Page 1
1 १
आप ी – संक पना – अथ
घटक स ंरचना :
१.१ तावना – आप ीची या या
१.२ Hazards (धोका / संकट)
Calamity (गंभीर द ुघ टना) व Disaster (आप ी ) यामधील फरक
१.३ Vlnerability (संवेदनशीलता / दुबलेपणा)
Capacity ( मता )
Risk (जबाबदारी / जोखीम )
आप ीच े कार
१.४ भारतातील आप ी यव थापन
१.५ आप ी यव थापना च
१.१ तावना – आप ीची या या
आप ी यव थापन ह े नवीन यवसाय ह ली सु झाला आह े. आप ी या काळात तसेच
आप ी घड ून गे यावर मदत कर याची जबाबदारी आप ी यव थापकाची असत े. याला
शासक य बाब बरोबरच य े कामाचाही अन ुभव लागतो . आप ी घड यास कशा कार े
जीिवत हानी कमी करता य ेईल याच े िश क समाजातील िविवध घटका ंना िदल े जाते.
आप ी यव थापना या स ं ेत आप ी शी संबंिधत सव ि या / ि या ंचा सामाव ेश होतो .
आप ी या या :
आप ी ही अचानक घडणारी न ैसिग क िकंवा मानव िनिम त घडना असत े व यामध े जीिवत
हानी, िव ीय हानी मोठ ्या उदा . भूकंप ही न ैसिग क घटना आह े. भूकंप जर ओसाड
वाळवंटात झाला तर ती आप ी नाही का रण या भ ूकंपामुळे ाणहानी िक ंवा िव ीय हानी
झाली नाही . जर भ ूकंप दाट लोकव तीतही िजिवत हानी होत े पण याच े माण कमी असत े.
आप ीम य े िजिवत हानी मोठ ्या माणावर होत े. याच माण े भूकंबळी एखादा अस ू
शकतो पण द ु काळात जे हा मोठ ्या माणावर भ ूकबळी जातात ते हा द ु काळ ही आप ी
ठरते.
munotes.in
Page 2
आप ी यव थापन भूगोल
2 १. नैसिग क आप ी : नैसिग क कारणाम ुळे या आप ी िनमा ण मानवा या ह त ेपामुळे ही
नैसिग क घटना ंचे आप ीत पा ंतर होत े. उदा. वृ तोड व अित र चराईम ुळे ड गर बोडक े
होतात . मातीची ध ूप होत े न ांना पूर येतात व व या उ व त होतात .
२. मानव िनिम त आप ी : सश ह ला , तांि क आप ी व मानवी व तीतील आप ी
या न ैसिग क कारणा ंमुळे झाले या नाहीत उदा . औ ोिगक अपघात , आग इ . यांना
मानविनिम त आप ी अस े संबोधल े जाते.
३. ताि क आप ी : िविवध कारखा यात , वाहतुक मागा वर तांि क कारणा ंमुळे िनमा ण
झाले या आप ी . उदा. १९८४ ची भोपा ळ िवकसनशील व अिवकिसत द ेशात क ुशल
तांि क मन ु यबल कमी अस यान े या द ेशांम ये तांि क आप ीच े माण अिधक असत े.
आिथ क अडचणीम ुळे सुर ा साधना ंचा वापर कमी असतो . उदा. ह मेट, बूग् नसतात .
या देशांतील उ ोग िक ंवा कारखान े यां या बाज ूला झोपडप ्या वाढतात . लोकव ती वाढत े
व याम ुळे आप ी झा यास तीची ती ता वाढत े. उदा. भोपाळ दुघ टना
१.२ सकट , दुघ टना व आप ीमधील फरक
संकट / धोका (Hazards )
मानवाला िक ंवा ा या ंना ख ूप धोकादायक , याम ुळे जीिवत हा नी होव ू शकत े, नुकसान
होते, पया वरणाला धोका िनमा ण होतो अशा घटकाला स ंकट िक ंवा धोका (Hazards ) असे
संबोधल े जाते.
आप ी रसायनान े भरल ेला अशा ट करवर धोकादायक रसायन (Hazards Chemical )
असे िलिहल े जाते.
Calamity (गंभीर द ुघ टना)
एखादी न ैसिग क िकंवा मानव िनिम त दुघ टना याम य े मोठ्या माणावर िजिवत हानी
तसेच िव ीय हानी होत े याला ग ंभीर द ुघ टना अस े संबोधल े जाते.
आप ी (Hazards ) :
अचानक घडल ेली नैसिग क िकंवा मानविनिम त भयानक घटना याम य े िजिवत हानी तस ेच
िव ीय हानी फा र मोठ ्या माणावर होत े. काही वेळा नैसिग क पया वरणात कायम व पी
बदल होत े. उदा. भूकंप, आवत , िहमवाद ळे, वणवे या नैसिग क आप ी आह ेत.
तर दहशतवाद , जातीय / धािम क दंगली,
१.३ दुब लता, मता व जबाबदारी
१ दुबलेपणा (Vळlenerability )
एखादी इमारत ख ूप जुनी, िखळिखळी झाली कधीही पड ेल अस े वाटत असेल व याम ुळे
मोठी द ुघ टना पाड ू शकेल अस े घटक द ुब लता हण ून ओळखले जातात अस े घटक श ेतावर
िकंवा मानवी आरो या स ंबंधीही अस ू शकतात . munotes.in
Page 3
आप ी – संक पना – अथ
3 २ मता (Capacity )
एखा ा स ं थेत, समाजात िक ंवा गटात असल ेली शा ररीक , मानिसक ताकद व उपल ध
साधनस ंप ीचा स ं थे या िक ंवा देशा या िवकासासाठी प ूरेपूर उपयोग क न घ े याची
श यता हणज ेच या द ेशाची / सं थेची मता जपानसारखा द ेश दुसया पुरेशी
साधनस ंप ी नस ूनही क ेवळ मते या जोरावर आज आिथ क महास ा झाल ेला िदस तो तर
आि का ख ंडातल े बरेच देश िवप ुल साधनस ंप ी अस ूनही मत े या अभावी आजही
मागासल ेले आहेत. मता जा त असेल तर आप ीची ती ता कमी हो ऊ शकते.
मतेम ये ाकृितक व मानविनिम त साधनस ंप ी तस ेच नेतृ वगुण व यव थापन या ंचाही
समाव ेश होतो .
३ जबाबदारी (Risk)
आप ीजनक घटना घड याची श यता जबाबदारी / जोखीम (Risk) दश िवते.
जोखीम आप ी द ुब लता
(Risk) = (Hazards ) X (Valnarability )
मता (Capacity )
हणज ेच आप ी व द ुब लतेम ये वाद होत े ते हा जाखीम वाढत े.
याउलट मता वाढत े ते हा जोखीम कमी होत े.
आप ीच े कार – नैसिग क आप ी – मानविनिम त आप ी
नैसिग क घटना ंमुळे होणाया आप ना न ैसिग क आप ी अस े संबोधल े जाते. उदा. आवत ,
पूर, अवष ण, भूकंप इ. यांनाच न ैसिग क संकटे असेही संबोधल े जाते.
या आप ी क ेवळ नैसिग क कारणा ंमुळेच होतात अस े समजण े बरोबर नाही . उदा. पूर मैदानी
देशात घर े बांध याम ुळे पुरा या वेळी िजिवत हानी / िव ीय हानी होत े.
या िठकाणी घर े बांधली नाही . तर पुरामुळे घरांचे नुकसान होणार नाही . हणज ेच नैसिग क
आप म य े होणारा िव व ंस, िजिवत हानी याम य े मानवाचा वाटाही आह े.
लोकस ं या वाढ व ेगाने होत आह े. याच माण े तं ानाचा िवकासही च ंड झाला आह े.
लोकांची उ ोगध ं ांची हाव वाढतच आह े. यामुळे पया वरणातील सा धनसंप ीचा हा स
वेगाने होत आह े. झाडांची क ल ब ेसुमार होत आह े. जिमनी नापीक होत आह े.
वाळवंटीकरण व ेगाने होत आह े. अित जलिस ंचनाम ुळे शेतजिमनी खाया / िन पयोग होत
आहेत. या साया घटका ंची भयानक प रणाम मानवावर होत आह े व याची ती ता वाढत
जाईल . यासाठी आप याला नैसिग क, आप चा अ यास करण े व या ंची ती ता कमी
कर यासाठी उपाययोजना करण े मह वाच े आहे.
munotes.in
Page 4
आप ी यव थापन भूगोल
4 भारतातील न ैसिग क आप च े कार -
भारतातील हवामान ि थतीचा प रणाम भारतातील न ैसिग क आप ीवर झाल ेला आढ ळतो.
कांही म ुख आप ी प ुढील माण े आहेत.
१) अवष ण २) पूर ३) आवत (वादळे) ४) िहमकड े कोस ळणे
(Avalanches )
४) दरड कोस ळणे ६) अितव ृ ी
या सव आप म य े जीिवत हानी व िव ीय हानी (आिथ क नुकसान ) मोठ्या माणावर
होते. यािशवाय उ णत े या लाटा (Heat Waves ), गारा, धुळीची वाद ळे यांचाही प रणाम
िपकांवर तस ेच मानवी व या ंवर मोठ ्या माणात होतो .
भारतातील म ुख नैसिग क आप ी -
१) दरड कोस ळणे - िहमालया या दि ण उतारा ंवर दरड कोस ळ याचे माण अिधक आह े.
िहमालय अवा चीन घडीचा पव त आह े. भूशा ीय ्या अि थर आह े. या िठकाणी मोठ्या
माणावर व ृ तोड झाली . यामुळे माती मोक ळी झाली. व पावसा या वेळी िकंवा भूकंपात
या भागात अिधक आह े. उदा. िहमाचल द ेश, का मीर , िस क म इ .
अितव ृ ी व व ृ तोड याम ुळे पि म घाटातही दरड कोस ळ याचे माण वाढल े आहे.
२) पूर – मा सून या काळात कमी अ िधक माणात भारता या सव च भागात प ूर येतात.
पु ा, गंगा यासार या मोठ ्या न ा ं या पा याची पात ळी अितव ृ ीमुळे वाढते. नदी या
काठावरील मानवी व ती , शेती यांचे मोठ्या माणावर न ुकसान होत े.
जागितक तापमान वाढीम ुळे उंच पव तावरील िहम / बफ िवतळू लागले आहे. यामुळेही
न ांना पूर ये याचे माण वाढत आह े.
munotes.in
Page 5
आप ी – संक पना – अथ
5 उदा.
२००५ - गुजरातचा प ूर
२०१० - लडाखचा प ूर
२०१२ - पु ा व िहमालयातील आकि मक प ूर
२०१३ - आसामचा प ूर
२०१४ - ज मू का मीरचा प ूर
३) आकि मक प ूर (Flash Floods ) – इ.स. २०१३ म ये गंगा नदीला अचानक
आकि मक प ूर आला . उ राख ंडम य े जोरदार अितव ृ ी झाली . या भागातील व ृ तोड व
अिनब ध बांधकाम े य ांचा प रणाम दरडी कोस U यात झाला . केदारनाथ , ब ीनाथ य ेथील
हजारो या ेक मरण पावल े / बेप ा झाल े.
४) भारतातील अवष ण – १८, १९ व २० या शतका ंतील अवष णामुळे ल ावधी लोक
मृ युमुखी पडल े. भारतातील श ेती मा स ून या पावसावर अवल ंबून आह े. हा पाऊस लहरी
अस याम ुळे तो वेळेवर आला नाही , म येच दीघ काळ खंिडत झाला तर िपक े न होतात व
अवष ण प रि थती िनमा ण हो यास मदत होत े.
५) आवत – ITCZ (Int ra Tropical Convergence Zone ) या कमी दाबा या प ्यात
भारतातील प ूव िकनारप ीचा द ेश, बंगालचा उपसागर य ेतो.
भारता या पि म िकनाया पे ा भारता या प ूव िकनाया लगत आवता चे माण जा त आह े.
बंगाल या उपसागरात िनमा ण झाल ेली आवत वेगाने भारता या पूव िकनाया ला आद ळतात.
आं द ेश, ओ रसा , तािमळनाडू व पि म ब ंगालला याचा फटका जा त बसतो .
उदा. २९ ऑ टोबर १९९९ ला ताशी २५० िक.मी. वेगाने वाहणाया जोरदार वाया सह
वादळ (आवत ) ओिदशा (ओ रसा ) या िकनाया वर आद ळले. यामुळे हजारो माणस े मेली व
ल ाव धी माणस े बेघर झाली .
६) भूकंप – भारतीय उपख ंडाचा भाग ह ळूहळू उ रेकडे सरकत आह े. यामुळे भारता या
िविवध भागा ंत, िवशेषतः िहमालय पव ता या पाय याकडील भागात अिधक माणात भ ूकंप
होतात . उदा. िहमाचल द ेश, उ राख ंड, िस क म , ज मू का मीर इ .
३० स ट बर १९९३ म ये महारा ातील लात ूर येथे मोठा भ ूकंप झाला . सुमारे २०,०००
माणस े मरण पावली व ३०,००० माणस े जखमी झाली . १.४ र टर क ेल एवढी या
भूकंपाची ती ता होती . हजारो इमारती या भ ूकंपात जमीनदो त झा या .
munotes.in
Page 6
आप ी यव थापन भूगोल
6 मानविनिम त आप ी :
मनु याने हेतुपुर सर िक ंवा अपघातान े घडले या घटना ंना मानविनिम त आप ी हणतात .
काही उदाहरण े हणज े यु े, गृहयु , दहशतवाद , रचनेतील ुटी, आि वक आप ी ,
औ ोिगक आप ी इ . यांची घटना अ यािशत अस यान े, मानविनिम त आप ी
साव जिनक आरो यासाठी आिण /िकंवा क याणासाठी आ हाना मक आिण गंभीर धोका
िनमा ण करतात . पूण द ता आिण यो य तयारी आिण ितसादान े सामोर े जावे. मानविनिम त
आप या म ुख ोता ंची मािहती या ं या कारणा ंब ल आिण प रणामा ंब ल लोका ंना
िशि त कर यास मदत करत े जेणेक न या आप शी स ंबंिधत आप कालीन िनयोजन
सोपे होईल . जसजशी मानवजात िवकिसत झाली आह े आिण ता ंि क ्या गत झाली
आहे, तसतशी मानविनिम त आप ची वार ंवारता आिण ती ता याच माणात वाढली
आहे. मानविनिम त आप ी ह े औ ोिगक आिण भौितक गतीच े प रणाम आह ेत.
माणसा या िन काळजीपणाम ुळे अपघात होतात . भोपाळ ग ॅस द ुघ टनेमुळे थािनक
िनवास थानावर हाहाकार उडाला होता . पृ वीवरील साधनस ंप ी या सरा स वापराम ुळे
मानविनिम त आप ची एक साख ळीच तयार होत े. मु य मानविनिम त आप ीत
सागरातील , रे वे व हवाई आप ी , आगी व फोट , दहशतवाद व सामािजक अशा ंतता
यांचा समावेश होतो . या आप ी आप याला आठवण क न द ेतात क प ृ वी कोण याही
कारचा मानवी कचरा साठव ून ठेवत नाही तर आप ी या ार े ती परतफ ेड करत े. मानवान े
आपल े वत मानात का ळजी घ ेतली तरच प ुढची य ेणारी िपढी आप ी म ुदत अस ेल.बया च
कारखा याम य े आजही पया वरणीय िनय म पाळले जात नाहीत , यांची कस ून तपासणी व
अंमलबजावणी क ेली पािहज े. भावी िपढीला शा वत िवकास व पया वरणीय स ंतुलनाच े
मह व िशकवल े पािहज े. मानवी आप ीचा फार मोठा अिन प रणाम पया वरणावर
होतो.कारखा यात ून होणारी िवषारी रसायना ंची गळती व अण ुभ या ंमुळे पया वरणावर व
मानवी आरो यावर अ पकालीन व दीघ कालीन प रणाम होतात . अ पकालीन प रणामा ंत
मृ यू, डो याच े िवकार , कक रोग, अधा गवायू, दयिवकार , जठर व सननिलक ेचे आजार
इ. दीघ कालीन प रणामा ंत, मानवा ंतील अन ुवांिशक अस ंतुलन व याचा प ुढील िपढीवर
होणारा प रणामा ंचा समावेश होतो . याबरोबरच दीघ काळासाठी म ृदा व पा याच े दुषण
होते.हे सव मानविनिम त आप च े सुयो य यव थापन न क े याचे दु प रणाम होत व
यांचा प रणाम मानवा या यथा , मृ यू व दीघ कालीन द ेशा या अथ यव थ ेचे नुकसान व
कमी उ पादकता इ . होत. मानविन िम त आप ीची काही म ु य उदाहरण े
खालील माण े. वीस रपोट नुसार १२ ऑग ट २०१५ रोजी चीनमधील ितएनजीन
बंदरावर एका पाठोपाठ एक फोट घड ून यात १७३ लोकांचा जीव ग ेला होता . व २५० ते
३५० कोटी डॉलरचे नुकसान झाल े होते. ही या वषा तील आरोपातील मानविनिम त सवा त
मोठी आप ी होती . वीस रपोट नुसार २०१५ म ये जवळपास ३५३ आप ी घड या .
यात १९८ नैसिग क आप ी व १५५ मानविनिम त आप ी हो या .२०१५ म ये नैसिग क
आप म ुळे २८०० कोटी डालरच े नुकसान तर मानविनिम त आप ीम ुळे १०० कोटी
डॉलरचे नुकसान झाल े होते.११ स ट बर २०१५ रोजी य ू एस वर झाल े या दहशतवादी
ह याम ुळे फार मोठ े नुकसान झाल े होते. वीस रपोट नुसार २५.१ िबलीयन डालरच े
आिथ क नुकसान झाल े होते.भोपाळ वायू गॅस गळती दुघ टनेमुळे ५०,००० लोक िमथील
आयसो सायन ेट व इतर रासायिनक वाय ूंमुळे बाधीत झाल े होत े. शासक य munotes.in
Page 7
आप ी – संक पना – अथ
7 आकड ेवारीन ुसार म ृतांचा आकडा ३७८७ होता. हजारो लोका ंना ता प ुरते व कायमच े
अपंग व आल े होते.
