊन य ेते.
मराठी सािह यजगतातील मराठी कथ ेने महानगर , महानगरात िनमा ण होणार े ताण-तणाव ,
एकाक पण , परा म तेची जाणीव याम मनोहर , रंगनाथ पठार े, िवलास सार ंग, िदलीप िच े,
जयंत पवार , समर खडस , ितमा जोशी आदील ेखकांनी कषा ने मांडली आह े. भाऊ पा य े
यांची ‘देश पुढे गेला’, समर खडस या ंची 'बक याची बॉडी ', ‘रेताड’, ‘ या ितथ े..’ इ यादी
कथा सा ंगता य ेतात.
मराठी किवत ेचा िवषय महानगर , महानगरीय माणूस, गद , कामगार , वासाची साधन े,
दहशतवाद , दंगे आदी झालेले आह ेत. यातून शहराचा , महानगराचा िविवधा ंगी कोलाज
साकारला ग ेला आह े. प े बापूराव, अ णाभाऊ साठ े यांनी मुंबई महानगराच े िच म ुंबईवर
लावणी रचून यामध ून रेखाटल े आहे. तर कामगार वगा चे िच ण िव ंदा कर ंदीकर 'मुंबई',
नारायण स ुव य ां या ‘मुंबई’, ‘िगरणीची लावणी ’ आदी किवत ेतून महानगर , महानगरातील
कामगार िचि त होताना िदसत े. तसेच दहशतवादी वातावरण , दंगे, िभतीस य प रि थती
आद च े िच ण रघ ु दंडवते यां या ‘दं या या द ुस याच िदवशी ’, िहमांशु कुलकण या ंची ‘शहर:
एक कबर ’, नामदेव ढसाळ या ं या ‘ ाय टू मुंबई’, नीरजा या ंची ‘ फोट ’, वज श सोळ ंक
यांची ‘स वीस अकरान ंतर’ आदी किवता ंमधून केले आहे. महानगरीय स ंवेदनेचा एक यापक munotes.in
Page 27
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
27 पट किवता ंमधून साकारल ेला िदसतो . बा. सी. मढ कर या ंनी महानगरीय स ंवेदन या क ा
वाढव या तर अ ण कोलटकर या ंनी महानगरी स ं कृती आिण ित या भयावहता याच े थेट
दश न घडिवल े. महानगरी स ं कृतीचा िवनाशकारी च ेहरा, तेथील ता या ंचे वा तव िच ण
अ ण कोलटकरा ं या किवत ेत येते. यां या 'मुंबईनं िभकेस लावल ं’ या किवत ेत आि मक
अ यव थता त े िनण य असा वास कथन होताना िदसतो . ''महानगरीय जीवनाच े काही
मह वाच े घटक सा ंगायचे तर त े असे - औ ोिगक करण आिण या ंि क करण , असुरि तता
आिण अिनि तता , अमानवीकरण आिण अमान ुषीकरण , णैकता आिण अिन यता ,
यावसाियकता , कॉ मॉपॉिलटन ,आधुिनक, पोटस ं कृतीचे सह-अि त व आिण सरिमसळ ,
गद आिण व ेग, म यम स ं कृतीचा भाव , ितमा स ं कृतीचा भाव (इमेज ोज े शन),
यि वादी ीकोन , गद त हरवल ेला च ेहरा, वैि ककारका ंचा वरीत भाव , जग यातल े
ताणतणाव आिण िटक ून राह याची (survival -instinct) गरज, अमानवी द ुभंगलेपण,
पा ा य भाव , पृ तरीय शा ंतता आिण अ ंतः तरीय फोटकता , परा मता या अशा
घटका ं या जोडीलाच ग े या दशकभरात गितमान झाल ेले आिथ क उदारीकरण ,
जागितक करण , मु बाजारप ेठ, वाढता उपभो ावाद , नवम यमवगा चा उदय , दहशतवाद -
िहंसाचार आिण मािहती -तं ानाच े महामायाजाल , एंड ऑफ आयिडयालॉजीज इ यादी
न या भावी घटका ंचा य -अ य प रणाम महानगरीय जीवनश ैलीवर होऊ लागला
आहे." (सािह य आिण समाज , संपा. ा. नागनाथ को ाप ल े, महानगरीय जािणवा आिण
मराठी सािह य - अिवनाश स े,पृ. २००) या महानगरीय जीवनश ैलीला ल ेखक- कवी या ंनी
आप या कलाक ृतीतून साकार याचा य न क ेलेला आह े. महानगरीय अवकाशातील
जग याला , सभोवताल या वा तवाला मराठी सािह यात ून ' वर' ा झाल ेला िदसतो .
िदलीप िच े, अ ण कोलटकर , सतीश काळस ेकर, नामदेव ढसाळ , मि लका अमरश ेख या
कव नी महानगरीय जािणवा ंची िविवध प े साकारल ेली आह ेत.
२.७ महानगरीय सािह यातील अन ुभविव
महानगरीय सािह यात ून जे जीवन वा तव साकारल े आहे. ते महानगराला कव ेत घेणारे
आहे. महानगरीय स ंरचनेतील मानवी जीवन िविवधा ंगी आह े, याम य े वरी त े किन अशा
तरातील लोकजीवनाच े जीवनमान आह े. महानगरातील या लोकजीवना या किन
तरातील जीवनमानाचा िवचार क ेला तर अ न , व , िनवारा या म ूलभूत गरजा ंबरोबरच
आरो य ,िश ण , पाणी या सम याही आहेत. शंकरराव खरात या ं या ‘हातभ ी ’, ‘झोपडप ी ’,
‘फूटपाथ न ं१’; जयवंत दळवी या ंची ‘च ’ या काद ंब यांमधून उपरो सम या ंची ि तथीगती
अधोर ेिखत झाल ेली आह े.
मुंबई या महानरातील वाढत े औ ोिगिककरण आिण मानवी जीवन या ंचा परामश घेता अन ेक
सम या ययास य ेतील. 'िनवारा ' हा मानवासाठी अ याव यक असल ेला थलावकाश
आहे. परंतु याची यो य माणे पूत ता याला करता य ेईलच अस े नाही. यासंदभा त िगरणी
कामगारा ंचे अनुभविव नारायण स ुव यां या किवत ेतून साकारल ेले आहे. तसेच भाऊ पा य े
यांची ‘वैतागवाडी ’; ह.मो.मराठे यांची ‘िन पण वृ ावर भर द ुपारी’; भाकर प ढारकर या ंची
‘अरे संसार स ंसार’ या काद ंब यांमधून किन वग य लोका ंची िनवा यासाठीची धडपड आिण
या या जीवनावर होणार े प रणाम कथन क ेले आहेत. याच माण े औ ोिगक करणा या
यं युगीन जग यान े परा म पावल ेला मानवी सम ूह, याचे जगण े अनेक शोकस ंवेदना य munotes.in
Page 28
महानगरीय सािह य
28 करणार े आहे. हे अनुभविव बा . सी. मढ कर या ं या किवत ेतून साकारल े आहे. बा. सी.
मढ करां या किवत ेत माणसा या य ं वत जीवनाला आिण या जीवनािवषयी या
अ व थत ेला थान आह े. ‘िपपांत मेले ओ या उ ंदीर’, ‘मी एक म ुंगी’, ‘िकती तरी िदवसा ंत’
इ यादी किवता ंमधून हे अनुभविव साकारल े आह े. तसेच महानगरीय अवकाशातील
बकालपण , भीतीय ु जगण े, बदलती मानिसकता , महानगरातील िव पता या ंचे दश न ‘िजथे
मारते कांदेवाडी’, ‘पं चरली ज र रा िद या ंनी’, ‘का या ब ंबाळ अ ंधारी’ या किवता ंमधून
घडिवल े आह े. अ ण कोलटकर , सदान ंद रेगे य ां या किवत ेतून मानवी ख चीकरण ,
अमानवीकरण , परा मता या आशयस ू ां ारे महानगरातील माणसाच े जगण े साकारल े आहे.
महानगर , महानगरातील घिटत े यांचे असंगत िच ण िदलीप िच े, मनोहर ओक , िवलास
सारंग यां या किवता ंमधून होताना िदसत े. याम य े एकाक पण , संवादशू यता, असंब दता ,
अ व थता , परा मता या ंचा यय येतो. १९९० नंतरचे हेमंत िदवट े, ीधर ितळव े, मंगेश
नारायण काळ े, वज श सोल ंक , संजीव खा ंडेकर, सलील वाघ आदी कव या किवता
वा तव साकारणारी आहे. महानगरातील पधा , रोजगार उपल धी , गतीमानता ,
महानगराच े िदवस -रा जगण े, समा या त जीवन या व ैिश ्यानी यु अशा महानगरीय
सािह याच े अनुभविव एकवटल ेले िदसत े.
महानगरा ं या थलावकाशातील मानवी जीवनाचा ‘रे वे वास ’ हा एक मह वाचा अिवभा य
घटक आह े. रे वे, रे वेचा वास , तेथील माणस े, गद आदी िवषय अन ेक सािह यक ृतीतून
य झाल ेले आह ेत. अ ण हा े, बा. सी. मढ कर, नीरजा आदी कव या किवत ेत
फलाटावरची गद आिण याभोवतीचा सभोवताल ह े महानगरीय जीवनाच े संदभ येतात. हे
संदभ मानवी जीवनाला िकती याप ून रािहल ेले आहेत याच े दश न येथे घडत े. 'मी एक म ुंगी'
या किवत ेत बा . सी. मढ कर म ुंबईतील लोकलच े आिण मान वाचे जगण े य ांचे नात े
पुढील माण े मांडतात .
"दहा दहाची लोकल आली
सोिडत आली पोकळ ास ;
घड्या या ंत या काट ्याचा अन ्
स दा पडला दीन उदास ."
तर नीरजा आप या 'मिहला प ेशल' या किवत ेत महानगरीय ी या लोकल ेन मधील
वासाच े वण न पुढील माण े करतात .
"भरग च िहंदकळणारा बायका ंचा डबा
ासात िमसळताना अन ेक ास
ऐकू येतात एकम ेक या काळजाची प ंदनं
या समज ू शकतात एखादीच ं िहं होण ं
चढताना ध का लागला तर
िकंवा दुसरीच ं िनमूट बसण ं युगानुयुगं
फोटक प रि थतीतही ."
हे महानगरी य ीचे वा तव या अन ुभविव ात ून नीरजा मा ंडताना िदसतात . munotes.in
Page 29
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
29 महानग रात जातवा तव , ी शोषण या ा ंना अन ेक सािहि यकानी अन ुभविव ात ून
मांडले आहे. नामदेव ढसाळ , अ ण काळ े, नीरजा या ंची किवता तर माधव क डिवलकर
यांची ‘देशोधडी ’, बाबुराव बाग ूल यांची ‘सूड’ ा काद ंब या आिण ‘अधांतर’ हे नाटक आदी
कलाक ृतीतून हे अनुभविव जाणवत े. िगरणगाव , िगरणी स ंप, िगरणी कामगार , भावी िपढी
आदी घटक ‘अधांतर’ नाटका या अन ुभवक ेत असल ेले िदसतात . तसेच म ुंबई
महानगरातील अराजकता आिण सव सामा य य च े झाल ेले राजिकयीकरण यात ून
यांचे होणार े परा म जीवन भाऊ पा य े ‘वासुनाका’, ‘राडा’ या सािह यक ृतीतील
अनुभविव ात ून रेखाटतात .
१९८० नंतर या काळात औ ोगीकरणाचा व ेग, महानगरा ंचा िव तार होऊ लागला . या
महानगरा या िव तारात महानगरीय किन वग वेशेवर फेकला ग ेला. बांधकाम यवसाियक
आिण सामा य किन वग य माण ूस यांम ये संघष वाढत ग ेले, याचे वा तव िच ण जय ंत
पवार या ं या 'काय ड जर वारा स ुटलाय ' या नाटकात करतात . महानगरीय सािह यातील
अनुभविव ात वाढता ाचार , वाढती ग ुंडिगरी , राजकारणाचा असल ेला सहभाग आिण
नैरा य त होत ग ेलेला सामा य माण ूस महानगरीय अन ुभविव ाचा भाग झाल ेला िदसतो .
अ ण कोलटकर या ं या किवत ेचे अनुभविव महानगरीय जीवन जािणवाय ु आह े.
औ ोिगक ा ंती, आिथ क सुब ा शहरी मानवी जग यातील िवषमता , बेकारी, शोषण या
बरोबरीन ेच मानवाच े परा मीकरण , ' व'अि त व िटकव ून ठेव यासाठीच सव तोपरी क ेले
जाणार े य न या ं या किवत ेतून य होतात . ‘िबि ड ंग’, ‘ॲिनम ेशन’, ‘र ी’ या किवता
भयाच े दश न घडिवतात .
महानगरा या अवकाशातील नात ेसंबंधावर काशझोत टाकणार े नाटक हणज े सिचन
कुंडलकर या ंचे 'छोट्याशा स ु ीत' हे होय. ीपु ष, पु ष- पु ष अस े िविवध नात ेसंबंध या
नाटकात ून साकारल े आहेत. गे, िल ह- इन रल ेशनिशप , ीमु चळवळीतील ीया ह े
वलंत िवषय या नाटकात ून िचि त झाल े आहेत. तसेच मकर ंद साठ े यांचे 'चौक' हे नाटक
भीती या छाय ेत असणा या माणसाच े दश न घडिवत े. ' ॅिफक जाम ' या आक ृतीबंधात
बांधलेले हे नाटक अनेक राजक य , सामािजक , आिथ क तस ेच रा ीय पातळीवर या
सम या ं या िवचारा ंचे दश न घडिवत े.
२.८ सािह यातील आशय
'महानगर ' ही संक पना य ुरोपम य े एकोिणसा या शतका या अख ेरीस अि त वात आली
तर भारतात ती िवसा या शतकात आली . 'महानगर ' मु य व े 'औ ोिगक ' ांतीशी िनगिडत
असल ेली स ंक पना आह े. भारतात शहराच े महानगरात पा ंतरण हो यास हीच औ ोिगक
ांती मह वाची ठरल ेली आह े. मुंबई, िद ली , कोलकाता , म ास या ंसार या शहरात
औ ोिगक करणाच े जाळे फारच िव तारक प घ ेऊन आल े. उ ोग - यवसाय , नोकरी या
िनिम ान े ामी ण, शहरी भागातील य , यांचे समूह महानगरा ंकडे आल े. हणून
महानगरा ंची लोकस ं याही वाढत ग ेली. यांची 'मानिसक घडण ' सु ा या महानगरातील
अवकाशाला ध न होत ग ेली. दीघ काळच े यांचे वा त य या ं यातील बदलाला कारणीभ ूत
ठरले. गद आिण गद तील एकाक पण , संवादांमधील त ुटकपणा , यांि कता , परा मता आदी
बाबी या ं या जीवनात घड ू लाग या . उपरो घटका वय े यांचे अनुभविव घडत ग ेले. munotes.in
Page 30
महानगरीय सािह य
30 यामुळे एक कारचा ताणही या ं या जीवनात िनमा ण झाला . याचे िच ण महानगरीय
सािह यात ून अधोर ेिखत होत ग ेले आह े. एकाक पणा , अथ शू यता, परा मभाव ,
संवादशू यता, तुटकपणा , ताण-तणाव , अ व थता याचबरोबर अमानवीकरण , अमान ुषता
आदी स ू े सािह या या आशयक ी आली . याचबरोबर 'आधुिनकता ' हे त व सािह यात ून
साकारल े गेले आहे. "सािह या या स ंदभा त योजली जाणारी 'महानगरीय स ंवेदनशीलता ' ही
एक आशया मक कोटी आह े. ित या साहा यान े िविश सािह यक ृतीतील आशयाच े,
आशयस ू ाचे व प कोण या कारच े आह े, ते प क ेले जात े. ही कोटी प ूण पणे
वण ना मक व पाची आह े. ही मू यमापना मक कोटी न ह े. ित या साहा यान े िविश
सािह यक ृतीतील आशय वा आश यसू े यांचा चा ंगले - वाईटपणा िनि त करता य ेत नाही ."
(मराठी किवत ेतील महानगरीय स ंवेदनशीलता : एक िटपण , वसंत पाटणकर , सव धारा, वष
३ रे अंक ३ रा, जुलै/अॅग ट/स ट बर २००९ , संपादक डॉ . सुखदेव ढाणक े, अमरावती ,
पृ १) महानगरा ं या जडणघडणीत या ंि क करणाचा स हभाग मोठा आह े. महानगरी
कामगार या ंि क करणाशी जोडला ग ेला आह े. यातूनच या या वाट ्याला य ं वत जगण े
आले. याचा प रणाम तो परा म होत ग ेला. बा. सी. मढ कर या ं या किवत ेत ही परा मता
य झाल ेली आह े. तसेच नारायण स ुव आप या किवत ेतून महानगरीय कामगार वगा चे
जगणे मांडतात . ‘मुंबई’,‘बरं का र े पोरा’ या किवता ंमधून नारायण स ुव कामगार वग , िमक
यांचे महानगरा या िनिम तीतील योगदान अधोर ेिखत करतात . तसेच अहोरा जाग े राहणार े
महानगर ‘शीगवाला ’, ‘पो र’, ‘माझे िव ापीठ ’ या किवता ंमधून ते मांडतात . तसेच वस ंत
गुज र यां या 'गोदी, अर य , समु ' या सं हात कामगारा ंचे िनरस आिण स वहीन जीवन
अधोर ेिखत झाल े आह े. हातगाडीवाल े, ह कवाल े हमाल , बैलगाडीवाल े अशा एक ूणच
क क या ंचे जीवनिच ण मा ंडले गेले आहे.
जयंत पवार या ंचे ‘अधांतर’ हे नाटक कामगारा ंचे चाळीतील जीवन वा तव मा ंडणारे आहे.
मुंबईतील िगर या ब ंद पड यान े िगरणी कामगार आिण याच े कुटुंबीय या ंची कशा वाताहत
झाली याच े दाहक भान ह े नाटक द ेते. िगरणी कामगारा ं या स ंपामुळे ‘अधांतर’मधील धुरी
कुटुंबाची झालेली वाताहतही एक ूणच म ुंबईतील िगरणी कामगार वगा या जीवनाच े
ितिनिधक प आह े. मुंबईतील िगर या ब ंद पड यान ंतर या जागी मॉ स , ि हिडओ
पाल स , कमिश यल कॉ ल े सेस, काप र ेट ऑिफस ेस आज उभी रािहल ेली िदसतात . हे
आजच े महानगरीय वा तव आह े.
२.९ पा िच ण
महानगरी अवकाशात मानवाची पधा वाढत चालल ेली आह े. यातून मनात
एकमेकांिवषयीचा ितर कार ही िनमा ण होतो आह े. यश वी य चा गौरव द ुस या य ला
मा य होत नाही , यावेळी एक पराकोटीचा अ व थपणा यि ना य ेतो आह े. यािवषयीच े
िच ण राजीव नाईक या ं या ‘साठेचं काय करायच ’ या नाटकात ून होताना िदसत े. साठ्येला
डॉ य ुम टरी े ात िमळणार े यश अ ॅडिफ मस बनिवणा या अभयला िमळत नाही .
महानगरात या क ंपूशाही वगा मुळे साठेला सतत यश नावलौिकक िस ी िमळत े आहे असे
अभयला वाटत े. यामुळे सतत द ु यम थान िमळणा या अभयला साठ ेिवषयी च ंड
ितर कार आह े. अभय साठ ेशी आपली वतःच पधा लावतो आिण प ुढ या तीन ेक वषा त
वेगवेगळी े े धुडाळून पाहतो . पण याला हव े तसे यश,नावलौिकक िमळत नाही . एक कार े munotes.in
Page 31
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
31 तो अयश वी होतो . एकूणच पध या य ुगात आप या कलाक ृतीचा िनम ळ आनंद
कलाव ंतांना घेता येत नाही , हे वा तव य ेथे पा िच णात ून रेखाटल े आहे.
कुटुंबाचा उदरिनवा ह कर यासाठी अन ेक रेड लाईट ए रयाला ीया ंनी जवळ क ेलेले
िदसत े. शहरातील थला ंत रता ंचे अतृ कामजीवन या प रसरात शमिवल े गेले. कुटुंबाची
आिथ क गरज भागिव यासाठी या थलावकाशाला मनाची तयारी नसतानाही अन ेक
ि या ंनी वीकारल े. हे अनुभविव नामदेव ढसाळ , नारायण स ुव यां या किवत ेतून य
झालेले आहे. तसेच किवता महाजन या ं या ‘िभ न’ कादंबरीतून रेड लाईट ए रयामधील
ीजीवन िकती हालअप े ांचे असत े ते पा ां या उ क ृतीतून अधोर ेिखत क ेले आहे. तसेच
अिनल बव यां या ‘हिमदाबाईची कोठी ’ या ना टकात बदला या प रि थतीत िनमा ण होणार े
साकारल े आह ेत. महानगरातील कौट ुंिबक थलावकाशातील ी जीवनाच े संदभ
अनेक सािह यक ृतीतून आल ेले आहेत. उदाहरणाथ , मेघना प ेठे यांची ‘नाितचरािम ’, शांता
गोखल े य ांची ‘ रटा व ेिलणकर ’, किवता महाजन या ंची ‘िभ न’ या सा िह यक ृती पाहता
येतील. तसेच सतीश काळस ेकर, नारायण स ुव , मिलका अमरश ेख, नामदेव ढसाळ आदी
कवीनी महानगरातील ी या यथा - वेदनेचे वा तवप ूण िच ण क ेले आह े. सतीश
काळस ेकर या ंची ‘इंि योपिनषद ’ या का यस ं हात महानगरातील व े याव तीच े वा तव
िच ण करतात . तेथील उप ेि त ीवगा ची यथा मा ंडतात . आ. ना. पेडणेकर या ं या
‘किवता आ . ना. पेडणेकर’ या का यस ं हातील ‘लोकलमध े’ या किवत ेत महानगरातील
ी या पळ या -वेगवान जीवनाच े क णमय िच ण करतात .
ि या त डुलकर या ं या कथ ेतील थलावकाश शहरी जीवनाशी िनगिड त आह े. ‘मुंबई-पुणे’,
‘लंडन’ (नकटी या ल नाला ), ‘अमे रका’ (फिट िलटी ि लिनक ), ‘िशकागो ’ (ठकुबाई
जळगाववाल े) इ यादी . या कथा ंमधून शहरी , महानगरी वातावरणातील थल , प रसर
कि पला ग ेला आह े. महानगरातील म यमवग य , उ च म यमवग य पा ंढरपेशा, सुरि त वग
यां या बह ता ंश कथ ेत येतो. यातून महानगरातील सामािजक -सां कृितक प रसरात ून
िविश वगा चे दश न घडिवत े. तसेच मेघना प ेठे यांचे कथाल ेखन १९९० नंतरचे आहे. या
काळातील म ुंबई, पुणे या गत समज या जाणा या महानगरातील जीवनस ंदभ
अनुभविव ात ग ुंफले आह े. यां या कथा ंमधील पा े सुिशि त , आिथ क ्या वत ं
असल ेली िदसतात . यामुळे पा आपल े वात ं य अबािधत ठ ेव यासाठी सतत य नशील
असतात . ' वातं य' हा महानगरातील जीवनाचा एक मह वाचा िवषय आह े. तो मेघना प ेठे
यांचा कथा ंतून िदसतो . ‘समु ी चह कड े पाणी ’ मधील िनव ेदकपा , ‘होआव े लागे’ मधील
केसकर, ‘आएँ कूछ अ ..’ मधील ल े चरर , ही ी पा े वतं पणे राहत वत ं पणे िनण य
घेणारी आह ेत. तर 'आ था आिण गवारीची भाजी !' या कथ ेतील िमिथला ह े पा ल न न
कर याचा िनण य घेत वत ं पणे राहत े. गौरी द ेशपांडे य ां या कथा सािह यात शहरी ,
उ चिशि ता ं या जीवनान ुभवांचे दश न घडत े. देश-िवदेशातील ी -पु ष पा े यांचे
एकमेकांशी असल ेले मोकळ े संबंध, िबनधा तपणा याच े िच ण करतात .
munotes.in
Page 32
महानगरीय सािह य
32 २.१० महानगरीय वातावरण – थलावकाश
महानगरीय सािह यातील कथानक े ही महानगराचा प रसर अधोर ेिखत करणारी आह ेत.
झोपडप ी , फूटपाथ , चाळ, मोठमोठ ्या सदिनका , बंगले, लॅट याबरोबरच र ेड लाईट
ए रया , महािव ालय े, मंञालय , सरकारी काया लये, काप र ेटस काया लये, इ यादी
थालवकाशात अन ेक घटना स ंगाची िनिम ती कि पल ेली आह े. हे थलावकाशीय स ंदभ
अनेक सािह यक ृतीतून आल ेले आह ेत. ामीण भागात ून येणारे क करी लोक कामा या
शोधाथ शहराकड े येतात त े हा त े फूटपाथ , झोपडप ी या ंना जवळ करतात . तेथेच ते
वा त यासाठी ‘िनवारा ’ िनमा ण कर याचा य न करतात . हे ‘च ’ (जयवंत दळवी ),
‘झोपडप ी ’, ‘हातभ ी ’, ‘फूटपाथ नं१’ (शंकरराव खरात ) ‘सूड’ (बाबूराव बाग ुल) ‘माहीमची
खाडी’ (मधु मंगेश किण क) यांसार या अन ेक काद ंबरीगत कालावकाशात ययास य ेते.
वाढते शहर , वाढती लोकस ं या, झोपडप ्यांची होणारी वाढ , नागरी स ुिवधांचा अभाव
इ यादी महानगरीय सम या या थलकालावकाशात ून य होतात . नीरजा या ं या
कथािव ातील प रसर ामीण आिण म हानगरीय असा स ंिम आह े. यां या कथांमधील
नाियका स ुिशि त , म यमवग य व ैचा रक ्या, आिथ क ्या ग भही आह ेत. जे 'दप णी
िबंबले' (२००० ), 'ओल हरवल ेली माती ’ (२००६ ) या कथास ं हातील कथागत
अनुभविव ात ून पार ंप रक म ू यांना नकार िदला आह े. तसेच ी - पु ष नात ेसंबंधाचा स ू म
िवचार क ेला आह े.
भाऊ पा य े य ांची ‘वैतागवाडी ’ ही काद ंबरी महानगरातील घरा या ावर काशझोत
टाकणारी आह े. मुंबईत नोकरीप े ा घराचा िकती ग ंभीर असतो याच े द श न या
कादंबरीतील ीका ंत या त णपा ा या मा यमात ून अधोर ेिखत कर यात आला आह े.
तसेच मध ू मंगेश किण क यां या ‘मािहमची खाडी ’ या काद ंबरीत म ुंबईतील झोपडप ी त ेथील
िकळसवाण े वाटणार े जीवन , लाचारी , दा र ्य या बाब वर काश टाकल ेला आह े.
महानगरात या झोपडप ी मधील लोका ंचे थला ंतर, राजक य ह त ेप आिण ग ुंडिगरीचा
वापर करीत कशा कार े केले जात े याचे दश न येथे घडत े. तसेच मुंबई मधील च बूरची
झोपडप ी उठव यासाठी ज े य न क ेले गेले याच े िच ण ह . मो. मराठे यांनी ' ा तािवक '
या काद ंबरीत क ेले आहे. अॅड. रमेश स ाळकर या ंनी 'अलोन अ ंगे ट रोम ' या काद ंबरीतून
शहरातील ग ुंड, शाप शूटर, दादा- भाईिगरीवाल े लोक कसा यवहार करतात याच े िच ण
केले आहे.
महानगरा ंम ये अन ेक धम -जात-पंथ- ांत मधील लोक राहतात . यामुळे वतः या
समाजान ुसार अन ेक स ण उ सव साजर े करीत आपल े वेगळेपण, सं कृती जोपासत
असतात . चं. . देशपांडे य ांनी ‘ढोलताश े’ या नाटकात ून पु यातील गणपती उ सवातील
िमरवण ूकांचे व प मा ंडले आहे. यातून महानगरा ंमधील उ सवी वातावरण आिण द ूषण
सम या समोर ठ ेव याचा य न क ेला. या नाटकातील अ य अव ंतीला हणतो , “आिण
गंमत हणज े तुला ध ुरा या द ूषणाच ं कळत पण वनी द ूषण, गुलाल द ूषण याच कसं
ल ात य ेत नाही ? आिण मनसारख ं उ सवात गुंत याम ुळे आिण अशा कार े मनाला
उ सवाच ं दूषण झा याम ुळे आयु याची काय हानी होत े हे कसे कळत नाही ? मन अितर ेक
हायच ं कारण आह े हे एक!” हे महानगरा ंमधील उ सवो म ुख वातावरण शरीरावर आिण munotes.in
Page 33
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
33 मनावर प रणाम करणार े आहे. महानगरा ंमधील साव जिनक गणपती उ सव आिण याच े
स :कालीन व प यािवषयीची चचा या नाटकातील वातावरणात ून होताना िदसत े.