महारा ात २०१३ साली भय ंकर द ु काळ पडला होता . इ.स. १९७२ ते २०१२ या
पाऊसा या प ृथ:करणा नुसार ज ून ते ऑ टोबर म िह यात १७ िज ा ंम ये दु काळा चा
गंभीर फटका बसला होता . कमी पज य हे दु काळ चे एक कारण असल े तरी पा याच े
यवि थत िनयोजन न क े यामुळे ती सम या ग ंभीर बनली होती . शेतीऐवजी कारखा या ंना
जा त पाणी प ुरिवले गे यामुळे अ नधा याच े िनयोजन को लमडल े होते. लाखो लोका ंना
दु काळा चा फटका बसला . ३५५ पैक ६४ लोकांना दु काळ याची झ ळ बसली . अनेकांना
आप या नोकया गमवा या लाग या . यांची िपक े जलाली व जनावर े भूकेने तडफड ून गेली.
यात शासनाच े धोरण कोलमोडल े व पया वरणान े साथ सोडली . इ.स. २०१० म ये
मॅ सीको या आखातात खोल पा यात फोट झा यान े ११ लोकांना आपला जीव गमवावा
लागला . व तेथील प रि थतीन ुसार ग ंभीर प रणाम झाला . अनेक वष तेथील लोका ंना ास
भोगावा लागला . सु वातीला सा ंिगतल े गेले क फ काही श ेकडो ब ॅरल द ुकान ऑईलच
तेथील िविहर त ून काढल े जात होत े. य ात मा हजारो ब ॅरल इ ंधन काढल े जात होत े.
याचा मोठा फटका म ॅि सको आखातला बसला .
मानविनिम त आप ीच े कार :
मानव -िनिम त आप ीच े मु य दोन कार पडतात .
अ) थािनक आप ी : -
ा लहान आप ी अस ून यात र े वे अपघात , िवमान द ुघ टना, नौका द ुघ टना ई याद चा
समाव ेश होतो .
ब) औ ोिगक व ता ंि क आप ी : -
ा मो ठ्या आप ी अस ून तांि क िबघाड व कारखा यातील अपघाताम ुळे या होतात . या
आप म ुळे अनेक लोका ंना फटका बसतो . व या ंचा भाव मोठ ्या े ावर होतो .
कारखा या ंतील अपघात ह े पा या या मोठ ्या गळतीमुळे िकंवा ा द ुषणाम ुळे होतात .
रासायिनक उ पादन करणाया कारखा या ंतील िवषारी व कक रोग िनमा ण करणारी रसायन े
यामुळे मोठ्या माणात लोका ंना याचा द ुभा व होतो . काही लोक या ं या ाद ुभा वाने
लगेच मरतात . काही आय ु यभर अप ंग होतात . काह ना अ ंध व य ेते, अधा गवायू येतो. तर
काह ना दीघ कालीन आजार होतात .
मानविनिम त आप ी ा मानवा या य व अ य सहभागाम ुळे घडून येतात. ते
खालील माण े.
munotes.in
Page 8
आप ी यव थापन भूगोल
8 १) सामािजक आप ी
अ) गु हेगारी
ब) सामािजक अराजकता
क) दहशतवाद
ड) यु द
२) तांि क आप ी
अ) औ ोिगक आप ी
ब) इमारती कोस ळणे
क) खंडीत वीजप ुरवठा
ड) आग
इ) िव फोटक सािह य
३) खिच क आप ी
१) सामािजक आप ी : -
गु हेगारी :- गु हा ही अशी वाईट क ृती आह े जी घड यान े काय ान े िश ा होत े. िश ा ही
दंडा या व पात , जेल होण े. िकंवा दो ही िश ा एकदाच होऊ शकतात . य गत व
सामािजक ग ु ा या व ेगवेग या कारे या या करता य ेऊ शकतात . येक गु हा हा
काय ाच े उ ल ंघन करतो . परंतु येक काय ाच ं उ ल ंघन ग ु हा होऊ शकत नाही . उदा.
एखा ान े करार पा ळला नस ेल िकंवा दुसरा खाजगी कायदा यात ग ु हा ठरव ू शकतो िक ंवा
काय ाच े उ ल ंघन ठरव ू शकतो .
आधुिनक समाजात ग ु हा हणज े लोक िक ंवा रा यािव द ग ु हेगारी क ृ य करण े, रा ीय
संप ीच े नुकसान करण े इ यादी स ंदभा नुसार य ेक गु ात ून मानव -िनिम त आप ी
घडतेच अस े संभवत: नाही.
जे स रॉबट कॉट यांनी नुकतीच िमझ ूरी येथील काराग ृहात २० वषा ची िश ा भोगली .
यां यावर िमिससी पी नदीला महाप ूर आण याचा ग ु हा होता . १९७३ साली िमिससी पी
नदीला महाप ूर आ यान े िमझूरीतील १४००० एकर जमीन काठावर बा ंध न घात यान े
पा याखाली ग ेली.
सामािजक अराजकता :- सामािजक अराजकता ही एक िव त ृत सं ा आह े. यालाच
सामािजक अशा ंतता द ेखील हणतात . िवशेषत: यावेळी समाजातील अ ंमलबजावणी क ेली
जाते. सामािजक अशा ंतता फ ैलावत अस ेल. यावेळी काय ाची अ ंमलबजावणी क ेली जात े.
सामािजक अशा ंतता य ेक वेळेस मानवी आप ीच े व प धारण करत े असे नाही. तर तो munotes.in
Page 9
आप ी – संक पना – अथ
9 वाद वाढत जाऊन याच े पांतर मोठ ्या भा ंडणात होत े व सामािजक अराजकता वाढत े, दंगे
घडून येतात. उदा. १९९० म ये युनायटेड िकंगडमम य े मॉल टॅ स द ंगल घडली होती ,
१९७२ म ये लॉस एंज स य ेथील द ंगलीत ५३ लोक म ृ यूमुखी पडल े. २००८ म ये ीक
मधील द ंगलीत १५ वषा चा मुलगा पोलीसा ंकडून मारला ग ेला, २०१० म ये थाय य ेथे
बँकॉक येथे राजक य द ंगल घड ून ९१ लोकांना आपला जीव गमवाव लागला होता .
दहशतवाद :-
दहशतवाद हणज े अनािधक ृतपणे िहंसक क ृतीकरण े व राजक य फाय ासाठी / वाथा साटी
दहशतीच े वातावरण पसरवण े होय.
दहशतवाद ही िववादा मक स ं ा अस ून ती या या या आह ेत.
लोकांना सम ुदायास ा स होईल अशी िह ंसक क ृतीकरण े हणज े दहशतवाद होय .
लोकां या मनात िभती दहशत िनमा ण हो यासाठी या ंना राजक य ह ेतून, धािम क हेतूने
िकंवा समाजात त ेढ िनमा ण हो यासाठी क ेलेली िह ंसक क ृती होय .
फेडरेल य ुरो ऑफ इनव े टीगेशन (FBI) ने केले या वा य ेनुसार दहशतवाद हणज े
बलाचा लोका ंिव द वापर क न , धाक दाखव ून मालम ा ल ुटणे, शासनािव द
बळजबरी करण े, नोकरदारा ंना धाक दाखवण े, िकंवा समाजातील कोण याही वगा स धाक
दाखवण े होय.
दहशतवादी लोक या ंचे येय साध या यासाठी व ेगवेग या प दत चा अवल ंब करतात . ते
समाजात िमस ळून असतात . व पोिलसा ंना, सै य व दलाला अशा कार या घटना ंम ये
ओढतात क याम ुळे आरोप सरकारवर य ेतो. लोकांशी िदशाभ ूल होत े.
तांि क आप ी :
१. औ ोिगक धोक े-
औ ोिगक आप ी यावसाियक स ंदभा त घडतात , जसे क खाण अपघात . यांचा अन ेकदा
पया वरणावर प रणाम होतो . भोपाळ आप ी ही आजपय तची जगातील सवा त वाईट
औ ोिगक आप ी आह े आिण च ेरनोिबल आप ी ही इितहासातील सवा त वाईट आि वक
दुघ टना मानली जात े. धो या ंचे दीघ कालीन आिण अिधक िवख ुरलेले प रणाम अस ू
शकतात , जसे क डायऑि सन आिण डीडीटी िवषबाधा .
2. संरचना कोसळण े
संरचना कोसळ याच े मु य कारण हणज े अिभया ंि क अपयश . पुलाचे िबघाड अन ेक
कार े होऊ शकत े, जसे क अ ंडर-िडझाइन (टे ि ज द ुघ टने माण े), गंज ह यान े (जसे क
िस हर ि ज कोसळण े), िकंवा डेक या वाय ुगितक य फडफडण े (गॅलोिपंग गट माण े, मूळ
टॅकोमा न ॅरोज ि ज). 1860 या दशकात श ेिफ ड , इं लंडमधील ड ेल डायक धरणा या
अपयशासार या ि ह टो रयन काळात धरणा ंचे अपयश विचतच घडल े नाही, याम ुळे ेट munotes.in
Page 10
आप ी यव थापन भूगोल
10 शेफ ड प ूर आला . इतर अपयशा ंम ये बा कनी कोसळण े िकंवा इमारत कोसळण े जसे क
व ड ेड स टरचा समाव ेश होतो .
3. आग
आगीमुळे होणारी जीिवतहानी , यांचे ोत िक ंवा ार ंिभक कारण िवचारात न घ ेता,
आप कालीन तयारी या अपया तेमुळे वाढू शकत े. वेश कर यायो य आणीबाणीत ून बाह ेर
पड याचा अभाव , खराब िच हा ंिकत स ुटकेचे माग िकंवा अयो य र या अि नशामक य ं णा
िकंवा ि ंकलर िस टीमची अयो य द ेखभाल यासार या धो या ंमुळे अशा स ंर णा ंसह
होणा या म ृ यूंपे ा जा त म ृ यू आिण जखम होऊ शकतात .
वाहत ूक आप ी :
१. हवाई आप ी
हवाई आप ी ही अपघाताप े ा एक घटना आह े. हे िवमाना या ऑपर ेशनशी स ंबंिधत आह े.
िवमान ह े हेिलकॉ टर , एअरलाइनर िक ंवा प ेस शटलपय तचे वाहन आह े. जगातील सवा त
वाईट िवमान आप ी हणज े 1977 ची टेनेराइफ द ुघ टना, जे हा हवाई वाहत ूक िनय ं ण
आिण एअर ू यां यातील ग ैरसंवादाम ुळे दोन प ूण भरल ेली जेट िवमान े धावप ीवर आदळली
आिण 583 लोकांचा मृ यू झाला .
२. रे वे अपघात
रे वे अपघात िक ंवा ेनचा अपघात हा एक िक ंवा अिधक ेनचा समाव ेश असल ेली आप ी
आहे. हे अनेकदा ग ैरसंवादा या प रणामी उ वत े. चाल या ेनला याच ॅकवर द ुसरी ेन
भेट यावर अपघात होतो . पु हा रे वेचे चाक ळाव न घसर यास िक ंवा बॉयलरचा फोट
झा यास र े वे अपघात होऊन अनथ घडतील .
३. र ता अपघात
र ता अपघात हे मृ यूचे मुख कारण आह ेत आिण र या ंवर आधा रत द ूषणाम ुळे
आरो याला मोठा धोका िनमा ण होतो , िवशेषत: मोठ्या व या ंम ये. र ते वाहत ुक चा
ह रतग ृह प रणाम हा मानवव ंशीय तापमानवाढीचा एक मह वाचा अ ंश आह े आिण जीवा म
इंधनाचा जलद वापर हबड िशखराला गती द ेतो.
४. अंतराळ अपघात
अंतराळ वास म ु यत: थेट सहभाग ना (अंतराळवीर िक ंवा अ ंतराळवीर आिण ाउ ंड
सपोट कम चा या ंसाठी) ल णीय धोक े सादर करतो , परंतु मोठ्या माणावर आप ीची
संभा यता द ेखील साव जिनक करतो . अंतराळ वासाशी स ंबंिधत अपघाता ंमुळे 22
अंतराळवीर आिण अ ंतराळवीर आिण जिमनीवर असल े या मोठ ्या सं येने लोका ंचा मृ यू
झाला आह े.
काही मानविनिम त आप ी या ंना ितसाद द े या या आिण यात ून पुन ा कर याशी
संबंिधत उ च खचा साठी िवश ेषतः उ ल ेखनीय आह ेत, यासह : munotes.in
Page 11
आप ी – संक पना – अथ
11 चेरनोिबल आप ी , 1986 : $15 अ ज य न ुकसानीचा अ ंदािजत खच .
अपघातान ंतर या तीस वषा त यु ेनसाठी €235 अ ज आिण ब ेला ससाठी 201 अ ज
युरोपय त नुकसान जमा होऊ शक ेल असा अ ंदाज आह े;
ी माईल आयल ंड, 1979 : $1 अ ज;
स ट बर 11 ह ले, 2001 : $20.7 अ ज;
५. सागरी अपघात :
ए सॉन वा ड ेझ तेल गळती , 1989 : तेल गळती साफ कर यासाठी अ ंदाजे $2.5 अ ज
खच झाला ; सेटलम टसाठी प ुन ा ी, $1.1 अ ज; आिण अला का प रस ं थे या
नुकसानीम ुळे (म य यवसाय , पय टन, इ.) आिथ क नुकसान $2.8 अ ज अ ंदाजे होते;
आप या िक ंमती अन ेक घटका ंवर अवल ंबून असतात , जसे क या ज ेथे घडतात या
भौगोिलक थानावर . जे हा एखादी आप ी एखा ा ीम ंत देशात दाट लोकव ती या
े ात य ेते ते हा आिथ क नुकसान ख ूप मोठ े असू शकत े, परंतु जे हा त ुलना मक आप ी
गरीब द ेशात दाट लोकव ती या भागात उ वत े ते हा वा तिवक आिथ क नुकसान त ुलनेने
कमी अस ू शकत े. िव या या कमतरत ेसाठी. उदाहरणाथ , 2004 चा िह ंदी महासागरातील
भूकंप आिण स ुनामी (जरी प पण े मानविनिम त नसली तरी ) 230,000 पे ा जा त
लोकांचा मृ यू झाला , याची िक ंमत 'केवळ' $15 अ ज होती , तर डीपवॉटर होरायझन त ेल
गळती , याम य े 11 लोक मरण पावल े, नुकसान सहा पट होत े.
आप चा भाव – सामािजक - आिथ क - राजक य .
भारत हा जगातील सवा त आप ी - वण े ांपैक एक आह े कारण द ेशाचा मोठा भाग
नैसिग क धो या ं या स ंपका त आह े. हे आप म ये पा ंत रत होऊन जीिवत आिण
मालम ेचे नुकसान झाल े आह े. भूकंप, पूर, वालाम ुखीचा उ ेक, भू खलन आिण
च वादळ या ंमुळे उ वणा या न ैसिग क आप च े प रणाम आप ीजनक असतात .
अिलकड या वषा त या धो या ंमुळे हजारो लोका ंचा जीव ग ेला आिण मालम ेचा मोठ ्या
माणावर नाश झाला . याचा द ेशा या िवकासा या मह वा या े ांवर िवपरीत प रणाम
झाला आह े कारण क ृषी, दळणवळण , िसंचन, ऊजा क प आिण ामीण आिण शहरी
व या ंवर प रणाम झाला आह े. तथािप , आप ीचा कालावधी िवचारात न घ ेता, मृ यू,
दुखापत आिण मालम ेचे नुकसान या व पाच े नुकसान च ंड आह े. गे या दोन दशका ंत
झाले या आप ची ती ता याव नच ठरवता य ेते; पूर, भूकंप, भू खलन , च वादळ
इ यादी घटना ंनी लाखो लोका ंचा बळी घ ेतला आह े
१.४ भारतातील आप ी यव थापन
लोकस ंखे या ीन े भारताचा मा ंक जगात द ुसरा आह े. पूव भारत जगातील सवा त
समृ द देश होता . शेती, खाणकाम , िहरे काढण े. भारत अ ेसर होता . झगातील जव ळपास
सव मह वाच े िहरे भारत ून गेले आहेत. आधी म ुघलांनी नंतर ि टीशांनी भारताची क ेली. munotes.in
Page 12
आप ी यव थापन भूगोल
12 वसाहती या काळात केट्यावधी पया ंची संप ी दरवष इ ं लंडला ग ेली. भारत गरीब झाला .
व हीच गरीबी आप ी या ीन े धोकादायक ठरली आह े.
भारतान े िविवध कार या अितशय ती व पा या आप ीचा अन ुभव घ ेतला आह े. ती
दु काळ, भूकंप, भोपाळ गैस, दुघ टना, सुनामी, िवमाना ंचा हव ेतील अपघात , िवमाना ंचे
अपहरण , र ते, रे वे अपघात , बॉ ब पोट, जातीय / धािम क दंगली इ .
पूव भारत इतर द ेशांकडून आप ी याव ेी मदत घ ेत अस े. मा २००४ म ये आल े या
सुनामी या नाकारली उलट भारतावर आ प ी आली अस ूनही भारतान े या काळात
ीलंका, मोरेिशस व इ ंडोमेिशया या द ेशांना मदत क ेली.
इ. सन २०१३ – १४ या शै िणक वषा पासून इ. ८ वी या प ुरताि त आप ी यव थापन
िशसनाचा समाव ेश कर यात आला न ंतर या काळात इ. ९वी, ११ वी व १२ वी या
अ यास मातही याचा समाव ेश कर यात आला .
२३िडस बर २००५ रोजी आप ी यव थापना कायदा भारत सरकरन े लागू केला. रा ीय
आप ी य व थापन ाधीकरण रा या ं या म ु यमं यां या अिहसा यासाठी सु केले.
आप ी यव था पनाची रा ीय स ं था स ु केली.
१.५ आप ी यव थापना च
आप ी टा ळ यासाठी िक ंवा ितची ती ता कमी कर यासाठी तस ेच आप ीन ंतर लोका ंना
मदत द े यासाठी आप ी यव थाप ना च ातील िविवध ट प े वापरल े जातात .
१. आप ीप ूव :
जाणीव , जागृती काय म, इमारत ना मजब ूती द ेते, आप ी यव थापनाची योजना
समाजात व ेगवेग या िठकाणी समजावण े. थोड यात आप ी झा यास आप ीला त ड
ावे यासा ठीची उपाय योजना .
२. आप ीम य े :
जखम ना ता का ळ मदत करण े. औषधोपचार प ुरिवणे, मानिसक आदार द ेणे.
munotes.in
Page 13
आप ी – संक पना – अथ
13 ३. आप ीन ंतर :
जनजीवन प ूव वत हो यासाठी िविवध उपाययोजना आप ीन ंतर के या जातात .
आप ी यव थापनातील प ैशांची गरज लागत े. यासाठी िव आयोगाण े दोन माग उपल ध
क न िदल े.
१. दुघ टना राहत िनधी :
(Calanmity Relief (CRF) तातडीची आिथ क मदत द े यासाठी िविवध स ुिवधा
पुरिव यासाठी हा िनधी वापरला जातो .
२. रा ीय द ुघ टना प ूरवा िनधी :
(National Calamity Contingency Fund (NCCT ) व ीय पातीवरील मोठ ्या
आप ीसाठी दुघ टना राहत िनधी (CRF) अपुरा पड ू शकतो याम ुळे अशा मोठ ्या
आप ीसाठी रा ीय द ुघ टना प ुरक िनधी वापरला जातो .
या फंडातीय स ुमारे ७५… वाटा क सरकार द ेतो व २५… वाटा रा यसरकार द ेतो.
(National Calamity Contingency Fund (NCCT ) ए पस ही आप ी
िनवारणासा ठीची योजना २००० -२००१ पासून सु कर यात आली याचा वापर आवत ,
अवष व भूकंप, आग, पूर, िहमवाद े यासाठी क ेला जातो .
आप ी िनवारानासाठी अन ेक योजना आह ेत. यातील काही मह वा या योजना प ुढील
माण े आहेत.
१) IWDP - Integrade Watershed development Programme .
एवि मक पाणलोट े िवकास काय म
२) DPAP - Desert prone area programme .
अवष ण त द ेश काय म
३) DDP - Desert Development programme .
ओसाड द ेश िवकास काय म
४) NA&ED - Accelerated Rural water supply bprogramme .
रा ीय वनीकरण व आिथ क िवकास काय म
५) ARWSP - Sampyona Gramin Rozagar Yojna .
देगक ािमण पाणी प ुरवठा काय म
६) SGRY - Sampyona Gramin Rozgar Yojna
संपूण ामीण रोजगा र योजना munotes.in
Page 14
आप ी यव थापन भूगोल
14 ११ या प ंचवाष क योजन ेत अथ आयोगान े ही यव थापनावर ल क ीत क ेले होते.
यातील काही िशफारशी प ुढील माण े.
१) पायाभ ूत सुिवधां या प ून िनमा णावरील खच व इतर मालम ेवरील खच हा ाधा यान े
योजना िनधीत ून करावा .
२) म यम व िदघ प या या उपाययोजना भारत सरकार या स ंबंधीत म ं ालयाकड ून
राबिव यात या यात . तसेच आड ीची ती ता कमी कर यासाठी रा य सरकार व योजना
आयोगान ेही सहकाय क न िवकास काय म हाती घ ेतला पािहज े.
३) योजना आयोगान े रा य सरकार व स ंबंधीत म ं ालयाकड ून आप ी रोख यासा ठी व ती
पु हा होणार नाही यासाठी भरीव आिथ क मदत क ेली पािहज े. िवकास कामाचा आराखडा व
िवकास ि या करताना आप ी कमी कर यासाठी उपाय योजल े पािहज ेत. अ यथा
आप ीम ुळे देशाचे खूप मोठ े नुकसान होईल .
munotes.in
Page 15
15 २
आप ी यव थापनाच े घटक
घटक स ंरचना :
२.१ उि े
२.२ प रचय
२.३ िवषय चचा
२.४ आप ी यव थापन - अथ आिण स ंक पना
२.५ आप ी यव थापनासाठी आंतररा ीय स ं थेची भूिमका
२.६ आप ी यव थापनासाठी रा ीय स ं थांची भूिमका
२.७ आप ी यव थापनात वय ंसेवी सं था आिण सम ुदायाची भ ूिमका
२.१ उि े:
या युिनट या श ेवटी, तु ही स म हाल -
• आप ी यव थापनाचा अथ आिण स ंक पना समज ून या .
• आप ी यव थापनासाठी आ ंतररा ीय स ं थेची भूिमका – UNISDR, Insarag, Red
Cross
• आप ी यव था पनासाठी रा ीय स ं थांची भूिमका समजून याल .
• आप ी यव थापनात वय ंसेवी सं था आिण सम ुदायाची भ ूिमका. समजून याल
२.२ प रचय
आप ी यव थापनािवषयी िशक याचा म ु य उ ेश जगभरातील आप चा भाव कमी
करणे हा आह े. युनायटेड नेश सन े आप ीची या या एखा ा सम ुदाया या िक ंवा
समाजा या काया म ये गंभीर य यय हण ून केली आह े. हे मूलत: संसाधना ंचे यव थापन
आिण आप ीजनक घटना ंवरील मािहतीशी स ंबंिधत आह े. आप ी यव थापन या
संसाधना ंचा भावीपण े आिण अख ंडपणे सम वय साध याचा य न करत े. आप ी ितबंध
आिण िनय ं णात भारत सरकारची भ ूिमका ल णीय आह े.
munotes.in
Page 16
आप ी यव थापन भूगोल
16 २.३. िवषय -चचा
आप ी यव थापन हा एक त ुलनेने नवीन ओळख यायो य यवसाय आह े, िजथे आप ी
यव थापकाची काय , आप ी आप कालीन काळात आिण न ंतर आप ी िनवारण
सहा यकाची असतात . तो पूण वेळचा उप म अ सेलच अस े नाही. खरंच, े ातील बह त ेक
लोकांसाठी, आप ी या सम या ंब लची या ंची िच ंता या ं या एक ूण जबाबदा या ंचा एक
भाग आह े. अिलकड या वषा त अशी जाग कता वाढत आह े क या सव आप ी
यव थापन ि याकलापा ंम ये, वा तिवक आप ी यव थापना या ि येचा समाव ेश
होतो. परंतु आप या े ात सहभागी असल े या लोका ंची भूिमका स ुसंगत आिण एकस ंध
असायला हवी . याम य े शासनापास ून ते क प अ ंमलबजावणीपय त या ि याकलापा ंचा
समाव ेश आह े. तसेच आप ी िनवारण त े आप ी िनवारण त े आप ी ितसादासाठी
आप ी तयारी या ेणीत य ेतात. आप ीची म ूळ कारण े दूर केली तरच आप ी यव थापन
यश वी होईल . हे पु हा आप ीसाठी लोका ंची अस ुरि तता कमी कर यास हातभार लाव ेल.
आप कालीन प रि थतीत सकारा मक ितसाद आप ी घटना ं या स या या ाणघातक
ि थतीवर मोठा भाव पाड तील. आप ी यव थापका ंना या ंचे येय सा य कर यासाठी
अनेक कौश य े आिण त ं ानाची आव यकता अस ेल आिण या ंना जोरदार िश ण
आव यक अस ेल.
"आप ी यव थापन " या श दाम य े आप ी -संबंिधत ि याकलापा ं या स ंपूण े ाचा
समाव ेश होतो . सामा यतः , मदत आिण प ुनर चना अिधका या ंनी केले या आप ीन ंतर या
कृत या स ंदभा त आप ी यव थापनाचा िवचार कर याचा लोका ंचा हेतू असतो . परंतु असे
आढळ ून आल े आहे क आप ी यव थापनाम य े खूप यापक या ी समािव आह े िजथे
अनेक आध ुिनक आप ी यव थापक आप ीन ंतर या ितसादाप े ा आप ीप ूव
ि याकलापा ंम ये अिधक ग ुंतलेले िदसतात .
२.४ आप ी यव थापन - अथ आिण स ंक पना
या या :
आप ी यव थापन ही आप साठी भावीपण े तयारी आिण ितसाद द े याची ि या
आहे. याम य े आप म ुळे होणारी हानी कमी कर या साठी स ंसाधना ंचे धोरणा मक
आयोजन करण े समािव आह े. याम य े आप ी िनवारण , स जता , ितसाद आिण प ुन ा ी
या जबाबदा या यव थािपत कर यासाठी एक प तशीर ीकोन द ेखील समािव आह े.
संक पना आिण अथ :
आप ी हा अचानक घडल े या आप ीचा प रणाम आह े जो स माजा या िक ंवा समाजा या
सामा य काया स गंभीरपण े य यय आणतो क बाह ेरील मदतीिशवाय त े िटकू शकत नाही .
आप ी हणज े केवळ भ ूकंप, पूर, संघष , आरो य महामारी िक ंवा औ ोिगक अपघात
यासार या घटना घडण े न हे; जर ती घटना / ि या मानवी लोकस ं येवर नकारा मक
प रणाम करत अस ेल तर आप ी उ वत े. आप ी ह े दोन घटक एक करतात : धोका
आिण बािधत लोका ंची अस ुर ा. "आप ी उ वत े जे हा एखा ा धो याम ुळे य आिण munotes.in
Page 17
आप ी यव थापनाच े घटक
17 समुदायांची अस ुर ा अशा कार े समोर य ेते क या ं या जीवाला थ ेट धोका असतो िक ंवा
पुरेसे नुकसान झाल े असत े. यां या जग याची मता कमी कर यासाठी या ं या
समुदाया या आिथ क आिण सामािजक स ंरचनेसाठी. भूकंप, पूर, आप ीजनक अपघात
िकंवा आग यासार या घटना ंमधून उ वणारी कोणतीही द ुःखद घटना हण ून आप ीची
या या क ेली जाऊ शकत े िकंवा ही अशी घटना आह े क आप म ुळे जीिवतहानी होऊ
शकते आिण लोका ंचे आिथ क, सामािजक आिण सा ं कृितक जीवन न होत े. आप ी
हणज े लोका ं या सम ूहाला धो यात आणण े, याम ुळे समाजा या काया म ये गंभीर य यय
येतो आिण मानव , भौितक , आिथ क पया वरणीय न ुकसान होत े जे बािधत सम ुदाय िक ंवा
समाजाची सामना कर या या मत ेपे ा जा त असत े. जोखमीच े संभा य नकारा मक
प रणाम कमी कर यासाठी समाजाची मता ओला ंडणारी धोक े आिण अस ुरि तता या ं या
संयोगात ून आप ी उ वत े. धोका ही सामािजक , आिथ क आिण मानवी मालम ेसाठी
िव वंसक मता असल ेली, नैसिग क िक ंवा मानव िनिम त अ य ंत घटना आह े. याम य े
भिव यातील धो या ंचा समाव ेश अस ू शकतो आिण त े "नैसिग क" (भूवै ािनक , जल
हवामानशा ीय आिण ज ैिवक) िकंवा "मानव िनिम त" (संघष , पया वरणीय हास आिण
तांि क धोक े) असू शकतात . आप च े वण न अन ेकदा या या स ंयोजनाचा प रणाम हणून
केले जात े: धोका; उपि थत असल े या अस ुरि तत े या प रि थती ; आिण स ंभा य
नकारा मक प रणाम कमी कर यासाठी िक ंवा या ंचा सामना कर यासाठी अप ुरी मता
िकंवा उपाय . आप ी या भावा ंम ये जीिवतहानी , दुखापत , रोग आिण मानवी शारी रक ,
मानिसक आिण सामािजक आरो यावरील इतर नकारा मक प रणाम , मालम ेचे नुकसान ,
मालम ेचा नाश , सेवांचे नुकसान , सामािजक आिण आिथ क य यय आिण पया वरणाचा
हास या ंचा समाव ेश अस ू शकतो . आप ी हा एखा ा आप ीजनक घटन ेचा आप ीजनक ,
ासदायक िक ंवा िव व ंसक प रणाम आह े जो एखा ा सम ुदाया या , समाजा या िक ंवा
यव थ े या मह वप ूण काया वर ग ंभीरपण े प रणाम करतो िक ंवा य यय आणतो (िकंवा
य यय आण याची धमक द ेतो), याला ल णीय हानी पोहोचव यासाठी िक ंवा या या
अपयशास कारणीभ ूत ठरेल. . यावर मात करण े थािनक समाजा या क ुवती या पलीकड े
आहे. त सम ुदायाला याचा सामना कर यासाठी िवल ण य ना ंची आव यकता असत े,
अनेकदा बाह ेरील मदत िक ंवा आ ंतररा ीय मदत . ही पया वरणीय घटना िक ंवा सश
संघषा मुळे उ वणारी प रि थती आह े याम ुळे तणाव , वैयि क इजा , शारी रक न ुकसान
आिण मोठ ्या मा णावर आिथ क य यय िनमा ण होतो .
२.५ आप ी यव थापनसाठी आ ंतररा ीय स ंघटनेची भूिमका
UNISDR, INSARAG, RED CROSS
UNISDR: United Nations Office for Disaster Risk Reduction
1989 नैसिग क आप ी कमी कर यासाठी आ ंतररा ीय दशक
आप या भावाची वा ढती िच ंता ल ात घ ेता, संयु रा महासभ ेने 1990 -1999 हे
नैसिग क आप ी कमी कर यासाठी आ ंतररा ीय दशक (IDNDR) घोिषत क ेले.
सु वातीला , IDNDR वर मोठ ्या माणावर व ै ािनक आिण ता ंि क वार य गटा ंचा भाव munotes.in
Page 18
आप ी यव थापन भूगोल
18 होता. तथािप , नैसिग क धो या ंमुळे उ वल े या आप या सामािजक आिण आिथ क
प रणामा ंब ल यापक जागितक जाग कता दशक जसजशी गती करत ग ेली तसतस े
िवकिसत झाल े.
1994 आप ी कमी कर यासाठी थम जागितक प रषद आिण स ुरि त जगासाठी
योकोहामा धोरण स ुरि त जगासाठी योकोहामा रणनीती : नैसिग क आप ी िनवारण ,
पूव तयारी आिण शमन यासाठी माग दश क त व े आिण याचा क ृती आराखडा न ैसिग क
आप ी िनवारणावरील जागितक प रषद ेत वीकार यात आला , नैसिग क आप ी
िनवारणासाठी आ ंतररा ीय दशका या म यावधी प ुनरावलोकनावर आधा रत .
1999 आप ी कमी कर यासाठी आ ंतररा ीय धोरण (ISDR)
आप ी कमी कर यासाठी आ ंतररा ीय धोरण (ISDR) आिथ क आिण सामािजक
प रषद े ारे 3 लाँच कर यात आल े आिण आप या वाढ या घटना आिण माणा ार े
आंतररा ीय सम ुदायासमोर सादर क ेले या आ हानाला ितसाद द े यासाठी एक
आंतररा ीय ेमवक हणून सव साधारण सभ ेने मा यता िदली . UNISDR हे ISDR चे
आंतर-एज सी सिचवालय हण ून आप ी कमी कर यासाठी इ ंटर-एज सी टा क फोस सह
तयार क ेले गेले. UNISDR आदेशाचा िव तार य ुनायटेड नेश स िस टमम य े आप ी कमी
कर या या सम वयासाठी क िबंदू हण ून काय कर या साठी आिण य ूएन णाली आिण
ादेिशक स ं था आिण सामािजक -आिथ क आिण मानवतावादी े ातील
ि याकलापा ंमधील आप ी कमी कर या या ि याकलापा ंम ये सम वय स ुिनि त
कर यासाठी क ेला ग ेला. साव जिनक जाग कता आिण वचनब त ेला ो साहन द ेणे,
नेटवक आिण भागीदा रीचा िव तार करण े आिण आप ी कारण े आिण जोखीम कमी
कर यासाठी पया यांचे ान स ुधारणे, योकोहामा धोरण आिण क ृती योजना तयार करण े
आिण न ैसिग क दशकासाठी आ ंतररा ीय दशकाचा पाठप ुरावा हण ून पुढील आद ेश आह ेत.
आप ी कमी करण े.
2002 जोहा सबग कृती योजना :
जोहा स बग , दि ण आि क ेतील शा त िवकासावरील जागितक िशखर प रषद ेने
(WSSD) नमूद केले क , “ ितबंध, शमन, स जता , ितसाद आिण प ुन ा ी यासह
असुर ा, जोखीम म ू यांकन आिण आप ी यव थापन , संबोिधत कर यासाठी एकाि मक ,
बह -धोका, सव समाव ेशक ीकोन आह े. एकिवसा या शतकातील स ुरि त जगाचा
अ याव यक घटक .” 4 अंमलबजावणी या जोहा सबग योजन ेने UNISDR आिण इ ंटर-
एज सी टा क फोस ला िवकास धोरण े आिण ि या ंम ये जोखीम कमी कर यासाठी
एकि त आिण म ु य वाहात आण यासाठी उ ेशांचा एक ठोस स ंच दान क ेला.
2005 आप ी कमी कर यासाठी द ुसरी जागितक प रषद आिण क ृतीसाठी ोगो ेमवक
2005 -2015 .
आप ी िनवारणावरील जागितक प रषद कोब े, ोगो, जपान य ेथे आयोिजत कर यात
आली होती आिण " ोगो ेमवक फॉर अ ॅ शन 2005 -2015 : िबि ड ंग द र ेिझिल स ऑफ munotes.in
Page 19
आप ी यव थापनाच े घटक
19 नेश स अ ँड क य ुिनटीज ट ू िडझा टस " वीकारली ग ेली, जी स या आ ंतररा ीय मजब ूत
आिण िनमा ण कर यासाठी माग दश क द तऐवज हण ून काम करत आह े. आप ी जोखीम
कमी करण े हे सु ढ रा ीय आिण आ ंतररा ीय िवकास काय मांसाठी पाया हण ून
वापरल े जाते याची खा ी कर यासाठी सहकाय .