२.११ घटना संग
महानगरीय सािह यात झोपडप ी , चाळ, यामधील ख ुराड्यावजा खो या , र यावर या
वेगवेग या खा पदाथा या गाड ्या, हॉटेल, से सवक र आदी थलावकाश य ेतो. या
थलावकाशातील मानवी जगण े िनकृ दजा चे असल ेले िदसत े. तर मोठमोठ े टॉवस ,
एअरपोट , पंचतारा ंिकत हॉट े स, मॉ स थलावकाशतील मानवी जीवन हे उ चदजा चे
पहावयास िमळत े. यातून महानगरीतील दोन िविभ न स ं कृतीचे दश न घडत े. यासंदभा त
‘हातभ ी ’, ‘झोपडप ी ’, ‘फुटपाथ न ंबर१’ (शंकरराव खरात ), ‘भर चौकातील अर य दन ’
(रंगनाथ पठार े), ‘िन या डो या ंची म ुलगी’ (िश पा का ंबळे) इ यादी काद ंब या पाहता
येतील. तसेच महानगरातील मट याच े अड्डे, लेडीज बार , गॅंगवार, ि या ंचे ल िगक शोषण ,
ह े घेणारे पोलीस , गुंडिगरी , बेकायद ेशीर चालणार े धंदे, सारमा यम े इ यादी महानगराच े
वा तव आह े. ह. मो. मराठे य ां या ‘िन पण वृ ावर भर द ुपारी’, ‘ह पार ’, ‘सॉ टव ेअर’,
‘माक ट’ या का ंदब यामध ून एकाक पणा , परा मता य च े दुभंगलेपण जस े अधोर ेिखत होत े
तसेच ल िगक अत ृ ी, ना यातील ताणतणाव , पधा य ांचे दश न ही घडत े. ‘सॉ टव ेअर’
आिण ‘माक ट’ या काद ंब यांम ये वैयि क मह वा कां ा, वाथ , ौय यांचे िच ण स ू मपण े
येते. गु नाथ ध ुरी यां या ‘कॅफे आयिडयल ’ या किवत ेत जळ ून उद ् व त झाल े या क ॅफेचे
वण न येते. यातून महानगरातील िह ंसकता अधो रिखत होत े. महानगर ह े िहंसाचारा या
िभतीन े सतत ासल ेले आहे. तसेच राजक य उलथा पालथ मोठ ्या माणावर होत असत े.
अ ण साध ू यांची ‘िसंहासन ’ ही काद ंबरी राजिकय घटना स ंगाची चचा घडव ून आणत े.
या काद ंबरीचा थलावकाश म ुंबई आह े. मुंबई या थलकालावकाशात राजकारण , रा ीय -
आंतररा ीय पातळीवर ग ु हेगारी, मगिल ंग यांचे दश न घडवत े. रा या कालावकाशातील
जाग या म ुंबईचे अप रिचत दश न घडिवल े आहे.
अ ण साध ू य ां या ‘मुंबई िदना ंक’ या काद ंबरीत उ च ू सं कृती च ंगळवादीव ृ ी,
राजकारण , राजक य चढाओढ आिण वत मानप े, सुखलोल ुपता आदी िवषय म ुंबई
महानगराच े वा तव घ ेऊन य ेतात. तसेच या ं या ‘िझप या ’ या काद ंबरीतही महानगरातील
भीषण वा तव िचि त झाल ेले आहे. 'इि पतळ आिण पत ंग उडिवणारा माण ूस' (१९८९ ),
'न िलहल ेली पान े' (१९९८ ) या दोन कथा स ं हातून सुक या आगाश े यांनी महानगरातील
माणूस संवेदनशू य कसा बनतो , या या वाट ्याला आल ेले ताण-तणाव , अथ शू य जीवन
यािवषयीच े िनद शन करणार े आह ेत. उदा. ‘कैदी’ या कथ ेतील नायकाचा जीवन वास
नोकरी , लोकलचा वास आिण वतःला ‘अॅडज ट ’ करणे याभोवती होत ग ेलेला आह े. तो
उदासीन होत एकाक पडतो आिण श ेवटी मानिसक ण होतो . ही महानगरीय जीवनातील
उदासीनता अन ेक घटना स ंगातून येथे अधोरेिखत झाल ेली आह े.
२.१२ सामािजक -सां कृितक- पधा म पया वरण
महानगरीय सािह यातील सामािजक पया वरण िञ तरीय आह े. उ च, म यमवग य आिण
किन या तररचन ेतून अन ेकिवध वा तवाचा व ेध सािह यात ून घेतला ग ेला आह े. प रिचत munotes.in
Page 34
महानगरीय सािह य
34 असणा या महानगराचा एक अप रिचत िव ूप चेहरा अन ेकांनी वाचकस म ुख ठेवला आह े.
अ ण कोलटकर या ं या किवत ेने ात महानगरीय सामािजक -सं कृितक पया वरण
ितमा ं या मा यमात ून अप रिचत पात घडिवल े आहे. महानगरातील म यमवग य , किन
वगा तील लोका ंची घर े (खरेतर खो या ) इरा या ंची हॉट ेल, पर ांतीय लो क, यांची भाषा ,
शहरातील उ मा ितमा पान े येतात. तर ‘महािनवा ण’ (सितश आळ ेकर) नाटक
मा यमवग य वगा चा थलावकाश , चाळकरी माण ूस या ंचे भाविनक , मानिसक पया वरण
अधोर ेिखत करत े. महानगरीय थलावकाशात अथ यव था , राजकारण आिण पधा यांचा
वेग िदवस िदवस वाढत आहेत. यामुळे पधा म जीवनश ैलीचा यय महानगरीय
वातावरणात ून येतो. एकमेकांिवषयीची ईषा याचबरोबरीन े यि चा मानिसक स ंघष वाढत
गेलेला आह े. पधा म जीवनश ैलीत य ेकजण आपाप या यशापयशाची मोजदाद क
लागला आह े. यामुळे पर परिवरोधी स ंघष िनमा ण होत आह े. राजीव नाईक या ंचे ‘साठेच
काय करायच ?’, िववेक बेले य ांचे ‘माकडा या हाती श ॅ पेन’ या नाटकात ून या कारच े
अनुभविव साकारल ेले िदसत े. तसेच मुंबई महानगरात वाढती िब डर लॉबी , रा यकत
यांचे राजकारण ती गतीन े वाढल े गेले आहे. यांचा बळी म ुंबईतला मा णूस ठरला आह े. तो
मु य महानगरापास ून बाह ेर फेकला जात आह े, याचे िच ण जय ंत पवार या ं या ‘काय ड जर
वारा स ुटलाय ’ या नाटकात झाल ेले आहे.
महानगरा ंम ये बह धिम यता, बह सा ं कृितकता आह े. याबरोबरीन े जागितक करणान े
जीवघ ेणी पधा सु केली. यातून मतलबी िहतस ंबंध वाढत ग ेले. पया याने संघष ही
वाढला . महानगरा ंचे प यात ूनच प ुढे अ ाळ िव ाळ होत ग ेले. या अशा अ ाळ -िव ाळ
शहरात राहणारा माण ूस वतःची ओळख अन ेकांगी ठेवतो. समूहात राहताना याचा व ेगळा
चेहरा, यि गत पातळीवर याचा व ेगळा च ेहरा या कार या माणसा ंचे दश न मकर ंद साठ े
‘चौक’ म ये घडवतात . माणस े एकम ेकांना कळ ेनाशी झाली आह ेत. कारण या ं यात
संवादच उरल ेला नाही , हे वा तव य ेथे समोर य ेत आह े. हे वा तव आपणास दिलत वा
ामीण सािह यात यामानान े ती पण े ययास य ेताना िदसत नाही .
२.१३ महानगरीय वा तव
मराठी काद ंबरीने महानगरीय वा तवाचा व ेध ाम ु यान े घेतला आह े. याम य े
महानगरातील सामािजक -राजक य वा तव अन ेक काद ंबरीकारा ंनी मा ंडले आह े. अ ण
साधू यांनी 'मुंबई िदना ंक' या काद ंबरीतून सामा य माणसाच े जगण े, याची जग यासाठीची
धडपड , स ांत लोक , स ेचे राजकारण , वाढती ग ु हेगारी, कामगार - शोिषत वगा चे जीवन
आदी घटका ं ारे महानगराच े अ ाळिव ाळ प वाचका ंसमोर ठ ेवलेले आहे. तसेच िकरण
नगरकर या ंनी 'सात स क ं ेचाळीस ' या काद ंबरीतून महानगरीय अवकाशातील जीवनाला
ा होत असल ेले एकट ेपण, एकाक पण , परा मता , जग याती ल अथ शू यता, न-नैितकता
यांचे दश न घडिवल े आह े. महानगरातील म यमवग या ंचे जगण े, यांची जग यासाठीची
धडपड , भोगवादी वृ ी याच े िच ण भाकर प ढारकर या ं या 'अरे संसार स ंसार' आिण
सुभाष भ डे यां या 'अंधार वाटा ' या काद ंबरीतून झाल ेले आह े. वाढते शहरीकरण ,
औ ोिगक करण आिण झपाट ्याने होणार े ि थ य ंतर या वा तवाचा स ंजीव खा ंडेकर या ंनी
'अशांत पव ' या काद ंबरीतून मांडले आहे. ते उ ोगिव ात होणारी उलाढाल , महानगराच े
औ ोिगक करणाम ुळे होणार े प रवत न या काद ंबरीतून साकारतात . झोपडप ी हा munotes.in
Page 35
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
35 महानगरा या अवकाशातील एक यापक असा भाग आह े. याचे वा तवप ूण िच ण जयव ंत
दळवी या ंची 'च ', मधू मंगेश किण क यांची 'मािहमची खाडी ' यातून झाल ेले आहे. भाऊ
पा ये यांनी फार मािम कपणे महानगरीय वा तवाच े िच ण आप या ल ेखनात ून केले आहे.
यांचे कथना म ल ेखन ह े महानगरातील समाज तर , मानवी जग यातील िविवधत ेला
अधोर ेिखत करणार े आह े. उदाहरणाथ , ‘वैतागवाडी ’, ‘वासूनाका’, ‘बॅ र टर अिन
धोपे रकर ’, ‘राडा’ या काद ंब या यासंदभा त सांगता य ेतील.
महानगरीय जािणवा साकारणार े कवी िदलीप िच े आप या किवत ेतून महानगरा या
अि त वाचा िवराट कोला ज वाचकस म ुख ठ ेवतात. महानगरी जीवनातील भयावह
वा तवता िदलीप िच े ‘मुंबई : अ सा ँग’, ‘ओड ट ू बॉ ब े’, ‘फादर रटिन ग होम ’ यासार या
किवता ंमधून मांडतात . महानगरी माण ूस व व हरवत चालला आह े आिण िदशाहीन जीवन
जगतो आह े. याबरोबरच थकल े या असहा य माणसाची क ण कहाणी ते किवता ंमधून
मांडतात . वाढ या महानगराचा िव तार , यं युगीन कालावकाशात होणार े अमानवीकरण
आिण मानवी जीवन - यवहार या ंचे दश न अ ण कोलटकर घडिवतात . तर महानगरातील
वाढ या िपळवण ूक चे, संघषा चे, जुलमी-अ याय व पाच े दश न वस ंत गुज र आप या
किवत ेतून मांडतात. महानगरीय अवकाशातील राजकारणाचा कषा ने उ चार करणार े
तुलसी परब राजक य ग ुंतागुंत, ाचार , काय क या ची मानिसकता , प रवत न संदभ िनहाय
मांड याचा य न करतात . नारायण स ुव भांडवलदारी यव थ ेचे, कामगारा ंची जीवनश ैली
आिण शोषक -शोिषत ही वग य जा िणव आप या किवत ेतून मा ंडतात . महानगरीय
कोलाजातील दा र ्यु जीवनाव थ ेत जगणा या लोका ंचे जगण े नामद ेव ढसाळ फार
पोटितडक न े य करतात . तर मि लका अमरश ेख आप या किवत ेतून महानगरीय
वा तव मा ंडतात . नीरजा ही कविय ी महानगरात या ी या जग यावर काशझो त टाक ून
ितचे दु यम वाच े जगण े, ितची द ुराव था आप या किवता ंतून मांडते.
२.१४ ितमािव
मराठी किवत ेत बा. सी. मढ कर, शरदच ं मुि बोध , नारायण स ुव , िवंदा कर ंदीकर, सदान ंद
रेगे, नामदेव ढसाळ आदी कवी औ ोिगक करण , आधुिनक करण या ं या प रणामा ंची चचा
आप या किवत ेत करताना िदसतात . महानगरातील बदलल े या अन ुभविव ाला ,
एकाक पणाला या ंनी ितम े या पात य क ेले. नारायण स ुव , नामदेव ढसाळ या ंनी
कामगार वगा या जाणीवा य क े या आह ेत. १९६० नंतर या काळातील िदलीप िच े,
ा पवार , अ ण काळ े य ांनी महानगरीय जग याला , तेथील वा तवाला आप या
किवत ेतून अिभ य क ेले. 'आज' या कालावकाशात हरवल ेली म ू या मकता , य ला
आलेले 'व तू प',पाशवी ौय , िहंसा, असुरि तता , भयता , नैरा य मा ंडलेले आह े.
शहराची वा तवता मा ंडताना िदलीप िच े ‘मुंबईची आठवण ’ या किवत ेत हणतात ,
" ा भ य शहरात या म ुता या ंचे वास, कपब या ंचे आवाज ,
इथ या फ ुटपाथा ंवर जळणारी थोटक ं, इथले ह व वास ,
इथ या बया ं या िवटाळान ं िभजल ेले बोळे, ेतावरच े हार,
इथ या व तीव तीत उधळला जाणारा द ुःखाचा ग ुलाल,
मला मा करोत मा या अप ु या िदवसा या किवता ." munotes.in
Page 36
महानगरीय सािह य
36 तसेच सामािजक िवप नाव थ ेचे दश नही ितमा ंमधून य होताना िदसत े. उदाहरणाथ ,
िदलीप िच े यांचा 'भुंड टेकाड' ही ितमा िनसगा पासून दूर असल े या महानगराला , तेथील
समाजजीवनाला अधोर ेिखत करणारी आह े. तसेच मुंबईचे बकाल जीवनान ुभव, 'साव ि क'
अस याचा िनवा ळा या ं या 'मुंबईची आठवण ', ‘िचंचपोकळी त े िशकागो ’ या किवता ंतून ते
मांडतात . कथना मकता , िच श ैली यात ून या ंची ितमाश ैली आकार घ ेताना िदसत े.
िवलास सार ंग यांची किवता ही 'अि त व ' मांडणारी आह े. यांची किवता पार ंपा रक भािषक
रचनेला नाकारत े आिण वतःची भाषा िनमा ण करताना िदसत े. कता -कम -ि यापद या
वा यघटका ंची रचनाश ैलीची ती उलटापालट करत े. तसेच वा तवातील अन ुभवांना
ाधा य द ेतात आिण त े य करताना ितमा ंिकत या मकता जोपासतात . उदाहरणाथ ,
‘ लॅटफॉम वरचे सायिड ंगला टाकल े या ड यासारख े टोकाला बसल ेले महारोगी ’,
‘खाटका या हात ून मरणा या बक या ने टाकल े या ल ड्या’ इ यादी . तसेच नामद ेव ढसाळ
यां या 'गांडू बगीचा ' या का यस ं हात अथ गभ ितमा य ेतात. उदाहरणाथ , ि थत
काळोख , कालच ाची दीघ नजर , वैि कत ेचे शेत, इ यादी.
२.१५ भाषा
महानगरीय अवकाशातील जीवनमानाचा िवचार करता माणसा ंची भाषा त ुटक होत चालली
आहे. बदल या काळान ुसार भाषाही बदलत चालली आह े. मोबाईल या य े याने ‘एसमसएस ’
माण े माणस े बोलू लागली आह ेत. वा यातील ि यापद े लु होत आह ेत. पूण वा यात
बोल याऐवजी शा ँट फाम स वापरल े जात आह ेत. मनि वनी लता रव या ं या ‘िसगार ेटस’,
राजीव नाईक या ंचे ‘साठेचं काय करायच ं?’, सिचन क ुंडलकरया ंचे ‘छोट्या या स ु ीत’ही
नाटके संदभा त सा ंगता य ेतील. महानगराच े अनुभविव भाष े ारे बा. सी. मढ कर या ंनी
‘रा ीचा िदवस ’ या काद ंबरीतून साकारल ेला आह े. या का ंदबरीत िह ंदी, इं जी, गुजराथी
श द, वा यब ंध येताना िदसतात . महानगरातील वातावरणान ुसार काही िठकाणी श द
िनिम ती केली आह े. उदाहरणाथ ‘अ लेख’ या श दाला ‘उ लेख’, ‘बा कन ट ँगलला
‘टा कन ब ँगल’, इ टुर फाकडा , केटरमालचा श ंडचपा इ यादी . तसेच िम वा याच े अनेक
नमुने येथे पाहता य ेतात. उदाहरणाथ , पैलू गडी िकती अ छा ह ै|
महानगरातील सािह याची भाषा ही अन ेकांगी आह े. पारंपा रक लयब का यभाष ेला ती
नाकारत े, मु शैलीचा ग ा मत ेचा वापर किवत ेत अिधक आल ेला िदसतो . िविवध े े, तर
यां या उपयोजनाबरोबरच ती िविवध तरीय भािषक लयी चा वीकार करत े. िविवध
ितमा - ितकात ून ती य होत े. महानगरी स ंवेदने या पिह या ख ुणा कषा ने बा. सी.
मढ कर या ं या किवत ेत आल े या िदसतात . शहर, महानगर याला जी या ंि कत ेची झळ
थम पोहचली यात ून महानगरी जीवनाचा या ंि कत ेचा वास स ु झाला . बा. सी.
मढ करांनी अन ेक ितमा ंमधून यं युगाची भयावहता किवत ेतून सूिचत क ेली आह े.
उदाहरणाथ , ‘का या हव ेतून उड ्डाण घ ेणारे काळ े िवमान ’, ‘खडा पहारा द ेणारा रोबो ’,
धगधग या भ ्या, यं ाची चाक े, इ यादी . मढ करां या किवत ेनंतर नारायण स ुव य ांनी
महानगरी स ंवेदनेचा आिव कार व ेगळेपणान े घडिवला आह े. महानगरातील सामा य ,
तळागळात या माणसाच े वा तव जीवन या ंनी मा ंडले. यांची किवता ही महानगरी
संवेदनशीलत ेचा पिहला मह वाचा आिव कार आह े, असे हणता य ेईल. 'मुंबई' या किव तेत munotes.in
Page 37
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
37 महानगरातील चाळस ं कृतीचे भयावह वा तव िचि त करतात . तर अ ण कोलटकर
औ ोिगक स ं कृती या जा यात महानगरी माण ूस पुरता कसा अडक ून गेला आह े आिण
िनज व व त ूनी माणसा या अि त वावर कसा घाला घातला आह े ते ितमा ंिकत भाष ेतून
मांडले आहे.
महानरात या जीवनाचा संदभ शोध भाऊपा य े, नामदेव ढसाळ , नारायण सुव , िवलास
सारंग, िवजय त डुलकर, चं कांत खोत आदी सािहि यकानी घेतला आहे. समकालीन
भािषक अवकाश यां या सािह यक ृतीतून, पा मुखातून कथन केला आहे. चं कांत खोत
यां या‘ उभया वी अ यय ’ (१९७० ) या काद ंबरीत काया लयात काम करणारा कामगारवग
िविश भािषक संकेत वापरतो . ‘लघवीला जा यासाठी ‘सही क न येतो’, ी या
चाल यावर ‘भजन करीत चालली ’, ‘खाली वाकून पेपर उचलणा या ीला ‘बघ बकरी
पाला खाते’, मूल न होणा या पु षाला ‘बँटरी का मसाला खतम’, आदी भािषक उदाहरण े
ल िगक भावन ेची आिभ य करणारी आहेत.
महानगरीय सािह यक ृतीम य े िहंदी, इं जी, मराठी भािषक पांचा वैिश ्येपूण वापर होताना
िदसतो . याम य े िश या , अ ील वाटणार े श द सहजभावान े येतात. उदाहरणाथ , िकरण
नगरकर यां या ‘सात स कं ेचाळीस ’; किवता महाजनया ं या ‘िभ न’; शंकरराव यां या
खरात यां या ‘हातभ ी ’, ‘झोपडप ी ’, ‘फुटपाथ नंबर१’ या कादंब या सा ंगता येतील. िम
भाषेचा वापर, संगानु प मराठी , िहंदी िच पट गाणी , भाषा यांचे उपायोजन कांदबरीगत
वा तवात येताना िदसत े. उदाहरणाथ मनोहर त हार यांची ‘माणूस’, िकरण नगरकर यांची
‘सात स कं ेचाळीस ’ इ यादी .
उदाहरणाथ ,‘ माणूस’ या कांदबरीतील शंकर हे पा हणत े, “सबकुछ दु:ख और दद मैने
भुलानेक कोशीस िकया और चेहरेपे एक नकली चेहरा लगा िलया और ओ मजािकया
आदमीका। ” (पृ, ३९८)
कवी नामदेव ढसाळ , नारायण स ुव , मि ल का अमरश ेख या ंनी कामगारिव ाच े जगण े, ी,
इथला काळाबाजार आदी बाबी अधोर ेिखत करताना सड ेतोड भाषा आिण रोखठोक
श दश ैली उपयोिजली आह े. ‘महानगर -१३’ या किवत ेत माि लका अमरश ेख या ंनी हे
धगधगत े वा तव उभ े केले आहे.
“‘िहजड ्यांनी साजरा क ेलेला शहराचा ज मो सव
सादळ ले या र ातला चामड ्यांचा ज म
शहराची आखीव नाळ कापल ेली”.
“कुणी गोिव ंद या क ुणी गोपाळ या ”
िझ मा ख ेळणा या
पांढ या टो या घातल े या सवा णी
ना यावर बसम य े ऑिफसम य े
पु ष उभ े कंबर वाकडी करत डोळा मारीत
तरी या ंना कुणी वे या हणत नाही .” munotes.in
Page 38
महानगरीय सािह य
38 २.१६ महानगरीय सािह याच े वेगळेपण
महानगरी जीवन वास हा व ेगवान असतो . सतत ‘धावण े’ या ि ड ेशी महानगरातला माण ूस
एकजीव झाल ेला आह े. कोणाकड ेही पाह यासाठी याला व ेळ नाही व था ंबायच ेही नाही . हे
वा तव अन ेक सािह यक ृत मध ून आल ेले आह े. उदाहरणाथ , रंगनाथ पठार े य ां या ‘भर
चौकातील अर य दन ’ या काद ंबरीतील िनव ेदक हणतो , “गद ह ेच मुळी अर य झालय .
दुिनयाच ं अर य झालय ं मुळात िबनझाडाच ं. माणसाच ं अर य कोणाला दोष द ेणार? याला
याला पळायच ं, ओढायच ं, रेटायच ं असत ं. या या या या आसपासची गद तली माणस ंही
व तूचहोऊन ग ेलेयीत भाषा नस यासारखी .” (पृ.५८) महानगर े ही डायन ॅिमक वाही
असतात याम ुळे शहर वा महानगरातल े जीवन ही वाही असत े. यामुळे शहर वा
महानगरातला माण ूस काहीसा आ मक ी बनत जातो . य - यि ंचे संबंध वफाय ावर
अवल ंबून असतात एक कारची ही ‘गुंतवणूक’ या त वा वर तो जगतो . यातूनच य ला
‘व तूपण’ ा होत ग ेलेले िदसत े. महानगरात या कॉप र ेट जगतात काम करणा या
य ची उपय ु ता िकती आह े याव न या ंचे मािसक व ेतन ठरत े. एकूणच ही कॉप र ेट
सं कृती माणसाच े ‘ व व’ िहरावून घेत आह े याचे दश न त ुत कादंबरीत घडत े. हे ामीण
जीवनश ैलीत ययास य ेत नाही . महानगराचा थलावकाश तेथील व ैिव यता आिण मानवी
जग यातील िविवधता या ंचे िच ण महानगरातील मा यमानी अन ेकांपय त पोहोचिवल े आहे.
यासंदभा त क - ा य मा यमा ंची कामिगरी मह वाची ठरत े. महानगरातील च ंगळवा द,
डाक नेस, िच पट , िसरीयल - नाटक याकड े आकिष ला जाणारा त णवग , पैसा आिण
िस ी आद च े िच ण महानगरीय सािह य करताना िदसत े. ि या त डुलकर या ंची कथा ,
अिनल सपकाळ या ंची ‘झुमची दा ंडी’, राजीव नाईक या ंचे ‘साठेचं काय करायच ं?’ अ ण
कोलटकर या ंची ‘ॲिनम ेशन’, ‘त ा’ आदी सािह यक ृतीतून याच े दश न घडत े. यातून
महानगरीय वा तवाचा एक िविश भाग समोर ठ ेवला ग ेला आह े. एकूण महानगरातील
वा तवातील य , य सम ूह यां यातील स ंवेदनशीलता बोथट होत आह े. माणूस क -
ा य मा यमा ं या आहारी जातो आह े. रा.ग. जाधव हण तात,“महानगरीय वा तवात य
आप या स ंवेदनश ची वाय ता व िविश ता उ रो र हरवत चालली आह े. क- ा य
मा यमा ंनी व या ं या त ं सुंदर अिव कारा ंनी आपल े ि गोचर -कण गोचर जगच न या रीतीन े
तीत होऊ लागल े आहे.” (अ ण कोलटकरा ंची किवता : काही ि ेप, संपादक वस ंत
पाटणकर , मराठी िवभाग म ुंबई िव ापीठ आिण लोकवाडमय ग ृह, मुंबई दुसरी आव ृ ी १७
जुलै २००४ ,पृ ६९) हे महानगरीय सािह यात ून ययास य ेतात.
१९८० नंतर औ ोिगक करण , जागितक करण यान े अथ यव था ख ुली क ेली. याचे
प रणाम थमत : शहरी, महानगरी माणसावर पडणार े होते. वाढता च ंगळवाद , मानवी
मू यांचा होणारा हास , असुरि तता आधी बाबी सािह यात ून मांड या ग े या आह ेत. शांत
दळवी या ंचे 'चाह ल ' हे नाटक च ंगळवादाच े भीषण दश न घडवणार े आह े. तसेच या ंचे
'सेिल ेशन' मधून य - य मधील त ुटत जाणा या स ंवादाच े िच ण क ेले आहे. आिण
सिचन क ुंडलकर या ंनी ‘छोट्याशा स ु ीत’, ‘ जम य े ठेवलेले ेम’ यांमधून
जागितक करणाच े यि गत जीवनावर काय प रणाम झाल े याचे िच ण क ेले आह े. या
सवा चा थम भाव आिण प रणाम हा शहरी , महानगरी माणसावर झाल ेला आह े.
munotes.in
Page 39
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
39 महानगरीय सािह याच े वेगळेपण पुढील काही म ु यां ारे न दिवता य ेतील.
१. शहर िक ंवा महानगर हा थलावकाश रोजगार िमळिव या या ीन े एक मह वाचा
भाग आह े. यामुळे िविवध भागा ंतून येथे थला ंतर होत असत े. यामुळे िभ न
सं कृतीतून, यां या जीवन शैलीतून एक िविश स ंकर महानगरीय जीवनाला
साकारतो .
२. महानगरीय सािह याची आशयस ू े ही आध ुिनक करण , यांि क करण याबरोबरीन ेच
य ला 'व तूचे' मू य य ेणे; मानवी स ंवेदनांचे यापारीकरण ; यातून आल ेली
परा मता ; मू य हा स, पधा म जीवनाम ुळे वाढणारी पधा मता असल ेली िदसतात .
य कड े 'व तू' हणून पाहणारी मानिसकता शहरीक ी वा त यात िदसत े.
उदाहरणाथ , मनोहर त हार या ं या ‘माणूस’ या काद ंबरीत शहरक ी वा त यात
राहणा या बाजारक ी यव थ ेतील माणसा ंना आल ेले ‘व तू प’ िनवेदक अधोर ेिखत
करतो . घरका म करायला य ेणारी श ंकरची प नी घरमालकाला उपभोगाची व त ू
वाटते.
३. महानगरातील झोपडप ी आिण ल ॅट सं कृती या ं या मधला अवकाश चाळ आह े.
हा महानगराचा एक व ैिश ्यपूण अवकाश हण ून याची न द करता य ेणार आह े.
कारण या अवकाशात कामगार (म यमवग य , िन न तरीय ) आहे, जो स ुिशि त
आिण व नाळ ूपणाच े जीवन जगतो . गंगाधर गाडगीळा ंचा 'िकडल ेली माणस े' हा
कथास ं ह, ी. ना. प डसे यांची 'ल हाळी ', भाग वराव िव ल वर ेरकर या ंची 'धावता
धोटा', पु. ल. देशपांडे य ांची 'बटाट्याची चाळ ', सुभाष भ डे य ांची 'अंधारवाटा ',
चं कांत खोत या ंची 'उभया वयी अ यय ' या काद ंब या उदाहरण े हणून या स ंदभा त
पाहता य ेतील.