2007 आप ी कमी कर यासाठी जागितक यासपीठाच े पिहल े स
यूएन जनरल अस लीने ोगो ेमवक फॉर अ ॅ शन या अ ंमलबजावणीला पािठ ंबा
दे यासाठी आप ी जोखीम कमी कर यासाठी ि वािष क लोबल ल ॅटफॉम ची थापना
केली, याम ुळे सरकारी ितिनधी , एनजीओ , शा , ॅि टशनस , खाजगी े , IFI आिण
UN सं थांना अन ुभव सामाियक कर यास , उव रत अ ंतर ओळख यासाठी , सू तयार
कर यास अन ुमती द ेते. HFA या अ ंमलबजावणीसाठी धोरणा मक माग दश न आिण
स ला . सहा ाद ेिशक ल ॅटफॉम आिण 80 पे ा जा त रा ीय ल ॅटफॉम देखील बह -
टेकहो डर म ंच हण ून थािपत क ेले गेले आहेत. 5 ादेिशक ल ॅटफॉम देखील गतीच े
मू यांकन करतात पर ंतु अंमलबजावणी या ाद ेिशक योजना ं या तपशीला ंवर ल क ि त
करतात आिण रा ीय ल ॅटफॉम आप ी जोखीम कमी कर यासाठी रा ीय सम वय
सं था हण ून काम करतात .
2011 -2020 दशकासाठी अ प िवकिसत द ेशांसाठी 2011 कृती काय म
इ तंबूल ो ॅम ऑफ अ ॅ शन (IPoA) पुढील दशकासाठी LDCs या शा त िवकासासाठी
आंतररा ीय सम ुदाया या ीकोन आिण धोरणाची मा ंडणी करतो आिण या ंची उ पादक
मता िवक िसत कर यावर भर द ेतो. काय मान े हे ओळखल े आह े क अलीकडील
दशका ंम ये नैसिग क आप च े माण आिण भाव वाढला आह े, याम ुळे LDCs या हाड -
िजंकले या िवकास न या ंना धोका िनमा ण झाला आह े. हे एलसीड ना या ं या रा ीय
आिण दीघ कालीन िनयोजन आिण धोरणा ंम ये आप ी जोखीम कमी कर या या
अंमलबजावणीसाठी आिण एकि त कर यासाठी क ृती कर यास ो सािहत करत े.
2012 शा त िवकासावर स ंयु रा प रषद - रओ+20
20-22 जून 2012 रोजी ाझीलमधील रओ डी जन े रयो य ेथे आयोिजत शा त
िवकासावरील स ंयु रा प रषद ेचे - द य ुचर हॉ ट - प रणाम द तऐवज - रओ 20+
म ये आप ी जोखीम कमी कर यासाठी एक िवभाग (चॅ टर V-A) आहे जो एक मजब ूत
पाया िनि त करतो . ोगो ेमवक 2015 म ये कालबा झा यान ंतर रा ा ंना माग दश न
करणे सु ठेव यासाठी 2015 नंतर या ेमवक वर चचा कर यासाठी .
2014 थड इंटरनॅशनल कॉ फर स ऑन मॉल आयल ँड डे हलिप ंग ट ेट्स आिण
SIDS ऍ सेलरेटेड मॉड ॅिलिटज ऑफ अ ॅ शन (S.A.M.O.A.) माग
S.A.M.O.A. पाथवे हे ओळखतात क लहान ब ेट िवकसनशील रा य े आप या
भावा ंना त ड द ेत आह ेत, यापैक काही ती ता वाढली आह ेत आिण काही हवामान
बदलाम ुळे वाढली आह ेत, याम ुळे शा त िवकासा या िदश ेने यां या गतीम य े अडथळा
येतो. हे ओळखत े क आप ी लहान ब ेट िवकसनशील रा या ंवर असमानत ेने प रणाम क munotes.in
Page 20
आप ी यव थापन भूगोल
20 शकतात आिण लविचकता िनमा ण करण े, देखरेख आिण ितब ंध मजब ूत करण े,
असुरि तता कमी करण े, जाग कता वाढवण े आिण आप ना ितसाद द े यासाठी आिण
यातून सावर यासाठी स जता वाढवण े आव यक आह े.
आप ी जोखीम कमी कर यासाठी 2015 ितसरी स ंयु रा ा ंची जागितक प रषद आिण
आप ी जोखीम कमी कर यासाठी स डाई ेमवक 2015 -2030
14 ते 18 माच 2015 या कालावधीत स डाई, जपान य ेथे आप ी जोखीम कमी
कर यासाठी स ंयु रा स ंघाची ितसरी जागितक प रषद आयोिजत कर यात आली होती ,
याम य े 6,500 ितिनधी या प रषद ेसाठी आिण 50,000 लोक स ंबंिधत साव जिनक
मंचावर आल े होते.[19] कॉ फर सन े स डाई ेमवक फॉर िडझा टर र क रड शन
2015 -2030 (स डाई ेमवक ) हा 2015 नंतर या िवकास अज डाचा पिहला म ुख करार
हणून वीकारला , याम य े सात जागितक ल य े आिण क ृतीसाठी चार ाधा य े आहेत.
स डाई ेमवक फॉर िडझा टर र क रड शन 2015 -2030 हे Hyogo Fr amework for
Action (HFA) 2005 -2015 चे उ रािधकारी साधन आह े: आप शी िनगडीत रा े
आिण सम ुदायांची लविचकता िनमा ण करण े. 1989 या न ैसिग क आप ी िनवारणासाठी
आंतररा ीय दशकासाठी क ृतीसाठी आ ंतररा ीय ेमवक आिण स ुरि त जगासाठी
योकोहामा रणनीती : नैसिग क आप ी ितब ंध, तयारी आिण शमन आिण याची योजना
यासाठी माग दश क त व े या अ ंतग त जागितक काया ला अिधक चालना द े यासाठी HFA ची
संक पना कर यात आली होती . 1994 म ये द क घ ेतले या क ृती आिण 1999 या
आप ी कमी कर यासाठी आ ंतररा ीय धोरण .
हा 15 वषा चा नॉन -बाइंिडंग करार आह े जो ओळखतो क आप ी जोखीम कमी
कर यासाठी रा याची ाथिमक भ ूिमका आह े परंतु ती जबाबदारी थािनक सरकार ,
खाजगी े आिण इतर भागधारका ंसह इतर भागधारका ंसह सामाियक क ेली पािहज े. हे
खालील प रणामा ंचे उि करत े:
"आप ी जोखीम आिण जीवन , आजीिवका आिण आरो य आिण य , यवसाय , समुदाय
आिण द ेशां या आिथ क, भौितक , सामािजक , सां कृितक आिण पया वरणीय मालम ेतील
नुकसानीम य े ल णीय घट ."
2017 आप ी कमी कर यावरील लोबल ल ॅटफॉम चे पाचव े स
22-26 मे रोजी क ॅनकुन, मेि सको य ेथे आयोिजत 2017 लोबल ल ॅटफॉम फॉर िडझा टर
र क रड शनम य े 5000 ह न अिधक सहभागी झाल े होते, याम य े धोरणकत आिण
आप ी जोखीम यव थापक होत े. हजारो सरकार , आंतररा ीय स ं था आिण नागरी
समाजाच े ितिनधी उपि थत होत े. िजने हाबाह ेर थमच म ंच आयोिजत क ेला गेला आिण
2015 म ये जपानम य े वीकारल े या स डाई ेमवक फॉर िडझा टर र क रड शन या
अंमलबजावणीतील जागितक गतीचा आढावा घ े यात आला . मंचादर यान , नायज े रयन
हवामान बदल काय कत , ओलुमाइड इडोव ू, जे आयोजन सिमतीच े सद य होत े आिण त ण
आिण म ुलांचे ितिनिध व करत होत े, यांना सोशल मीिडया टीमच े नेतृ व कर यासाठी
िनयु कर यात आल े होते. munotes.in
Page 21
आप ी यव थापनाच े घटक
21 आदेश:
UNDRR या आद ेशाची या या अन ेक संयु रा ा ं या आमसभ े या ठरावा ं ारे केली
गेली आह े, यातील सवा त उ ल ेखनीय हणज े “आप ी कमी कर या या सम वयासाठी
संयु रा ा ं या णालीम य े क िबंदू हणून काम करण े आिण आप ी कमी कर या या
ि याकलापा ंम ये सम वय स ुिनि त करण े. संयु रा णाली आिण ाद ेिशक स ं था
आिण सामािजक -आिथ क आिण मानवतावादी े ातील ि याकलाप .
या या कामा या म ु य े ांम ये DRR ला हवामान बदल अन ुकूलन, DRR साठी
गुंतवणूक वाढवण े, आप ी ितरोधक शहर े, शाळा आिण णालय े बांधणे आिण DRR
साठी आ ंतररा ीय णाली मजब ूत करण े समािव आह े.
यव थापन :
UNDRR चे नेतृ व आप ी जोखीम कमी कर यासाठी महासिचवा ंचे िवशेष ितिनधी
करतात . Mami Mizutori यांनी 1 माच 2018 रोजी ऑ ेिलया या रॉबट लासर
यां यानंतर ही भ ूिमका वीकारली . याआधी , सं थेचे नेतृ व वीडन या मागा रेटा वा ॉम
यां याकड े होते, जे आप ी जोखीम कमी कर यासाठी महासिचवा ंचे पिहल े िवशेष ितिनधी
होते आिण या ंची नो ह बर 2008 म ये िनयु कर यात आली होती . रॉबट लासर या ंनी
जानेवारी 2016 म ये यांचे पद वीकारल े. 1999 ते 2008 , UNDRR चे नेतृ व UN
डायरे टर- तरीय अिधका यान े केले होते, संयु रा काया लया या स ंयु िव मान े
मानवता वादी यवहारा ं या सम वयासाठी .
आप ी जोखीम कमी कर यासाठी महासिचवा ं या िवश ेष ितिनधी या काया म ये संयु
रा महासभा , युनायटेड नेश स इकॉनॉिमक अ ँड सोशल कौि सल आिण ोगो ेमवक
फॉर अ ॅ शन (एचएफए ) आिण ोगो ेमवक (एचएफए ) ारे सोपवल े या काया या
अंमलबजावणीम य े UNDRR चे नेतृ व करण े आिण द ेखरेख करण े समािव आह े. याचे
उ रािधकारी स डाई ेमवक , तसेच महासिचवा ंचे धोरण िनद श, ट फ ंड फॉर द
इंटरनॅशनल ॅटेजी फॉर िडझा टर रड शन या यव थापनावर द ेखरेख करण े आिण
जोखीम कमी कर यासाठी आिण अ ंमलबजावणीसाठी उ च - तरीय विकली आिण स ंसाधन
एक ीकरण ि याकलाप पार पाडण े. िवशेष ितिनधी आप ी -कपात आिण मानवतावादी
आप ी स जता आिण ितसाद ि याकलाप , तसेच यूएन णाली आिण ाद ेिशक
संघटना ं या सामािजक -आिथ क ि याकलापा ंमधील धोरणा म क आिण ऑपर ेशनल
सुसंगतता स ुिनि त करतो .
२.६ आंतररा ीय शोध आिण बचाव स लागार गट
INSARG: INTERNATIONAL SEARCH AND RESCUE
ADVISORY GROUP
आंतररा ीय शोध आिण बचाव स लागार गट (INSARAG) हे आप ी - वण आिण
आप ी - ितसाद द ेणारे देश आिण शहरी शोध आिण बचाव (USAR) आिण ऑपर ेशनल munotes.in
Page 22
आप ी यव थापन भूगोल
22 फ ड सम वयासाठी समिप त सं थांचे नेटवक आह े. आंतररा ीय USAR संघांसाठी
मानके आिण वग करण तस ेच भ ूकंप आिण ढासळल े या स ंरचने या आप न ंतर
आंतररा ीय ितसाद सम वयासाठी काय प ती थािपत करण े हे याच े उि आह े.
INSARAG सिचवालय ह े मानवतावादी यवहारा ं या सम वयासाठी (OCHA) संयु
रा ां या काया लयात ि थत आह े.
थापना :
1988 या आम िनया भ ूकंप आिण 1985 मेि सको िसटी भ ूकंपाला ितसाद द ेणा या
आंतररा ीय USAR संघां या प ुढाकारान ंतर 1991 म ये INSARAG ची थापना
कर यात आली .[1] आंतररा ीय सहभाग आिण सम वय स ुलभ कर यासाठी स ंयु रा
संघाची INSARAG सिचवालय हण ून िनवड कर यात आली . INSARAG सिचवालय ह े
िजिन हा य ेथील OCHA या र पॉ स सपोट ँच (RSB) या आप कालीन ितसाद
िवभागात (ERS) ( याला प ूव "आप कालीन स ेवा शाख ेचे े ीय सम वय समथ न िवभाग "
हटल े जात अस े) म ये हो ट क ेले जाते.
"आंतररा ीय नागरी शोध आिण बचाव सहा याची प रणामकारकता आिण सम वय
मजबूत करण े" या िवषयावर 16 िडस बर 2002 या य ूएन जनरल अस ली या ठराव
57/150 ारे आिण कोब े, 2010 म ये जपानमधील पिह या INSARAG लोबल
मीिटंगम य े वीकारल े या INSARAG ोगो घोषण े ारे INSARAG ि याकलापा ंचे
माग दश न केले जाते. INSARAG आदेशाम य े भावी आ ंतररा ीय USAR काय प ती
आिण ऑपर ेशनल मानका ंचा िवकास , 22 िडस बर 2002 या UN जनरल अस ली या
ठराव 57/150 ची अ ंमलबजावणी "USAR सहा याची भावीता आिण सम वय मजब ूत
करणे", आप ी या व ेळी आ ंतररा ीय USAR संघांमधील सहकाय आिण सम वय
सुधारणे समािव आह े. साइट्स, आप ी - वण द ेशांम ये USAR स जता स ुधार यासाठी
ि याकलापा ंना ो साहन द ेणे, मािणत माग दश क त व े आिण काय प ती िवकिसत करण े
आिण रा ीय आिण आ ंतररा ीय USAR संघांम ये सव म प ती सामाियक करण े
आिण आ ंतररा ीय USAR संघां या िकमान आव यकता ंसाठी मानक े प रभािषत करण े.
सद य व :
शहरी शोध आिण बचावाम य े सहभाग असल ेला कोणताही द ेश िकंवा सं था INSARAG
म ये सामील होऊ शकत े. जे देश सामील होऊ इि छतात त े रा ीय क िबंदू ओळखतात
जो INSARAG ादेिशक गट आिण सिचवालय या ं याशी इ ंटरफेस हण ून काय करतो .
सामील होऊ इि छणा या स ं था या ं या रा ी य क िबंदू ारे सिचवालयाकड े अज
करतात . आंतररा ीय तरावर त ैनात असल े या USAR संघांसह सद य द ेशांना
INSARAG बा वग करण (IEC) साठी अज कर यास जोरदार ो साहन िदल े जाते,
तथािप , INSARAG चे सद य असण े आव यक नाही .
INSARAG सद य ह े कोल ड चर र े यू आिण ऑपर ेशनल फ ड
कोऑिड नेशनवर जगभरातील ान -सामाियकरण न ेटवक चा भाग आह ेत. यांना संबंिधत
INSARAG ादेिशक गटा या वािष क बैठकांसाठी आिण INSARAG काय गटांम ये munotes.in
Page 23
आप ी यव थापनाच े घटक
23 सहभागी हो यासाठी आम ंि त क ेले जाते. सद या ंना ह य ु अल ओएसओसीसी ( ह यु अल
ऑन-साइट ऑपर ेश स कोऑिड नेशन स टर) आिण इ ंटरनेटवरील लोबल िडझा टर अलट
अँड कोऑिड नेशन िस टीम (जीडीएसीएस ) म ये वेश िमळण े अपेि त आह े, जे अचानक
उ वल े या आप ी या व ेळी अलट सूचना दान करतात . - चालू आप ी दर यान व ेळ
मािहती अ तन े आिण सम वय . INSARAG सिचवालया ार े यव थािपत क ेलेली USAR
िनद िशका, INSARAG सद य द ेश आिण या ं या USAR संघांचे िवहंगावलोकन दान
करते.
रेड ॉस :
इंटरनॅशनल किमटी ऑफ द र ेड ॉस (ICRC) ही िजन े हा, ि व झल ड येथील
मानवतावादी स ं था आह े.
ICRC चे येय मानवी द ुःख कमी करण े, मानवी स मान राखण े, जीवन आिण आरो याच े
संर ण करण े, िवशेषत: सश स ंघष आिण इतर आप कालीन प रि थतीत आह े. ICRC
येक देशात उपि थत आह े आिण लाखो वय ंसेवकांचे समथ न आह े.
इंटरनॅशनल किमटी ऑफ द र ेड ॉस (ICRC) वर नवीनतम स ंदभ –
गुजरातमधील रा ीय र ा िव ापीठ (RRU), भारतातील रा ीय मह वाची स ं था आिण
नवी िद लीतील इ ंटरनॅशनल किमटी ऑफ र ेड ॉस (ICRC) या ाद ेिशक िश म ंडळान े
10 िडस बर 2020 रोजी श ै िणक , संशोधन , िश ण , यावरील साम ंज य करारावर
अ रशः वा री केली. मता िनमा ण आिण िव तार ि याकलाप .
जाग कता िनमा ण करण े, जाणून घेणे आिण स ुरि तता , धोरण, मता िनमा ण आिण R&D
त ांसाठी एक िवश ेष मानव स ंसाधन तयार करण े हे उि आह े.
सुर ा, संर ण आिण आ ंतररा ीय मानवतावादी काय ाशी स ंबंिधत म ुख सम या ंचे
िनराकरण कर यासाठी ICRC आिण RRU एकि तपण े काम करतात . आंतररा ी य आिण
अंतग त सश स ंघषा या बळ च े संर ण कर या या आदेशासह , ICRC तीन व ेळा नोब ेल
पा रतोिषक िवज ेते ठरले आहेत.
ICRC हा आ ंतररा ीय र ेड ॉस आिण र ेड ि स ट चळवळीचा एक भाग अस ून इंटरनॅशनल
फेडरेशन ऑफ र ेड ॉस आिण र ेड ि स ट सोसायटी आिण 192 रा ीय स ं था आह ेत.
रेड ॉस या आ ंतररा ीय सिमतीच े िवहंगावलोकन खालील माण े आहे:
munotes.in
Page 24
आप ी यव थापन भूगोल
24 Formation 17 February 1863
Type Private humanitarian organization
Purpose Protecting vic tims of conflicts
Regions Served Worldwide
President Peter Maurer
Vice President Gilles Carbonnier
Director -General Robert Mardini
Staff 15,448 (average number of ICRC staff in 2016)
रेड ॉस या आ ंतररा ीय सिमतीची उ प ी आिण िवकास (ICRC)
1. इंटरनॅशनल किमटी ऑफ र ेड ॉस 1864 म ये जीन-हे ी ड्युनांट, ि वस मानवतावादी
यां या काया ने अि त वात आली , याने 1859 म ये सॉ फ े रनो या लढाईत ऑि या
आिण ा स या जखमी स ैिनकांसाठी आप कालीन मदत आयोिजत क ेली.
2. UN Souvenir de Solferino (1862; "A Memory of Solferino") या पु तकात
ड्युनंट यांनी सव देशांम ये वयंसेवी मदत सोसायट ्यांचा ताव मा ंडला.
3. 1864 या िजिन हा क ह े शनन े वा री करणा या सरकारा ंना यु ातील जखम ची
काळजी घ े याचे वचन िदल े, मग ते श ू असो वा िम . या अिधव ेशनात सुधारणा कर यात
आली आिण सम ु ातील य ु ातील बळी (1907), यु कैदी (1929) आिण य ु ा या काळात
(1949) नाग रका ंचे संर ण कर यासाठी नवीन अिधव ेशने वीकार यात आली .
4. रेड ॉस ह े ि न ायोजक वाखालील द ेशांम ये वापरल े जाणार े नाव आह े तर म ुि लम
देशांम ये रेड ेस ट वापरल े जाते.
5. ICRC ही एक खाजगी स ं था आह े जी आ ंतररा ीय स ंघष आिण इतर आ ंतररा ीय
अशांती दर यान मानवतावादी करणा ंम ये तट थ आिण वत ं म य थ हण ून काम
करते. याचे काय मानवी आचरणाला चालना द े या या इ छ ेने े रत होत े आिण
पीिडता ंब ल सहान ुभूतीने माग दश न केले जात े. ICRC संघषा शी स ंबंिधत सव राजक य
सम या ंपासून अिल राहत े.
munotes.in
Page 25
आप ी यव थापनाच े घटक
25 ICRC ची उि े
1. ICRC सव यु आिण अ ंतग त िहंसाचार पीिडता ंना मदत कर यासाठी काय करत े,
सश िह ंसा ितब ंिधत मानवतावादी िनयमा ंची अंमलबजावणी स ुिनि त कर याचा य न
करते.
2. यु ात बळाचा वापर कर या साठी आिण द ुब लां या ित ेचे र ण कर यासाठी एक
िनयम तयार कर या या म ूलभूत मानवी इ छ ेतून याच े येय उ वत े.
3. यु आिण अ ंतग त िहंसाचारा या बळ ना मदत कर यासाठी आिण आ ंतररा ीय
मानवतावादी काय ाच े पालन कर यास ो साहन द े यासाठी आ ंतररा ीय सम ुदाया या
आदेशासह , ICRC सश स ंघष आिण अ ंतग त िहंसाचारा या बळ ना स ंर ण आिण मदत
कर यासाठी य नशील आह े जेणेक न या ंची शारी रक अख ंडता आिण या ंची अख ंडता
जपली जावी . स मान आिण या ंना श य ितत या लवकर या ंची वाय ता परत
िमळिव या साठी स म करण े.
Geneva Convention
[1864, 1906, 1929,
1949] Yemeni Civil War:
Background and
Humanitarian Crisis People’s Protection
Units (YPG)
Armed Forces &
Central Armed Police
Forces Armed Forces Special
Powers Act (AFSPA) Global Terror
Convention –
Protocols, Clauses
National Security
Doctrine | Internal Security and
Disaster Management Armed Forces
Tribunal (AFT) India
Defence
Communication
Network Nagorno -Karabakh
Conflict India -China Conflict
– Galwan Valley
Clash
Civil War in Syria United Nations
Peacekeeping Conflicts in West
Asia munotes.in
Page 26
आप ी यव थापन भूगोल
26 ICRC ची रचना
1. रेड ॉसम य े इंटरनॅशनल किमटी , लीग ऑफ र ेड ॉस आिण र ेड ेस ट सोसायटीज
आिण न ॅशनल र ेड ॉस आिण र ेड ेस ट सोसायटीज या ंचा समाव ेश होतो .
2. आंतररा ीय सिमती ही 25 ि वस नाग रका ंची वतं प रषद आह े.
3. यु ादर यान , सिमती भा ंडखोरा ंम ये आिण रा ीय र ेड ॉस सोसायट म य े म य थ
हणून काम करत े.
4. हे यु िशिबरातील क ै ांना भेट देते आिण या ं या नात ेवाईका ंसाठी मदत सािह य , मेल
आिण मािहती प ुरवते.
5. लीग ऑफ र ेड ॉस आिण र ेड ेस ट सोसायटी रा ीय आप ीतील पीिडता ंना मदत
आिण रा ीय समाजा ं या िवकासासाठी मदत कर यात मदत करतात .
इंटरनॅशनल किमटी ऑफ द र ेड ॉस (ICRC) चे उप म
1. मानवतावादी एज सी अस यान े, रेड ॉसची जगातील जवळजवळ य ेक देशात
रा ीय स ंल न स ं था आ हेत.
2. हे ामु यान े यु ातील बळ ची काळजी घ े यासाठी थापन कर यात आल े होते परंतु
आता ही स ं था मानवी द ुःख िनवारण आिण मदत कर या या काया त देखील सामील
आहे याम य े थमोपचार , अपघात ितब ंध, पाणी स ुर ा, प रचा रका ंचे िश ण
आिण माता सहा यक आ िण माता आिण बाल क याण क आिण व ै क य दवाखान े,
र पेढ्या आिण इतर अन ेक सेवांची देखभाल .
3. ICRC मानवतावादी काया त गुंतले या इतर सव सं थांशी स लामसलत क न काय
करते.
4. हे सश स ंघषा त िकंवा अंतग त िहंसाचारात थ ेट गुंतले या सव ल करी आिण ना गरी
अिधका या ंना आ ंतररा ीय मानवतावादी काय ा या आिण इतर मानवतावादी
िनयमा ं या अ ंतग त या ं या जबाबदा या ंची प तशीरपण े आठवण क न द ेते या ार े ते
बांधील आह ेत.
5. सिमती सश स ंघषा साठी प ा ंमधील म य थ हण ून काम करत े आिण मानवतावादी
िचंते या बाब वर उपाय शोध या या ि कोनात ून अंतग त िहंसाचारा या प रि थतीत
संवादाला ो साहन द ेते.
२.६ आप ी यव थापनसाठी रा ीय स ं थांची भूिमका:
1. रा ीय आप ी यव थापन ािधकरण (NDMA):
सु वातीला 30 मे 2005 रोजी थापन कर यात आल े या NDMA ची औपचा रक
थापना आप ी यव थापन कायदा , 2005 या कलम 3(1) नुसार, पंत धाना ं या munotes.in
Page 27
आप ी यव थापनाच े घटक
27 अ य त ेखाली 27 स ट बर 2006 रोजी कर यात आली . . NDMA ला िविवध म ं ालय े,
भारत सरकारच े िवभाग आिण रा य सरकार े य ां या िवकास योजना आिण क पा ंम ये
जोखीम कमी कर या या उपाया ंचे एक ीकरण कर यासाठी भावी आिण व ेळेवर आप ी
यव थापनावर धोरण े आिण माग दश क त व े तयार करण े बंधनकारक आह े. हे आप ी
यव थापन योजना ं या अ ंमलबजावणीसाठी सम वय आिण अ ंमलबजावणी करणारी स ं था
हणूनही काम करत े.
भारता या प ंत धाना ं या अ य त ेखाली रा ीय आप ी यव थापन ािधकरण
(NDMA) ही भारतातील आप ी यव थापनाची सव च स ं था आह े. NDMA ची
थापना आिण रा य आिण िज हा तरावर स ं था मक य ं णांसाठी स म वातावरण
िनमा ण करण े आप ी यव थापन कायदा , 2005 ारे अिनवाय आहे. NDMA ला आप ी
यव थापनासाठी धोरण े, योजना आिण माग दश क त व े म ांडणे बंधनकारक आह े. भारत
ितबंध, शमन, पूव तयारी आिण ितसाद या त वा ं या िवकासाची क पना करतो .
भारत सरकार सव सरकारी स ं था, गैर-सरकारी स ं था आिण लोकसहभागा या शा त
आिण साम ूिहक य ना ं ारे नैसिग क आिण मानविनिम त आप म ुळे होणार े नुकसान आिण
िव वंस कमी कर या या रा ीय स ंक पाला चालना द े यासाठी य नशील आह े. सुरि त,
आप ी ितरोधक आिण गितमान भारत िनमा ण कर यासाठी त ं ान -चािलत , सि य ,
बह -धोका आिण बह - े ीय धोरण अवल ंबून हे सा य कर याची योजना आह े.
NDMA लोगो भारतातील आप ी यव थापनाची प रणामकारकता स ुधार यासाठी सव
भागधारका ंना स म कर या या या रा ीय ि हजन या आका ं ा ितिब ंिबत करतो .
NDMA म ये 5 मुख िवभाग आह ेत. धोरण आिण योजना , शमन, ऑपर ेश स आिण
क युिनकेश स आिण मािहती आिण त ं ान , शासन आिण िव .
2. रा ीय आप ी यव थापन स ं था (NIDM):
आप ी यव थापन कायदा , 2005 या कलम 42 अंतग त, NIDM ची थापना
भारतातील आप ी यव थापनासाठी मता िनमा ण, िश ण आिण िवकासासाठी मुख
सं था हण ून कर यात आली . आप ी जोखीम कमी कर या या िदश ेने " ितबंध सं कृती"
ि कोनावर स ं था िव ास ठ ेवते. धोरणा मक , बह -भागधारक आिण बह -अनुशासना मक
ि कोना ार े, सं था िश ण मॉड ्यूल िवकिसत करत े, िश ण काय म आयोिजत करत े,
संशोधन आिण द तऐवजीकरण हाती घ ेते आिण आप ी यव थापन आिण जोखीम कमी
कर यासाठी अ यास म , या यान े आिण प रषदा ंना ो साहन द ेते. आिथ क वष 2019 -
20 आिण 2020 दर यान -21, ांट इन एड जनरल . कम चा या ंचे पगार , काया लयीन
खच , िश ण काय म, वास , िस ी , काशन , भाडे भरण े आिण इतर वचनब खच
यावर या ंचा दैनंिदन खच भागव यासाठी य ेक 12.00 कोटी पय े NIDM ला जारी
कर यात आल े.
3. अि नशमन स ेवा, नागरी स ंर ण आिण ग ृहर क महास ंचालनालय (DG FS, CD
आिण HG): नागरी स ंर ण, अि नशमन स ेवा आिण स ंबंिधत सव धोरण आिण िनयोजन
करण े हाताळ यासाठी 1962 म ये गृह म ं ालया या अ ंतग त नागरी स ंर ण munotes.in
Page 28
आप ी यव थापन भूगोल
28 महास ंचालनालयाची थापना कर यात आली . रा ीय अि नशमन स ेवा महािव ालया या
कामकाजासह होमगाड . पोिलस महास ंचालक पदावरील आयपीएस अिधकारी स ं थेचे
मुख असतात .
4. रा ीय आप ी ितसाद दल (NDRF):
नैसिग क आिण मानविनिम त आप ना िवश ेष ितसाद द े यासाठी आप ी यव थापन
कायदा , 2005 या कलम 44 अंतग त NDRF ची थापना कर यात आली . स या ,
NDRF म ये 12 बटािलयन आह ेत, येक बटािलयनम य े 1149 कम चारी आह ेत. सव
12 बटािलयन आसाम , पि म ब ंगाल, ओिडशा , तािमळनाड ू, महारा , गुजरात , उ र
देश, पंजाब, िबहार , आं द ेश आिण अ णाचल द ेश येथे आहेत. या बटािलय स सव
मानविनिम त आिण न ैसिग क आप ना ितसाद द े यासाठी िशि त आिण स ुस ज
आहेत. हे नॅशनल कॉल ेज ऑफ िसि हल िडफ े सचे कामकाज पाहत े.
5. रा ीय अि नशमन स ेवा महािव ालय (NFSC):
नागपुरात असल े या रा ीय अि नशमन स ेवा महािव ालयाची थापना 1956 म ये
देशातील अि नशमन अिधका या ंना अि नशमन आिण बचावा या गत त ं ांचे िश ण
आिण अ ि नशमन स ेवा सं थांम ये एक पता िनमा ण कर या या उ ेशाने कर यात आली .
आिण द ेशभरात या ंचे यव थापन . हे िनवासी महािव ालय आह े. कॉलेज िविवध
अ यास म जस े क B. E ( फायर इ ंिजनीअ र ंग), माणप े, िड लोमा आिण गत
िड लोमा दान करत े, जे क आिण रा य सरकार आिण साव जिनक आिण खाजगी
े ा ार े मा यता ा आह ेत. जागितक दजा ची अि नशमन िश ण स ं था बनव यासाठी
महािव ालया या पायाभ ूत स ुिवधांम ये सुधारणा कर यात य ेत आह े. ेणीसुधा रत
झा यान ंतर, महािव ालयाच े वािष क व ेश 1400 पे ा जा त असतील .
6. िडझा टर र ेिझिलए ंट इ ा चर सोसायटी (सीडीआरआयएस ) - अनुदान
सं था:
भारत सरकारन े (28.08.2019 रोजी) . 480 कोटी (अंदाजे USD 70) या खचा त नवी
िद लीतील सहा यक सिचवालय काया लयासह , एक स ं था हण ून आप ी ितरोधक
पायाभ ूत सुिवधांसाठी आंतररा ीय गठब ंधन (CDRI) थापन कर यास मा यता िदली .
दशल ) 2019 -20 ते 2023 -24 या 5 वषा या कालावधीत ता ंि क सहा य आिण
संशोधन क पा ंसाठी िनधी आव यक आह े.
23 स ट बर 2019 रोजी य ूयॉक शहरातील स ंयु रा ा ं या हवामान क ृती िशखर प रषद ेत
पंत धाना ंनी CDRI ची घोषणा क ेली. 'CDRI सोसायटी ' हणून CDRI चे सिचवालय
थापन कर यासाठी म ेमोरँडम ऑफ असोिसएशन (MoA) आिण उपिवध ना अ ंितम प
दे यात आल े आहे. 03.02.2020 रोजी, CDRI सोसायटीची न दणी कर यात आली आह े.
भारता या MHA कडून CDRI सोसायटीला नॉन -लॅ सेबल आधारावर (201-20 ते 2023
या पाच वषा या कालावधीसाठी ) MHA कडून मदत हण ून िनधी ह ता ंत रत क न
िनधीची तरत ूद मंजूर केली आह े. -24). सीडीआरआय सोसायटीला िदल े जाणार े अनुदान
हे तांि क सहा य आिण स ंशोधन क पा ं ारे सीडीआरआय काय म राबिव यासाठी munotes.in
Page 29
आप ी यव थापनाच े घटक
29 तसेच सिचवालय ऑपर ेश स आिण यव थापना या आवत खचा ची पूत ता कर यासाठी
आहे. आतापय त, CDRI उप मा ंसाठी िनधीची तरत ूद NDMA माफ त केली जात े. या
उ ेशासाठी , MHA या बज ेट हेड 2245 व न NDMA ला "नैसिग क आप म ुळे मदत "
मंजूर आद ेश जारी कर यात आला . आ ा पय त, PAO NDMA CDRI साठी खालील
र कम ह ता ंत रत कर यासाठी अिधक ृत आह े:-
आिथ क वष 2018 -19 साठी - . 12,1660 कोटी
आिथ क वष 2019 -20 साठी - . 20 कोटी
आिथ क वष 2020 -21 साठी - . 15 कोटी
२.७ आप ीम य े गैर सरकारी स ं था आिण सम ुदायाची
भूिमका यव थापन .