४. भाऊ पा य े, नामदेव ढसाळ , नारायण स ुव यां या कलाक ृत मध ून महानगरातील
म यमवग य पा ंढरपेशी सम ूहा या बरोबरीन े िन न तरीय लोकसम ूहा या जािणवाही
य झाल े या आह ेत. उदाहरणा थ , नामदेव ढसाळ या ंची किवता हणज े महानगरी
संवेदनशीलत ेबरोबरच राजक य आिण सामािजक अनुभविव मा ंडणारी आह ेत.
‘गोलपीठा’, ‘मूख हाता यान े ड गर हलवल े’, ‘आम या इितहासातील एक अप रहाय
पा : ‘ि यदश नी’, ‘तुही इय ा क ंची’, ‘गांडू बगीचा ’, ‘या स ेत जीव रमत नाही ' या
किवता ंतून या ंची महानगरी अन ुभविव साकारल े आह े. महानगरातील गिल छ
व या ंमधील द ुराव थ ेचे, तेथील भयावह जीवनाच े दश न या ंची किवता घडवत े.
तसेच महानगरातील प रवत ना या चळवळीतल े एक काय कता , त ण , ि यकर , कवी
हणून जे ताणतणाव आल े ते यां या किवत ेतून गोचर होताना िदसतात .
५. शहर, िनमशहर , महानगरा ंमधील अस ुरि तता अन ेक सािह यक ृतीतून अधोर ेिखत
झालेली आह े. तसेच उ च ू कलाव ंत या ंची जीवनश ैली याचबरोबर अन ेक
समकालीन स ंदभ सािह यक ृतीतून आल ेले आह ेत. किवता महाजन या ंची 'िभ न'
(२००७ ), शांता गोखल े य ांची ' या वष ' (२००८ ), िश पा का ंबळे य ांची 'िन या munotes.in
Page 40
महानगरीय सािह य
40 डो या ंची मुलगी' (२०१४ ), जी. के. ऐनापुरे यांची 'रोबोट ' या कादंब यातून १९९०
नंतरचे बदलत े महानगरीय अन ुभविव साकारल े आहे.
६. महानगरीय अवकाशातील िविवधा ंगी जीवनाचा व ेध अन ेक सािह यक ृतीतून घेतला
गेला आह े. 'िभ न' या किवता महाजन या ं या काद ंबरीतून रेड लाईट ए रयामधील
ीजीवन , समल िगक य या स ंघटना या ंचे संदभ येतात. तर 'उभया वयी अ यय '
या चं कांत खोत या ं या काद ंबरीतून पु षवे या या िवषयवा तवाची चचा होताना
िदसत े. हे महानगरीय वा तव जीवनदश न आह े. हे ामीण वा दिलत सािह यात
ती पण े येताना िदसत नाही .
७. न वदीन ंतर भारतीय अथ यव थ ेत वेगाने बदल झाला याचा भाव , प रणाम शहर ,
महानगरा ंवर पडला . मॉ स , पंचतारा ंिकत हॉट ेल, डा स बार , काप र ेट े ,
बह रा ीय क ंप या, आय. टी. ह ज, सारमा यम े आदी स ेवा े े भावी झाल ेली
िदसतात . िस ाथ रामट ेके य ांची 'भारत स ेल होताना ', ह. मो. मराठे य ांची '
सॉ टव ेअर', 'माक ट', संजय लाटकर या ंची' टेक ओ हर ', संजीव खा ंडेकर यांची
'अशांतपव ', शांता गोखल े य ांची 'रीटा व ेिलणकर ' (१९९० ) आद या
सािह यक ृतीतून होताना िदसत े. हे अनुभविव आिण असा थलावकाश ामीण वा
दिलत सािह यात ययास य ेत नाही . कारण हा महानगरीय अवकाशाचा िवश ेष भाग
आहे, असे हणता य ेईल.
८. महानगरीय स ंवेदनशीलता ही आध ुिनकतावादी स ंवेदनशीलत ेशी नात े सांगणारी
आहे. मूलतः शहरी , महानग री सािहि यक आप या अन ुभविव ातील अन ेकिवध
घटका ंना सािह यक ृतीतून य करताना िदसतात . महानगरात जी अस ुरि तता ,
मृ यूची भयावहता सतत वास करत े आहे यात ून महानगरी जीवनाची द ुराव था होत
असल ेली िदसत े आहे. ामीण जीवनश ैलीपे ा हे वेगळे अनुभविव यात ून साका रले
आहे. ामीण , दिलत सािह यात िनसग , जातीयता या घटका ंतून स ंघष मय
वातावरणाची िनिम ती होत असत े. परंतु महानगरीय सािह यात िवश ेषतः मानवी
सहअि त व , पधा , ेषभावना या ंमुळे संघष य वातावरणाची िनिम ती होताना
िदसत े.
९. महानगरातील माण ूस वतःची ओळख हर वत चालला आह े. याचा इतरा ंशी संवाद
कमी होत चालला आह े. कुटुंब, समाज या ंम ये याच े अि त व या ंि क होत आह े.
' व'िवकासा या स ंघषा तून याला परा मत ेला सामोर े जावे लागत आह े. याचे िच ण
महानगरीय सािह यातील घटना स ंगातून होताना िदसत े.
१०. आज या भयावह एका क पणाची , शहरी जीवनातील अस ुरि तत ेची, कोरड्या
मानवी स ंबंधांची जाणीव िवलास सार ंग यां या कथा ंमधून होत े. ‘सोलेदाद’ (१९७५ )
‘आतंक’ (१९९९ ) हे कथास ं ह यास ंदभा त पाहता य ेतील. तसेच आध ुिनक शहरी
माणसाच े एकाक पण , बदलत े नातेसंबंध यात ून िनमा ण होणार े ताण -तणाव या चे
िच ण िवजया राजा य , गौरी द ेशपांडे आप या कथ ेतून करतात . उदाहरणाथ munotes.in
Page 41
महानगरीय सािह या तील िवषय
.
41 गौरी द ेशपांडे यांचा 'आहे हे असं आहे' (१९८६ ) हा कथास ं ह पाहता य ेईल. तसेच
मेघना प ेठे, ि या त डुलकर या ं या कथ ेतून महानगरी जाणीवा य होतात .
महानगरातील ी -पु षांचे यि गत स ंबंध, राजकारण , मानिसक यातना ,
सारमा यमा ंचे िहतस ंबंध, तेथील यव था याही बाबी ‘ याचा याचा ’,
‘ज मल े या य ेकाला’ ‘जावे ित या व ंशा’ (२००१ ), ‘ितहार ’ या कथास ं हातून
गोचर होतात . महानगरात कायम वा त य करणा या लो कांचा जीवन यवहार ,
याची धडपड यावर वस ंत आबाजी डहाक े यांनी ‘म य ’, ‘ ितब ’ या काद ंबरीतून
काशझोत टाकल ेला आह े. तर ‘ मशः ’ या काद ंबरीतून मह ेश केळुसकर
महानगरातील जग याबरोबरच सज न मनाला नायक पा ा ार े य क ेले आहे.
आपली गती तपासा :
१) महानगरीय सािह याची ओळख क न या ? व वेगळेपण सा ंगा?
२.१७ सारांश
सािह यात ून सभोवतालच े द श न घडत असत े. महानगरातील गद , दहशतवाद , भयता ,
िहंसा, बकालपणा , हरवल ेली सज नशीलता , बोथट झाल ेली स ंवेदना, वाट्याला आल ेले
एकटेपण आदी महानगरी जीवना या िविवध छटा कलाक ृतीतून उमलल े या आह ेत.
महानगरी य सािह यात ून सभोवतालच े वा तव , सम या अधोर ेिखत होतात . महानगरातील
स दय , तेथील िनसग , समु यात ून िमळणारा आन ंद यािवषयी फारच ोटक मािहती य ेते.
ामीण वा दिलत सािह यात िनसग िवशेष वान े ययास य ेतो, महानगरीय सािह यात मा
महानगरातील माण ूस हा आगितक , उदासीन असल ेला अन ेक सािह यक ृतीतून ययास
येतो, हे एक कार े महानगरीय व ेदनेच िच ण आह े, असे हणता य ेईल. महानगरीय
संवेदनेची अिभ य अ ण कोलटकर , नामदेव ढसाळ , मनोहर ओक या ंसार या अन ेक
कवीनी किवता ंतून केलेली आह े. मुंबई या महानगरावर क ेले या किवता ंतून हे जाणवत े.
कोलटकर ‘या मुंबईनं िभकेस लावल ं’ असे हणतात , तर मनोहर ओक हणतात , ‘मुंबई
मुंबई, तु यातून मी फाट या भण ंगासारखा िनघ ून जाईन ’ असे सांगतात. तर नामद ेव
ढसाळ हणतात , ‘मुंबई, मा या ि य रा ंडे, तु यातून मी फाट या भण ंगासारखा िनघ ून
जाणार नाही ’ असं बजावतात . एकूणच ह े मुंबईचे बह प व य ेथे अधोर ेिखत होत े आह े.
महानगरीय सािह याची आशयस ू े ही महानगरीय जीवनाच े होत जाणार े अमानवीकरण ,
य च े व त ुत होणार े पांतर, आ मकता , भय तता , परा मभाव , व वलोप , मृ यूची
िवदारक जाणीव आदी िवषया ंभोवती आह े. महानगरीय स ंवेदनेचे ‘परा मभाव ’ हे एक
यव छ ेदक ल ण सा ंगता य ेईल. मढ करांनी ‘जगायची पण स आह े, मरायची पण स
आहे’ अशा न ेम या श दा ंत महानगरीय जग यातील वा तव मा ंडले आहे.
२.१८ वयं अ ययनासाठी
१. महानगरीय सािह याच े व प सा ंगा.
२. महानगरीय सािह याची व ैिश े प करा .
३. महानगरीय वा तव सािह यात ून कस े िचि त झाल े आहे, ते िलहा . munotes.in
Page 42
महानगरीय सािह य
42 ४. महानगरीय सािह याच े वेगळेपण सोदाहरण प करा .
५. महानगरीय सािह यातील पा िच ण आिण भाषा ह े घटक सिव तर िलहा .
िटपा िलहा .
१. महानगरीय सािह यातील आशय
२. थलावकाश
३. महानगरीय सम या
४. सामािजक - सां कृितक पया वरण
५. महानगरीय जीवनश ैली
२.१९ संदभ
१. सािह य आिण समाज , संपादक ा . नागनाथ को ाप ल े, महानगरीय जािणवा आिण
मराठी सािह य - अिवनाश स े, ितमा काशन , पुणे, २००७ ,
२. मराठी किवत ेतील महानगरीय स ंवेदनशी लता : एक िटपण , वसंत पाटणकर , सव धारा,
वष ३ रे अंक ३ रा, जुलै/अॅग ट/स ट बर २००९ , संपादक डॉ . सुखदेव ढाणक े,
अमरावती
३. अ ण कोलटकरा ंची किवता : काही ि ेप, संपादक वस ंत पाटणकर , मराठी िवभाग
मुंबई िव ापीठ आिण लोकवाडमय ग ृह, मुंबई दुसरी आव ृ ी १७ जुलै २००४
२.२० पूरक वाचन
१. च -जयवंत दळवी
२. िसगार ेटस - मनि वनी लता रव
३. गोलापीठा – नामदेव ढसाळ
४. महानगरीय वा तव : भारतीय काद ंब यांसंदभा त - (संपादक ) डॉ. सूय कांत
आजगा ंवकर
२.२१ उप म
१. एका महागरीय कवीची म ुलाखत या .
२. साठेचं काय करायच ं? या नाटकाच े परी ण करा .
munotes.in
Page 43
43 ३
भाऊ पा ये यां या े कथा
घटक रचना
३.१ उि ये
३.२ तावना
३.३ 'भाऊ पा ये यां या े कथा' : अनुभविव
३.४ भाऊ पा ये यां या े कथा या कथास ं हातील आशयस ू े
३.५ पा िच ण
३.६ समारोप
३.७ सरावासाठी
३.८ संदभ
३.१ उि ये
दोन महायु ां या दर यान या काळात भारतीय समाजजीवनात आमूला प रवत न
होत गेले यांची िव ा या ना ओळख होईल .
खेड्यापाड ्यातील समाज शहराकड े औ ोिगक करणाम ुळे थला ंत रत होत गेला. व
शहरीकरणाची ि या सु झाली. या िवषयाची ओळख होई ल
िविवध कारणा ंमुळे शहरांची महानगरी होत गेली. या शहरीकरणा या व
महानगरीकरणा या ि य ेमुळे मानवी जीवनातील गुंतागुंत अिधकच वाढत गेली.
महानगरावर आधा रत वैिश ्यपूण सािह य िनमा ण होत गेले. याच ि कोणात ून भाऊ
पा ये यां या े कथा या कथास ं हाचा िवचार या अ यासपि क ेत करावयाचा आहे.
३.२ तावना :
कोणताही सािहि यक - कलाव ंत या या सामािजक - सां कृितक पया वरणािशवाय दूर राह च
शकत नाही. या या सािह याची अिभ य होताना याची सं कृती, आचारिवचार ,
परंपरा, आदश इ यादीच े अिध ान या या सािह यक ृतीमाग े य - अ य काय रत
असत े. तो जगत असल ेले पया वरण, तेथील सम या , िवसंगती, यांनी यु असल ेला
जीवनान ुभव तो साकारत असतो . munotes.in
Page 44
महानगरीय सािह य
44 महानगरात एकाचव ेळी एक कड े भौितक गती या साधना ंची िवपुलता, सहजसा यता
चकचक त िबि ड ं ज आिण टोकाची ीमंती असत े तर दुसरीकड े वंिचतता बेकारी,
बेरोजगारी , दुषण, गद , ॅिफकजाम , महागाई , झोपडप ी , अ व छता , गिल छ व या
असे आंतरिवरोध महानगरी या पोटात सामावल ेले असतात . याचबरोबर अपराधीकरण ,
पा ा य िश ण , पा ा य जीवनश ैली आिण िच पटस ृ ी यांचे आकष ण, जीवघ ेणी पधा ,
घड्याळी काट्यांवर धावणार े आयु य, यातून आलेली िनबरता आिण असंवेदनशीलता ,
अनेक जाती, धम , भाषा, बोली यां या संिम णात ून िनमा ण झालेली गंगाजमनी सं कृती या
सव घटका ंमधून साकार झालेला महानगरी अवकाश यातून महानगरी संवेदन अथवा
महानगरी जाणीव साकार होते. अशी िविश महानगरी जाणीव साकारणार े भाऊ पा ये
मुंबई महानगरात ज मल ेले, वाढल े - घडलेले आिण नावा पास आलेले अ सल मुंबईकर
लेखक आहेत.
साठो री कालख ंडात वैिश ्यपूण कथना म लेखन करणा या लेखकांम ये भाऊ पा ये हे
एक अ यंत मह वाच े नाव आहे. यां या १९६० ते १९९० या तीस वषा या कालावधीत
जवळपास दहा कादंब या, चार कथास ं ह, एक नाटक , दोन िच पटा ंचे पटकथाल ेखन आिण
अ य तीन सं िहत पु तके असे िवपुल आिण कसदार लेखन कािसत झाले आहे.
एक सु हेरा वाब (१९८० ), मुरगी (१९८१ ), थालीपीठ (१९८४) आिण थोडी सी जो पी
ली है (१९८६ ) अशा चार कथास ं हांत समािव असणा या एकूण अडोतीस कथांचे लेखन
यांनी केले आहे. उपरो चार कथास ं हांतील िनवडक वीस कथां◌ंचा भाऊ पा ये
यां या े कथा हा कथास ं ह िदलीप िच े यांनी १९९५ म ये संपािदत केला आहे.
३.३ 'भाऊ पा ये यां या े कथा' : अनुभविव
ि टीश कालख ंडात मुंबईत अि त वात आले या कापड िगर या ं या आस याला पोटासाठी
देशभरात ून आिण महारा ा या कानाकोप या ंतूनही लोकांचा ओघ सु झाला. या गरीब-
भुकेकंगाल लोकांनी आपल े ब तान चाळ म य े आिण झोपडप ्यांम ये बसिवल े. िविवध
जाती, धम , ांत, भाषा, वगा तील या सग या ं या एकि त वा त यात ून जी
िन नम यमवग य आिण िन नवग या ंची एक िविश भौगोिलक व ती आिण यांची
जीवनश ैली, जीवनधारणा िनमा ण झाली. ितला ितिब ंिबत करणारी जी एक सं कृती
आकाराला आली ; ितचेच घडिवल ेले िववि त दश न हा या कथास ं हाचा क वत िवषय
आहे.
३.४ भाऊ पा ये यां या े कथा या कथास ं हातील आशयस ू े
भाऊ पा ये यां या उपरो कथास ं हात 'मुरगी', 'सांड', 'पायातला बूट', 'फाई ह गाड न',
'एक सु हेरा वाब', 'देश पुढे गेला', 'बेबी, बगीचा ', 'नवरा', 'बायको खाणारी माणस े',
'अ करमाशा ', 'पडदा', 'आयशीच े दय', 'पो ी फािमॆ ग', 'वेड', 'धगड', 'िथएटर ', 'तु ही
यांना पा ल ं आहे काय?', 'फ य ', आिण 'सामना ' या वीस कथांचा समाव ेश होतो. या सव
कथांची आशयस ू े िविवध कारची असली तरी अ यासा या सोयीसाठी इथे पाच
आशयस ू ां या आधार े वग करण कर यात आले आहे. munotes.in
Page 45
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
45 अ) ल नस ं थेसंबंधीचे भा य :
ल नस ं था ही एक सामािजक सं था आहे, दोन य ना , दोन कुटुंबांना जोडणारी ती बाब
आहे. या सं थे ारा य ला भाविनक , कौटुंिबक, सामािजक सुर ा आिण समाजमा यता
ा होते. भारतीय समाज यव थ ेत ती कुटुंब यव थ ेला साकार करणारी मूलाधार ठरते.
यामुळे ल नस ं थेकडे सव सामा यपण े भारतीय समाज यव थ ेत गांभीया ने पािहल े जाते.
परंतु तुत कथास ं हातील कथांचा आशय पािहला तर यातील पा े अशा कारच े
कोणत ेही बंधन मानून जगताना िदसत नाहीत .
मुळात भारतीय समाज यव थ ेतील िपतृस ेत ी या मतांना, ित या आवडिनवडीला
कोणत ेही थान नसते. साहिजकच या यव थ ेत मुलगी ही कुटुंबासाठी ओझं, एक
जबाबदारी मानली जाते. यामुळे ितचे ल न लावून या जबाबदारीत ून 'मु ' हो यासाठी
सगळे त पर असतात . साहिजकच मुलीची आवडिनवड िवचारात न घेता िकंबह ना पालक
ठरवतील तोच नवरा हणून वीकार यासाठी ित यावर दबाव आणला जातो. यामुळे
'मुरगी' कथेतला के गाबते दीघ काळ दादर रे वे टेशनवर हमाली क न सडाफिट ंग
आयु य जगतो . एक लाखाची लॉटरी लाग यावर याला आिथ क ि थरता ा होते.
आजूबाजू या व तीत लोक याला गाबते मा तर हणून ओळख ू लागतात . थािपत
समाजचौकटीत आयु य माग लाग याची जी संक पना आहे यानुसार यालाही आपल े
आयु य माग लागाव ेसे वाटते. आपल े कुटुंब असाव े, मुलेबाळे असावीत या ट याची पिहली
पायरी हणून ल न केले पािहज े, याची याला जाणीव होते. या या सोबतच हमाली
करणारा दा डा धानू िशरनाळ े व याची बायको ि मणीबाई या याच ना यातल े असतात .
यांची अवघी एकोणीस - वीस वषा ची मुलगी पदी आिण ितचे उफाड ्याचे स दय याला वेड
लावत े. यामुळे 'ल न करेन तर पदीशीच करेन', असा तो िन य करतो . यासाठी तो
ि मणीबाई या झोपडीत सुखचैनी या व तू भरतो. पदी कोणकोण या मुलांबरोबर
िसनेमाला जाते, कोणाला कुठे भेटते,याची इ यंभूत मािहती काढून िशरनाळ े कुटुंबापुढे
ल नाचा ताव ठेवतो. या ल नाला िवरोध दश िवताना पदी आधीच जणू यािवषयीच े
भाक त करते.
"मी तुम याशीच लगीन करावं अशी जबरद ती का? तुमी दुस या मा याप े ा चांग या,
उ च मुलीशी लगीन क न सुखी हा. तुमी मा याशी लगीन क न सुखी होणार नाही.
का ?
कारण संसारात एक पाट नर सुखी नसला हणज े संसार सुखाचा होत नाही." (पृ. . १४)
उपकारा या ओ याखाली दबले या िशरनाळ े कुटुंबाला के समोर तसेच पदीला आप या
आईसमोर नमते यावे लागत े आिण िवशीत या पदीचे चािळशीत या के सोबत ल न होते.
परंतु मनािव च े ल न आिण ित या देहाशी रा भर खेळ के याने पदी दमते. ल ना या
पिह याच रा ी के ला याचे शरीर साथ देत नाही हणून वैतागल ेली हताश पदी याचा
'नामद ' असा उपहास करते. ते हा णाचाही िवचार न करता के अंथ णाखालची सुरी
काढून ित या पोटात खूपसून ितचा खून करतो . व तुत: या ल नासाठी तो इतका
आटािपटा करतो , ते ल न िटकिव यासाठी तो कोणताही मागचाप ुढचा िवचार करीत नाही. munotes.in
Page 46
महानगरीय सािह य
46 'मुरगी' कथे माण ेच 'पो ी फािम ग' कथेतही ल नस ं थेिवषयीचा उपरोध अितशय
का यप ूण रीतीन े य होतो. या कथेत या अंबादास िटपटाळ ेकरला काँ ेस प ातील
गुमा या ं या संघटनेचे काम कर यासाठीच े मिहना न वद पये मानधन िमळू लागताच
याला थोडे आिथ क थैय ा होते. हणून तो ल न क न आयु यात ि थर थावर
हो याची इ छा य करतो . यां या मुल ची ल न हो याची श यताच नसते, असे पालक
अंबादास या घोडनव यासाठी टपून बसलेले असतात . यातलाच बाबीश ेट हा आपली
अनाथ भाची सुनंदा िहला आयु यात माग लाव यासाठी न हे तर महागाई या िदवसा ंत
खाणार े एक त ड कमी होईल, इतका व छ यवहार पाहातो . आयु यभर सुनंदाचे ओझे
वाहायला लागू नये, यासाठी तो अंबादासला मालाडला पागडीची खोली िमळव ून देतो;
भांडीकुंडी घेऊन देतो. सोळा वषा या सुनंदाचे ल न अडोतीस वषा या अंबादासबरोबर
लावून शेवटी एकदाची पोरगी वटली , असा सु कारा सोडतो . यामुळे ल नस ं थेचे गांभीय
जसे बाबीश ेटला वाटत नाही तसेच ते अंबादासलाही वाटत नाही. ल न केले तर ते
िनभवाव ेही लागत े, याचा कोणताही िवचार तो करीत नाही. उलटप ी सुनंदाला िदवस
गे यावर ितची खा यािप याची , औषधपा याची सोयही तो करीत नाही. ितला 'तु या
मामान ं बाळंतपणासाठी बोलावल ंय', असं खोटं सांगून माहीमला सोडून येतो. मुलगा
झा यावरही ितला तो भेटायला जात नाही, बारशास ंबंधी कसली साधी चौकशी करीत
नाही. शेवटी वैतागून बाबीश ेट ितला मालाडला सोडून येतो. पण ल ना या आधीपास ूनच
बाहेर याली करायची सवय असल े या अंबादासला सुनंदा व ित या मुलाशी कौटुंिबक
िकंवा भाविनक बंध जोडून ठेवत नाहीत . तो ितची व मुलाची खायची आबाळ करतो . यातच
मुलगा व सुनंदा दगावत े. यामुळे अंबादास या लेखी असल ेले ल नस ं थेतले वैयथ इथे
उघडे पडते. असाच काहीसा आशय 'पडदा' कथेतूनही अिभ य होतो. िबजवर आिण
दुपटीने मोठ्या वया या बाकरिमयासोबत मैमुनाचे ल न होते. लागोपाठ तीन मुलेही होतात .
पण बाकरिमया या आिथ क गैर यवहारा ंमुळे याला एक वषा ची सजा होऊन मैमुना व मुले
उघड्यावर पडतात . तर बंडू अवदार े िहरा जवळकर या नादी लागून भामाला पोलीस
टेशनला ि भाया ितबंधक काय ाचा दु पयोग क न दुसरी प नी ठरवतो . यामुळे
ल नस ं थेमाग या उदा हेतूलाच इथे छेद जातो. भारतीय ल नस ं थेत ल न हे पिव
बंधन मानून प नी ही आप या सुखदु:खाची साथीदार आहे, ितला समजून घेतले पािहज े,
िवशेषत: आप याप े ा िन या िकंवा याह नही लहान वयात या प नीला सांभाळल े पािहज े,
याचे कोणत ेही गांभीय ही नायकपा े बाळगताना िदसत नाहीत . उलटप ी मुरगीचा िशजव ून
खा याशी आिण बायकोचा उपभोग घे याशीच संबंध असावा , इतकाच भाव ते बाळगतात .
'सांड' कथेत मालती आिण गजाच ं एकमेकांवर ेम असताना आ पा ितचं ल न
िगरणीकामगार बाबू आकाराम बोरसेसोबत लावून देतात. ितथे ितला मुलं ज माला
घाल याच ं यं मानल ं जातं. सासूला सहा मुलं झाली हणून ितलाही सहा मुलंच झाली
पािहज ेत. भले मग ितचा यात मृ यू झाला तरी यांना पवा नसते. मालती माण ेच ित या
जावा मुलांना ज म घालून घालून मृ यू पावतात . यामुळे ल नस ं थेचा मुळातला हेतू
कथांत या पा ांनी अ यंत िवक ृत व पात इथे वीकारला अस याच े ल ात येते.
ल नस ं था ही आपली ह काच े उपभोगाच े साधन उपल ध क न देणारी सं था आहे.
यामुळे भाविनक आिण शारी रक ्या बायकोला ओरबाडता येते, हा भाव ही पा े
जोपासतात . यात अ य ीपा ेही सामील हावी, हे पु षक ी समाज यव थ ेचे munotes.in
Page 47
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
47 कपटकार थान इथे उघड केले जाते. 'पायातला बूट' या कथेतील सुरेखाचे ल न झा यावर
पिह याच रा ी ित या नणंदा व सासू ल नात या शालूवरच सगळी उ ी भांडी घासायला
लावतात . म यरा उलटून गेली तरीही िदवसभर थकली - भागलेली सुरेखा डो या ंवर
चंड लानी आलेली असतानाही नव याची वाट पाहात े. तोच बायको हणज े 'पायातला
बूट' हे नव याच े श द ित या कानांवर पडतात . बायकोला पायातला बूट समजणा या बाबूची
पु षस ाक मानिसकता आहेच पण याची आई व बिहण चीही मानिसकता पु षस ाकच
आहे. यामुळेच बाबूने आप या बायकोला - सुरेखाला आप या मुठीत ठेवावे, ितने आप या
बाबूला मनसो शारीर सुख ावे, असे यां◌ंना वाटते. िशवाय याला सुख देणारे ितचे
सव अवयव नीटनेटके आहेत का, याचीही खातरजमा या बाबूला करायला सांगतात.
यामुळे पु षस ेने आपला वाथ साध यासाठी ि या ंचीही मानिसकता कशी घडिवली
आहे, हे या बिहण ना मुंबई या घरातून बाबूने हाकल ून िद यान ंतर यांनी को हाप ूरला घरी
येऊन आईसमोर केले या कांगा यात ून प होते. वै क य तपासणीत सुरेखात कोणताही
दोष नसून बाबूलाच मूल होणे श य नाही आिण महागाईम ुळे दुसरी बायको करणे
परवडणारही नाही, हे ल ात आ यावर तो दुसरे ल न कर याचा बेत रिहत करतो .
सुरेखावरील ेम िकंवा ल न िटकिवण े, हा याचा यामाग े हेतू नसतो . यामुळे ल न ही पिव
गो आहे, यातून पती- प नीत एक भावबंध िनमा ण होतो, ा समजालाच इथे छेद िमळतो .
'बेबी' या कथेत िनवेदक पा ान े समजाव ूनही ितला ल नस ं थेतून िमळणा या सुर ेचे मह व
पटत नाही.खरे तर स दया चे वरदान लाभल ेली, आिथ क थैय असणारी बेबी ल नस ं थेला
झुगा न देते. पण मग वय उलटून गे यावर ती शारीर गरजेसाठी आिण भाविनक सुर ेसाठी
झोपडप ीत या इबू नावा या मुसलमान इलेि िशयनबरोबर ल न न करता राहात े व शेवटी
िदवस गे यावर गभ पात कर यासाठी इबूने कुठ याशा हिकमाकड ून आणल े या चाटणाच े
सेवन क न अितर ावान े मृ युमुखी पडते.
एकूणच ल न ठरिवताना ि मणीबाई व धानू हे पदीला (मुरगी), मालती व गजा यांचे
एकमेकांवर ेम आहे, हे माहीत असूनही आ पा मालतीला (सांड), सुनंदा वयाने िन याह न
लहान आहे व अंबादास नीट ि थर थावर नाही, हे माहीत असूनही बाबीश ेट िडचोलीकर
सुनंदाला (पो ी फािम ग), अ याच े कागदोप ी वडील असलेले अ णा हे नपुंसक आिण
काळे आहेत, हे माहीत असूनही अ याचा लखुमामा पैशांखातर आप या बिहणीच े ल न
अ णा ंसोबत जमवताना आप या बिहणीला (अ करमाशा ) िवचारात घेत नाहीत . ल न हे
ी-पु ष अशा दोघांना जोडणार े पिव बंधन मानल े जात असल े तरी य ात मा
पु षाकरवी आिण पु षासाठीच तो केलेला एकतफ सौदा आहे, हे या कथांमधून इथे उघड
होते.
ही कथांमधली सगळी ल ने ीपा ा ं या पालका ंनी यां या मनािव लावल ेली आहेत.
ल न हणज े एक मरण संपलं व दुसरं सु झालं असाच अनुभव ीपा ा ं या जग यात ून
मुख रत होतो. तसा वत:शीच उ लेख (पृ.३१) सु◌ुरेखा करते. याउलट
ल नस ं थेिवषयी पु षपा ा ं या मनात कोणताही आदरभाव , नैितकता , शुिचता नाही.
ल नात ून शारीर संबंधांसाठी िमळणारी हमी आिण ह काच ं राबायला िमळणार ं माणूस
इतकाच अथ या पा ां या वत नातून अधोर ेिखत होतो. हणूनच ही पु ष पा े ल न
करताना िदसतात . यामुळे यांनी घेतले या आिण न घेतले या िनण यांचा तसेच यांनी munotes.in
Page 48
महानगरीय सािह य
48 केले या आिण न केले या कृतीचा दु प रणाम हणून यां या बायका ंची अटळपण े
शोकांितका होते. यातून ीचे जगणे, ित या भावभावना , आशाआका ं ा, अगदी ितचा
िवरोधही िकती नग य ठरिवला जातो, हेच येथे ठळकपण े पुढे येते.
ब) कुटुंबसं थेसंबंधीचे भा य :
महायु ो र कालख ंडात य ला जग यास आधारभ ूत ठरणारी , ह काचा िनवारा
देणारी, भाविनक सुर ा देणारी, सोबत करणारी आिण य या यि म वाला आकार
दे यास योगदान देणारी कुटुंब यव था िखळिखळी होऊ लागली होती. यातच जगभरात
बाजार यव थ ेने आपली बाजारप ेठ वाढिव यासाठी आधी पा ा य देशांम ये आिण नंतर
भारतात दूरदश नचा (िट ही) सवा िधक उपयोग क न घेतला. यातून दाखिवल े गेलेले
िच पट , मािहतीपट , मािलका यांचा े कमनावर भिडमार क न कुटुंब यव था य या
िवकासासाठी कशी मारक आहे, हे माणसा ं या मनात जवून यांची िविश मानिसकता
घडिवली गेली.
नवभा ंडवलशाही या िवकासान ंतर तर हा मु ा अिधकच ठळकपण े समोर आला आिण
यि वात ं या या नावाखाली यि क ि ततेस खतपाणी घातल े गेले.
अथा त, भारतीय समाजवा तवात साठो री कालख ंडात इथेही असे वैिश ्यपूण
समाजवा तव आकार घेत होते. व तुत: भारतीय समाज यव था ही पु ष धान आिण
पु षक ी समाज यव था आहे. यामुळे कुटुंब मुखाचा दजा ही आपोआपच पु षाकड े येतो.
पु षाने कमवाव े, कुटुंबावर पकड ठेवावी,एकसंधता राखावी , मुलांचे भिव य घडवाव े, ा
गो ीची अिलिखत जबाबदारी आिण अपे ा या पु षाकड ून केली जाते. परंतु भाऊ पा ये
यां या कथांतील कोणत ेही पु षपा या जबाबदारीच े वहन करताना िदसत नाही. उलट
अनेकदा ही पु षपा े बेजबाबदार , िवकृत, अनैितक, असल ेली िदसतात . साहिजकच
ही जबाबदारी घे यास मग यां या बायका ंना वे छेने िकंवा जबरद तीन े पुढे यावे लागत े.
अशा कुटुंबांची कथांम ये वाताहत झालेली आपणा ंस िदसून येते.
'मुरगी' या कथेत धानू िशरनाळ े हा हमाल आहे. पण हमाली करणं सोडून तो सतत दा या
नशेत असतो . नाईलाजान ं का होईना मग कुटुंबाची सव जबाबदारी ि मणीबाई आप या
डो यावर घेऊन घराचे रहाटगाडग े ओढत राहात े.पाच मुलांचा संसार खेचता खेचता के
गाबतेची आिथ क मदत घेत राहात े व शेवटी मदतीची परतफ ेड क शकत नाही. हणून
आप या ऐन त ण वयात या मुलीला- पदीला के या ग यात बांधते. िवकृत
मानिसकत ेचा के पदीसोबत शरीरस ंबंध ठेवता येत नाही हणून ल ना या पिह याच रा ी
पदीचा खून करतो आिण मृत देहाशी शारीर चाळे करतो . खरे तर के अध आय य
सडाफिट ंग जग यावर संसार करणे, आपल े नाव सांगणारा आपला वारस असण े आिण
एकूणच ि थर थावर हो या या इ छेने पदीशी ल न कर याची हारािकरी करतो . परंतु
आपल े शरीर साथ देत नाही, हे ल ात येताच तो या या कुटुंब वसिव या या मूळ हेतूलाच
हरताळ फासतो . असाच काहीसा आशय 'पो ी फािम ग' या कथेतूनही आढळतो . अंबादास
िटपटाळ ेकर हा अनेक वष िविवध संघटना आिण प ांचं काम करीत असतो .सतत राजक य
प आिण संघटना बदलत राह न कोणतीही कमाई न करता प काया लयात राह न बेबंद
जगणं, हेच याचं जीिवतकाय बनलेलं असत ं. वयाची अडितशी ओला ंडली तरी तो munotes.in
Page 49
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
49 कोण याच पातळीवर ि थर झालेला नसतो . गुमा या ं या संघटनेचं काम करताना याला
मानधन िमळू लागताच तो ल न क न ि थर हो याचा िनण य घेतो. आईबापािवना मामाकड े
अनाथ वाढल ेली सुनंदा सोळाव ं पार क न सतरा या वषा त पदाप ण करते. महागाई या
िदवसा ंत एक खाणार ं त ड कमी हावं, या उ ेशाने ितचा मामा- बाबीश ेट सुनंदाचं ल न
अंबादासशी लावून देतो. आतापय त अि थर , बेबंद जगलेला अंबादास सुनंदाला िदवस
गे यानंतर मामाकड े पोहोचव ून येतो. दर यान ित या त येतीची, गो याऔषधा ंची
कसलीही साधी चौकशीही करीत नाही. सुनंदा या बाळंतपणान ंतरही कसेबसे दीडदोन
वषा तच खा यािप याची , औषधपा याची आबाळ होऊन यांचा मुलगा मृ यू पावतो . या
घटनेचा आघात होऊन सुनंदा वेडसर होते आिण यातच ितचा क ण मृ यू होतो.
के (मुरगी) आिण अंबादास (पो ी फािम ग) ही दो हीही नायकपा े खरे तर जवळपास
चािळशीपय त वैर जगतात . इतक वष वैर आयु य जग यावर थािपत समाजचौकटीत
ि थर हो या या या संक पना असतात यानुसार ल न करणे, मुलेबाळे होणे, आयु य
माग लागण े या गो ी यांना करा याशा वाटतात परंतु कौटुंिबक जीवनातील बांिधलक ,
जबाबदारी , आिथ क िनयोजन , भाविनक बंध िनमा ण करणे, जोपासण े यासाठीची
मानिसकता यां यापाशी नाही. िकंवा तसा य नही ही पा े करताना िदसत नाहीत .
साहिजकच यांनी ल न क न आणल े या बायका या केवळ आपली शारीर गरज
भागिव यासाठीच आहेत, हा भाव ते जोपासतात . यातून पदी आिण सुनंदा दोघ या ही
आयु याची अटळपण े शोकांितका ठरते. ल न करणे, कुटुंब बनिवण े या बाबीच इथे फोल
ठरतात . कारण या कारणासाठी ही पु षपा े ल न करतात . तेही िततकेसे खरे नाही कारण
दो हीही पु षपा े ल नाआधीस ु ा वे यागमन करीत होतीच . यामुळे कुटुंबिनिम तीचा मूळ
उ ेशच इथे बाजूला पडतो .
'सांड' कथेत गजा मा लकर या विडला ं या मृ यूनंतर या या काकाकड े कुटुंबाचे कत पण
येते. पण सग या कुटुंबाला आप या पंखांखाली घे याऐवजी गजा या आईशी - आप याच
विहनीशी शारीर संबंध ठेवतो, आप या प नीशी इतका दु पणे वागतो क शेवटी ितला वेड
लागून ती मृ यू पावते, बालवयात या गजाशीही कपटान े वागून याचा संप ीतला वाटा
हडप करतो . अगदी गजाची आईद ेखील मुला ती असणार े ितचे कत य िनभावताना िदसत
नाही. मुलगा गोठ्यात झोपतो , काकाचा सतत मार खात राहातो , यािवषयीची कोणतीही
खंत ितला िदसत नाही. यामुळे वा स यभावन ेचा कोणताही अनुभव कथेत येत नाही.
िशवाय गजा मुंबईला पळून आ यावर याला माघारी बोलावतही नाही. यामुळे गजा
आप या आईपास ून, कुटुंबापास ून आिण गावापास ून कायमचा पारखा होतो. येथेही
मलकाप ूर या एका संयु कुटुंबाची अनु मे वडील , काकू, मग काकाचा मृ यू आिण गजान े
गावात ून मुंबईला केलेले पलायन व शेवटी आईच े भ यामोठ ्या वाड्यात एकटीन े भुतासारख े
जगणे यातून एक कुटुंब कसे उद् व त होते, हे िदसून येते.
'फाई ह गाड न'मधील आबा टुक ळ हा सुखासीन आयु यासाठी पैशा या इतका मागे
लागतो क आप या व र अिधका या ंना खूष कर यासाठी वत: या प नीला - माईला
यांची श यासोबत कर यास भाग पाडतो . ल नात कुटुंबाची- प नीची जबाबदारी घे या या
आणाभाका िवस न वत:च माईकड े िग हाईक े आणतो व ितला वे या यवसायात munotes.in
Page 50
महानगरीय सािह य
50 ढकलतो . यामुळे दुखावल ेली मुले या दोघांना कायमचीच दुरावतात ; यातून एक कुटुंब
िवखुरते आिण ऐन हातारपणात दोघांना भीक मागून जग याची वेळ येते.
'नवरा' या कथेत िदपूचे आईबाबा या या काकाच े ल न करतात पण काका नपुसंक
अस यान े काकूचे दु:ख समजून घेत नाहीत . ित या शारीर - मानिसक गरजांना दुल ून
ितला काका मारझोड करतो , याकड ेही ते दुल करतात . ितला िशवीगाळही करतात व घर
सोडून जायला सांगतात. यामुळे आप याकड े असल ेले थोरपण ल ात घेऊन कुटुंबाला
एक बांधून ठेव याच े काम ते करताना िदसत नाहीत .
'बेबी' कथेतील बेबीचे आईवडील 'बेबी लहान वयातच आप या खचा चे पैसे वत: पर पर
बाहे न उभे करते', याचा िवषाद न मानता ते ितचे कौतुकच करतात आिण ित या बाक
बिहण ना बावळट ठरवतात . शेवटी वय उलटल ेली बेबी झोपडप ीत या इबू नावा या
िववािहत इलेि िशयनबरोबर झोपडप ीत राहात े आिण आप या आयु याची वाताहत
क न घेते. वाममागा ला जा या या श यत ेची िजथे पिहली पायरी असत े, ितथे जबाबदार
पालक आप या मुलांना वेळीच आवरतात ; समजून देतात- घेतात. पण हे काहीही न
के याने बेबीची शोकांितका होते.
'बगीचा ' कथेतील भा कर राणे कापड िगरणीतला एक कारकून आहे. आप या प नीची -
अनूची एकामागोमाग सात मुलांना ज म देऊन हाडाची काडे झाली तरीही तो
कुटुंबिनयोजनाची श ि या क न घेत नाही आिण मुलां या पालनपोषणाचीही जबाबदारी
घेत नाही. उलट अनारो य होईल असंच जाणूनबुजून बाजारच ं अ न मुलांना खाऊ घालतो .
मुलांचा कोणताही िवचार न करता आरामख ुच आिण बगीचा यातच आपला वेळ घालिवतो .
याचा एकमेव छंद असल े या बगी यातल े गुलाबाच े झाड िवकतो पण याचव ेळी या या
मुलीचा- साधनाचा अपघात होऊन ित या पायाच े हाड मोडत े व सगळे पैसे यातच खच
होतात . शेवटी आपण वत:च वाढिवल ेला पोरवळा पोसता येत नाही आिण आपला
आवडता छंदही जोपासता येत नाही हणून वैफ य त होऊन एके म यरा ी खोलीला
बाहे न कुलूप लावून आत बायको - मुलांना पेटवून देतो. यातच यांचा होरपळ ून मृ यू
होतो आिण एका कुटुंबाची उद् व तता समोर येते.
या कथांमधून येणारे कुटुंबांचे उद् व तपण पािहल े तर कुटुंबसं थेमागील सामािजक ,
कौटुंिबक, आिथ क आिण भाविनक सुर ा ही उि े इथे सा य होताना िदसत नाहीत . एरवी
माणसा ंचे कुटुंबाशी आिण कुटुंबीयांशी जे नाते, जे ेम िनमा ण होते, ते या पा ां या वत नातून
कुठेच ययास येत नाही. यातून कुटुंबसं थेिवषयीच िच ह िनमा ण होतो.
क) नातेसंबंधांवरील भा य :
माणस े अन ेक कार या नातेसंबंधांनी एकमेकांशी जोडली गेली असतात . तुत
कथांमधूनही िविवध कार या ना या ंचे बंध आढळतात . परंतु नवरा- बायको , आई- मुलगा
आिण आई-मुलगी ा तीन नातेसंबंधातील ताणेबाणे अिधक ठळकपण े ययास येतात.
'मुरगी' कथेत या धानू िशरनाळ े आिण ि मणीबाई यां यात पतीप नी हणून कोणताही
भाविनक बंध नाही. धानू हा दादर टेशनवर हमालाच े काम करणारा दा ड्या आहे. पण तो
आताशा केवळ बायको या कमाईवरच जगतो . ि मणीबाई धुणीभांडी क न नवरा व पाच munotes.in
Page 51
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
51 मुलां या संसाराचा गाडा ओढत े. पण घराचा कता पु ष हा भाव जोपासणारा धानू मा
बायको या कमाईवर जगताना जराही खंत बाळगत नाही. उलट बायकोन े
अडीअडचणीसाठी लपवून घरात ठेवलेले पैसे शोधून दा िपऊन येत असतो . पदीने
के सोबत ल नाला नकार िद यान े तो दा या नशेत पदीला िशवीगाळी व मारहाण करतो .
ते हा ि म णीबाईन े याला िवरोध के यावर तो -" तू कोण मला सांगणार... मी मालक आहे
या घरचा." आिण "मी घरमालक असून मला बोलायचा अिधकार नाही, हंजे काय ? (पृ.
१२) असा करतो . साहिजकच प नीम ुलांची जबाबदारी असणा या धानूचा
ि मणीबाईसमव ेत भाविनक बंध जुळत नाही. यामुळे तीही ल न झालंय हणून केवळ ते
नाते िनभावत अस याच े िदसून येते. यातून ल नस ं थे ारे िनमा ण झाले या ना यातील
अगितकताच अधोर ेिखत होते. िकंबह ना पदी आिण के (मुरगी), मालती आिण बाबू
आकाराम बोरसे (सांड), सुरेखा आिण बाबू (पायातला बूट), माई आिण आबा टुक ळ
(फाई ह गाड न), अनू आिण भा कर राणे (बगीचा ), काकू आिण काका (नवरा), भामा आिण
बंडू अवदार े (बायका खाणारी माणस े), आई आिण अ णा (अ करमाशा ), मैमुना आिण
बाकरिमया (पडदा), सुनंदा आिण अंबादास िटपटाळ ेकर (पो ी फािम ग), या सव
दांप यांम ये कोणत ेही भाविनक बंध तयार होत नाहीत . पण केवळ शारीर गरज हणूनच
यांना मुले होतात . मुलां या अस यानस यात ून यांना कोणताही फरक पडत नाही.
यामुळे मुलां या भिवत याचीच न हे तर आज या अव थ ेचीही यांना कसलीच िफक र
असल ेली िदसत नाही. मुलांचे आजारी पडणे (बगीचा ); मूलाचे दगावणे (बगीचा , पो ी
फािम ग); मुलांनी वाममागा ला लागण े (मुरगी, बेबी, पडदा, फ य ) अशा घटना ंनीही ही
दांप ये िवचिलत होताना िदसत नाही. यांना मुलांिवषयी तर राहोच पण एकमेकांब लही
ेम, आ था िनमा ण झालेली िदसत नाही. पती - प नी या ना यात ून ीपु षांम ये
फुलणार े ेम, सामंज य, संवाद या सव च बाब चा इथे अभाव आढळतो . 'बायको ' हणज े
केवळ पोटाची आिण पोटाखालची भूक भागिवणार े यं आहे तर 'नवरा' हणज े आप या
आयु याचा असा मालक , या या येक आ ेसाठी आपण सदैव त पर असल ं पािहज े
आिण आप याला िकतीही पटत नसले तरी याची येक इ छा वे छेने िकंवा नाईलाजान े
िशरोधाय मानलीच पािहज े, हा सामािजक रवाज मनोमन वागिवणारी अगितक 'बायको ',
अशा साकार झाले या ीपु षां या ितमा ल ात घेत या तर पतीप नी ना यातल े
भाविव च इथे आकार घेत नाही. यां यात भाविनक , कौटुंिबक, सामािजक पातळीवरील
देवाणघ ेवाण होताना िदसत नाही, यांचे दांप यजीवन केवळ भौितक पातळीवरच
वावरताना िदसत े.
यानंतर आई - मुला या ना यातला बंध कशा कार े य झाला आहे, हे पाहणे इथे
मह वाच े आहे. आई आिण मुलगा यां यात या ना याचा िवचार आप याला 'मुगरगी', 'सांड',
आिण 'अ करमाशा ' या कथां या आधार े करता येतो.'मुरगी' कथेतले सदू आिण हादू
िशकाव ेत, यांनी मागा ला लागाव े, असे ि मणीबाईला वाटते. धुणीभांडी क न मुलांचे
पालनपोषण करत. परंतु तरीही घरात नुसतेच बसून राहाण े, ना यावर या मुलांसोबत
टवाळ या करणे, प े खेळत राहाण े, आईचा पगार पर पर घेऊन येऊन तो खच होईपय त
घरी न येणे अशा गो ी करीत राहातात . शेवटी पोलीसा ंना पकडुन ने यावर आईच े काळीज
हणून ि मणीबाई के चे पाय पकडून मुलांना सोडव ून आणत े. यामुळे या मुलांना
आप या आईच े िदवसरा केलेले क , ित या जीवाची होणारी तडफड कळत नाही. सांड munotes.in
Page 52
महानगरीय सािह य
52 कथेतला गजा हा बालवयापास ूनचा ौढ वयापय तचा याचा काळ कथेत येतो.
ौढवयात या गजा या आज या मनोधमा या घडणीम य े या या बालवयात या
अनुभविव ाचा मोठा वाटा आहे. वडील नसलेला गजा आई, काका - काकू, यांची दोन मुले,
घरगडी यां यासोबत संयु कुटुंबात राहात असतो . पण विडला ंिशवाय वाढणा या गजाला
आईच ेही ेम िमळत नाही. नव यािशवाय जगणा या आईच े ेम काकावर आहे. ितचे
काकासोबत शारी रक संबंधही आहेत. सव काही काकाच अस यान े ती मुला या
पालनपोषणाक डे, या या बालह ा ंकडेही ल पुरवीत नाही. याचे कसल ेच लाड करीत
नाही. अगदी संप ीतला गजाचा वाटाही काका हडप करतो . तरीही ती कोणताच आ ेप
घेत नाही. काका येता- जाता गजाला मारतो , तरीही ितला दु:ख होत नाही. इतकेच न हे तर
रोज गजा आई या कुशीत झोपतो ते हा म यरा ी काका झोपल े या गजाला उचलून
गोठ्यात नेऊन ठेवतो. रा ी जाग आले या गजाला दरवा या या फटीत ून आईकाकाचा
संभोग िदसतो . आडदा ंड रा सासारखा िदसणा या काकािवषयी या या मनात संताप व
आप या नाजुकसाज ुक आईिवषयी कणव िनमा ण होते. परंतु एके िदवशी जे हा आईच
काकासोबत या संभोगाला पुढाकार घेताना िदसत े ते हापास ून तो वत:ह न गोठ्यात
झोपायला सु वात करतो .यािवषयी गजाला दु:ख तर होते; पण याह नही ित यािवषयीचा
ितर कार िनमा ण होतो.काकाची सततची मारझोड आिण आईच े वेगळे प पाह न गजा संधी
िमळताच मुंबईला पळून येतो. ितथे तो मूळ या मलकाप ूर याच असल े या आ पा
कोलत या घरी राहातो .या घटनेनंतर आईही याला गावी परत बोलावत नाही. या
सग यात ून दुखावल ेला गजा आपली आई, आपल े कुटुंबीय, आपल े गाव या सा या ंपासून
कायमचा दुरावतो ; परा म पावतो . काही वषा तच एक नामांिकत िच कार हणून िस ी
िमळिवतो . आईन े आप याला ज म िदला हणून ितला न चुकता मनीऑड र पाठवत
राहातो . पण ितला आयु यात कधीही माफ करीत नाही, अगदी ती वृ ाव थ ेने आता फार
िदवसा ंची सोबती नस याच े प गावाह न येते तरीही तो ितला भेटायला जात नाही.
सव साधारणपण े आई - मुलाम ये या कारच े नाते आढळत े, या ना यातील कोण याही
गो चा अनुभव इथे ययास येत नाही. तर 'अ करमाशा ' कथेतला लखुमामा अ णा ंकडून
पैसे घेऊन अ या या आईच े ल न अ णा ंसोबत लावून देतो. (दुस या भाषेत लखुमामा
आप या बिहणीला पैसे घेऊन िवकतो .) अ णा नपुंसक अस यान े ती तावड ेबरोबर संबंध
ठेवते. अ याही तावड ेचाच मुलगा आहे. पण यांचे वडील हणून अ याच े कागदोप ी नाव
लागल ेले असत े या अ णा ंिवषयी अ याला कृत ता वाटते. अ णा ंचा मृ यू झा यावर
आईन े लोकलाज े तव का होईना पण दु:ख य करावे, असे वाटते. याउलट या पु षान े
आप याला कोणत ेही सुख िदले नाही हणून या या मृ यूचा खोटा आव ितला आणता येत
नाही. एकदा चाळीत या लोकांना मृ यूची बातमी कळली तर सगळे जमून अं यिवधी
होईपय त िकती वेळ जाईल , याचा अंदाज नस यान े ती अ याला व वत:ला कॉफ करते.
तेरावं झा यावर पु हा ठरले या हॉटेलात तावड ेला भेटायला जाते. यावेळी अ या या या
ेयसीला - पु पाला घेऊन हॉटेलवर आई- तावड ेला पकड यासाठी जातो. पण न
पकडताच परत येतो. या याकड ून कधीच सुख ा झालं नाही, या यावर कधीच ेम
न हत ं, या याशी कधीच सुखसंवाद झाला नाही, या यासोबत आयु यभर संसार
कर याची आईला सजा िमळा याची व ितची झालेली भाविनक - शारीर क डी अ या
समजून घेतो. हे चिलत आई - मुलगा ना यातल े वेगळे दश न आहे. munotes.in
Page 53
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
53 या कथांमधून येणारे येक आई पा आप या मुलांवर सं कार करताना िदसत नाही.
यां या मुलांना भिव यािवषयीची व ने देत नाहीत वा वत:ही अशी व ने पाहात नाही.
मग ती गजाची आई असो (सांड), िदपूची आई असो (नवरा), बेबीची आई असो (बेबी),
अ याची आई असो (अ करमाशा ), ब चाची आई (आयशीच े दय) असो क डेि डमोनाची
आई असो (आपण ांना पा लं आहे काय?). ही सगळी आईपा े आप याच मुलांिवषयी ,
यां या भिव यािवषयी उदासीन , वा स य भावन ेचा लवलेश नसणारी तरी आहेत िकंवा
भाबड्या ेमाितर ेकाने यांना वाया जाऊ देणारी आहेत. (बेबी, फ य ) साहिजकच आई
आिण मूल यां या ना यातला एरवीचा गोडवा , भाविनक बंध यांचा यय इथॆ येत नाही.
ड) मू य हास :
यि जीवन आिण पया याने समाजजीवनही उदा मानवी मू यांवर अिधि त असाव े,
अशी सव सामा यत : अपे ा असत े. तुत कथांमधून पा ांनी अंिगकारल े या मू यांचे
व प कसे आहे, हे पाहणे इथे उिचत ठरेल. 'मुरगी' कथेतला के हा ल नाआधीपास ूनच
वे यागमन करीत असतो . परंतु आपण नपुंसक हो या या वाटेवर आहोत , याची क पना
असल ेला के तरीही ल न कर याचा अ ाहास करतो .िन याह नही वयाने लहान
असल े या पदी या शारीर स दयाची आस बाळगतो . ितची नट या -थट याची , िसनेमाची
आवड ल ात घेऊन ितला िमळिव यासाठी ि मणीबाई व धानूला अडीअडचणीला पैसे व
घरात सुखचैनी या व तू पुरवून िमंधे करतो आिण एक कार े गैरमागा ने पदीला िमळिवतो .
परंतु ल ना या पिह याच रा ी पदीने याचा 'नामद ' असा उपहास के यावर तो णाचाही
उसंत न घेता ितची तुलना मनोमन कुला यात या वे येशी क न ितचा खून करतो . यातून
याचे पदीवर ेम आहे हणून न हे तर मी एक पु ष आहे. मा याकड े पदीला िवकत
घे याइतका पैसा आहे, याच अहंकारात ून तो पदीला , ित या स दया ला ा करतो . यातून
के चे जीवनम ू य कसे अध:पितत आहे, हे इथे प होते. तर 'पायातला बूट' मधला बापू
बायकोची िकंमत पायात या बुटाइतक च करतो . ित याकड ून शारीर सुखाबरोबर हातपाय
चेपून घेणे, अशी सेवाही करवून घेतो. परंतु सुरेखाला िदवस जात नाहीत तसे दोघांनी
वै क य तपासणी केली असता बाबूतच दोष आहे, हे िस झा या वर आिण आप या
आईबिहण कड ून दुस या ल नाचा ताव आ यावर तो आपल े सुरेखावरच ेम आहे, असे
सुरेखाला व बिहणीलाही सांगतो. परंतु दुसरे ल न न कर यामाग े आपल े नपुंसक व तसेच
महागाई या काळात दुस या प नी या पान े खाणार े एक त ड वाढेल, ही कारण े तो दडवून
ठेवतो. यातून एक य हणून आपली बायको व आईबिहण नाही फसवतो . यातून य
जवळ या ना यात या आप याच माणसा ंशी बाबू या फस या वत नातून माणसा
माणसा ंमधील पारदश क यवहाराचा , ना याचा अभाव कसा आहे, हे कळत े.
'फाई ह गाड न'मधील पैशाची चटक लागल े या आबा टुक ळला आपली मह वाका ं ा
सा य कर यासाठी तो आप याच प नीला वत: या व र ा ंची श यासोबत कर यास
लावतो . इतकेच न हे तर घरी वत:च िग हाईक े घेऊन येत असतो . आबा या या
गैर यवहारा ंनी दुखावल ेली माई ित याकड े येणा या एका त ण अिधका या या ेमात
पडते.परंतु माईने हा वे या यवसाय िवनात ार आिण िनल प मनाने करावा , ही आबाची
अपे ा असत े, माईची ही कृती आबाला आवडत नाही. या व र ाची मज संपादन
कर यासाठी आबान े ारंभी माईला श यासोबत कर यासाठी भाग पाडल ेले असत े, याच munotes.in
Page 54
महानगरीय सािह य
54 कोरेसाहेबा या मदतीन े पोलीसांना मािहती पुरवून माईला व त ण अिधका याला पकडून
देतो आिण 'आप याच घरात हे गैर यवहार चालू आहेत, हे माहीत न हत ं', असा पोलीस
ठा यात जबाब न दिवतो . माईला वत:च वे या यवसाय कर यास भाग पाडणारा , ितला
वत:च िग हाईक े आणून देणारा, या धं ातून वत:च पैसा िमळिवणारा , माईला कमाईच े
साधन ठरवून 'व तुमू य' मानणारा आिण पोलीस ठा यावर वत:ची जबाबदारी झटकणारा
आबा पाहाता य पतीप नीतली िव ासाह ता लयास जाऊन या ना यालाही कोरड ं
बाजा पण ा झालं आहे आिण ना या ंचेही अवमू यन कसं झालं आहे, याचा यय इथे
येतो.