आप ी यव थापनात वय ंसेवी स ं थांची भ ूिमका आप ी यव थापन आिण आप ी
जोखीम कमी कर यात सम ुदायांची मह वाची भ ूिमका ISDR सिचवालयान े जोरदारपण े
मा य क ेली आह े, याची ी "सव समुदायांना नैसिग क धोक े, तांि क आिण पया वरणीय
आप या भावा ंना लविचक बन यास स म करण े" आहे. .” अनुभव दश िवतात क
समुदाय आधा रत ि कोन जोखीम यव थािपत कर यासाठी आिण कमी कर यासाठी
आिण शा त िवकास स ुिनि त कर यासाठी यवहाय उपाय द ेतात. आज, जोखीम कमी
कर या या रणनीती जीवन आिण उपजीिवक ेचे र ण कर यासाठी खरोखर भावी
हो यासाठी , यांना लोकक ि त करण े आव यक आह े, असा वाढ या माणात म ुख
ि कोन आह े. यांना लोका ंचे थािनक ान आिण सा ं कृितक प ती तयार करण े आिण
लोक या ं या जीवनात सहज समज ू शकतील आिण समाकिलत क शकतील अशी साधन े
आिण ीकोन लाग ू करण े आव यक आह े. याउलट , केवळ वरपास ून खाली सरकार आिण
सं था मक ह त ेप वाप न आप ी कमी करण े हे सहसा अप ुरे मानल े जात े कारण
यां याकड े समुदायाची गितशीलता , धारणा आिण गरजा या ंची कमी समज असत े आिण
थािनक ान आिण मता ं या स ंभा यत ेकडे दुल केले जाते. ब याच स ंगी, थािनक
लोक आिण स ं था आप ी जोखीम कमी कर यासाठी आिण आप ी ितसादात म ु य
घटक असतात . जे हा एखादी आप ी य ेते ते हा ता काळ ितसाद ( हणज ेच, जखमी ,
आघात त आिण ब ेघर लोका ंसाठी शोध आिण बचाव आिण काळजी ) हे सहसा
कुटुंबातील सद य , िम आिण श ेजारी आिण तळागाळातील स ं थां ारे केले जाते. नैसिग क
धो या ंमुळे उ वल े या अन ेक लहान -मोठ्या घटना ं या बाबतीत , िवशेषत: या द ेशांम ये
सरकारी मता मया िदत आह े अशा द ेशांम ये बा समथ न कमी िक ंवा नाही . थािनक
समुदायातील अनेक सद य धोकादायक प रि थती या थािनक ानाचा सवा त मोठा
संभा य ोत द ेखील दश वतात आिण या ं या व ैयि क र या अन ुकूल असल े या
पारंपा रक सामना य ं णेचे भांडार आह ेत वातावरण ऐितहािसक जोखमी या प रि थतीब ल
यांची जाणीव इतर लोका ंपे ा अिधक मज बूत असत े. DRR उप मा ंम ये वय ंसेवी
सं थांचा सहभाग खालील कारणा ंसह अन ेक कारणा ंसाठी फायद ेशीर ठरला आह े: वयंसेवी
सं था तळागाळात सम ुदाय आिण थािनक स ं थांसोबत भागीदार हण ून काम क munotes.in
Page 30
आप ी यव थापन भूगोल
30 शकतात आिण िवकास िनयोजनासाठी सहभागी ि कोन घ ेऊ शकतात . हे यांना थािन क
लोकां या ाधा य मा ंना अिधक चा ंगला ितसाद द े यास आिण थािनक मता
वाढिव यास अन ुमती द ेते. वयंसेवी सं थांना उ च प रचालन लविचकत ेचा आन ंद िमळतो
कारण त े नोकरशाही स ंरचना आिण णाल पास ून तुलनेने मु आह ेत आिण त े जलद आिण
सहजपण े ितसाद द े यास आिण प रि थतीशी ज ुळवून घे यास स म आह ेत. एनजीओ
बह तेकदा गरज ू गटांसोबत आिण या ं या वतीन े काम करतात : सवा त गरीब आिण सवा त
असुरि त. 3 गे या दशकात उ साहवध क व ृ ी िदसली तरीही , हे ल ात घ ेतले पािहज े
क एनजीओना रा ीय आिण आ ंतररा ीय तराव र वीक ृती िमळवण े कधीकधी कठीण
होते. यांना कधीकधी लहान ख ेळाडू हण ून ओळखल े जात े, िवशेषत: या द ेशांम ये
सरकार े नागरी समाजाला अिधकार आिण स ंसाधन े दे यास कचरत आह ेत. खरं तर, काही
सरकार े नेहमीच नागरी समाजा या वाढीच े वागत करत नाहीत आिण काहीव ेळा या ं या
भूिमके या िव ताराला िवरोध क शकतात , िवशेषत: िजथे सरकारी धोरण े िकंवा सरावा ंवर
टीका क ेली जात े. अखेरीस, आतापय त या उ च - तरीय िनण य ि य ेत वय ंसेवी
सं थांचा सहभागही मया िदत रािहला आह े. असे हटल े आहे क , काही वय ंसेवी सं था
DRR ला चालना द े या या चाल ू ि य ेत वाढती ओळख िमळवत आह ेत आिण अन ेक
िविवध उप मा ंम ये अिधक सि यपण े सहभागी होत आह ेत. गे या काही वषा त, काही
वयंसेवी सं थांनी धोरणा मक बदला ंसाठी समथ न कर यासाठी वत :ला वचनब क ेले
आहे. इतर DRR ला पुनव सन आिण प ुन ा ी काय मांम ये मु य वाहात आण यासाठी
सि य आह ेत. इतर अन ेकांनी जोखीम असल े या सम ुदायांम ये मता िनमा ण, ान
ह तांतरण आिण जनजाग ृतीम य े सि य सहभाग घ ेतला आह े. या सव य ना ंमुळे आप ी -
वण भागात राहणा या ंची अस ुरि तता कमी कर यात आिण श ै िणक ि याकलाप आिण
मता वाढव या ार े यांची लविचकता वाढिव यात योगदान िदल े आह े. एकूणच,
ह त ेपाची खालील िव त ृत े े अशी ओळखली ग ेली आह ेत यात एनजीओ अिधक
सि यपण े गुंतलेले िदसतात : धोरण आिण समथ न ान आिण िश ण सम ुदाय-आधा रत
जोखीम आिण अस ुरि तता मू यांकन सम ुदाय-आधा रत शमन आिण स जता म ुख
पुढाकार घ ेतले आिण गती क ेली. NGOs ारे धोरण आिण विकली अन ेक NGOs
आंतररा ीय तरावर चा ंग या DRR धोरणे आिण प त साठी विकली कर यात ख ूप
सि य आह ेत. काह नी जान ेवारी 2005 म ये जपानमधील कोब े येथे झाल े या आप ी
िनवारणावरील जागितक प रषद ेत तस ेच प रषद े या िनकाला ंचा पाठप ुरावा आिण
अंमलबजावणी य ं णेत लॉिब ंगम य े मह वाची भ ूिमका बजावली . या य ना ंचा प रणाम
हणून,
िवकास िनयोजनात DRR ला मु य वाहात आण याची गरज आज न क च वाढल ेली
आहे. दर यान , यावहा रक ीन े अस े मु य वाहात कस े आणता य ेईल ह े
ओळख यासाठी अज ून बरेच काम करण े आव यक आह े. काही स ं था आणखी प ुढे गे या
आहेत, DRR उप मा ंना मदत यव थापन आिण िवकास िनयोजनाम य े एकि त आिण
िव ता रत कर यात मदत कर यासाठी म ूलभूत ल य े आिण िनद शक िवक िसत करत
आहेत (खालील क ेस टडी पहा ). या े ात सामा य गती अस ूनही, हे ल ात घ ेतले
पािहज े क धोरण आिण विकला ं या आघाडीवर काम करणा या सवा त सि य स ं था
नेहमीच क प आिण उप मा ं या अ ंमलबजावणीम य े सहभागी होताना िदसत नाहीत . munotes.in
Page 31
आप ी यव थापनाच े घटक
31 सामुदाियक तरावर चालव लेले अनेक उप म रा ीय वय ंसेवी सं था आिण ाद ेिशक
आिण उप - ादेिशक स ं थां ारे राबिवल े जातात अशी सव साधारण धारणा आह े. यांनी
आणल ेले अित र म ू य अस ूनही, आंतररा ीय तरावर चार क ेले या उप मा ंपे ा अस े
उप म कमी यमान आिण कमी द त ऐवजीकरण क ेलेले आह ेत. या अ ंतराचे व प
अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी आिण िव मान अडथळ े दूर कर यासाठी प ुढील
तपास आिण अिधक ठोस कारवाई आव यक आह े. इतर े ां माण े याम य ेही दि ण -उ र
सहकाया चा अभाव िदसतो
२.८ समुदाय आधा रत स ं थांची भूिमका:
आप ी यव थापन हणज े आप ी िनवारण , शमन, स जता , आप कालीन ितसाद ,
पुनव सन आिण प ुनबा धणीशी स ंबंिधत उपाया ंचे प तशीर िनरी ण आिण िव ेषण या ंचा
समाव ेश असल े या आप या पा भूमीवर सम या समज ून घ े यासाठी आिण
सोडव या या िदश ेने िनयोजनब आिण प तशीर ि कोन . दुस या श दा ंत, आप ी
यव थापन ह े समुदाय स जत ेचे काय आहे. नैसिग क धो याच े जीवन आिण मालम े या
नुकसानी या स ंदभा त समाजावर होणा या प रणामान ुसार न ैसिग क आप ीम य े पा ंतर
होऊ शकत े. सामुदाियक तयारी वाढिव यासाठी , एक यो य स ुर ा योजना अ य ंत
आव यक आह े. सामुदाियक स जता योजन ेत नैसिग क आप ीम ुळे होणार े नुकसान कमी
कर यासाठी सव आप ीप ूव िनयोजनाचा समाव ेश असतो . हे मुळात एक सामा य उ ेश
सोडव यासाठी िविवध िविश योजना ंचे सं ेषण आह े.
कोण याही आप ी या प रि थ तीत सम ुदाय हा थम ितसादकता असतो . यामुळे
आप च े यव थापन कर यासाठी साम ुदाियक तरावर प ुढाकार घ े याची िनता ंत गरज
आहे. प रणामी रा यासह िविवध स ं थांनी घेतलेले पुढाकार लोकक ि त असण े आव यक
आहे. िशवाय , िनयोजन आिण िनण य ि य ेत सम ुदाया या भूिमकेतून सम ुदाया या
सहभागाची पातळी मोजली पािहज े.
थािनक अथ यव था मजब ूत झा या पािहज ेत, जेणेक न लोक बा सहा यापास ून
वतं होतील . वयंसेवी े गे या दशका ंम ये समुदायांना एक आण यासाठी , यांना
आप ना त ड द े यास स म कर यात आघा डीवर आह े. यांचे उप म आिण अन ुभव
रा या या मदतीन े एकि त आिण मोठ ्या माणावर दिश त केले गेले आहेत. समुदायांम ये
काम करणा या िवकास स ं थांचा सम ुदायाशी चा ंगला स ंबंध असतो . यामुळे रा याला
आप या योजना अिधक भावीपण े राबिव यास मदत झाली आह े; ओ रसा तील स ुपर
च वादळान ंतर तयार कर यात आल े या गावपातळीवरील योजना याच उदाहरण हण ून
पाहता य ेतील.
िवकास सम ुदाया या जागितक अन ुभवान े हे दाखव ून िदल े आहे क सामािजक आिण वत न
बदला या ीकोनात ून सम ुदाय-आधा रत आप ी जोखीम कमी (CBDRR) य न ह े
सुिनि त कर तात क सवा त गरीब , सवा त अस ुरि त आिण उप ेि त सम ुदायांना जीवन
आिण व ैयि क स ंर णासाठी आव यक असल े या सा या आिण यावहा रक क ृती munotes.in
Page 32
आप ी यव थापन भूगोल
32 समजतात . नैसिग क आप या बाबतीत मालम ा . कदािचत िशकल ेला मोठा धडा हणज े
CBDRR दो ही सम ुदायांची आिण इतर भागधारका ंची मानिसकता बदल ू शकत े.
२.८.१ समुदाय आधा रत आप ी जोखीम यव थापन (CBDRM)
समुदाय आधा रत आप ी यव थापन , ही आप ी यव थापनाची एकम ेव िस प त
आहे; आिण आशा आह े क भारत आप ी यव थापनात जागितक आघाडीवर अस ेल. ही
एक अशी ि या आह े िजथ े जोखीम सम ुदाय, थम ितसादकत , यांची अस ुर ा कमी
कर यासाठी आिण या ंची मता वाढव यासाठी आप ी जोखमीची ओळख , िव ेषण,
उपचार , िनरी ण आिण म ू यांकन कर यात सि यपण े गुंतलेले असतात . भारतातील
नैसिग क आप या ती त ेमुळे आिण यापक व पाम ुळे, सरकारी धोर ण आिण
काय मांम ये CBDRM या स ं था मक करणाची गरज रा ासाठी मह वप ूण मानली
गेली आह े.
सामुदाियक आप ी यव थापनाच े उ म उदाहरण महारा ात िदसल े जे हा अभ ूतपूव
पुरामुळे मुंबई, पुणे आिण इतर िज ा ंम ये चंड हानी झाली याम ुळे मानवी जी वन,
साव जिनक आिण खाजगी मालम ेचे चंड नुकसान झाल े. िवकास े ाने मदत , पुनव सन
आिण उपजीिवका प ुनस चियत कर या या ि य े ारे भािवत झाल े या गरजा ंना ितसाद
िदला. जगात िवकास े ात ान आिण कौश याचा मोठा साठा आह े.
सवा त म ुख आप ी यव थापक ह े सरकारी आप ी स जता एज सी , रा ीय
आप कालीन िक ंवा मदत एज सी , रा ीय प ुनर चना स ं था आिण आप कालीन स ेवा
सं था, िवभाग िक ंवा मं ालया ंमधील कम चारी आह ेत. सवा ना आप ी यव थापन त ा ंची
आव यकता आह े. नगरपािलका िक ंवा ांतीय सरका रांम ये अनेकदा आप ी यव थापक
असतात . मोठ्या शहरात आप कालीन स ेवा स ंचालक असतात . याम य े साव जिनक
आरो य िवभाग , पोलीस िवभाग िक ंवा साव जिनक बा ंधकाम िवभागातील य द ेखील
आहेत. यांना आप कालीन यव थापनात अित र जबाबदा या सोपव या जाऊ
शकतात .
आंतरसरकारी स ं थांम ये अनेकदा िवश ेष आप ी िक ंवा आप कालीन यव थापन एज सी
असतात . जसे क , युनायटेड नेश स िडझा टर रलीफ ऑिफस (UNDRO) सद य
सरकारा ंना िविवध कार या आप कालीन यव थापन स ेवा दान करत े. युनायटेड नेश स
हाय किमशनर फॉर र य ुजी (UNHCR) आिण युनायटेड नेश स रलीफ अ ँड वक एज सी
(UNRWA) िनवा िसतांना िवश ेष मदत करतात .
युनायटेड नेश स या आप ी नसल े या एज सीम य े देखील, युिनसेफ सारखी िवश ेष
आप कालीन यव थापन काया लये आहेत, यात आप कालीन य ुिनट; जागितक आरो य
संघटना , यात आप कालीन मदत ऑ परेश सच े संचालक आह ेत; आिण प ॅन अम े रकन
हे थ ऑग नायझ ेशन (ड य ूएचओच े ादेिशक काया लय), याच े आप कालीन तयारी
आिण आप ी िनवारण सम वय काया लय आह े जे िवशेषतः अम े रकेवर ल क ि त करत े.
जागितक अ न काय माच े आप कालीन मदतीसाठी एक िवश ेष काया लय देखील आह े. munotes.in
Page 33
आप ी यव थापनाच े घटक
33 नॅशनल र ेड ॉस आिण र ेड ेस ट सोसायटीज , लीग ऑफ र ेड ॉस आिण र ेड ेस ट
सोसायटीज आिण र ेड ॉसची आ ंतररा ीय सिमती यासार या अन ेक गैर-सरकारी स ं था
िवशेषत: आप कालीन स ेवा दान कर यासाठी आयोिजत क े या जातात . ते थािनक
पातळीवर आिण आ ंतररा ीय तरावर काय करतात . जगभरात इतर लाखो खाजगी मदत
सं था द ेखील आह ेत. आप ी ता ंना िवश ेष मदत द े यासाठी ह े आयोजन क ेले जाते.
सारांश:
करणाचा अ यास क े यानंतर, आपण असा िन कष काढू शकतो क न ैसिग क आप ी
यव थापन मानवी जीवनासाठी ख ूप मह वाच े आहे. आप ी यव थापनाची िविवध
आंतररा ीय आिण रा ीय उ प ी आपण आधीच िशकलो आहोत . या सव उ प नी
आप ी यव थापनात मह वाची भ ूिमका बजावली . काही वय ंसेवी सं था द ेखील रा ीय
आिण थािनक आप ी टाळ यासाठी प ुढाकार घ ेत आह ेत.
२.९ तुमची गती/ यायाम तपासा
1. खालील ा ंची उ र े
1. आप ीची या या करा .
2. धोके, आप ी आिण आप ी यात काय फरक आह ेत-?
3. भारतातील आप ी यव थापनातील आिथ क यव था काय आह ेत?
4. भारतातील आप ी यव थापनात NGO ची भूिमका काय आह े?
5. भारतातील आप ी यव थापनात सम ुदाय-आधा रत स ं था कशी मदत करतात ?
munotes.in
Page 34
34 ३
आप ी यव थापन : प ती आिण ि कोन
या अ यायात ग े यानंतर तु हाला खालील व ैिश ्ये समजतील :
घटक स ंरचना :
३.१ उि े
३.२ प रचय
३.३ आप ी यव थापन : ऐितहािसक ीकोन
३.४ आप ी यव थापन : यव थापनाचा आप ीप ूव ट पा
३.५ आप ी यव थापन : यव थापनाचा आप ी न ंतरचा ट पा
३.६ सारांश
३.७ वयं-िश ण ा ंची उ र े
३.८ तांि क श द आिण या ंचे अथ
३.१. उि े
या युिनट या श ेवटी, तु ही स म हाल -
• आप ी यव थापन समज ून या : ऐितहािसक ीकोन
• यव थापनाचा आप ी पूव ट पा जाण ून या
• यव थापनाची आप ी न ंतरची अव था जाण ून या
३.२ प रचय
आप ी यव थापन (DM) ही संक पना स ंपूण इितहासात बदलली आह े. बदल आिण
संबंिधत घटक ओळखण े भिव यात तािक क, वै ािनक आिण प ुरा यावर आधा रत ि कोन
वीकार यात भावी ठ शकत े. हणून, हा अ यास डीएम या स ंक पन ेतील बदला ं या
ि य ेचे िच ण आिण म ूळ ीकोन तयार कर या या उ ेशाने आयोिजत क ेला गेला. या
वण ना मक सािह य समी ा अ यासात , आ ही एक ऐितहािसक ीकोन वापरला .
सािह य , काशना या व ेळेची पवा न करता , "आप ी , आरो य , आप कालीन , यव थापन ,
जोखीम , आप ी औषध आिण धोका " यासह िभ न क वड वाप न शोधल े गेले. डीएम
उ ा ंतीची स ु वात ग े या शतकात नागरी स ंर णा या उदयान े झाली . जरी DRM
सु वातीला ितसादा ंवर क ि त होत े, स या , या संक पन ेम ये आप ी जो खीम कमी करण े munotes.in
Page 35
आप ी यव थापन : प ती आिण ि कोन
35 (DRR) आिण आप ी यव थापन समािव आह े. DRR म ये ितब ंध आिण शमन या ंचा
समाव ेश आह े आिण आप ी यव थापनाम य े ितसाद आिण प ुन ा ी उपाय समािव
आहेत. DRR ने सामािजक घटका ंसार या अ ंतिन िहत जोखीम घटका ंचा िवचार करण े
आिण सम ुदायां या स हभागावर ल क ि त करण े ही मह वाची पावल े उचलली पािहज ेत.