'एक सु हेरा वाब' या कथेचा िवचार करता , जगात ांती होईल; कामगारा ंचे रा य येईल;
यां या जीवनात सौ य िनमा ण होईल, या ेरणेने त ण कामगार चळवळीत येतात,
संघटने या कामासाठी वत:ला वाह न घेतात. अगदी मागचाप ुढचा िवचार न करता प ाचे
नेतृ व, संघटनेचे नेतृ व आिण चळवळीच े नेतृ व जे जे सांगतील ते ते भि भावान े करतात .
बंड्या, नरसू, िसबाितन आिण इबू हे चार त ण िवनायक वाकटकर या युिनयन या
पुढा यावर आंधळा िव ास ठेवून वागत असतात . वाकटकरला आपली मह वाका ं ा सा य
कर या या मागा तील आणखी एक युिनयनचा पुढारी- बोरसे हा काटा ठरत असतो . हणून
बोरसेचा काटा काढ यासाठी वाकटकर या चौघांना हाताशी धरतो आिण या चौघांकडून
बोरसेचा खून घडवून आणतो . हे चौघेही हा खून िशताफ न े करत नाहीत . सव पुरावे
पोलीसा ं या हाती सहज िमळा यान े चौघ नाही सजा होते. ते हा पोलीस कोठडीत यांना
रोजचीच मारहाण होते. सव कार या शारीर छळाला सहन क नही हे चौघे त ण
वाकटकरच ेच हे कपट अस याच े उघड करीत नाहीत .यातून या चौघांचे हसते- खेळते
जीवन िवदारक बनते. पुढे यांना अिणबाणीिव लढणारा अिनल भेट यावर यांचे
मतप रवत न होते व ते अिणबाणीिव नवा लढा उभारतील , असा िन य करतात , परंतु
यापूव च अिनलला अटक होऊन ठा या या जेलम य े ठेवलेय, असे प येते. आप या
सव वाचा होम क न चळवळी या उदा हेतूसाठी बेभानपण े लढणा या त णा ंना युिनयन
लीडर वत: या मह वाका ं ा सा य कर यासाठी कशा कार े वाप न घेतात आिण गरज
संप यावर कसे फेकून देतात, याचे िच ण तुत कथेतून होते. साहिजकच कामगार
चळवळीसार या उदा हेतूम ये आपल े िहतस ंबंध पाहणा या आिण माणसा ंना 'साधनम ू य'
ठरिवणा या थािपत यव थ ेची खेळी इथे उघड होते. तसेच हा तु ंग केवळ एका
वा तुपुरताच मया िदत रािहला असे न हे तर अिणबाणी या पान े संपूण देशच कसा
तु ंगवास ठरला आहे, यािवषयीच े देखील भा य येते.
'देश पुढे गेला' या कथेत चलनवाढ , चलनफ ुगवटा या अथ कारणात या खेळ चा उपयोग
क न म यमवगा चे कसे अवसा न घडिवल े आहे, याचे िच ण कथेतून केले आहे. ीमंत वग
आप या आिथ क मते या बळावर हवं ते िमळव ू शकत असतो . यामुळे याला कोण याच
ांितकाया त उतर याची गरज भासत नाही. तर गरीब वग हा िदवसरा क क नही दोन
वेळ या अ नासाठी मोताद झालेला असतो . याची सगळी लढाई ही हातात डाची गाठ
िमळिव यात खच होत असत े. यामुळे आव यक गरजांची पूत होऊन या याकड े काही
वेळ आहे, इ छा आहे आिण बौि क - वैचा रक साम य आहे, असा म यमवग हा
ांितकाया त अ ेसर असतो . साहिजकच शोषक असणा या भांडवलशाही आिण
भांडवलशहा ंना हा म यमवग नेहमीच आ हान देत आला आहे. यामुळे यांचे नैितक munotes.in
Page 55
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
55 ख चीकरण केले पािहज े, तरच भांडवलदारा ंना रान मोकळ े होईल.हा आशय इथे समथ पणे
य होतो. मधुकर हा जपानम य े पंधरा वष नोकरी क न भारतात परत यावर याला
भारतात चलनवाढीची सम या भेडसाव ते. पयाच े अवमू यन होऊन व तूं या िकमती
अ वा या स वा वाढल े या असतात . यामुळे परळ लालबागचा कामगारवग तर नामश ेष
होतोच परंतु दादर- िगरगावातला सुिशि त पांढरपेशी म यमवग ही पार कज त या पिलकड े
उ हासनदी या काठी वसलेला असतो . िकतीही काम क न देशात लोकांना दोन वेळ या
अ नाची जेमतेम सोय करता येत असत े. अथा त, हे सगळं सरकार याच पंचवािष क
योजना ंचे फिलत आहे. हणज े शासन यव था व भांडवली यव था यांची अभ युती
होऊन म यमवगा ला मुंबई या बाहेर काढायचा यांचा कुिटल डाव सफल होतो. यामुळे
या भांडवली यव थ ेतून यि वात ं या या मू याचा पुर कार झाला, याच भांडवली
यव थ ेने यि वात ं याला , य या नैसिग क ह का ंना आिण पया याने एका िविश
समाजवगा या अि त वालाच कसे नाकारल े जाते. हे या कथेतून िदसून येते.अथा त, हे
केवळ शासन य व थेचेच कार थान नाही, तर म यमवग या ंनी जोपासल ेला खास
'म यमवग यपणाचा ' अहंभाव, जपले या धारणा , ढी, परंपरा यातून जी गतानुगितक
मानिसकता आिण िनि यता िनमा ण होते, तीही िततक च कारणीभ ूत आहे. थोड यात ,
नागरीकरणात ून साकार झालेली सं कृती आिण ितचे संभा य प रणाम यातून
भिव यकाळाच े िद दश न इथे घडिवल े आहे.
एकूणच तुत कथांमधून मुंबई महानगराचा जो इितहास ,भूगोल यांसह सामािजक -
राजक य - आिथ क- सां कृितक- भौितक अवकाश साकार झाला आहे यामुळे
यि जीवनाच े, यि - य नातेसंबंधांचे, यि -समाजस ंबंधांचे आिण यि -
शासन यव था संबंधांचेही अवमू यन झा याच े इथे िनदश नास येते.
इ) जग या - मर याची नग यता :
मुंबई महानगरीत एका छोट्या िचंचो या भू देशात लोकस ं येचा िव फोट झाला आहे.
नोकरी , यवसाय , िश ण , कला आदी े ांत असल े या संधी आिण गुण ाहकता यामुळे
केवळ महारा ा या कानाकोप यात ूनच न हे तर पूण देशभरात ूनही थला ंत रता ंचे-
िव थािपता ंचे ल ढे मुंबईत येऊन दाखल होतात . आपला ांत, ादेिशक भाषा, िकंवा
बोली, कौटुंिबक िकंवा गाव या परंपरा यातून झालेली जडणघडण आिण नागरी प रवेश
यां यातील ं ातून जे यि म व िनमा ण होते याला कोरड ं बाजा पणा , पैसाक ी
नातेसंबंध, पणा , संवेदनहीनता , पध तून िनमा ण होणारा एकमेकांिवषयीचा अिव ास ,
संशय आदी गुणांचा संदभ ा होतो. तसेच जागे या अभावात ून झोपडप ्या, चाळीत या
वा त या ला वाहा या गटारा ंची सोबत आिण िगरणीत या तीन हरी नोकरीम ुळे उबलेला
िदवस - रा या सग यासह एक 'जगणे' आकार घेत असत े. याचाच यय आप याला
तुत कथास ं हातून येतो.
के या हमालाच े दादर रे वे टेशनवर हमाली क न पोट भरणे, झोपडप ीत राहाण े,
आपल े वत:चे कुणी ह काच े , जवळच े नसणे, िनवा याच े थान नाही हणून दीघ काळ
अिववािहत राहाण े, शरीराची गरज हणून वे यागमन करणे या सा या संगांतून सव सामा य
मुंबईकर माणूस हा कोणकोण या गो पास ून वंिचत राहातो , हे ल ात येते व या या munotes.in
Page 56
महानगरीय सािह य
56 जग याचाही तर अधोरेिखत होतो. तर 'सांड' कथेत बाबू आकाराम बोरसे हा
िगरणीकामगार असून बाबूसोबत मालती आिण यांची तीन मुले व याचे आईवडील हे 'बारा
चाळ' नावा या प रसरातील एका चाळीत या दहा बाय दहा या अंधा या खोलीत राहात
आहेत. साहिजकच अशा कंटाळवा या प रसरात इत या माणसा ंची दाटीवाटी , अपुरा पैसा,
अध वट िश ण , माणसा ंतील षट्िवकार या सग यात ून जीवनाला जो पोत लाभतो , याचा
यय बाबू, याचे आईवडील यां या वत नातून येतो.
'पायातला बूट' कथेतला बाबू (हाही बाबूच) हा मूळचा को हाप ूरचा असला तरी तो पानश े
काका ं या चाळीतच लहाना चा मोठा होतो. अिजबातच िश ण नसलेला बाबू काका ं या
मृ यूनंतर यां याच खोलीत राहातो .र यात उभं राह न उटणे, अगरब या , िलंबे िवकण े,
पेपर टाकण े अशा धं ातून पैसा जमवून टेनलेस टील या भांड्यांचे दुकान थाटण े
इथपय त मजल मारतो . परंतु मुंबईत आप या माणसा ंिशवाय वाढल ेला आिण िश णाचा
जराही गंध नसलेला बाबू आप या पु षपणाचा अहंकार बाळगतो . अ य कुठेही आपल े
वतं अि त व नसलेला, दुिनये या पध त नग य ठरलेला बाबू सुरेखाकड ून आप या
तथाकिथत पु ष वा या अहंकाराला कुरवाळून घेतो व यातच सुखाची परमावधी मानतो .
यामुळे महानगराम य े बाबू आिण बाबूसारख े जीवन जगणा या माणसा ंची सुखाची क पना
कोण या व पाची आहे, हे ल ात घेता येते.
'फाई ह गाड न' मधला आबा टुक ळ हा युिनिसपा टीत कारकून असून तो व माई हे
दांप य फाई ह गाड न जवळच एका प या या खोलीत राहातात . िवटल ेला प रसर आिण
िवटल ेले जीवन यांचे एका म दश नच आप याला यां यास ंदभा त अनुभवास येते.
एक सु हेरा वाब'मधील बंड्याही िगरणी कामगार असून िवनायक वाकटकर ा एका
युिनयन लीडरसाठी बोरसेचा खून करतो . 'काहीतरी ' कर याची िज असणारा पण हे
'काहीतरी' हणज े काय आिण कसे सा य करायच े, याचे भान आिण माग दश न नसणारा बंडू
चाळीत या खोलीत राहात असला तरी याचा सगळा बाडिब तारा चाळी या ग चीवर या
टाक खालीच असतो . िगरणी , चाळ आिण तु ंग या थलावकाशातच याचा सगळा वावर
असतो . यामुळे याचे सगळे भाविव , याची व ने आिण य जगणं याच थला ंशी
संब आहे. साहिजकच या जग यातली तवारी व याची नग यता इथे ती तेने समोर
येते.
एकूणच 'देश पुढे गेला', 'वेड', 'तु ही ांना पा ल ं आहे काय' या कथा वगळता सव च
कथांमधील पा े ही िन नम यमवग य िकंवा िन नवग य असून ती चाळीत िकंवा
झोपडप ीत राहातात . मुंबईसार या महानगरात यां या जग याला कोणत ेही मोल ा
होत नाही. चेहरा नसले या गद या शहरात ही पा े केवळ सं येची आकड ेवारी बनून
जगतात . यािवषयीची खंत य करताना माई -" मेलं कसल ं हे िजणं? महारा या ज माला
आलो असतो , तरी बरं झालं असत ं. यांना मान आहे समाजात , पण आप याला मा नाही.
आप या समाजात नाही, आप या मलाबाळा ंत नाही! आप या पोटचा गोळा, आप याला
दोन घास िमळतात क नाही हे पाहायला तयार नाही." (पृ.४३) या श दांत य करते.
यातून महानगरात माणस े गद त जगत असली तरी ती आप या माणसा ंम ये असतातच ,
असे नाही. तर मर याची नग यता य करताना - "आप याला समाजात कोण आहे? मी munotes.in
Page 57
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
57 िभकारी िन ही रांड. आपली मुलंही आपल ं त ड बघायला तयार नाहीत . पुढं असं जगूनही
असं काय होणाप आहे? कुणाशी बोलायची सोय नाही क कुणाला काही सांगायची नाही.
आणखी िकती वष आपण इथे फाई ह गाड नम य े बसून वेळ घालिवणार आहोत . यापे ा
जीव गेलेला प करला . खरं हणज े उशीरच झालाय जीव ायला . आपण पूव जीव िदला
असता तप िनदान लोक ेतया ेला आले असत े. आता आप याला युिनिसपालटीची
गाडीच घेऊन जाईल ." (पृ.४७) अशा श दांत आबा य करतो . यातून महानगरात या
माणसा ं या अिभलाषा , यासाठी िनवडल ेला वाममाग , आप याच मुलाबाळा ंनी दूर जाणे
आिण वैफ य त एकाक जगणे- मरणे यातली िवदारकता इथे िचि त होते.
भाऊ पा ये यां या कथांमधील पा ांचे मृ यूदेखील असेच नग य आहेत. या मृ यूंना य
महानगरी जग याचा संदभ नसला तरी परो पात मा तो महानगरी जग याशीच िनगिडत
आहे. उदाहरणाथ 'मुरगी' कथेतला पदीचा मृ यू हा सकृ श नी के या कृतीतून होत
असला तरी के या या कृतीमाग े महानगरातील जग याची नग यताच कारणीभ ूत
ठरते.अ पिश ण , हमालीच े काम, जागेचा अभाव , आ वक याच े नसणे, शारीर भूकेची
गरज हणून वे यागमन करणे अशा सव कार या अभाव तत ेतून जी काही मानिसकता
तयार होते. या मानिसकत ेचा प रपाक हणून आिण केवळ नवरा/ एक पु ष हणूनच स ा
गाजिव यासाठी एकमेव अवसर असल े या िठकाणीच आपण उपहसनीय ठरतो, हा
अपमान पचवू न शकल ेला के पदीचा खून होतो. यामुळे पदीचे जीवन आकार घे यापूव च
संपु ात येते, झोपडप ीत एक मुलगी ज माला आली आिण एखा ा 'मुरगीसारखी कटून'
मेली, इतकाच संदभ ित या मृ यूला ा होतो. तर 'पो ी फािम ग' कथेतला अंबादासही
के सारखाच चाळीशीपय त अिववािहत रािहला आहे. फारस े कतृ व अंगी नसले या
अंबादास या जीवनात सव कारची अभाव तता आढळ ून येते. या याकड ेही ह काचा
िनवारा नाही. कधी समाजवादी प ा या तर कधी काँ ेस या काया लयात राह न तो आयु य
यतीत करतो . आिथ क ्या स म नसले या अंबादासच ेही ल न रखडल े आहे. परंतु
काँ ेसमधील गुमा या ं या संघटनेचे काम कर यासाठी मिहना न वद पये िमळू लागताच
बाबीश ेट िडचोलकर या सोळा- सतरा वषा या भाचीशी ल न करतो . परंतु इतक वष
सडाफिट ंग आयु य जगले या/ जगाव े लागल े या अंबादासला माणसा ंची नाती, ल नस ं था,
कुटुंबसं था यांचे गांभीय जाणवत नाही व तो मुलाची आिण सुनंदाची खा यािप याची ,
औषधा ंची आबाळ करतो . यातच या या मुलाचा मृ यू होतो. मुलाचा मृ यू व अंबादासचा
बाहेर यालीपणा या दोन घटना ंनी सुनंदा खचत े व वेडसर होऊन अ नपाणी सोडत े.
यातच ितचाही क ण मृ यू होतो. एका अनाथ मुलीची महानगरात या महागाई या
प रि थतीतील केवळ 'एक खाणार े त ड' हणून मामाकड ून आिण नव याकड ून गणना
के याने ितचा मृ यू ओढावतो . तर 'सांड' कथेतील अपु या जागेतला संसार, अपुरी कमाई
आिण सतत ज माला घालावा लागणारा पोरवडा यामुळे खंगून खंगून मालती या जावांचा
मृ यू होतो. ा सव प रि थतीला य - अ य पण े महानगरी अवकाश आिण या िविश
अवकाशात ून साकार झालेली मानिसकताच जबाबदार आहे.
'एक सु हेरा वाब'म ये िवनायक वाकटकर या अित र मह वाका ं ेतून तो बंड्या, इबू,
िसबाितन आिण नरसू या त णा ं या आयु याशी खेळतो आिण बोरसेचा खून घडवून
आणतो . महानगरातील िविवध व पा या अिभलाषा ा कर यासाठीचा स ास ंघष इथे
िदसून येतो. संगी या स ास ंघषा त कुणाचा मृ यू घडवून आणावा लागला तरी मागेपुढे munotes.in
Page 58
महानगरीय सािह य
58 पािहल े जात नाही. यामुळे स ास ंघषा त कुणा या मृ यूचाही मुलािहजा न बाळग याचा
िनबरपणा इथे ययास येतो.
'बेबी' कथेत बेबीला आप या सौदया चा अिभमान वाटतो . वत: या स दया िवषयी ,
कतृ वािवषयी आ मिव ास असल ेली, आिथ क ्या आ मिनभ र असल ेली बेबी वय
उलटल े तरीही कोण याच पु षाला जवळही िफरकू देत नाही.पण वय उलटून गे यावर
शारीर गरज आिण भाविनक सुर ा यासाठी झोपडप ीत या इबू या अिशि त आिण
िववािहत असल े या मु लीम इलेि िशयनबरोबर 'रखेल' हणून राहात े. याचा व या या
बायकोचा सगळा खच चालिवत े. ितला िदवस गे यावर गभ पात कर यासाठी इबू
हिकमाकड ून कसल ेसे चाटण आणून ितला खायला देतो. यात चंड र ाव होतो.
डॉ टरा ंनी पोलीसा ंना बोलाव यावरही ती कोणताच जबाब देत नाही व यातच ितचा क ण
अंत होतो. महानगरातील मुली वावल ंबी अस यान े वतं राह शकतात , पु षा या
सोबतीिशवाय राह शकतात , हा िवचार क न ल न न कर याचा घेतलेला िनण य जे हा
वत:लाच िनभावता येत नाही. ते हा कोण या कार या शोकांितकेला सामोर े जावे लागत े,
याचे िच ण इथे आढळत े. हे इथे बेबी या िनिम ान े अधोर ेिखत होते.महानगरातील
यि वात ं याचा अितर ेक िवचार कसा नकळत यि क ि तत ेत परावित त होऊन एकाक
झालेला माणूस माणसा ंतूनच उठतो , हे इथे बेबी या िनिम ान े अधोर ेिखत होते.
'बगीचा ' या कथेतील कापडिगरणीत कारकून असलेला भा कर राणे हा महागाईन े हैराण
झालेला असतो . एका रोपाच े शंभर पये िमळतील या लालस ेने तो गॅलरीतली आवडीची
गुलाबाची रोपे फलीश ेटला िवकतो . ते हा या या जग याचा आधार असणा या गुलाबा या
रोपांना दुराव यान े तो वेडसर वागू लागतो आिण महागाईत बायको व सात मुलां या
खाणा या त डांना पुरा न पड यान े एके रा ी खोलीला बाहे न कुलूप लावून यांना पेटवून
देतो. यातच यांचा क ण अंत होतो. ा आिथ क प रि थतीत मुलांची सं या िकती
असावी , यािवषयीचा िनण य घेता येत असताना आिण आज या तं ाना या युगात अशा
कार या श ि या उपल ध असतानाही भा कर केवळ वत: या अहंकाराम ुळे कुटुंबाची
वाताहत करतो . यामुळे तो या 'िविश ' सामािजक - सां कृितक पया वरणात वाढतो , ते
पया वरणच याची 'िविश ' मानिसकता घडिवत े.
थोड यात , या सव म यूंना माणसा ंचे िविश वत न कारणीभ ूत आहे. असे वत न
कर यापय तचा यां या मानिसकत ेचा वास पािहला तर ही मानिसकता महानगरातील
प रि थितशरणता , यं वतता , ना यातील कोरड ं बाजा पण , िकडाम ुंगीसारख ं जगणं- मरणं
यांनी घडवल े या भवतालातच आहे. यामुळे अधोलोकात ून सु झालेला यांचा
जीवन वास हा शेवटी अधोलोकातच िज न जातो. अशा पा ां या जग यामर याची
नग यता तुत कथां ारे भाऊ पा ये अ यंत ती पण े मांडतात .
महानगरी जीवनाच े आणखी एक नाकारता न येणारे कटुस य हणज े इथे य या
व ना ंना पंखांचं बळ देऊन ही व नप ूत ही होते याचबरोबर दुस या बाजूला व ना ं या
पंखांना छाटून य ला र बंबाळ क न कोलमड याच ेही संग याच महानगरी जीवनात
पाहावयास िमळतात . यामुळे िपतृस ाक आिण पु षस ाक समाज यव थ ेत जसे ीचे
शोषण होते, तसेच ते पु षाच ेही होताना िदसत े. महानगरातील जागेची अडचण , munotes.in
Page 59
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
59 िन नम यमवग य िकंवा किन वग या ंतील यां याकड े फारस े वैयि क कतृ व नाही, अशा
पु षांना वत:ला िस करता येत नाही आिण मग चारचौघा ंसारख े सव सामा य आयु यही
यां या वाट्याला येत नाही. महानगरातील पधा , जागेची अडचण , माणसा ंना चेहरा नाही,
भावना नाही, संवेदनशीलता ,सामंज य नाही पण तरीही भोवती असणारी कोरडी गद
यातून य परा म होते. पण भाविनक - शारी रक गरजा मा शमवता येत नाहीत . असाचा
यय के गाबते आिण अंबादास िटपटाळ ेकर याही संदभा त येतो. यामुळे कथांतून
येणारा वे यांचा संदभ या दोन न- नायका ं या बाबतीतील अगितकता , असाहा यता आिण
अ न, व , िनवारा यांची अभाव तता , याची प रणती हणून ल न, कुटुंब यांनाही मुकणे
या बाबी ठळक कर यासाठी येतो.
३.५ पा िच ण
भाऊ पा ये यां या कथा पा बह ल कथा आहेत. यातील बरीचशी पा े टोपणनावान े िकंवा
नातेसंबंधांव नच ओळखली जातात .
मुंबई या पोटात बह तरीय लोक जगत असल े तरी भाऊंनी साकारल ेली ीपु ष पा े ही
किन म यमवग य आिण िन नवग य तरातली आहेत.
पारंप रक क पन े माण े तुत कथास ं हातील ीपा ा ंचेही ीचा र यािवषयीच े आदश
'सीतासािव ी ' ा पौरािणक ि याच आहेत. परंतु यांची आंत रक ओढ मा आपण िहंदी
िसनेनटीसारख े असाव े, अशीच आहे. 'फाई ह गाड न ' मधील माई आप या नव यान े 'रांड'
असा उ लेख के यावर याचा आरोप परतवताना आपण सीतासािव ी नाहीत , याचा
खुलासा करते. तर 'पायातला बूट' कथेतील सुरेखा वत :चे ल न ठरताना र यावर नजर
टाकत े ते हा ितला एक राजेश ख ना हेमा मािलनीला घेऊन गुलूगुलू बोलत जाताना
िदसतात . पण आपल ं तेवढं नशीब कुठलं? आिण आपणही कुठे हेमा मािलनी लागून गेलो
आहोत !" अशी वत:शीच खंत करते. (पृ.३०) 'मुरगी' कथेतली पदीही एखा ा
िसनेनटीइतक च सुंदर आहे. परंतु ितचे स दय खूलून- उठून िदसायला हवे असेल तर ितला
तसे कपडे आिण सौदय साधन े हवीत, असे वाटते. तर 'बेबी' कथेतली बेबी आिण
'आयशीच े दय' कथेतली ब चा ा अ यंत सुंदर, उफाड ्याचे स दय असणा या ,
चारचौघा ंना सहजच आकिष त करणा या आहेत. यांना वत: या सौदया चा बडेजावही
िमरवता येतो आिण आप या स दया ने कोण या गो ी आपण ा क शकतो , याचाही
िव ास आहे. तुत कथास ं हातील जवळपास सव च ीपा े अ यंत सुंदर परंतु
चाळीत या - झोपडप ीत या आिथ क तरान ुसार या राहणीमानाम ुळे आपण या िठकाणी
फुकट जात आहोत . आप यासार या स दय वतीला अिधक उ म राहणीमान ा झाले
पािहज े, असे यांना वाटत राहात े. यासाठी ही पा े भौितक सुखसोयी िमळिव याचा य न
करतात ;आपला आिथ क तर उंचाव याचा य न करतात . यासाठी नैितक- अनैितक
काय िकंवा यातून कोण या प रणामा ंना सामोर े जावे लागेल, याचाही ती िवचार करताना
िदसत नाहीत . यामुळे समाज यव थ ेने जिवल ेली मानवी मू ये आिण य ातील
अवमू यन झालेले जगणे यां यामधील ं ा मकता इथे उघड होते. munotes.in
Page 60
महानगरीय सािह य
60 थोड यात , भाऊ पा ये यां या े कथा या कथास ं हातून य झाले या ी ितमा ंचा
वेध घेत यास असे ल ात येते क या ि या मुंबई महानगरा या अधोलोकातील आहेत.
या जगत असल ेला अवकाश इतका िवटका आहे क अप रहाय पणे यां या जीवनाचा पोत
िवटल ेला आहे. यामुळे यां या जीवनाची पत आिण तही खालावल ेली आहे.
वर या वगा कडे सरकता ये याची असोशी असल ेली पण न सरकता आ यान े बा ाचाराच े
अनुकरण करणारी ही पा े आहेत. या ं ात अटळपण े यांची शोकांितका घडते. िकंबह ना
यां या धारणाच यांना िविश वत नधम अंिगकार यास वृ करतात व या
वत नधमा कडून अटळपण े वत: या शोकांितकेकडे ही पा े वत: याच पावला ंनी चालत
जातात . खा- या- या इत या ाथिमक पातळीवरील भौितक जीवन ती जगतात , यांना
जीवनात कोणत े ी िविश / उदा येय नाही. यामुळे यासाठी चे समप ण, धडपड आदी
गो ी यां याबाबतीत संभवताना िदसत नाहीत .
तुत कथास ं हातील पु षपा ा ंचा शोध घेता असे ल ात येते क परा म , धाडस ,
बुि मानता , कणखरपणा , मदा नीपणा , धीर व , उदा ता आदी गुणसमु चयांना 'पु षत व '
अथवा 'पौ ष व ' या संक पनानी संबोधल े जाते, ते या पा ां या ठायी असल ेले िदसत
नाही. उदाहरणाथ , के गाबते, धानू िशरनाळ े (मुरगी), काका , बाबू आकाराम बोरसे (सांड),
बाबू (पायातला बूट), आबा टुक ळ (फाई ह गाड न), भा कर राणे (बगीचा ), काका, बाबा
(नवरा), बंडू अवदार े, दादा, नाना, ता या (बायका खाणारी माणस े), बाकरिमया ँ (पडदा),
अंबादास िटपटाळ ेकर (पो ी फािम ग), ा सव पा ां या ठायी कोणत ेही कतृ व नाही.
उलटप ी , तथाकिथत अथा ने 'पु ष' आिण 'पौ ष व ' या संक पन ेशी अप रहाय पणे जोडल े
गेलेले कोणत ेही गुण यां या उि क ृतीतून तीत होत नाहीत . यांचे सारे पौ ष व केवळ
ीचा उपभोग घेणे आिण मुलांना ज म घालण े, इतपतच मया िदत अस याच े िदसत े.
यातील िक येक पु षांना तर आपली नोकरी िटकिव याइतक ही अ कल नाही तसेच काही
पु षपा ा ंना पु षस ाक समाज यव थ ेने िदले या प नी, मुलां या (कुटुंबाचे)
पालनपोषणा या जबाबदारीच ेही भान नाही. यामुळे प नी -मुलां या मृ यूचा कसलाही खेद
यांना वाटत नाही. िशवाय यातील पा ांना घरी बायको -मुले सव काही नीट
असतानाद ेखील बाहेर याली कर याचा नाद आहे. यातून तुत पा ांम ये मू य हास
कसा घडून आलेला आहे. याचा यय येतो. भाऊ पा ये इथे महानगरातील पा ां या
वत नातून, जीवनधारणा ंतून मानवी मू याचेच मू यांकन करतात .
एकूणच महानगराचा इितहास , भूगोल यांसह सामािजक -राजक य - आिथ क- सां कृितक-
भौितक - मानिसक - सम या आिण जीवनस ंघष यामुळे िपचल ेली, नातेसंबंधाम य े िनमा ण
झाले या दुरा यान े दुखावल ेली, बुरसटल ेली, खुरटलेली, िवकृत, िहंसक अशी ही पा े
आहेत.
थोड यात महायु ो र काळात देव, धम , ल नस ं था, कुटुंबसं था आिण उदा मानवी
मू ये आदी ेय बाब ना महानगरी जग या या पेचांनी ांिकत केले. अशा महानगरी
जीवनाचा उभाआडवा छेद घे यात भाऊ पा ये यांची कथा यश वी ठरली आहे, असे
िनि त हणता येते.
munotes.in
Page 61
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
61 आपली गती तपासा :
१) भाऊ पा य े यांची कथा महानगरातील जग यातील ताण ेबाणे मांडते या िवधानाची चचा
करा.
३.६ समारोप :
तुत कथांम ये ल नस ं थे या मू यचौकटीत ून िनमा ण होणा या पतीप नी नातेसंबंधातून
िनकोप सहजीवन साकार होत नाही. यामुळेच या कथा ल नस ं थेिवषयीच एक साशंकता
िनमा ण करतात . ामीण जीवन आिण शहरी जीवन िवशेषत: महानगरी जीवन अशी
जीवनाची पर परिवरोधी सहज प पे अस याच े िदसून येते. ामीण जीवनात तुलनेने
आजही ल नस ं था जोपासली आहे. परंतु महानगरात मा ल नस ं था दुल ि त आिण
सोयीचा यवहार ठरली आहे, याचाच यय या कथा देतात.
तुत कथांमधून आलेली सव कुटुंबे ही िपतृस ाक कुटुंबे आहेत. िपतृस ाक
कुटुंबप तीत कुटुंबाची सव स ा ही विडला ंकडे िकंवा वडीलस श य कड े पया याने
पु षाकड े असत े. साहिजकच या सव कथांम ये कुटुंबातील सव अिधस ा आिण वच व
पु षाकड ेच आहे. पण अशा कार या कुटुंबप तीत यव थ ेने कुटुंबा या पालनपोषणाची
जी जबाबदारी घरात या पु षाकड े सोपिव ली आहे, ितचे वहन यातील कोणत ेही
पु षपा करताना िदसत नाही. याउलट पु षपा ा ं या नाकत पणाम ुळे कुटुंबाची सव
जबाबदारी ीपा े उचलतात . यामुळे एकाचव ेळी घर या व बाहेर या आघाडीवर
लढ याच े काम यातील बरीचशी ीपा े करतात . असे असूनही कुटुंबातील येक
कृतीिवषयी या िनण याचे अिधकार मा ही पु षपा े वत:कडेच ठेवतात. या िनण यां या
अनुषंगाने वत:चे वच व अबािधत ठेवतात. परंतु जबाबदारी या वहनास ंदभा तील
यां या नाकत पणाम ुळे कुटुंबातील अ य सद या ंची िवशेषत: ीपा ा ंची वाताहत होते.
महानगरी जीवनात यि वात ं याला असणार े मह व ल ात घेता ही सव च पा े एका
कुटुंबात राह नही सुटीसुटी जगतात . यां या कोण याच उि क ृतीला ते एकमेकांना
बांधील मानत नाहीत . यांचे कुटुंबात कोणाशीच भाविनक बंधही ढ अस याच े िदसत
नाहीत . फ एका कुटुंबात राहातात हणून ते कुटुंबीय आहेत, असे आप याला िदसून
येते. यामुळे महानगरी अवकाशात वरकरणी कुटुंबसं था अि त वात अस याच े िदसून
येत असल े तरी आतून ती पूण पणे िव कळीत झाली आहे; मोडकळीस आली आहे, याचा
प यय या सव च कथांमधून येतो.
महानगरी जीवनात अपुरा पैसा, अपुरी जागा यामुळे िनमा ण होणा या अभावा ंनी इथ या
माणसा ंम ये एक िविश कारची िवकृती, कोरड ेपण येते. यावर मात करायची असेल
तर पैसा अिधक िमळवायला हवा, अशी एक इ छा यां याम य े िनमा ण होते. परंतु
अ पिश ण आिण बौि क , शारीर मकौश याचाही अभाव अस यान े अिधक पैसा munotes.in
Page 62
महानगरीय सािह य
62 िमळव या या वाटाही खूपच अ ंद असतात . अशा प रि थतीत तुत कथांमधील पा े
मू यांना सहजतया बाजूला ठेवून 'आज'चे जगणे वीकारतात ; ता कािलक सुख
िमळवतात . परंतु यांचे हे जगणे इतके नग य असत े क याचे पुढे काय दु प रणा म
होतील , याचीही यांना जाणीव नसते. यांचा एकूण मनोधम आिण वत नधम ल ात
घेतला तर नीती- अनीती याही पलीकड े जाऊन ती आपला जीवन यवहार करतात .
वर या वगा त यांची सरक याची असोशी आिण सरकता न ये याची असमथ ता या
ं ातून यां यात िहंसक वृ ीही िवकिसत होताना िदसत े. यामुळेच आप याच
ना यात या माणसा ंसोबत ही माणस े िहंसक आिण बीभ स वत न करतात . साहिजकच हे
वत नच ा पा ांना अटळपण े शोकांितकेकडे घेऊन जाते आिण यातून यांचे होणार े
मृ यूही नग यच ठरतात . या संदभा तील िवदारकत ेचा यय भाऊ पा ये यां या
कथांमधून येतो.
थोड यात , महायु ो र काळात देव, धम , ल नस ं था, कुटुंबसं था, नातेसंबंध आिण
उदा मानवी मू ये आदी ेय बाब ना महानगरी जग या या पेचांनी ांिकत केले.
अशा महानगरी जीवनाचा उभाआडवा छेद घे यात भाऊ पा ये यांची कथा यश वी ठरली
आहे, असे िनि त हणता येते.
३.७ सरावासाठी
िटपा.
१) ‘भाऊ पा य े यांची े कथा ’ या हा स ंपािदत कथास ं ह कोण या वष कािशत
झाला?
२) ‘भाऊ पा य े यांची े कथा ’ मधील आई पा
एका वा यात उ र े
१) ‘भाऊ पा य े यांची े कथा ’ मधील जग या -मार याची नग याता
२) कोण या कथ ेत कोण या कथ ेत शेवटी माई आबा ंचा गळा दाब ून खून करत े?
३) भा कर राण ेला कोण या फ ुलांची आवड असत े?
४) बंडू अवदार े या प नीच े नाव सा ंगा.
५) इंिदरा बाणवलीकर या ंचा कोणता यवसाय आह े?
दीघ री
१) ‘भाऊ पा य े य ांची कथा महानगरी ज ग यातील ताण ेबाणे मांडते’ या िवधानाची
सांगोपांग चचा करा. munotes.in
Page 63
भाऊ पा ये यां या े कथा
.
63 २) महानगरी जीवनातील िह ं तेचा आिण ूरतेचा वेध ‘भाऊ पा य े यांची े कथा ’ या
कथास ं हातून कसा घ ेतला आह े?
३.८ संदभ
• आजगावकर , सूय कांत (संपा.) : ( २०१९ ) महानगरी वा तव : भारतीय
कादंब यांसंदभा त, लिलत पि लक ेशन, मुंबई.
• गवस, राजन : (२००९ ) भाऊ पा ये यांची कथा, दया काशन , पुणे.
• गवस, राजन : (२०१५ ) भारतीय सािह याच े िनमा ते: भाऊ पा ये, सािह य अकादमी ,
नवी िद ली .
• गवस, राजन : (२००६ ) भाऊ पा ये यांची कादंबरी, श दालय काशन , ीरामप ूर.
• िच े, िदलीप पु षो म (संपा.) : (१९९५ ) भाऊ पा ये यां या े कथा, लोकवा य
गृह, मुंबई.
• िशरवाडकर , वसंत (संपा.): (१९८३ ) : वासुनाका / सांगोपांग , िडंपल काशन , वसई.
munotes.in
Page 64
64 ४
काय ड जर वारा सुटलाय
लेखक : जयंत पवार
घटक रचना
४.१ उि ये
४ .२ तावना
४.३ लेखकािवषयी
४.४ ' काय ड जर वारा सुटलाय ' नाटकामागील ेरणा
४.५ नाटकाची पा भूमी
४.६ 'काय ड जर वारा सुटलाय ' या नाटकाच े शीष क
४.७ नाटकाच े कथानक
४.८ नाटकातील यि िच ण / पा िच ण
४.९ रचनात ं
८.१० नाटकातील कालावकाश
४.११ नाटकातील संवाद/ भाषाश ैली
४.१२ समारोप
४.१३ सरावासाठी
४.१४ संदभ ंथ
४.१५ िव ा या साठी पूरक वाचन
४.१ उि ्ये
महानगरीय सािह याच े व प िव ा या ना समजाव ून देणे.
महानगरीय सम या ंचे सािह यात ून िदसणार े ितिब ंब िव ा या ना समजाव ून सांगणे.
लेखक जयंत पवार यां या नाटकात ून समकालीन िव ा या पय त पोहोचवण े.
’काय ड जर वारा सुटलाय ’ या नाटकाच े कथानक , यि िच ण , नाटकाच े रचानातं
या ार े नाटकाची वैिश ्ये िव ा या पय त पोहोचवण े.
munotes.in
Page 65
काय ड जर वारा सुटलाय .
65 ४.२ तावना
महानगरीय सािह याम य े अितशय मह वप ूण लेखन करणा या ंम ये लेखक जयंत पवार
यांचे नाव अगदी मह वप ूण आहे.१९६० या सुमारास सव च तरात ून अंसंतु अशी िपढी
िनमा ण होत होती. महानगरातील तुटलेपण जाणवायला लागल ं होतं. याचे ितिब ंब मराठी
सािह यात िवपुल माणात िदसत े. म यमवग मोठ्या माणात असा याम ुळे या
म यमवग या ंचे िच ण ब याच महानगरीय सािह यात ून िदसून येते. १९९१ म ये
जागितक करणाची सुरवात झाली आिण यामुळे ामीण भागात ून महानगराकड े धावणा या
माणसा ंचा चंड ल ढा, यां या गरजा भागव यासाठी महानगरीय जीवन शैलीवर होणारा
प रणाम आिण यामुळे येथील यव थ ेवर पडलेला ताण! एक कड े गगनच ुंबी इमारती तर
दुसरीकड े बकाल झोपडप ्या एवढा िव तृत पट िदसतो .
'काय ड जर वारा सुटलाय ' हे जयंत पवार िलिखत नाटक असून ते २०११ म ये '
पॉ युलर काशना ' ने कािशत केले आहे. या नाटकाचा पिहला योग नाटकाची संिहता
कािशत हो याप ूव हणज ेच २९ जुलै २०१० रोजी झाला. हे नाटक ' महारा रंगभूमी'
या सं थेतफ ' गडकरी रंगायतन ' ठाणे येथे सादर कर यात आले आिण िद दश क अिन
खुटवड यांनी िद दिश त केले.
४.३ लेखकािवषयी
जयंत पवार हे एक प कार , मराठी नाटककार आिण नाट्यसमी क !
अिखल भारतीय मराठी नाट्य प रषद ेने घेतले या नाट्यलेखन पध त ‘काय ड जर वारा
सुटलाय ’ या नाटकासाठी जयंत पवार यांना सव क ृ लेखनाच े थम पा रतोिषक िमळाल े.
तेच नाटक नंतर िनमा ते संतोष कोचर ेकर यांनी क पना कोठारी आिण उदय कुलकण यांस
सहिनमा ता हणून घेऊन आप या ‘महारा रंगभूमी’तफ यावसाियक रंगभूमीवर आणल े.
२०१४ साल या जानेवारी मिह यात १० ते १२ या तारखा ंना महाड येथे झाले या १५
या कोकण मराठी सािह य प रषद े या सािह य संमेलनाच े जयंत पवार हे अ य होते.
जयंत पवार यांना २०१२ सालचा सािह य अकादमी पुर कार यां या ’िफिन स या
राखेतून उठला मोर’ या कथास ं हासाठी िमळाला .
जयंत पवार यांची ंथसंपदा :-
अधांतर
काय ड जर वारा सुटलाय
ट गशे या व नात ेन (दीघा क)
दरवेशी (एकांिकका )
पाऊलख ुणा (वंश या नाटकाच े यावसाियक प)
िफिन स या राखेतून उठला मोर (कथास ं ह) munotes.in
Page 66
महानगरीय सािह य
66 बह जन सं कृितवाद आिण लेखक (भा़षािवषयक )
माझे घर
वरनभातलो चा िन कोन नाय को चा (कथासं ह)
वंश
शेवट या बीभ साच े गाणे (दीघा क)
होड्या (एकांिकका )
२९ ऑग ट २०२१ रोजी वया या अव या ६१ या वष यांनी जीवना या रंगमंचाव न
एि झट घेतली.
िगरणी कामगारा ंचे जगणे आजूबाजूला बघत असताना जयंत पवार यां या संवेदनशील
मनाने हे सारे िटपायला सु वात केली होती. कौटुंिबक जबाबदारी पेलत यांनीिश ण आिण
नोकरी असा संघष मय वास सु केला.िशरोडकर शाळा आिण महष दयानंद
महािव ालयाम य े यांनी िश ण घेतले. महािव ालयीन काळाम य े यांनी लेख, किवता ,
एकांिकका िलहायला सु वात केली. यां या 'िननाद ' या एकांिकका सं हातून अनेक
कलाकारा ंना यासपीठ िमळाल े..पवार यांनी िगरणीम य े काम करत यावसाियक
कारिकद स सु वात केली. लोअर परळ येथील बालपण , िगरणीमधील कामाचा अनुभव
यां या सािह याम य े उमटला . िगरणीम य े यांनी फार काळ नोकरी केली नाही. पदवी
िश ण आिण प का रत ेचे िश ण पूण के यानंतर यांनी प का रता सु केली. 'चंदेरी'
पाि क हा यां या प का रत े या वासातील पिहला ट पा. यानंतर महानगर , सकाळ ,
लोकस ा दैिनकांम येही यांनी नोकरी केली. 'महारा टाइ स 'सोबत यांचा वास सवा त
दीघ ठरला. 'मटा'मधून ते २०१८ म ये िनवृ झाले. 'महारा टाई स .' या वृ प ामध ून
.. िस होणार े यांचे 'चौथी िभंत' हे नाट्यसमी णिवषयक सदर न या-जु या रंगकम ंसाठी
अ यासनीय होते.िफिन स या राखेतून उठला मोर' या कथास ं हाला यांना २०१२ चा
सािह य अकादमी पुर कार िमळाला . यां या 'चंदू या ल नाची गो ' या कथेवर 'र जो' हा
िच पट घडला . हा िच पट िव ास पाटील यांना िद दिश त केला होता. 'वरनभातलो चा िन
कोन नाय क चा' यामधील कथेवरही एक िच पट तािवत होता. यावर काम सु होते.
सािह य अकादमी , महारा फाऊंडेशन, अिखल भारतीय मराठी नाट्य प रषद , रा य
नाट्य हौशी पधा अशा िविवध पधा म ये आिण तरावर पवार यांनी लेखनाचा वेगळा
ठसा उमटवला . आज या िपढीलाही पवार यां या एकांिकका पधा म ये सादर कर याची
इ छा होते याव न बदल या काळाशीही यां या लेखनाच े असणार े अतूट नाते िदसून येते.
( संदभ :- महारा टाई स 30 ऑग ट २०२१ )
४.४ ' काय ड जर वारा सुटलाय ' नाटकामागील ेरणा:-
काय ड जर वारा सुटलाय या नाटका या लेखनामागील ेरणा सांगताना लेखक जयंत पवार
हणतात , munotes.in
Page 67
काय ड जर वारा सुटलाय .
67 " हतबलता ही लेखनाची ेरणा होऊ शकते का ? मला माहीत नाह . पण ही हतबलत ेची
जाणीव इतक वाढत गेली क वतःशीच बंड के या माण े ती झटकून टाक यासाठी
कधीतरी मी िलहायला बसलो . तेहे नाटक — ' काय ड जर वारा सुटलाय !'
नाटकाच े कथानक सरळसरळ वाटत असल े तरी ते सरळसरळ नाही यात चंड गुंतागुंत
आहे. वतः लेखकच हणतो ," वा तवाचा गुंता िदसण ं ही एक कदािचत मा या लेखनाची
ेरणा असू शकेल…." ( पृ ९ काय ड जर वारा सुटलाय )" "...... आिण मग ल ात येतं
खूप मोठा गुंता समोर पडलेला आहे. आप या आवा यात न येणारा…. मला तो सगळा
गुंताच मह वाचा वाटतो . सम वा तव समजून घेणं गरजेचं वाटतं. ते पेलवणार नाही, हे तर
पिह यापास ून जाणवत असत ं, पण माझी वतःपास ून सुटका नसते. ते उरावर
घेत यािशवाय मला चैन पडणार नसते. लेखक हणून माझा खूप काळ अंधारात
चाचपड यात , धडपड यात , ठेचका यात जातो या सव काळात वा तवा चे पदर इतके
पसरत जातात क , आप याला काहीच कळत नाही, हेच अिधकािधक कळत जातं. पण
गो ी वतःप ुरता सो या कर याप े ा या वतःसाठी जा तीत जा त अवघड क न ठेवण,
हीच जर माझी खोड असेल तर यातून माझं लेखन तरी सुटणार कसं?... ' काय ड जर वारा
सुटलाय ' ही ा ासात ून सुटलं नाही. " अशी या नाटका या िनिम तीमागील ेरणा
सांिगतली आहे. ( पृ १० )
४.५ नाटकाची पा भूमी
१९९५ या थोडा आधीचा काळ नाटकात िदसतो . सु िस अशा िगरणी संपानंतर सु
झाले या िगर या कोण या ना कोणाया कारणा ंमुळे पु हा बंद पडत हो या िकंवा िगरणी
मालका ंना यात रस उरला नस याम ुळे िगर या बंद पाड या जात हो या आिण याकाळी
िगरणी कामगारा ंची थिकत देणी दे यासाठी िगरणीमालक िगर या ं या जिमन चा
अिधकािधक िह सा िवक याची परवानगी सरकारकड े मागत होते. सरकारन े देखील मुंबई
शहर िवकास िनयं ण िनयमावलीत ( डीसी ल ) बदल क न यावसाियक कारणासाठी
एकूण जिमनीचा तृितयांश भाग िवकायला िगरणीमालका ंना परवानगी देऊन टाकली .
यातच मह वाची गो हणज े ही परवानगी देतानाच यात िनवासी संकुलं उभी कर याची
परवानगी िदली गेली. आिण याच वेळी मुंबईत रअल इ टेटचा धंदा तेजीत सु झाला
होता. जागांना सो याप े ाही जा त भाव येऊ लागल े होते. राजकारण , िब डर लॉबी
उदयोजक , उदयोगपती , मुंबईत जागा बळकाव या या घटना , कुंपणान ेच शेत खा याच े
कार सरा स होऊ लागल े होते. लेखक जयंत पवार तावन ेत हणतात ,".... आयु यात
आप याला राहायला िकमान एक साधी जागा िमळावी आिण ती िटकावी यासाठी िजवाच ं
रान करणारी माणस ं तर मी खु मा याच आयु यात पािहली होती. यां या यातना ंचा आिण
तडफडाटा ंचा मी असहा य सा ीदार होतो."( पृ ११ )
या सग या पा भूमीवर आधा रत लेखक जयंत पवारा ंनी एकांिकका िलिहली. पण तो
अवकाशपट िततका यापक न वाट याम ुळे या अ व थत ेतूनच यांनी एकांिककेचे नाटक
करायला घेतले.
munotes.in
Page 68
महानगरीय सािह य
68 ४.६ 'काय ड जर वारा सुटलाय ' या नाटकाच े शीष क
काय ड जर वारा सुटलाय " हे नाटक महानगरीय जाणीवा िव तृत करणार े नाटक आहे. हे
केवळ मुंबई म ये घुसणा या घुसखोरा ंचे नाटक नाही िकंवा बेघर झाले या को या एका
दाभाड ेचे नाटक नाही. हे या मुंबई शहराच े नाटक आहे. नाटकाच े शीष क िलिहताना कवी
मनोहर ओक यां या ' मुंबई मुंबई मी तु यातून फाट या भणंगासारखा िनघून जाईन ' या
ओळ चा आधार लेखक घेताना िदसतो . r
मुंबई तू हरवून बसलीस वतःची िसंफनी
िकती लपवून ठेवशील अंतवा
मला शेवट या िबभ साची गाणी गायचीय ेत …. या नामदेव ढसाळा ंनी िलिहल े या किवत ेचा
संदभ लेखकाला जाणव ू लागला . तर शाहीर अमरश ेखां या
सुटला वादळीवारा
व हव जोमान ं जरा
चला गाठू िकनारा
या गीतात या वादळी वा याचा िवप रत अथ लेखकाला जाणव ू लागला आिण लेखक
हणतो , " शािहरा ंना अिभ ेत असल ेला ' ांतीचा वारा' आज ' भयाचा वारा' होऊन वाहत
होता, जो मला एका तािक क संगतीने अ ण कोलटकरा ं या ' ड जर वा या' पाशी घेऊन
आला ." अशा रतीन े नाटकाला िदले या शीष कामागील िनिम ती ि या िदसून येते.
४.७ नाटकाच े कथानक
काय ड जर वारा सुटलाय ' या नाटकाच े कथानक थोड यात असे सांगता येईल. या
नाटकात पांढरपेशा, म यमवग य मराठी माणसाची झालेली गळचेपी िदसून येते तसेच
सव सामा य गरीब माणसाची मुंबईसार या शहरात आपले अि त व िटकव ून ठेव यासाठी
िबलर, उदयोगपती , अंडरव ड आिण राजक य श या या अरेरावीप ुढे चालल ेली
केिवलवाणी धडपड , यांचे जग याच े अिधकार िहरावून घेत यां यावर होणार े अ याय
अ याचार याचे वा तवादी िच ण येथे िदसत े..
राजकारणी , िब डर लॉबी , उदयोग पती आिण अंडरव ड यां या भोवती हे नाटक िफरताना
िदसत े आिण यात सव सामा या ंची होणारी ससेहोलपट अधोर ेिखत होते.
जागितक करण आिण औ ोिगक करण यामुळे महानगरा ंचा िव तार होऊ लागला . या
महानगरातील जमीनीला चंड भाव येऊ लागला आिण याचाच प रणाम हणून या
महानगरा ं या क थानी रहाणा या म यमवग य , पांढरपेशा कुटुंबांना तसेच किन वग य
लोकांची हाकालप ी कर याचा य न हे िब डर , गावगुंड क लाग याच े िदसत े. आिण हेच
जळजळीत वा तव लेखक जयंत पवार यांनी आप या नाटका या मा यमात ून मांडलेले
आहे. munotes.in
Page 69
काय ड जर वारा सुटलाय .
69 नाटकाच े दोन तर आपणास िदसतात . पिह या तरात नाटका या पिह या अंकाची
सुरवात ' िब डर र न' अवॉड या मोठ्या इ ह टने होते. तसेच दुस या अंकाची सुरवातही
पुढे नाटक चालू ठेव यान े आिण नाटकाचा शेवट ही ' िब डरर न ' पा रतोिषक दे या या
शानदार सोहो यान े होतो. नाटका या या दो ही अंकात िमळून एकूण सात इ ह ट रंगमंचावर
यमान होतात . तर दुस या तरात या सोहो यामागील राजकारण , िब डर लॉबीचा
दहशतवाद , यामागील सामािजक वा तवस ंदभ य ात रंगमंचावर अिभनया ारे िदसतत .
हा इ ह ट घड यामागील घटना ंचे यमान होत जाणे हणज े ' काय ड जर वारा सुटलाय ' हे
नाटक होय. या नाटकात आतली आिण बाहेरची अशा दोन बाजू िदसतात यासाठी
लेखकान े नाटक सादर करत असताना अनेक तं े वापरली आहेत. रंगमंचावरील अवकाश
पट, रंगमंचावर दाखवल ेली न आिण िनवेदन अशा िविवध तरावर या नाटकाचा
पिहला अंक िदसतो . पिह या वेशात ' िब डरर न ' अवॉड चा इ ह ट दाखवला आहे. हे
लाई ह सारण असत े. घरोघरी चॅनेलमाफ त हे सग या ंपय त पोहोचल ेले असत े. याचा
अनुभव घरोघरच े े क कोण याही संदभा िशवाय घेत असतात पण याच वेळी या इ ह टला
आलेले े ागृहातील े क मा संदभा सहीत दुहेरी अनुभव घेतांना िदसतात .
हणज ेच घरी बसून हा सोहोळा बघणा या े काला या िब डरर न अवॉड मागील
कारणमीमा ंसा ात नसते; पण े ागृहात बसून हा सोहोळा बघणा या े कांना मा
पड ावर चालल ेला सोहोळा आिण िनवेदक सांगत असल ेले वा तव ( हणज ेच या
सोहो या या िठकाणासमोर असणा या गगनच ुंबी इमारती या उभारणी मागील दाभाड ्यांची
शोकांितका) या दोघांचा दहशतीखाली असणारा अनुभव घेत असतात . लेखक औदयोिगक
मुंबई चे िसम ट काँि ट या जंगलात होत असणार े पांतर आिण यामागील िहंसेची,
दहशतीची उकल क न सांगणारे राजकारण एकाचव ेळी प कर यासाठी दोन मा यमा ंचा
मह वप ूण वापर करताना िदसतात एका बाजूला मुंबईचे झगमगाटी प तर दुस या बाजूला
ितची िततक च काळीक ु ,कु पता ! ही कु पता रंगमंचावर दाखव यासाठी लेखकान े '
िब डरर न हा अवॉड सोहोळा नवर दाखवला आहे हा एक वेगळाच योग नाटकात
िदसून येतो.
वातं योतर काळात आणीबाणी नंतर साधारण आठ या दशकात भारतीय नागरीका ं या
वैयि क आयु यात राजक य ह त ेप फार मोठ्या माणात झाले या िदसतो . जवळपास
येक नाग रकाच े सामािजक जीवन कोण या ना कोण या कारणा ंमुळे भािवत होऊन
येकावर याचा काहीना काहीतरी प रणाम होताना िदसत होता. समाजाच े हेच ितिब ंब
नाटकात दाखव यासाठी नाटककार दोन पर पर िवरोधी मा यमा ंचा उपयोग करतो असे
िदसून येते. यामुळे येक मा यमा ंचे जे वैिश य आहे यालाच ध का दे याचे काम
लेखकान े केले आहे असे िदसत े..
कोणा या अ यात म यात नसले या 1म यमवग या ंचे आयु य अितशय शांततेत जाऊ
शकेल अशी शा ती आता उरली नाही. प रि थतीशरण असा म यमवग य माणूस
वाहपतीत होऊ लागतो . येक वाहात या या हातून ब याच या गो ी सुटतात आिण
तो अिधकािधक कणाहीन संदभ हीन बनत जातो. हे नाटक केवळ घुसखोरा ंचे आिण बेघर
झाले या एका माणसाच े नाही तर हे नाटक एखा ा अज अजगरासार या सग याच ं
गो ी िगळंकृत करणा या एका महानगराच े आहे.. munotes.in
Page 70
महानगरीय सािह य
70 महानगरामधील िशवाजी पाक येथील ४२,कुसुमकुंज या सोसाय टीत साडेपाचश े वेअर
फुटांत रहाणार े म यमवग य स यिवजय नरहरी दाभाड े याची प नी आिण याची दोन मुले
बंटी आिण िचंगी असे हे चौकोनी कुटुंब. ी दाभाड े से फ इंिडया इ शुर स कंपनीत
डे हलपम ट ऑिफसर हणून काम करत आहे नावा माण ेच अगदी सरळमाग म यमवग य
पापभी पांढरपेशा असा. संपूण आयु य आप या कामासाठी वाह न घेतलेले दाभाड े
नोकरी या िठकाणी अितशय ामािणक आिण पोटितिडक ेने काम करणार े. येक य त
ाहक शोधणार े आिण आपला इ शुर सचा धंदा वाढिवणार े. दाभाड ्यांची प नी या शाळेत
िशि का हो या आिण यांनी स या ही आर एस घेतलेली असत े यातून येणारा रकाम ेपणा
यां या िचडिचडीस कारणीभ ूत होत असतो . मुलगा बंटी सुयो य, पांढरपेशाला अनुस न
अशी नोकरी न करता छोट्या पड ावर डेली सो सच े शुट ग करतो असे हणतो पण अ ाप
याची एकही मािलका े कांसमोर आलेली िदसत नाही तसेच या कामाचा आिथ क
मोबदलाही याला िमळाल ेला नसतो . िचंगी ही कोण याही म यमवग य मुलीसारखी शहाणी
आिण अ यासात ह शार आहे. ती वीस वषा ची असून ितला एम . बी. ए . करायच े आहे.
ऐन मो यावरची जागा दाभाड ्यांची मह वाची मालम ा आहे. दाभाड ्यां या अ न, व ,
िनवारा या मूलभूत गो ी भाग या जातात पण िनवारा ही गो आप याप ुढे िच ह घेऊन
येईल असे यांना कधीच वाटत नाह . दाभाड ्यां या घरातून समोर लॉक िदसतो . दाभाड े
पापभी , आ यािमक त विच ंतक असून यां या समोरील समु यांना एखा ा त व ा
सारखा वाटतो . आप या अनेक ांची उ रं देणारा असा तो वाटतो .