आप ी या क ेवळ शोभ े या िक ंवा मनोर ंजक घटना नाहीत या आप या साम ूिहक
ऐितहािसक न द ना शोभतात - या य यया ंमुळे याला माग दश न आिण आकार द े यात
आला आह े. संपूण सं कृती एका णात न झाली आहे. वेळोवेळी, महामारी आिण
साथी या रोगा ंमुळे जगा या लोकस ं येम ये मोठ्या माणात घट झाली आह े - 14 या
शतकातील ब ुबोिनक ल ेग (" लॅक ल ेग") महामारी दर यान स ंपूण युरोपम य े 50%.
िस ांतकारा ंनी अस ेही स ुचिव याचा य न क ेला आह े क इितहासातील अन ेक महान
सं कृती, यात माया , नॉस , िमनोअ स आिण ज ुने इिजि शयन सा ा य या ंचा समाव ेश
आहे, शेवटी या ं या श ूंनी न ह े तर प ूर, दु काळ , भूकंप, यां या प रणामा ंमुळे यां या ग ुडघे
टेक या हो या . सुनामी, अल िननो घटना आिण इतर यापक आप ी (फॅगन, 1999).
आम या आध ुिनक ीकोनात ून, िडस बर 2004 या स ुनामी घटना ंचे प रणाम ज े संपूण
आिशयाम य े धडकल े ते जवळजवळ अक पनीय वाटतात - पा या या िवनाशकारी
िभंतीमुळे एका णात 300,000 ह न अिधक लोक मारल े गेले-परंतु हे रेकॉड ेक िकंवा
अगदी अनोख ेही नाही . मोठा ऐितहा िसक स ंदभ .
३.३ आप ी यव थापन : ऐितहािसक ीकोन
ाचीन इितहास
धोका, आिण अन ेकदा प रणामी आप ी न ेहमीच अि त वात नसतात . धोका हण ून पा
हो यासाठी , एखादी क ृती, घटना िक ंवा व त ूने मनु यावर प रणाम हो याची सकारा मक
श यता राखली पािहज े िकंवा याचा प रणाम मन ु या या अि त वावर िवप रत प रणाम
होऊ शकतो . हावर मानव अि त वात य ेईपय त, धो याची श यता िक ंवा प रणाम घटक
मोजता य ेत न हत े आिण याम ुळे यांची उपि थती नाकारली जात े. मनु या या
देखा यासह , तथािप , धोके आिण आप या घटना ंचे अनुसरण क ेले. पुरात वीय शोधान े हे
दाखव ून िदल े आह े क आप या ाग ैितहािसक प ूव जांना आज अि त वात असल े या
अनेक जोखम चा सामना करावा लागला : उपासमार , अितथी नसल ेले घटक , धोकादायक
व यजीव , इतर मानवा ंकडून िहंसा, रोग, अपघाती जखम आिण बर ेच काही . तथािप , हे
सु वातीच े रिहवा सी आळशी बसल े नाहीत आिण वतःला सहज बळी पड ू िदले नाहीत .
पुरावे सूिचत करतात क या ंनी या ंचे धोके कमी कर यासाठी िक ंवा कमी कर यासाठी
उपाययोजना क े या. यांनी ग ुहांम ये राह याचा िनण य घेतला ही व त ुि थती या
िस ांताचा प ुरावा आह े. संपूण ऐितहािसक न दीम य े आप ी यव थापनाच े िविवध उपयोग
िदसून येतात. ओ ड ट े टाम टमधील नोहा या जहाजाची कथा , उदाहरणाथ , चेतावणी ,
स जता आिण शमन कर या या मह वाचा धडा आह े. या कथ ेत, कमीतकमी अ ंशतः
वा तिवक घटना ंवर आधा रत अस याच े मानल े जाते, नोहाला जवळ य ेणा-या लया ब ल
चेतावणी िदली आह े. तो आिण याच े कुटुंब एक तर ंगता ता बा ंधून येऊ घातल े या
आप ीसाठी तयारी करतात . या कथ ेतील नायक हा या ज ैविविवधत ेवर होणारा प रणाम munotes.in
Page 36
आप ी यव थापन भूगोल
36 कमी कर याचा य न करतो आिण य ेक जाती या दोन जाती गोळा क न या ंना
जहाजा या स ुरि ततेत ठेवतो. या य ना या ं या क ृ यांसाठी प ुर कृत केले जाते कारण
ते िवनाशकारी प ुरापास ून वाचतात . यांनी त सम ि या क े या नाहीत , यांची कथा
आप याला सा ंगते, नाश पावतो . जोखीम यव थापन प त च े पुरावे 3200 बीसी या
सु वातीस सापडतात . स या या आ धुिनक इराकम य े अिसप ू हणून ओळखला जाणारा
एक सामािजक गट राहत होता . जे हा सम ुदायातील सद या ंना कठीण िनण य, िवशेषत:
जोखीम िक ंवा धो याचा समाव ेश अस यास , ते स यासाठी अिसप ूकडे आवाहन क
शकतात . Asipu, आधुिनक काळातील धोक े जोखीम यव थापनासारखी ि या वा प न,
थम सम य ेचे िव ेषण कर ेल, नंतर अन ेक पया य सुचवेल आिण श ेवटी य ेक
पया यासाठी स ंभा य प रणाम द ेईल (को हेलो आिण म पॉवर , 1985 ). आज, या प तीला
िनण य िव ेषण हण ून स ंबोधल े जात े आिण ती कोण याही यापक जोखीम
यव थापना या य ना ंची ग ु िक ली आह े. ारंिभक इितहास द ेखील स ंघिटत
आणीबाणी या ितसादा या घटना ंनी िच हा ंिकत आह े. उदाहरणाथ , इ.स. ७९ म ये
हेसुि हयस वालाम ुखीचा उ ेक होऊ लागला त े हा या या सावलीतील दोन शहर े—
हकु लेिनयम आिण पो प ेई—ने येऊ घातल े या आप ीचा सामना क ेला. परंतु
वालाम ुखी या पाय याशी असल ेले आिण याम ुळे थेट या या लावा या वाहा या
मागा वर असल ेले हकु लेिनयम जवळजवळ ताबडतोब गाडल े गेले असल े तरी, पॉ पेईची
बह सं य लोकस ं या 2 आंतररा ीय आप ी यव थापनाची ओळख 2 संपूण
इितहासातील उ ल ेखनीय आप ी िनवड या ग े या आप ी वष मा ंक भूम य भ ूकंपाने
मारले गेले. . पूर (चीन) 1931 3 ,000,000 दु काळ (रिशया ) 1932 5 ,000,000
बांगलाद ेश च वादळ (बांगलाद ेश) 1970 300 ,000 तांगशान भ ूकंप (चीन) 1976
655,000 ोत: स ट लुईस, 1997 िव ापीठ ; NBC News, 2004 . वाचल े. याचे कारण
असे क पो प ेई या नाग रका ंनी वालाम ुखीने यांचे शहर राख ेने झाक याआधी अन ेक
तास घ ेतले होते आिण प ुरावे असे सूिचत करतात क शहरा या न े यांनी मोठ ्या माणात
थला ंतराचे आयोजन क ेले होते. यांनी सोड यास नकार िदला या ंना अ ंितम प रणाम
भोगावा ला गला आिण आज इटािलयन स ं हालयात दगडी ठस े आहेत.
आधुिनक म ुळे
सव -धोके आप ी आिण आप कालीन यव थापन , याम य े समुदाया या बह त ेक िकंवा
सव धो या या जोखम ना स ंबोिधत कर यासाठी एक यापक ीकोन लाग ू केला जातो ह े
तुलनेने नवीन आह े. तथािप , आज या सरावाच े माग दश न करणा या अनेक संक पना
भूतकाळातील स ं कृत या उपल ध म य े शोध या जाऊ शकतात . गे या काही हजार
वषा म ये आप च े यव थापन व ैयि क धो या ंना संबोिधत करणा या एकल क ृती िक ंवा
काय मांपुरते मया िदत असल े तरी, यापैक ब या च िस ी मा नवी द ु:ख आिण िब ड
पया वरणास होणार े नुकसान कमी कर यासाठी अितशय यवि थत , सव समाव ेशक आिण
आ य कारकपण े भावी हो या . काही उदाहरण े पुढे. पुरामुळे मानवी व या ंचा नेहमीच
ग धळ उडाला आह े. तथािप प ुरात वशा ा ंना अन ेक िभ न आिण अस ंबंिधत िठकाणी
पुरावे सापडल े आह ेत क स ु वाती या स यत ेने पुरा या धो याच े औपचा रकपण े
िनराकरण कर याचा य न क ेला. इिज म य े अमेनेमहेत ितसरा (1817 -1722 ईसापूव )
या कारिकद त याप ैक सवा त िस य न झाल े. Amenemhet III ने तयार क ेले याच े munotes.in
Page 37
आप ी यव थापन : प ती आिण ि कोन
37 वण न इितहासातील पिह ले मह वप ूण नदी िनय ं ण क प हण ून केले गेले आहे. 200 पे ा
जा त "वॉटर हील " ची णाली वाप न , यापैक काही आजही िश लक आह ेत, फारोन े
नाईल नदीच े वािष क पुराचे पाणी मोअ रस सरोवरात भावीपण े वळवल े. असे के याने,
इिजि शयन लोक 153,000 एकर स ुपीक जिमनीवर प ु हा दावा क शकल े जे अ यथा
िन पयोगी ठरल े असत े ( वारे टेली, 1995 ; इिजि शयन ट ेट इ फॉम शन सि ह स,
एन.डी.) आधुिनक अि नशमन िवभागाची म ुळे 2000 वषा पूव ची होती , जे हा शहर आगीम ुळे
रोम जवळजवळ न झाला होता . या घटन ेपूव , गुलामांना ल ढाईची जबाबदारी द े यात
आली होती आग, आिण या ंचे खराब िश ण , उपकरण े नसण े आिण समज याजो या
अभावाम ुळे ते अ य ंत कुचकामी ठरल े. मोठ्या आगीन ंतर, स ाट ऑग टसन े रोमन
सै यातून एक औपचा रक , शहर यापी अि नशामक य ुिनट थापन क ेले, याला कॉ स
ऑफ िविज स हण तात. प रणामी , अि नशमन यवसाय अ य ंत आदरणीय बनला आिण
याच माण े, अ यंत भावी , आिण 500 वषा पय त संपूण रोमन सा ा यात याच े अनुकरण
केले गेले. या सं थेची रचना आज या ब या च अि नशमन िवभागा ंसारखीच होती , सद या ंनी
नोकरी -िविश भ ूिमका पार पाड या. तथािप , रोम या पतनान ंतर, कॉ स ऑफ िविज सच े
अि त व नाहीस े झाल े आिण स ंघिटत अि नशमन आणखी हजार वष जगात क ुठेही िदस ून
आले नाही . 13 या त े 15 या शतकादर यान दि ण अम े रकेतील अ ँडीज पव तावर
राहणा या इंकांनी शहरी िनयोजनाचा एक कारचा सराव क ेला या ने श ू या ह या ंपासून
वतःचा बचाव कर या या गरज ेवर ल क ि त क ेले. अनेक इंक शहर े खडबडीत , सहज
बचाव करता य े याजो या , पव तां या िशखरावर वसल ेली होती . यां या थाप यकल ेचे
मुख उदाहरण हणज े माचू िपचूचा िक ला . तथािप , पव तिशखरा ंवर आिण इत र त सम
भागांवर या ंची शहर े शोधून काढताना , इंकांनी केवळ एका मानविनिम त धो याची जागा
संपूण पया वरणीय धो या ंसह घ ेतली. या अ य ंत भूभागावर जीवन स ुकर कर यासाठी ,
इंकांनी जिमनी या ट ेरेिसंगचा एक अिभनव कार िवकिसत क ेला यान े केवळ या ं या
अ यािशत ह वामानात पा याच े संर ण क ेले नाही तर या ं या िपका ंचे - आिण अशा कार े
यांचे अि त व - अितव ृ ी या काळात झाल े या भ ू खलनापास ून संर ण क ेले.
३.४ आप ी यव थापन : आप ी पूव ट पा यव थापन
आप ी यव थापन कायदा , 2005 नुसार, "आप ी यव थापन " हणज े िनयोजन ,
संघटन, सम वय आिण अ ंमलबजावणीची एक सतत आिण एकाि मक ि या यासाठी
आव यक िक ंवा समप क आह ेत:
(i) कोण याही आप ीचा धोका िक ंवा धोका टाळ यासाठी ;
(ii) कोण याही आप ीचा धोका िक ंवा याची ती ता िक ंवा प रणाम कमी करण े िकंवा कमी
करणे;
(iii) मता वाढवण े;
(iv) कोण याही आप ीला त ड द े याची तयारी ;
(v) कोण याही धो याची आप ी प रि थती िक ंवा आप ीला व रत ितसाद ; munotes.in
Page 38
आप ी यव थापन भूगोल
38 (vi) कोण याही आप ी या प रणामा ंची ती ता िक ंवा प रमाण या ंचे मू यांकन करण े;
िनवा सन, बचाव आिण मदत ;
(vii) पुनव सन आिण प ुनर चना; आप ी यव थापनाची या या आप कालीन
प रि थती या सव मानवतावादी प ैलूंना हाताळ यासाठी स ंसाधन े आिण जबाबदा या ंचे
यव थापन , िवशेषत: आप चा भाव कमी कर यासाठी स जता , ितसाद आिण
पुन ा ी अशी क ेली जाऊ शकत े.
(viii) आप ी यव थापनाम य े शासक य िनण य आिण ऑपर ेशनल ि याकलापा ंचा
समाव ेश होतो
ितबंध
• शमिवण े
• तयारी
• ितसाद
• पुन ा ी
• पुनव सन आप ी यव थापनाम य े सरकार या सव तरा ंचा समाव ेश होतो . नॉनगो ह
क युिनटी-आधा रत सम ुदाय-आधा रत स ं था या ि य ेत मह वाची भ ूिमका बजावतात .
आधुिनक आप ी यव थापन ह े आप ीन ंतर या मदती या पलीकड े जाते. यात आता
आप ीप ूव िनयोजन आिण स जता उप म , संघटना मक िनयोजन , िश ण , मािहती
यव थापन , जनसंपक आिण इतर अन ेक े ांचा समाव ेश आह े. आप ी यव थापन
मह वाच े आहे परंतु आप ी यव थापका या जबाबदारीचा एक भाग आह े. नवीन नम ुना
हणज े एकूण जोखीम यव थापन (TRM) जो जोखीम कमी कर यासाठी सवा गीण
ीकोन घ ेतो.
आप ी यव थापन च
आप ी जोखीम यव थापनाम य े आप ी टाळण े, याचा भा व कमी करण े िकंवा नुकसान
भ न काढण े या उ ेशाने आप ीप ूव , दर यान आिण आप ीन ंतर घ ेतले या य ेक
उप म , काय म आिण उपाययोजना या ंचा समाव ेश होतो . आप ी जोखीम यव थापनात
घेतले या उप मा ंचे तीन म ुख ट प े खालील माण े आहेत. (आकृती पहा ) munotes.in
Page 39
आप ी यव थापन : प ती आिण ि कोन
39
1. आप ीप ूव (आप ीप ूव ).
संभा य धो याम ुळे होणारी मानवी आिण मालम ेची हानी कमी कर यासाठी आप ीप ूव
ि याकलाप आह ेत. जसे क जाग कता मोिहमा राबवण े, िव मान कमक ुवत स ंरचना
मजबूत करण े, घरगुती आिण सम ुदाय तरावर आप ी यव थापन योजना तयार करण े इ.
या ट या ंतग त घेतले या अशा जोखीम कमी कर या या उपाया ंना शमन आिण स जता
उप म अस े हणतात .
2. आप ी दर यान (आप ी घटना ).
याम य े पीिडता ं या गरजा आिण तरत ुद ची प ूत ता केली जात े आिण द ुःख कमी क ेले जाते
याची खा ी कर यासाठी घ ेतले या प ुढाकारा ंचा समाव ेश आह े. या ट या ंतग त केले या
ि याकलापा ंना आप कालीन ितसाद ि याकलाप हणतात .
3. आप ीन ंतर (आप ीन ंतर).
आप ी या य ु रात आप ी आ यान ंतर लग ेचच बािधत सम ुदायांचे लवकरात लवकर
पुन ा ी आिण प ुनव सन सा य कर या या उ ेशाने पुढाकार घ ेतले जातात . यांना
ितसाद आिण प ुन ा ी ि याकलाप हणतात .
आप ी जोखीम यव थापन सायकल आक ृती (DRMC) पुढाकारा ंची ेणी वाढवत े जी
सामा यत : आणीबाणी या ितसादादर यान तस ेच आप ी या प ुन ा ी या ट यात होत े. munotes.in
Page 40
आप ी यव थापन भूगोल
40 यापैक काही दो ही ट या ंम ये (जसे क सम वय आिण चाल ू सहा याची तरत ूद); इतर
ि याकलाप य ेक ट यासाठी अि तीय असताना (उदा. आणीबाणी या
ितसादादर यान प ूव चेतावणी आिण िनवा सन; आिण प ुनर चना आिण आिथ क आिण
पुन ा ीचा भाग हण ून 48 सामािजक प ुन ा ी). DRMC मा यमा ं या भ ूिमकेवरही काश
टाकत े, िजथे हे आिण िनधी स ंधी या ं यात मजब ूत संबंध आह े. पूर, भूकंप, बुशफायर ,
सुनामी, च वादळ इ यादी त ुलनेने अचानक स ु होणा या आप साठी ह े आकृती उ म
काम करत े, परंतु दु काळासार या स ंथ-सु वाती या आप ना कमी ितिब ंिबत करत े,
िजथे चळवळीला चालना द ेणारी कोणतीही प पण े ओळख यायो य घटना नसत े.
आप कालीन ितसाद ट यात . वॉरिफ ड (2008 ) नुसार आप ी यव थापनाच े उि
धो या ंमुळे होणार े संभा य न ुकसान कमी करण े िकंवा टाळण े, आप ी ता ंना व रत आिण
यो य मदतीची हमी देणे आिण जलद आिण भावी प ुन ा ी करण े हे आहे.