हा समु दाभाड ्यां या प नीला मा रा ी या वेळी आयाळ िव फारल े या जंगली
ापदासारखा चाल क न येत आहे असा वाटतो . पण आयु या या एका वळणावर हाच
समु खरोखरच एखादया िहं ापदा सारखा यां या आयु यात घुसतो आिण याचे
आयु य बदलव ून टाकतो . एका मोठ्या िब डर या एकुल या एक लाडावल े या मुलाला
समु िदसणारा हा लॉक कोण याही प रि थतीत हवाच असतो . यासाठी िब डर
दाभाड ्यांशी सव थम अितशय गोडीग ुलाबीन े बोलतो यां याशी तसाच वागतो पण जसजस े
दाभाड े कोण याही कार े आपला हेका सोडत नाही हे बिघत यावर साम,दाम दंडभेद अशा
सग या गो ी िब डर वापरतो . दाभाड ्यांसार या ं या ीने चंड मोठा 'दाम' देऊन ही
जागा खाली क न देण ही मो ी गो असत े. हा दबाव हळूहळू वाढत जातो. पण
लहानपणा पासून िशवाजी पाक ला िचकट ून रािहल े या दाभाड ्यां या मनाचा आवाज मा
सदैव 'नाही' असाच येत असतो आिण दबावाच ं पांतर हळूहळू दहशतीत होत. दाभाड या
अ या घराचा ताबा फसवून गुंड/ िब डरच े लोक घेतात. आिण भाडो ी गुंडां या पातली
दहशत दाभाड ्यांचे जीवन उद् व त क न टाकत े.
दाभाड चा लॅट मुळात यां या परदेशातील काका ंचा आहे. यां याकड ून काही लेखी
कागदप यांनी तयार क न घेतलेले नाही. फ सोसायटी या म टेन स या पाव या
यां याकड े असतात , याही या टेबला या ॉवरम य े आहेत, यावर घुसखोरा ंनी सव
समान रचून ठेवलेले असतात . उलट काका ंनी लॅट िवक याच े कागदप घुसखोरा ंजवळ
असतात . यामुळे आतली खोली घुसखोरा ंना, बाहेरची दाभाड े यांना, तर संडास बाथ म
तासां या िहशेबाने कॉमन अशी घराची िवभागणी क न इ पे टर िनघून जातो. munotes.in
Page 71
काय ड जर वारा सुटलाय .
71 िब डर दडपशाहीन े यां या आजूबाजूचे लॅट आधीच बळकावतो . यामुळे शेजारी
दाभाड ्यांना मदत करत नाही. सोसायटीच े से ेटरी बाजी भाकर देशपांडे यां या
मदतीला येतात. ते दाभाड ्यांना मु यमं यांकडे घेऊन जातात , तर मु यमं ीच हतबल
असतात . ते हणतात , ‘शेवटी माणसाला िकती जागा लागत े? साडेतीन हात. आज या
तारख ेला तु हाला एक म आिण बाथ म या शहरात िमळत असेल तर सिफश ंट
आहे...िवकास दर दहा ट या ंवर यायचाय ..(यासाठी ) दाभाड े तु ही मला हवे आहात .’
(पृ. ५९-६०)
या सा या ंमुळे वैतागून दाभाड े आप या लोकशाही यव थ ेवरच िचडतात . ते हणतात , ‘न
क न टाका ती लोकशाही . याला हवं ते करायची मुभा देते लोकशाही . ग धळ घालत े. मग
यात सुमार लोकांना मह व येतं आिण ह शार लोकांचा अपमान होतो...लोकशाहीत या
िनवडण ुका हणज े िमडीऑि टीचा धुडगूस...रा य ा ंती झाली. म यमवगा ला स ेत वाटा
िमळाला . संपली ांती...ग रबा ंना वातं य नाही. ग रबा ंना समता नाही. ग रबा ंशी बंधुभाव?
श यच नाही. असा आ पलपोटा म यमवग बरोबर घेऊन जीडीपी दहा ट के करायचाय
आप याला ?’ (पृ. ६०)
छोट्या पड ावरील अिभन ेता हायला िनघाल ेला बंटी पोिलसा ंचा मार खाऊन चरसी आिण
टोळीवा या ं या जगाशी जोडला जातो. दाभाड ्यांची प नी आपला उ त संसार शोधत
रहाते आिण िचंगी परदेशी जा याचा पलायनवाद ि वकारत े.
या कथानकात एक उपकथानक देखील जोडल आहे पण ते उपकथानक या कथानकाशी
एकजीव झालेले आहे असे वाटते. दाभाड ्यां माण ेच हे नाटक ' बबन येलमाम े चे आहे,
याच माण े नाटकात अनेक पा ांची वेळोवेळी गाठ घालून देणा या िनवेदकाच े देखील
आहे. दूरिच वाणीवर सदैव चालत असल े या मािलका ंमधले संवाद िलिह याच े काम तो
करतो याच माण े वेगवेग या सोहो या ं या क पना आिण संवाद िलिह याच े आज या
काळात मह वप ूण ठरणार े सृजनशील काम तो करतो . नाटकाची सुरवात या संगाने होते
या ' रयल इ टेट इ ड ी या ' िब डर र न' पुर कार िवतरण सोहो याच े अँक रंग
करणा या लोकांसाठी यानेच संवाद िलिहल े असतात . वा तिवक या इ ह टसाठी ट
िलिहणारा िनवेदक या सोहो याचा एक स मान नीय पाह णा असायला हवा असतो पण या
िठकाणी काय म घडत असतो या िठकाणासमोरील गगनच ुंबी इमारत बघून या िठकाणी
असल े या जु या इमारती या आठवणी या या मनात उ या रहातात आिण या या
अंगाचा ितळपापड होतो आिण हा िनवेदक आप याला ासदायक ठरणार हे जाणव ून रयल
इ टेटवाल े संयोजक याला हाकल ून लावतात . ' िब डर र न' सोहो याम य े िनवेदकान े च
िलिहल ेले ि ट वाचल े जात असत े आिण बाहेर हाच िनवेदक तावातावान े कुसुमकुंजचा
इितहास उलगडत असतो . िनवेदका या मनात खोलवर तून बसलेले दाभाड े यावेळी बाहेर
पडतात या या श दाश दा ंतून ही सगळी दहशत य होत जाते. था कहाणी बरोबरच
पाथड ह न आले या बबन येलमाम े याची देखील समांतर कहाणी े कांसमोर उलगडत
जाते.. या िवषय लेखक हणतात , " दु काळी देशातली ि थती , ितथून शहरात थला ंतर
करणारी माणस ं, शहरात येणारे पर ांतातल े मजूर, नाका कामगार , यांचं शोषण , दमन,
पर ांतातत ून आले यांचा गल हे बघताना वाचताना नाटकाचा नायक दाभाड े या या munotes.in
Page 72
महानगरीय सािह य
72 कथानकाबरोबर बबन येलमाम े ा मराठवाडा - नगरकड या दु काळी भागात ून मुंबईत
जग यासाठी आले या त णाच ं उपकथानक आकार घेऊ लागल ं. "( पृ बारा )
नाटकाचा अवकाशपट अितशय यापक आहे. डंिपंग ाऊंडवर कचरा वेच याच े काम बबन
करतो , याच माण े नॅशनल पाक म ये यूस िवकणा या पांडे चाही तो मदतनीस हणून
काम करतो . िशवाजी पाक या मशान भूमीत देखील तो काम करतो . अ या िविवध
अवकाशपटात वावरणारा बबन िव थािपत आिण थला ंतर करणा या असं य लीकांचा
ितिनधी आहे. येक णा णाला महानगरीय जाणीवा य करणारा बबन एक ' नाही रे'
गटातील मह वाचा दुवा आहे. आिण या पा भ ूमीवरच म यमवग य , पांढरपेशा दाभाड े
धा तावल े या मनाने, दहशतीखाली कणाकणान े मरत असतो .
या दोन कथानका ंम ये अनेक घटना संग घडताना िदसतात . दाभाड चे शेजारी, िब डर ,
प ा िवचार याच े नाटक क न घरात घुसून अध घर बळकावणार े िब डरच े गुंड, पोलीस ,
राजकारणी , दाभाडया ं या समोरच एका यावसाियक गुंडाचा मृ यू, दाभाड ्यां या मुलाचे
यसनािधन होणे तर मुलीचे अिल होऊन या िल ा यात ून वतःला सोडव ून घेत
परदेशात िनघून जाणे असा यि र ेखांचा िव तृत पट िदसतो . या सग या यि र ेखा
य - अ ाय पण े एकमेकांम ये गुंतले या िदसतात . या वेगवेग या आिथ क, सामािजक
तरावर आहेत पण तरी या एकमेकांशी जोड या गेले या आहेत. या सग या य र ेखांचे
वतःभोवती तसेच समाज यव थ ेशी असल ेले नाते, करकच ून बांधले गेलेले िहतस ंबंध ,
ा प रि थतीशी झुंजत अि त व िटकव याची चालल ेली यांची धडपड , म यमवग य
आिण किन म यमवगा ची असहा यता , प रि थतीम ुळे िनमा ण झालेली िनि यता या
सग या ंची गुंतागुंत आिण यातून िनमा ण होणारा कधीही न भेदता येणारा च य ूह लेखक
जयंत पवार यांनी चंड ताकदीन े रेखाटला आहे.
"….. नाकाचा िवमा काढता येतो, पण ासाचा िवमा नाही काढता येतं, दाताचा िवमा
काढता येतो पण नाटक िफरतानाठण याचा नाही काढता येत. मरणाचा िवमा काढता येतो
पण मण यात गोठणा या थंडीचा नाही काढता येतः "
स यिवजय नरहरी दाभाड ना येणार हे आ मभान कोणत ंही उप वम ू य नसणा या माणसा ंना
नासाडी या झंझावातात उद् व त होत जाताना कधीतरी ये तचं हणूनच ही गो केवळ
दाभाड ची राहत नाही, तर यां यासार या असं यांची होते. सोहो याचा वृंतात सांगणारा
िनवेदक, दाभाड े आिण बबन येलमाम े अशा वेगवेग या तरावर हे नाटक िफरताना िदसत े.
दाभाड े िकंवा बबन आिण े क यां यातील अंतर रंगमंचावरील पड ाइतक ेही उरणार नाही
असा इशारा लेखक देताना िदसतात .
िशवाजी पाक सार या ाईम लोकेशन ा झाले या िठकाणी वतःच ं घर असल ेले दाभाड े'
मरताना माझे हात बांधू नका' अशी पृ वीराज चौहान सारखी इच्छा य करतो , कारण
पृ वीराज चौहानन े देखील हीच इ छा य केली होती. जगजे या या राजाच े हात जाताना
रकाम ेच होते हे जगाला कळल पािहज े असं दाभाड े हणतात यामाग े मो ा अथ दडलेला
आहे. सव काही असूनही शेवट या णी या या हातात काहीच उरत नाही, सगळेच यांची
साथ सोडून िनघून जातात . दाभाड चे हातही जाताना पृ वीराज सारख ेच र आहेत असे
यांना सांगायचे आहे. munotes.in
Page 73
काय ड जर वारा सुटलाय .
73 या संदभा त ीमती मंगला आठल ेकर हणतात , " इितहासात या , पुराणात या घटना ंचे
संदभ थेट वत मानाशी जोडत ा सा याच गो ी आजही माणसा या जग याचा अप रहाय
िह सा कसा आहेत, हे जयंत पवार प करतात . " (पृ ७८ ' काय ड जर वारा सुटलाय '...
साधना िद.१२ जानेवारी २०१३ )
४.८ नाटकातील यि िच ण / पा िच ण
काय ड जर वारा सुटलाय ' या नाटकात िनवेदक, बबन येलमाम े आिण हवालदार ही पा े
नाटकातील वा तवातील आिण वत मानातील पा े आहेत ; तर स यिवजय दाभाड े यांसह
यांचे कुटुंब ही भूतकाळातील पा आहेत. दाभाडया ंचे मु य कथानक लॅश बॅक प तीन े
अधोर ेखीत होत. यामुळे नाटकात दोन तर िदसतात . एक हणज े भूतकाळातील
स यिवजय दाभाड े यांचे कथानक तर वत मानकाळातील बबन येलमाम े या िव थािपताच े
दुसरे उपकथानक . ह काच े आिण कायद ेशीर घर असल े या दाभाड चा आिण ह काच े घर
िमळव यासाठी संघष करणा या बबन येलमाम े या दोघांचा लढा समान तरावर येतो कारण
दोघांचाही ' व' अि त व िटकव याचा संघष चालू आहे. सव सामा य नाग रकाच े जीवन
आिण यावर राजकारणाचा झालेला प रणाम आिण आिथ क येय धोरणे या सग या ंचा
सव सामा या ंवर झालेला प रणाम आिण या सग या ंमुळे िनमा ण होणा या संघषा चा अनुभव
ही दो ही पा े देतात मा ही दो ही पा े एकाच काळातील नसूनही या संघषा मागील दीघ
कालावकाशाला ही दो ही पा े एकाच ' ' वगा तील' नसूनही अधोर ेखीत करतात .
काय ड जर वारा सुटलाय ' या शोका म अनुभूती देणा या या नाटकात स यिवजय नरहरी
दाभाड े हे पा म यवत असून, याची प नी ,मुलगा बंटी , मुलगी िचंगी हे एका चौकोनी
कुटुंबातील सद य ! या याभोवती नाटक िफरत े. याच माण े शेजारी बाजी भाकर
देशपांडे, नाडकण , गु े , डॉ टर , उ ोगपती , िब डर , मु यमं ी, इ पे टर, पु ष-१ ,
पु ष-२ , मु ना, ी, हवालदार , भाई चा माणूस, िनवेदक तसेच उपकथानायक बबन
येलमाम े ही मह वाची पा िदसतात .
४.८.१. स यिवजय नरहरी दाभाड े:- नाटकातील मह वाच े पा हणून स यिवजय नरहरी
दाभाड े ही यि र ेखा हणता येईल. ामािणकपण े नोकरी करणार े म यमवग य कुटुंबव सल
दाभाड े अशी यांची पूव ओळख सांगता येईल. प नी, मुलगा, मुलगी यासार या चौकोनी
कुटुंबाचा हा कता पु ष ! सगळे सुरळीत चालल ेल (?) असताना अचानक उद् व त
होणारा पापभी यि म वाचा असा स जन माणूस ! अशी सुरवात होऊन आप याच
घरात बंिद त होऊन बसलेला, आप या घराला िचकट ून बसलेला आिण कणाकणान े
खचत जाणार े दाभाड े अशी ही यि र ेखा आहे. नाटकाची म यवत अशी यि र ेखा
हणज े स यिवजय दाभाड े. पण नावा माण े यां या बाबतीत स याचा िवजय अिजबात होत
नाही हे येथे अधोर ेिखत केले गेले आहे िवमा कंपनीचा डे हलपम ट ऑिफसर असल ेला हा
माणूस बोलायला अितशय िम ास . िव या ार े सग या ंची आयु य सुरि त करणारा हा िवमा
(एजंट) ऑिफसर वतःच आयु य मा सुरि त क शकत नाही. माणसाच ं आयु य
सुरि त करणारी एकही पॉलीसी नाही हे स य याला एक िदवस जाणवत ं. एक सु न
करणारा अनुभव यांना येतो. एवढे िवदारक पणे यां या सामोर येतं क ते हाद न जातात .
हतबल होतात . यां याच डो यासमोर मु ना मारला जातो. यावेळी यां या आतल ं munotes.in
Page 74
महानगरीय सािह य
74 काहीतरी हलतं एकदम शू य अव था ा होते. ते एकदमच ग प होऊन जातात .
दाभाड ्याचे संवेदनशील यि म व येथे अधोर ेखीत होते. माणसा या आयु यातली
िवसंगती, अथ शू यता यांना अ व थ करते याचा जग याचा वरचा िव ासच उडून जातो .
याचं मूक होण हणज े केवळ हतबलता नसून आप याही मनात मह वाच े यामुळे
उपि थत होतात. माणसान े माणसाशी माणसा माण े वाग याऐवजी काही जण इतक ूर
कशी होतात ? एखा ाची व तू िहसकाव ून घे याची वृ ी आिदम काळातही होती पण
स या या कायदा आिण सु यव था अबािधत राख या या काळात कोणी एखादयाच े घर
कसे िहसकाव ून घेऊ शकतो ? इतके ौय येते कुठून? सुिशि त हणव या जाणा या
समाजात एवढी िहंसा येते कुठून? दाभाड ना वाटत, माणसा या उ ा ंतीत उपयु
नसले या गो ी न होतात असं डािव ननं हटल आहे, पण याअथ ोध, िहंसा, लढाया ,
राग , लोभ, हेवा, म सर या गो ी आजही िश लक आहेत याअथ या उपयु च असणार .
जगायला मदतच करणा या असणार . आिण आप याला असं काही जमत नाही याचा अथ
उ ा ंती या या वाटेवर आपण जगायला नालायक असणार !
नाटका या सुरवातीला सुखी माणसाचा सदरा घातल ेले असे वाटणार े स यिवजय दाभाड े
नाटका या शेवटी ' मरताना माझे हात बांधू नका.' अशी इ छा य करतात ते िवमन क
अव थ ेत असतात हणून नाही तर या पृ वीवर मनु य उपरा आहे, जाताना तो काही घेऊन
जाणार नाही यातील अप रहाय ता समज याम ुळे ! हीच इ छा जग ज े या पृ वीराज
चौहानन े य केली होती हेही ते सांगतात. पृ वी िजंकणा या या राजाच े हात जाताना कसे
रकाम े होते हे जगाला कळल ं पािहज े असं दाभाड े हणतात . दाभाड ची झोळीही जाताना
पृ वीराजसारखीच रकामी आहे.
दाभाड े हे एक म यमवग य , कुटुंबव सल , पापभी वृ ीचे गृह थ आहे. दाभाड े यांचे दश नी
प इतरांना हवेहवेसे वाटणार े आहे. ' सेफ इंिडया इ शुर स कंपनी ' म ये डे हलपम ट
ऑिफसर हणून काम करणार े दाभाड े कोण याही यि चा िवमा काढ यासाठी सदैव त पर
असतात . िकत नकारा या कुटुंबात ज माला आले या दाभाड ्यां या आयु यावर झालेले
सं कार यां या एकूण यि म वा म ये िदसून येतात. आपण कोणा या अ यात ना
म यात असलो क आपल े आयु य कोणतीही गुंतागुंत न होता जाते असा यांचा िव ास
होता पण यांचा तो िव ास तुटतो आिण कोणा या अ यात म यात नसताना यांचे रहाते
घर केवळ सो या या भावाच े अस याम ुळे एक वादळ बनून यां या आयु यात येते आिण
यां या आयु याची वाताहात होते.
िवमा एजंट हणून काम करणा या दाभाड ्यां या आयु यात चंड मो ा िवरोधाभास
आढळतो तो हणज े िवमा एजंट हणून काम करताना अनेकांना पूण संर ण दे याची भाषा
करणा या दाभाड ्यांना मा आप या आयु याची आिण सुरि तत ेची हमी देता येत नाही.
इतरांनी पॉिलसी घेणे िकती आ याव यक आहे हे सांगणा या दाभाड ्यांची ि थती यांनीच
सांिगतल े या गो ीतील िविहरीत मोडून पडले या झाडा या फंदी या जाळीत अडकून
पडले या पा ा माण े होते. ( पृ ०८) एक कड े दहशतीखाली जगाव े क घर सोडाव े असा
य दाभाड ्यांना पडतो . घर सोडाव े तर मुंबईसार या महानगरात बेघर, िनराधार हावे
लागेल ही िभती एक कड े तर घरातच ठाम रहावे तर डो यासमोर संपूण कुटुंबाचे हाल munotes.in
Page 75
काय ड जर वारा सुटलाय .
75 आिण शेवटी मृ यूिशवाय पया य नाही अशा चंड गुंतागुंती या प रि थतीत दाभाड े
अडकल ेले िदसता त.
४.८.२. बबन येलमाम े :- स यिवजय दाभाड े या म यवत यि र ेखे बरोबर आणखी
मह वाची भूिमका हणज े बबन येलमाम े याची िदसत े. लेखक या य र ेखे ब ल सांगतात,
" … दु काळी देशातली ि थती , ितथून शहरात थला ंतर करणारी माणस ं, शहरात येणारे
पर ांतातल े मजूर, नाका कामगार , यांच शोषण , दमन, पर ांतातून आले यांचा गल हे
बघताना , वाचताना नाटकाचा नायक दाभाड े या या कथानकाबरोबर बबन येलमाम े ा
मराठवाडा - नगरकड या दु काळी भागात ून मुंबईत जग यासाठी आले या त णाच ं
उपकथानक आकार घेऊ लागल ं . …' ( पृ बारा ' काय ड जर वारा सुटालाय ' ) याच
आडनावाचा माणूस लेखकाला िशड पास ून आता चाळीस िकलोमीटरवर असल े या एका
दु काळी गावात भेटला होता आिण मग िनवेदका या िनवेदनातून बबन येलमाम े ची कहाणी
उलगडत जाते. नाटकात बबन येलमाम े याचे उपकथानक हणून येते. बबन येलमाम े
पिह या अंकात तीन तर दुस या अंकात चार अशा सात छोट्या-छोट्या यांम ये
े कांसमोर येतो. हे पा नाटकात वत मानकाळातील अस याम ुळे नाटका या
प रपूत साठी याचे संभाषण नाटका या सुरवातीला नाटका या िनवेदकाशी होतो आिण
िविश संगी हवालदाराशी होताना िदसतो . बबन येलमाम े , याचा वभाव , याची भाषा
यातून िवनोद िनिम ती होत असली तरी या नाटकातील तीनही पा े आिण यांचे वेगवेग या
घटना ंमधील संवाद हे जीवनातील गांभीय प करतात . यामुळे नाटकाची एकूण वृती
शोका म अस याच े ठळक होत जाते. वेगवेग या वगा तील पा ांचे self excistance साठी
धडपडण े े कां या मनावर एक गंभीर आिण शोका म ताण िनमा ण करतो .
बबन या नाटकातील उपकथानकाचा उपनायक हणून आप या समोर येतो. दाभाड े आिण
बबन येलमाम े यां यात एक समान सू आहे ते हणज े िव थािपता ंचे ! बबन वत मान
काळातील यि र ेखा असून याला देखील दाभाड ्यां माण ेच वाताहतीला सामोर े जावे
लागत े. दाभाडया ंना आप या चौकोनी सुखी कुटुंबाची दै याव था झालेली बघावयास
िमळत े तर बबनला आप या पिह या मुलाला गमवाव े लागत े . मूलभूत गरजांपैक ' िनवारा '
ही गरज ाधा य मान े दोघां याही आयु यात मह वप ूण ठरते. आिण यात संपूण कुटुंबाची
होणारी वाताहत या नाटकाची शोकांितका ठरते. . हे वा तव असुरि तत ेचा आिण भीताचा
अनुभव देणारे आहे. दाभाड े यांना देखील काय ाच े र क, अथ कारणी , भांडवलदार ,
राजकारणी यांनी आप या उबदार घरट्यात राह देणे नाकारल े आहे अिण बबन येलमाम े ला
देखील ! महानगरीय स य पचवायला कठीण आहे पण रा यघटन ेने िदले या
मानवािधकारा ंची होणारी पायम ली हीच खरी या नाटकाची शोकांितका होय.
४.८.३. िनवेदक :-
िनवेदक हे पा नाटयगत वा तवात मह वाच े ठरते. नाटकात इ ह ट चालू असतानाच ' तो
पाह नये ' असे आवाहन करत िनवेदक रंगमंचावर वेश करतो िशवाजी पाक येथील सी
फेिसंग असल े या ' कुसुमकुंज ' नावा या इमारतीत काही वषा पूव रहाणार े हे पा आहे. या
इमारतीत राहणा या दाभाड े नावा या एका लॅटधारकाची वाताहत य ात पािहल ेले हे
पा आहे. पड ावरील इ ह ट आिण िनवेदकान े अनुभवलेले भूतकाळातील वा तव आिण munotes.in
Page 76
महानगरीय सािह य
76 यातील िवरोधाभास आिण या यामागील स य या दो ही गो ी जोडणारा दुवा हणज े
िनवेदक होय.
स यिवजय दाभाड े यांची झालेली वाताहत िनवेदकान े य अनुभवली आहे हे पा
पिह या अंकात तीन वेळा व दुस या अंकात पाच वेळा येते. मा सतत कोण या ना
कोण या तरी यि र ेखेबरोबर येते. ' िब डरर न अवॉड चा इ ह ट आिण दाभाड े यां यातील
पर परस ंबंध िनवेदक अधोर ेखीत करतो याच माण े यातील खरे खोटेपणा सात यान े
मांडत असताना िनवेदक या महानगरात घडणा या अनेक गो ी पर परा ं या साहचया ने
सांगून टाकतो . यात िब डर लॉबी, यांची राजकार या ंची झिलली हातिमळवणी ,
राजकार या ंचे नवभा ंडवलदारा ं शी असल ेले साटेलोटे, यासाठी कोण याही थराला
जा याच े ौय आिण यामुळे सव सामा या ं या जीवनात ' भय इथले संपत नाही ' अशी
झालेली अव था , बबन येलमाम े या यासार या थला ंतरीत, िव थािपत गटांची
शोकांितका या सग या ंचा समाव ेश होतो. बबन येलमाम े या आयु यात मुंबई सार या
महानगरात घडणा या गो ी िनवेदक आिण बबन यां या संवादात ूनच े कांना कळतात
या रंगमंचावर िदसत नाहीत , घडत नाहीत .
अशा या महानगरीय जािणवा प अधोर ेिखत करणार े िनवेदक हे पा नाटकात महा वाची
भूिमका बजावताना िदसत े. हे पा ' िब डरर न अवॉड ' या इ ह ट चे िनवेदन करणार े आहे.
याची ि ट िलिहणार े आहे पण य ात मा जसाजसा काय म सु होतो तस तसा
िनवेदक या ' इ ह ट या' िव बोलू लागतो . कारण या मागील स य याला मािहत आहे.
दाभाड ्यांची शोकांितका याला मािहती आहे. िव थािपता ंचे , थला ंतरीताच े आिण यांना
जबरद तीन े थला ंतर करायला भाग पाडल े यांचे या या समोर ' आ' वासून उभे
आहेत. मृणन याला इ ह टमधून बाहेर काढल े जाते. पण नेमके कारण अधोर ेखीत होत
नाही. िनवेदक दोन गृह थां या िश या , ध काब ु क सहन करतो . यांना बोलून काही
फायदा नाही हणून तो यांना काहीच बोलत नाही . ते दोघ िनघून गे याच े िदसताच
िनवेदक े कांशी संवाद साधतो .
झगमगाटात चालल ेला नवरील इ ह ट आिण य वा तव यां यामधील चंड दरी तो
े कांसमोर दाखव याचा य न करतो . मुंबई सार या महानगरात म यमवग आिण किन
म यमवग य लोकांची कशी लुबाडण ूक होते, िपळवण ूक होते. माणसा या मूलभूत गरजांपैक
िनवा याची गरज कशी भागत नाही, िवकासा मक का या ं या नावावर , यांना मोठमोठी
अिमष े दाखव ून आिण तरीही यांनी नाही ऐकले तर येन केन कार े यांना ऐकायला भाग
पाडून िकंवा साम दाम दंड भेद बळाचा वापर क न यांना मुंबई महानगरा या बाहेर कसे
काढल े जाते हे भयाण वा तव स यिवजय दाभाड े या पा ा या मा यमात ून सांग याचा
य न करतो . बबन येलमाम ेबरोबर या संवादात ून िनवेदकान ेिव थािपता ंचे उपि थत
केले आहेत ; तर दाभाड ्यां या मा यमात ून राजकारणी , उदयोजक , नवभा ंडवलदार आिण
िब डर लॉबी यांचे असल ेले संबंध, सव सामा या ंना घातक ठरणा या यां या सामािजक
कृती या सव गो च े दश न नाटकात ून िनवेदक घडवताना िदसतो .
िनवेदक नाटकात मह वाची भूिमका बजावताना िदसतो . िनवेदकान ेच या सोहो याची
ट िलिहली आहे, सव साधारणपण े या सोहो याची ट िलिहणारा याच munotes.in
Page 77
काय ड जर वारा सुटलाय .
77 सोहो यािव बोलत नाही. पण इथे मा िनवेदक सव िहतस ंबंध टाळून उपि थता ंसमोर
स य सांग याचा य न करतो . याची प रणती कशात होऊ शकते याचाही याला अंदाज
आहे ; पण तरीही तो ते धाडस करतो . कारण स य े कांसमोर आलेच पािहज े. असे
िकतीतरी दाभाड े असतील , या े कामधील काही जणांवर हा संग येऊ शकतो याची
दुरा वयान े क पना दे याचा य न करतो . िनवा यासार या मूलभूत गरजेसाठी
मुंबईसार या महानगरात काय भयंकर कार घडू शकतात याची जाणीव िनवेदक े कांना
भूतकाळातील पा दाभाड े आिण वत मानकाळातील पा बबन येलमाम े यां या मा यमात ून
सांग याचा य न करतो तसेच भिव यात हे कोणासोबतही होऊ शकते याचेही सुतोवाच
करतो .
नाट्यगत िनवेदकाला सोहो यािव बोलताना बघून हाकल ून िदले जाते. याला या
सोहो या या बाहेर काढणारा िनघून गे याची खा ी पटताच िनवेदक े कांशी बोलू
लागतो . " लीज … लीज नका बघू हे. धीस इज लडी ह बग. हे सोडून काहीही बघा.
ड बा याचा खेळही या याप े ा खूप चांगला. ऐका माझं. हे काही खरं नाही. बंडलबाजी आहे.
शु फसवाफसवी . आतम य े हेच ओरडत होतो हणून बाहेर काढल ं यांनी मला. खाईन मी
मार ; पण हेच सांगीन , नका बघू . " वा तिवक या सोहो याचा तो एक मह वाचा भाग
आहे. आतील स यास यता याला ात आहे. तो या सग या गो ी उघड करत आहे हे
बघताच याला ध का मा न या सोहो यात ून हाकल ून िदले जाते.. समाजातील बु ीवादी
वगा चे अिभ य वातं य स ाधारी कसे िहरावून घेतात ते िनवेदका या मा यमात ून
दाखव याचा य न लेखक करताना िदसतो . स ाधीश नेहेमीच बलवान ठ न दुब लांचे
कान िपळताना िदसतात . भारतासार या लोकशाही रा ात नाग रका ं या अिधकारा ंची
पायम ली हो याचा कार सरा स िदसतो आिण त कािलन समाजाचे तेच ितिब ंब नाटकात
पडलेले िदसत े.
य िनवेदक या सोहो या या िवरोधात बोलतो आहे यामुळे े कांचे औ स ु य चाळवल े
जाते. िनवेदका या मनातील खंत बाहेर पडते. या िठकाणी हा सोहोळा चालला आहे
यासमोरील भला मोठा टॉवर बघून िनवेदका या भूतकालीन मृती जागृत होतात
कुसुमकुंज ही इमारत आज नाही , या इमारतीशी िनवेदका या मृती िनगडीत आहे.
िनवेदकाबरोबरच इतर रिहवाशा ंनाही कुसुमकुंज ही इमारत साम, दाम, दंड, भेद या
सग या गो ी सोसून या ना या मागा ने सोडावी लागली आहे. यांचे ह काच े िठकाण
यां याकड ून िहरावून घेतले गेले आहे. कुसुमकुंज या जागी वत मानकाळात एक गगनच ुंबी
टॉवर उभा आहे ; पण यात मूळ ' कुसुमकुंज ' मधील एकही रिहवासी नाही . िनवेदका
बरोबरच इतर कुटुंिबयांनाही ही इमारत सोडावी लागली हे कटू स य येथे अधोर ेिखत होते.
असा कुसुमकंज या जागेवर उभा रािहलेला टॉवर पाह न िनवेदकाला या या लहानपणी या
आिण यासंल न असल े या आठवणी जागृत होतात . या आठवणीत दुःख, संताप आिण
हतबलता आहे. दुःख अशासाठी क कुसुमकुंज मधील एकूण एक कुटुंब कोण या ना
कोण या मागा ने िव थािपत झाले आहे. संताप अशासाठी क या सरकारला आपण
िनवडून िदले तेच सरकार , िब डर भांडवलदार आिण जनतेचे र कच भ क बनले आहेत
आिण हतबलता अशासाठी क आजही आपण या स यािधशा ं या हातातल े बाह ल े होऊन
रहात आहोत . संिवधनान े िदलेला अिभ य वातं याचा सव सामा य माणसा ंना काहीच
उपयोग नाही. munotes.in
Page 78
महानगरीय सािह य
78 मुंबईसार या महानगरात घडणारी ही गो कोण याही महानगरात घडू शकते. वषा नुवष
थाियक असल े या रिहवा या ं माण े कोणालाही जा याची वेळ येऊ शकते. मुंबईसारख े
महानगर वाढ या सामािजक सम या ं या िवळ यात तुमचा मुलगाही अडकू शकतो ,
महानगरीय वा त यात ' भय इथले संपत नाही ' या अव थेत तुमची मुलगी देखील
अिल पण े पलायनवाद ि वका शकते , आिण बबन येलमाम े सारख े असं य बबन या
मायानगरी या िवळ यात कुठे लु होऊन जातील याचा भरवसा नाही अशा सग या
श यता लेखक िनवेदका या मा यमात ून य करतो .
एकूणच िनवेदक आप या रंगमंचीय वावरात भांडवलशाहीन े, िब डर लॉबीन े, राजकारणी
लोकांनी िवकासाच े जे मॉडेल वीकारल े आहे याम य े सव सामा या ंचे जीवन कसे भरडल े
गेले आहे, कसे िदशाहीन झाले आहे आिण या या िजिवताची शा ती कशी उरली नाही
याचे दश न घडवतो . िनवेदकाला दाभाड ्यांचा भूतकाळ मािहत आहे, कुसुमकुंज मध या
रिहवा या ंचे िव थापन कसे झाले याचा इितहास याला ात आहे. याच माण े बबन
येलमाम े या थला ंत रत य चा वत मानकाळ देखील िनवेदकाला मािहत आहे. या
दोघांमधील दुवा िनवेदक असून या दोघांचे भाविव उलगडताना दोन तरांवरील समतोल
याने साधला आहे. तो भूतकाळ आिण वत मानकाळ या दोघांम ये िल आहे तसाच
अिल देखील आहे िनवेदकाची अशी ि थती नाटकाला एक स दय ा क न देते.
४.८.४ इतर :- ' काय ड जर वारा सुटलाय ' या नाटकात उदयोजक असे एक पा असून ते
या नाटकाचा खलनायक हणता येईल. य रंगमंचावर हे पा येत नाही पण दाभाड े
आिण या या प नी या संवादात ून उदयोजक या पा ाची ओळख े कांना होते. हे पा
दाभाड ्यां या आयु यात येते ते हापास ूनच दाभाड ्यां या आयु याला उतरती कळा लागत े.
एक वेग याच कारचा खलनायक या नाटका या िनिम यान े िमळाल ेला िदसतो. अथा त
याची देखील वाथा धता िदसून येते आिण
यािशवाय भूतकालीन दाभाड ्यांची प नी , यांचा मुलगा, मुलगी दाभाड ्यां या घरात
घुसलेले घुसखोर , मु ना, शेजारी ही पा देखील नाटकास सहा यक ठरतात .
िनवेदक, दाभाड े, बबन येलमाम े, हवालदार यां या यित र ' कुसुमकुंज' म ये राहणार े
शेजारी कुसाळकर , नाडकण , बाजी भाकर देशपांडे, ी , पु ष-१ , पु ष-२ ही पा े
प रि थतीला शरण गेलेली िदसतात . यव थ ेने िनमा ण केलेली ही प रि थती शरण वृती
आहे. दाभाड ्यांना मदत न करणार े जाणत नाहीत क जी गत आज दाभाड ्यांची झाली
आहे ितच उदया आपली होणार आहे. महानगरीय परा मता या पा ां या मा यमात ून
लेखकानी अचूकपण े य केली आहे. बाजी भाकर देशपांडे नावातील िवरोधाभास
या पा ाची त कािलन समाजातील प रि थतीलीन वृ ी दाखव ून जाते. नाडकण यांचा
िचनी कानवल े हा जोक अ थानी वाटतो पण या महानगरात आपण असुरि त आहोत ही
जाणीवच येथे अशा कार े बोलण े सुचवून जाते.
ी, पु ष-१ , पु ष-२ ही नाटकातील पा े वरवर बघता खालया े वाटू शकतात . या या
कृतीतून या या बोल यात ून ते दाभाडया ंचे श ू आहेत असे वाटू शकते; पण ही पा े
राजकारणी , भांडवलदार आिण िब डर लॉबी यांनी आप या वाथा साठी िनमा ण केलेली
आहेत. दा र याम ुळे यांना हे कृ य करावे लागत े, वा तिवक दाभाड ्यांिवषयी यांना munotes.in
Page 79
काय ड जर वारा सुटलाय .
79 वैयि क र या काही राग लोभ नाही. ही पा े सा य नाहीत ती साधन े आहेत. तर
दाभाड ्यांचे शेजारी कुसाळकर , नाडकण यां या िठकाणी असल ेली प रि थती शरणता ही
बदल या समाज यव थ ेने िनमा ण केली आहे. मराठी सािह यात एकूणच पा ां या िठकाणी
प रि थतीशरणता िदसत े पण या नाटकातील पा ां या मा यमात ून प रि थतीशरणत ेचे एक
वेगळेच प लेखक मांडतात . सव साधारणपण े थािपत समाज यव थ ेला िवरोध न करता
समाजभव थ ेने िनमा ण केले या कालबा मू यांना सव सामा य वभावाची माणस े शरण
जातात . यास माणसा ंची प रि थतीशरणता हटली जाते पण या नाटकातील प रि थती ही
वतःला समाज यव थ ेत भावी ठरवून घेतले या राजकारणी लोकांनी, भाडवलदारा ंनी
आिण िबलुर लॉबीन े िनमा ण केली आहे यामुळे सव सामा य माणसाची ' भय इथले संपत
नाही' अशी अव था झालेली िदसत े. आिण अशा कार े भय, असुरि तता , प रि थती
शरणता िनमा ण हो याच े कारण जागितक करणाम ुळे िनमा ण होणार े बाजारीकरण ,
महानगरी य परा मता , स ास ंघष आिण यामुळे िनमा ण होणारा वाथ होय.
४.९ रचनात ं
नाटकाच े रचनात ं एका वेग याच पातळीवरच े िदसत े. नाटकाचा अवकाशपट दोन तरांवर
चालतो . एक वत मानकालीन अवकाशपट तर दुसरा भूतकालीन अवकाशपट !
वतमानकालीन अवकाशपटात नाटकात एक झगमगीत , रंगिबरंगी इ ह ट चालला असून
यात िनवेदक िनवेदन करीत आहे. ' िब डरर न ' अवॉड या य ला िमळणार असत े या
य न े या िठकाणी पूव असणा या ' कुसुमकुंज' इमारतीतील स यिवजय दाभाड े यां या
आयु याची वाताहत केलेली असत े आिण आज यािठकाणीच हा इ ह ट चालू असतो
नाटकाच े दोन तर आपणास िदसतात . पिह या तरात नाटका या पिह या अंकाची
सुरवात ' िब डर र न' अवॉड या मोठ्या इ ह टने होते. तसेच दुस या अंकाची सुरवातही
पुढे नाटक चालू ठेव यान े आिण नाटकाचा शेवट ही ' िब डरर न ' पा रतोिषक दे या या
शानदार सोहो यान े होतो. नाटका या या दो ही अंकात िमळून एकूण सात इ ह ट रंगमंचावर
यमान होतात . तर दुस या तरात या सोहो यामागील राजकारण , िब डर लॉबीचा
दहशतवाद , यामागील सामािजक वा तवस ंदभ य ात रंगमंचावर अिभनया ारे िदसतत .
हा इ ह ट घड यामागील घटनांचे यमान होत जाणे हणज े ' काय ड जर वारा सुटलाय ' हे
नाटक होय. या नाटकात आतली आिण बाहेरची अशा दोन बाजू िदसतात यासाठी
लेखकान े नाटक सादर करत असताना अनेक तं े वापरली आहेत. रंगमंचावरील अवकाश
पट, रंगमंचावर दाखवल ेली न आिण िनवेदन अशा िविवध तराव र या नाटकाचा
पिहला अंक िदसतो . पिह या वेशात ' िब डरर न ' अवॉड चा इ ह ट दाखवला आहे. हे
लाई ह सारण असत े. घरोघरी चॅनेलमाफ त हे सग या ंपय त पोहोचल ेले असत े. याचा
अनुभव घरोघरच े े क कोण याही संदभा िशवाय घेत असतात पण याच वेळी या इ ह टला
आलेले े ागृहातील े क मा संदभा सहीत दुहेरी अनुभव घेतांना िदसतात .
हणज ेच घरी बसून हा सोहोळा बघणा या े काला या िब डरर न अवॉड मागील
कारणमीमा ंसा ात नसते; पण े ागृहात बसून हा सोहोळा बघणा या े कांना मा
पड ावर चालल ेला सोहोळा आिण िनवेदक सांगत असल ेले वा तव ( हणज ेच या
सोहो या या िठकाणासमोर असणा या गगनच ुंबी इमारती या उभारणी मागील दाभाड ्यांची munotes.in
Page 80
महानगरीय सािह य
80 शोकांितका) या दोघांचा दहशतीखाली असणारा अनुभव घेत असतात . लेखक औदयोिगक
मुंबई चे िसम ट काँि ट या जंगलात होत असणार े पांतर आिण यामागील िहंसेची,
दहशतीची उकल क न सांगणारे राजकारण एकाचव ेळी प कर यासाठी दोन मा यमा ंचा
मह वप ूण वापर करताना िदसतात एका बाजूला मुंबईचे झगमगाटी प तर दुस या बाजूला
ितची िततक च काळीक ु ,कु पता ! ही कु पता रंगमंचावर दाखव यासाठी लेखकान े '
िब डरर न हा अवॉड सोहोळा नवर दाखवला आहे हा एक वेगळाच योग नाटकात
िदसून येतो.
या नाटकात एकमेकांना समांतर अशा घटना अिभनया या मा यमात ून दाखव या जात
अस यान े नाटकात थलावकाश देखील मह वाचा ठरतो. 'कुसुमकुंज' मधील दाभाड े
आिण याचे शेजारी आिण बबन येलमाम े यां याशी संबंिधत घटना ंची दोन वेगवेगळी थळे
आहेत. ती हणज े दाभाड ्यांचे 'कुसुमाकुंज ' मधील घर आिण रंगमंचावरील मोकळा
थलावकाश ही आहेत. याच माण े र ता , िशवाजी पाक चा क ा , या िठकाणीही काही
गो ी घडतात . बदल या राजकारणाच े तीक असल ेले गृह थ हे गृह थ दाभाडया ंना िजथे
भेटतात ती हाँटेलमधली खोली आहे असे थलावकाशात िदसत े. डॉ टरा ंची केिबन आिण
मु यमं यांची केिबन या थळा ंचा उ लेख मह वप ूण आहे कारण या िठकाणीच दाभाड ्यांची
होणारी वाताहत े कां या ल ात येऊ लागत े आिण नाटकाच े िच प होऊ लागत े .
दाभाड ्यांबरोबरच े कांचीदेखील हतबलता वाढू लागत े. एक आरो याचा र क एक
काय ाचा र क दो ही सव सामा या ंचे भ क झालेले लेखकान े अितशय समप कपणे
अधोर ेिखत केले आहे. डॉ टरा ंची केिबन या थलावकाशात घडणार े नाट्य डॉ टर आिण
ण यां याती ल पर परस ंबंध िकती परा म होत गेले आहेत याची सा देतात. ' फॅिमली
डॉ टर ' ही संक पनाच हळू हळू न होत जाईल याचे सूतोवाचच लेखकान े याकाळीच
क न ठेवलेले िदसत े. जागितक करणाचा आरो य यव थ ेवर होणारा प रणाम , डॉ टर
आिण ण यांचे सौहाद पूण संबंध न रहाणे, काप र ेट आरो य सेवा आिण या ना या ंम ये
आलेली अिल ता या सग या गो ी येथे कमाली या नेमकेपणान े अधोर ेखीत होताना
िदसतात . ण आिण डॉ टर यां यामधील आपुलक च े भावबंध संपु ात आले आहे आिण
याजागी केवळ यावहारीक संबंध उरले आहे हे डॉ टरा ंची केिबन दश िवते.
मु यमं यांची केिबन हा थलावकाश राजकारणी लोकांची वाथा धता अधोर ेखीत करते.
सव सामा या ं या जीवावर आपण स ेवर आलोत या लोकां याच ाला बाजूला सारल े
जाते आिण आपला वाथ साधणारा वग या याकड ेच मु यमं ी जा त ल देत आहेत असे
िदसते. िब डर लॉबी चे पाठबळ , भांडवलशाहीचा उदय आिण याला पोषक असे
स ाराजकारण खेळणार े राजकारणी या सग या ंचा प रपोष या मु यमं यां या केिबनम य े
झालेला िदसतो . यामुळे हे थळ राजकारणी आिण सव सामा य जनता यां यामधील
सव च बाबतीतील अंतर अधोर ेखीत करते. बबन येलमाम े याचे अि त व र ता या
कालावकाशात घडते. आिण ते बरोबरच आहे. ामीण भागात ून रोजगारा या ओढीन े आिण
अि त व िटकव या या संघषा त महानगरात आलेला बबन र यावर असण े हे संयुि कच
आहे कारण मुंबईसार या महानगरात थला ंत रत होऊ पाहणा या बबनची अि थ रता,
याचे उपरेपण, याचा अिस वािवषयी चा लढा यातून ो पतीस पडतो . तसेच
झोपडप ी , पोलीस टेशन, मशान , पाक या बाहेर रस िवकायला बसणे या सग या
थळा ंचा उ लेख या या स :ि थतीवर काश टाकणारा आहे. ाईम लोकेशन पाह न munotes.in
Page 81
काय ड जर वारा सुटलाय .
81 इतरांचा रहा याचा मूलभूत ह क िहरावून घेणारी िब डर लॉबी आिण यांना पाठीशी
घालणार े काय ाच े र ण आिण राजकारणी यांची युती ; यामुळे दाभड्यांसा या ं या
आयु यात येणारा महानगरीय उपरेपणा आिण बबन या आयु यात येणारा महानगरीय
उपरेपणा लेखकान े अितशय ती तेने रेखाटला आहे .महानगरी य जीवनातील तुटलेपण
यािठकाणी अधोर ेिखत झालेले अस याम ुळे नाट्य थलावकाशाच े हे काय मह वप ूण ठरते.
८.१० नाटकातील कालावकाश
नाटक आिण नाटकात रेखाटल ेला काळ यामधील संबंध यािम असतात . यात भरपूर
गुंतागुंत असत े. तो बह िवध आिण बह तरीय असतो . येक कथानकात ून िविश काळ
अधोर ेिखत होत असतो येक घटना ंना आिण संगांना काळाच े प रमाण असत े. ' काय
ड जर वारा सुटलाय ' या नाटकात नाटकातील काळाच े िवभाजन राजीव नाईक
यांनीसांिगत या माण े ' संभाषण काळ व कथानक काळ' अस याच िदसत े. दाभाड े या
मु य कथानायका या जीवना तील वा तवाच े आिण बबन येलमाम े या उपकथानायका या
जीवनातील वा तवाच े व एकूण बदल या वा तवातील ांचे दश न घडव यासाठी दाभाड े
आिण बबन या पा ां या कथािवषया या ीने समांतरपण े घडणा या घटना कि प या
आहेत. दाभाड या जीवनातील कथानक काळ हा लॅशबॅक ने उलगडत जातो. तर िनवेदक,
हवालदार , बबन यां या संभाषणाचा काळ हा वत मान काळातील आहे. दाभाड े यां या
घटनाम य े एक ोनॉलॉिजकल ऑड र िदसत े तसेच याला एक ऐितहािसक प रमाण
देखील लाभल े आहे असे िदसत े. नवरील य घटनामध ून काळाच े प रमाण याच
प तीन े िदसत े. ' िबलरर न ' अवॉड दरवष वेगवेग या िब डरला देणे यामध ून देखील
काळाची गतीशीलता िदसून येते.
नाटकाचा कालावकाश पाच वषा चा असावा असे अनुमान काढता येते. कारण ि नवरील
यांमधून िब डरर न अवॉड सतत पाच जणांना िदले गेले आहे. याव न दाभाड ्यांचा
य संघषा चा कालावकाश पाच वषा चा मानावा लागेल. तसेच यांना मानसोपचार
त ाची देखील आव यकता लागत े याव नही दाभाड ्यांचे मानिसक संतुलन
िबघड याचा कालावधी िनि तच बराच दीध आहे याव नही दाभाड ्यांचा संघष काल
(कथानक काल) बराच मोठा आहे असे िदसत े. याच काला या मोजप ीन ुसार बबन
येलमाम ेचा महानगरातील संघष काळ साधारण तीन - साडेतीन वषा चा असावा असे िदसत े.
या दोघां या संघषा या काळाची ही गुंतागुंतीची गुंफण नाटकाच े कला म मू य आिण
स दय मू य वाढवताना िदसत े. अथा त या दोन पा ां या संघष काळाच े अंितम प रणाम
शोका म असून यात िवरोधलय त व िदसून येते. तसेच दाभाड ्यांचे मु य कथानक आिण
बबनच े उपकथानक यामधील वृ ीमधील वेगळेपणा देखील येथे मह वप ूण ठरतो.
४.११ नाटकातील संवाद/ भाषाश ैली
जयंत पवार यांची भाषाश ैली मुळातच भेदक आिण उपरोिधक आहे अिभ य
वातं यासाठी संगी र यावर उतरणारा आिण सामािजक राजक य ' ांवर िनभ यपणे
भूिमका घेणारा लेखक अशीच यांची मराठी सािह य िव ास ओळख आहे. अिभ य
वातं याच चे खूप मोठा भो े होते असे हणता येईल. सामािजक आिण राजक य munotes.in
Page 82
महानगरीय सािह य
82 प रि थतीच े भान ठेवून अ या य घटनावर आप या नाटकात ून यांनी संवादा या
मा यमात ून काश टाकल ेला िदसतो . ' काय ड जर वारा सुटलाय ' या नाटकात यांनी
वापरल ेली भाषा समाजातील येक तराच े ितिनिध व करते यामुळेच देश- भाषे या
सीमा ओला ंडून यां या नाटकातील आशय सवा या मनापय त जाऊन पोहोचला . यां या
नाटकामध ून आजूबाजूला घडणा या घटना ंब ल सू म िचंतन आिण ताि वक बैठक असून
यां या नाटकाचा िवषय वैि क आहे. कालातीत आहे यामुळेच याचे िविवध व पात ून,
शैलीतून आलेले लेखन े कां या मनापय त पोहोचत े. (संदभ दै. लोकस ा , 30 ऑग ट
२०२१ )
दाभाड े यांची साधी सो वळ पांढरपेशी म यमवग य य ला साजेशी भाषा, िनवेदकाची
सोिफ टीक ेटेड पॉिल ड भाषा, बबन येलमाम े ची ामीण ढंगाची भाषा, शेजा या ंची यां या
यां या वयानुसार, यवसायान ुसार, सामािजक तरान ुसार भाषा, गृह थाची िटिपकल
यावसाियक गु जु भाषा या सग या ंचा मनोहरी संगम या नाटकात झाला आहे असे असल े
तरी शेवटी दाभाड ्यांची मनोिवकारता आिण गुंडांची भाषा यामुळे संपूण नाटकाला एक
शोका म अनुभूती येते ती वैिशपठ्यपूण भाषा वापरा यान ेच !
नाटकात या या संगाला समप क का य लेखकान े मांडले आहे या भािषक रचनेमुळे
देखील नाटकाचा शोका म प रणाम आणखीनच गडद हो यास मदत होते.
नाटका ची भाषाश ैली :-
या नाटकात जागितक करणान ंतर या यव थ ेचे बारकाव े आयंत नेटकेपणान े रेखाटल े
आहेत कधीकधी माणभाषा सोडून नाटकातील पा े आिण नाटकाची भाषा कमीअिधक
ती तेने नाटकाची गती वाढवताना िदसत े. दाभाड ची आिण यां या प नीची म यमवग य
पांढरपेशा पापभी आिण वांझोटा संताप दाखवणारी भाषा नाटकाच े वैिश य ठरावे. बबन
येलमाम े या पा ाची भाषा अ यंत जीवंत असून याचे ामीण हेल यु भाषा नंतर मुंबई ची
बंब या िहंदी िम ीत मराठी भाषा, मराठीच पण खाल या तरातील भाषा शैली एक
वैिश य िदसत े.
आपली गती तपासा “
१) एक महानगरीय स ं कृती हण ून ‘काय ड जर वारा स ुटलाय ’ या नाटकाच े मू यमापन
करा?
४.१२ समारोप
राजकारणी उदयोजक आिण िब डर यांचे असल ेले घिन संबंध यांची एक कारची अभ
युती, सव सामा या ंचे संिवधािनक ह क यांना न िमळण े, यांना दाखवली जाणारी खोटी
सहान ुभूती या गो च े दश न ' काय ड जर वारा सुटलाय ' या नाटकात ून घडते.
'काय ड जर वारा सुटलाय ' नाटकाची भाववृ ी शोका म आहे असे िदसत े. नाटकात ून
कटणारा नाटयाथ बिघतला तर नाटककाराची सामािजक बांिधलक या नाटकात ून
िदसत े. जागितक करणा या प र े यात नाटकाच े थान पाहाता नाटकात समकालीन munotes.in
Page 83
काय ड जर वारा सुटलाय .
83 रेखाटल े आहेत. किन व म यमवग या ं या जागे या ांिवषयी लेखकान े फार मोठा िवचार
केला आहे. साधारण ८० या दशकात सव सामा य नाग रका ंचे ह क संकोच होऊ लागल े
होते. मानवी ह का ंचा जाहीरनामा ' ही केवळ अ यासाप ुरती असणारी गो झाली होती.
कोणालाही मानवी ह का ंपासून वंिचत हावे लागेल याची शा ती उरली नाह . यामुळे
कुंपणान ेच शेत खा या चा कार य ात घडत होता य ात संिवधाना मक संर ण
यांनी ायला पािहज े ते सरकारच िब डर , नवभा ंडवलदार यां याशी संगनमत क न
सव सामा या ंना िकड्यामुं या माण े वागवू लागल े होते. यामुळे ' कुसुमकुंज' मधील
स यिवजय दाभाड े यांची जी अव था झाली तशी तुमची आमची कोणाचीही स या या
काळात िकंवा भिव यात घडू शकेल , असा सतक तेचा इशारा नाटकादवार े दे यात
नाटककार जयंत पवार यश वी झाले आहेत.
४.१३ सरावासाठी
१. ' महानगरीय जाणीवा य करणार े नाटक हणून ' काय ड जर वारा सुटलाय ' या
नाटकाच े परी ण करा.
२. "िव थापन आिण थला ंतर या जागितक करणो र जगा या अिवभा य ठरत
असल े या गो या गा याशी हे नाटक आप याला नेऊन ठेवत." या िवधानाची ' काय
ड जर वारा सुटलाय ' या नाटका या संदभा त चचा करा.
३. "समकालाच ल ख भान ठेवत, यातील यािम त ेला कवेत घे यासाठी पबंधाचे
योग करत एका िनद यी यव थ ेचं िव ाळ प समोर ठेवणारं हे नाटक आहे." —- हे
िवधान 'काय ड जर वारा सुटलाय ' या नाटका या संदभा त प करा.
४. एक महनगरीय सािह यक ृती हणून "काय ड जर वारा सुटलाय "या नाटकाच े मु यमापन
करा.
५. महानगरीय जीवन िच ण यात कालपर व े घडत गेलेले बदल ' काय ड जर वारा
सुटलाय ' या नाटका या आधार े सोदाहरण प करा.
टीपा िलहा.
१. ' ड जर वारा सुटलाय ' नाटकाच े कथानक
२.'काय ड जर वारा सुटलाय ' नाटका या िनिम तीमागील ेरणा
३.' काय ड जर वारा सुटलाय ' नाटकातील िनवेदक
४. 'काय ड जर वारा सुटलाय ' मधील थल-कालावकाश
५.'काय ड जर वारा सुटलाय ' रचनात ं
munotes.in
Page 84
महानगरीय सािह य
84 ४.१४ संदभ ंथ
१. ' काय ड जर वारा सुटलाय ' - जयंत पवार- पॉ युलर काशन ( दु. आ. २०१९ )
२. िविकिपडीया
३. जागितक करण आिण मराठी सािह य :- डॉ. गीता मांजरेकर
४.https://www.academia.edu/3615901/Globalisation_and_Terror_
Underworld Appreciation_of_Marathi_ Play_Kay _Danger_Wara_ Sutlay_
Marathi_
५.https://www.weeklysadhana.in/view_article/maharashtra -foundation -
awar ds-mangala -aathlekar -on-play-kay-danger -vara-sutlay -by-jayant -
pawar
६. https://maharashtratimes.com/drama/ -
/articleshow/6384459.cms?minitv=true
४.१५ िव ा या साठी पूरक वाचन
१ . https://youtu.be/fnBumnjcCWo
https://www.bytesofindia.com/newsdetails?NewsId=53139902335941087
80&title=Kay%20Danger%20Wara%20Sutlay&SectionId=1002&Sectio n
Name=Be%20Positive&TagName=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A
4%AF%20%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0
%A4%B0%20%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE
%20%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%9F%E0%A4%B2%E0%A4%
BE%E0%A4%AF
२. महानगरी नाटक :- कमलाकर नाडकण - अ र काशन
munotes.in