आप ी यव थापन च चाल ू असल े या ि य ेचे वण न करत े या ार े सरकार , यवसाय
आिण नागरी समाज आप चा भाव कमी कर यासाठी योजना आखतात आिण कमी
करतात , आप ी दर यान आिण यान ंतर लग ेच िति या द ेतात आिण आप ी
आ यान ंतर प ुन ा कर यासाठी पावल े उचलतात . सायकल या सव िबंदूंवर यो य
कृत मुळे सायकल या प ुढील प ुनरावृ ी दर यान अिधक स जता , चांगले इशार े, कमी
असुरि तता िक ंवा आप ना ितब ंध होतो . संपूण आप ी यव थापन च ाम य े
साव जिनक धोरण े आिण योजना तयार करण े समािव आह े जे एकतर आप या
कारणा ंम ये बदल करतात िक ंवा लोक , मालम ा आिण पायाभ ूत सुिवधांवर या ंचे प रणाम
कमी करतात . आप ी यव थापनातील स ुधारणा आप ी या घटन े या अप े ेने के यामुळे
शमन आिण स जत ेचे ट पे होतात. आप ीचा भावीपण े सामना कर यासाठी सम ुदायाला
शमन कर यात आिण तयार कर यात योगदान द े यासाठी िवकासा मक िवचार मह वाची
भूिमका बजावतात . आप ी आ यावर , आप ी यव थापनातील कलाकार , िवशेषत:
मानवतावादी स ं था ता काळ ितसाद आिण दीघ कालीन प ुन ा ी ट या ंम ये सामील
होतात .
आप ीप ूव ट पा :
1. ितब ंध आिण शमन
आप चा धोका कमी कर याम य े ि याकलापा ंचा समाव ेश होतो , जे एकतर धो याच े
माण आिण ती ता कमी िक ंवा स ुधा रत करतात िक ंवा जोखीम असल े या घटका ंची
प रि थती स ुधारतात . जरी " ितबंध" हा श द य आिण मालम ेचे संर ण कर यासाठी
उपाया ं या िव त ृत िविवधता वीकार यासाठी वापरला जात असला तरी , नैसिग क आप ी
टाळता य े याजो या अस या या गिभ त सूचनेम ये तो िदशाभ ूल करणारा अस यान े याचा
वापर कर याची िशफारस क ेलेली नाही . यामुळे भा वाचे माण कमी करणा या
संर णा मक िक ंवा ितब ंधा मक क ृत चे वण न कर यासाठी रड शन या श दाचा वापर
कर यास ाधा य िदल े जाते. शमनाम य े भिव यातील आप ीच े माण कमी कर यासाठी
धो याच े वतःच े प रणाम आिण अस ुरि त प रि थती दो ही कमी कर यासाठी केले या
सव उपाययोजना ंचा समाव ेश होतो . या भौितक उपाया ं यित र , धम या ंवरील भौितक , munotes.in
Page 41
आप ी यव थापन : प ती आिण ि कोन
41 आिथ क आिण सामािजक अस ुर ा आिण या अस ुरि तत ेची मूळ कारण े कमी करण े हे
देखील कमी कर याच े उि असाव े. यामुळे, जिमनीची मालक , भाडेक ह क , संप ीच े
िवतरण , भूकंप- ितरोधक िबि ड ंग कोडची अ ंमलबजावणी इ .
2. तयारी
हे आप याला आप ी स जत े या सव -मह वा या म ुद् ावर आणत े. या ि य ेम ये अशा
उपाययोजना ंचा समाव ेश होतो याम ुळे सरकार , समुदाय आिण य आप ी या
प रि थतीशी भावीपण े सामना कर यासाठी या ंना वेगाने ितसाद द े यास स म होतात .
त परत ेम ये उदाहरणाथ , यवहाय आप कालीन योजना तयार करण े, चेतावणी णाली
िवकिसत करण े, यादीची द ेखभाल करण े, जनजाग ृती आिण िश ण आिण कम चा या ंचे
िश ण या ंचा समाव ेश होतो . हे शोध आिण बचाव उपाय तस ेच आवत आप ीपास ून
"जोखीम " असल े या े ांसाठी िनवा सन योजना द ेखील वीका शकत े. सव स जत े या
िनयोजनास जबाबदा या ंचे प वाटप आिण अथ संक पीय तरत ूदीसह यो य िनयम आिण
िनयमा ंचे समथ न करण े आव यक आह े.
3. पूव चेतावणी
धीमे सु वाती या धो या ंसाठी अस ुरि त हण ून ओळख या जाणा या समुदाय िक ंवा
े ांमधील प रि थतीच े िनरी ण कर याची आिण ल ंिबत धो याची मािहती हानी या
मागा ने लोका ंना दे याची ही ि या आह े. भावी हो यासाठी , चेतावणी लोकस ं ये या
जनिश ण आिण िश णाशी स ंबंिधत असण े आव यक आह े यांना चेतावणी िद यावर
यांनी कोणती कारवाई क ेली पािहज े हे मािहत आह े.
4. आप ी भाव
आप ीन ंतरचा ट पा :
1. पुन ा ी:
रक हरीचा वापर ितघा ंचा समाव ेश असल े या ि याकलापा ंचे वण न कर यासाठी क ेला
जातो
आप कालीन मदत , पुनव सन आिण प ुनर चना
2. पुनव सन:
पुनव सनाम य े ता प ुर या साव जिनक स ुिवधांची तरत ूद समािव आह े आिण
दीघ कालीन प ुन ा ीस मदत कर यासाठी अ ंत रम उपाय हण ून गृहिनमा ण.
3. पुनर चना:
पुनर चना सम ुदायांना सुधा रत आप ीप ूव काय णालीकड े परत आण याचा य न करत े.
यात इमारती ब दलणे समािव आह े; पायाभ ूत सुिवधा आिण लाइफलाइन स ुिवधा munotes.in
Page 42
आप ी यव थापन भूगोल
42 जेणेक न े िक ंवा लोकस ं या थम अस ुरि त बनल े या समान प रि थतीच े
पुन पादन कर याऐवजी दीघ कालीन िवकासा या श यता वाढव या जातील .
4. िवकास :
िवकिसत होत असल े या अथ यव थ ेत, िवकास ि या ही सतत चालणारी ि या असत े.
दीघ कालीन ितब ंध/आप ी कमी कर या या उपाया ंची उदाहरण े जसे क प ुरापास ून बचाव
कर यासाठी तटब ंधांचे बांधकाम , िसंचन स ुिवधा ा ट ूिफंग उपाय , भू खलना या घटना
कमी कर यासाठी वन पत च े आ छादन वाढवण े, जिमनी या वापराच े ि नयोजन ,
अितव ृ ी/वा या या व ेगा या ह या ंना त ड द े यास स म घर े बांधणे आिण भ ूकंपाचे ध क े
हे काही उप म आह ेत जे िवकास आराखड ्याचा भाग हण ून घेतले जाऊ शकतात .
याचा स ंदभ "धोका य ेणा-या आिण जोखमी या घटका ंवर प रणाम करणा या धो याची
वा तिवक -वेळ घटना आहे. इ ह टचा कालावधी धो या या कारावर अवल ंबून अस ेल;
भूकंपा या व ेळी जिमनीचा थरकाप फ काही स ेकंदात होऊ शकतो , तर दीघ काळापय त
पूर येऊ शकतो .
३.६ . सारांश
आपणास मािहती आह े क आपण आप ी यव थापन हा श द िशकलो आहोत याम ुळे
आप ीम य े जा तीत जा त नुकसान टाळ यासाठी आप ी यव थापन मह वाच े आहे.
आप ीपास ून बचाव कर यासाठी मानव िविवध प ती वाप शकतो . आप ीम ुळे बािधत
झाले या भागात व तीसाठी आ ही आध ुिनक प ती वापरतो . आपण मदत आप ी
यव थापन च द ेखील घ ेऊ शकतो .
३.७ वा यानासाठी ा ंची उ र े
1. आप ी यव थापना या अटी प करा ?
2. आप ी यव थापन च काय आह े?
3. आप ी यव थापनाप ूव चा ट पा थोड यात सा ंगा?
4. आप ीन ंतर या यव थापनाचा ट पा थोड यात सा ंगा?
munotes.in
Page 43
43 ४
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ )
भूकंप , आिण प ूर
घटक स ंरचना :
४.० उि ्ये
४.१ तावना
४.२ आवत
४.३ भूकंप
४.४ पूर
४.० उि ्ये
िविवध कार या न ैसिग क आप ीची मािहती घ ेणे.
आवत (वादळे) कशी िनमा ण होतात व या ंचे प रणाम काय होतात त े अ यास णे
भूकंप संक पना समज ून घेणे.
सुनामी व भ ूकंप यातील स ंबंध ल ात घ ेणे.
पुराची कारण े व प रणाम अ यासण े.
४.१ तावना
िनसग िनिम त घटना ंमधून नैसिग क आप ी िनमा ण होतात . या करणात आपण आवत
(वादळे), भूकंप आिण दरड कोसळण े या न ैसिग क आप चा अ या स करणार आहोत . या
आप ी कशा िनमा ण होतात . आप ी या काळात काय कराव े ? आप ी न ंतर कशा
कार या भरतीची गरज लागत े ? काय काळजी यावी इ याद चा अ यास ख ूप मह वाचा
आहे. कारण मोठ ्या माणावर होणारी जीिवत हा नी व िव ीय हानी आप याला कमी करता
येईल.
munotes.in
Page 44
आप ी यव थापन भूगोल
44 ४.२ आवत
आवत ही वातावरणाशी स ंबंिधत न ैसिग क आप ी आह े. सूया या उ णत ेने जमीन व पाणी
तापते. यामुळे तेथील हवा तापत े. सरण पावत े व हलक झा याम ुळे वर वर जाऊ लागत े.
यामुळे या िठकाणी कमी दाबाचा (वायुभाराचा ) देश िनमा ण होतो . सभोवताल या
देशातील हवा कमी दाबा या द ेशाकड े येऊ लागत े व आवता ची िनिम ती होत े.
नकाशावर आवत समभार र ेषांचा (Isobars ) वापर क न दाखिवतात . आवता म ये
वायुभाराचा उतार ती असतो , यामुळे समभार र ेषा एकम ेकांजवळ असतात .
munotes.in
Page 45
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
45
आवता या म यभागी कमी वा युभारा या द ेश (L) असतो . या कमी वाय ुभारा या
देशाकड े सभोवताल या द ेशाकड ून येणारे वारे च ाकार गतीन े िभरतात . उ र गोलाधा त
हे वारे घड्याळा या काट ्यां या िव िदश ेने िफरतात तर दिशन गोलाधा त वार े
घड्याळा या काट ्यां या िदश ेने िफरतात .
L
munotes.in
Page 46
आप ी यव थापन भूगोल
46 वादळा या म यभागी असणारा कमी वाय ुभाराचा द ेश व वादळाचा डोळा हण ून
ओळखला जातो . या िठकाणी हवा शा ंत असत े. मा सभोवताल या द ेशात वाया चा वेग
चंड असतो . (ताशी १०० िक.मी.)
आवता चे भौगोिलक िवतरण
आवता चे ६ मुख द ेश पुढील माण े आहेत.
१) वे ट इंडीज, मेि सकोच े आखात
२) चीन- जपान सम ु
३) अरबी सम ु -बंगालचा उपसागर
४) शांत महासागराची प ूव िकनारप ी - म य अम े रका - मेि सको
५) दि ण ेकडील िह ंदी महासागराचा भाग - मादागा कर
६) शांत महासागराचा न ैऋ य भाग - ऑ ेिलयाचा प ूव िकनारा
आवता ची कारण े :
१) उ ण किटब ंधीय आवत ामु यान े सागरा या प ृ भागावर तयार होतात - सागराचा
पृ भाग स ूया या उ णत ेने तापतो .
२) सागरा या प ृ भागाजवळची हवा तापत े, सरण पावत े. हलक होऊन वर जात े.
३) सागरा या प ृ भागावर कमी वाय ुभाराचा प ा िनमा ण होतो . सभोवताल या
देशाकडील हवा व ेगाने कमी दाबा या प ्याकड े येऊ लागत े व वेगाने वर जात े.
४) पृ वी या प रवलनाम ुळे उ र किटब ंधात वर जाणारी हवा घड ्याळा या काट ्या या
िव िदश ेने िफरत वर जात े. - आवता ची िनिम ती होत े.
भारतातील आवत :
१) १९३५ साली आल े या आवता त सुमारे ३०,००० लोक म ृ युमुखी पडल े.
२) १९४२ म ये आल े या आवता त ओ रसा व ब ंगालमधील ४०,००० लोक मरण
पावल े.
३) १९४३ - राज थान ५०,००० लोक म ृ युमुखी पडल े.
४) १९७१ - ओ रसा १०,००० लोक म ृ युमुखी पडल े.
५) १९७७ - आं देश, केरळ १४,००० लोक म ृ युमुखी पडल े.
६) १९९९ - ओ रसा १०,००० लोक म ृ युमुखी पडल े.
munotes.in
Page 47
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
47 आवता चे प रणाम :
१) जोरदार वाया मुळे (ताशी २०० िक.मी.) झाडे, वने, घरे, व या , बांधकाम े उद् व त
होतात .
२) मोठमोठ ्या िकना यावरील द ेशात आवता या जोरदार वाया मुळे समु ा या मोठ ्या
लाटा िकना यावर य ेतात. यामुळे िकनार ी या देशातील लाखो माणस े मरण
पावली आह ेत. उदा. बां लादेश, आं द ेश इ.
३) अितव ृ ी, पूर व दरड कोसळण े : चीन, जपान , िफिलपी स या द ेशांत तस ेच
भारता या काही भागात आवता या व ेळी अितव ृ ी होत े. पूर येतात याम ुळे मोठ्या
माणावर दरडी कोसळतात . जीिवतहानी होत े.
आवता चा अंदाज, पूव सूचना व प रि थतीवर िनय ं ण :
आवता ची प ूव सूचना िमळ यासाठी व प रि थतीचा अ ंदाज घ े यासाठी आता उप ह
ितमा ंचा (Satellite Imegeries ) वापर क ेला जातो .
याम य े आवता चा माग , याची ती ता , पावसाचा अ ंदाज, सागरी लाटा ंचा अ ंदाज व
टोना डोची िनिम ती याबाबत अ यास क ेला जातो .
आधी या आवता या मागा चा अ यास क न या आधार े स या या आवता चा माग
ठरिव यात य ेतो.
आवता चा अ ंदाज करण े अ य ंत कठीण आह े. कारण थािनक प रि थतीम ुळे अचानक
आवता या मागा त बदल होऊ शकतात .
भारतीय हवामान खात े या आवता चा अ यास करत े व दर १२, २४ व ४८ तासांनी
याबाबत या मािहतीच े ेपण करत े. भारतान े यासाठी INSAT हे भूि थर अव थ ेत रहाणार े
उप ह ऑ टोबर १९८३ पासून सोड यास स ु वात क ेली आह े. दर तासाला उप हा या
िच ांचा अ यास क न आवता ची मािहती िमळवली जा ते.
कोलकाता , परादीप , िवशाखाप णम , म छलीप णम , चे नई, कोची, गोवा, मुंबई व भ ूज या
िकना यांवरील द ेशात हवामान खा यान े श शाली रडार य ं णा आवता या
पूव सूचनेसाठी बसवली आह े.
ACWC - Area Cyclone Warming Centres
CWC - Cyclone Warming Centres
या यं णा आवता ची प ूव सूचना द े याचे काम करतात - अरबी सम ु व ब ंगाल या
उपसागरातील आवता ची सूचना या द ेतात.
munotes.in
Page 48
आप ी यव थापन भूगोल
48 रा ीय आवत पूव सूचना क (National Cyclone Warming Centre ) हे नवी िद ली
येथे असून ते Numerical Weather Prediciction (NWP ) आवता चा अ ंदाज घ ेणारी
मािहती सारीत करत े. यानंतर आवता या प ूव सूचना प ुढील माण े िद या जातात .
१) आवता ची पूव सूचना - पिहला ट पा
वादळाप ूव ४८ तास आवता ची स ूचना िकना यावरील िज ा या िज हािधकारी व
रा याच े मुख सिचव या ंना िदली जात े. यानंतर आवता या ि थतीवर बारकाईन े ल
ठेवले जाते.
२) दुसरा ट पा
वादळाप ूव २४ तास आधी आवता ची मािहती द े यात य ेते.
३) ितसरा ट पा
रडार या सहा यान े आवता चा पाठप ुरावा कर यात य ेतो. आकाशवाणीव न मािहतीप क
सारीत क ेले जाते.
४) चौथा ट पा
वादळा या ट यात य ेणाया प ्यात १२ तास अगोदर PLO - Post Landfall Outlook
सूचना िज हािधका यांना िद या जातात .
आता आकाशवाणीबरोबरच द ूरदश न व उप हा ंचाही वापर आवता या ि थतीचा मागोवा
घे यासाठी क ेला जातो . CEPC - Cyclone Warming Dissemination System
ही आवता ची पूव सूचना द ेणारी य ं णा िकना यावरील द ेशात काया ि वत क ेली जात े.
INSAT या उप हा ंचा वापर यात होतो . केरळमधील , ित अन ंतपुरम, अले पी, एना कुलम,
ि शूर व कोझीकोड े या िठकाणी ही य ं णा बसवली आह े.
मि छमारा ंसाठी इशारा
जे हा वा याचा वेग दर ताशी ४५ िक.मी. पे ा जा त होतो . यावेळी सम ु ात ७५ नािवक
मैलापय त न जा यासाठी मि छमारा ंना धो याचा इशारा िदला जातो .
अितव ृ ीचा इशारा
वृ ीचे / पावसाच े माण ७ से.मी. (७० िम.मी.) पे ा जा त वाढत े. ते हा िज हािधकारी व
साव जिनक स ेवा - PWD , जलिस ंचन, वीज, बंदर, टेिलफोन , रे वे इ. यांना सावधिगरीची
सूचना द े यात य ेते.
आवता या ि थतीचा मागोवा
पूव खलाशा ंकडून रेिडओ / ताराय ं संदेशातून आवता या ि थतीची मािहती िमळत अस े.
आता रडार , उप ह या ं यामाफ त मािहती िमळिवली जात े. िवमाना ंचा वापर munotes.in
Page 49
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
49 िकनारप ीवरील ि थती साठी क ेला जातो तर आवता ची शा ीय मािहती िमळिव यासाठी
मानव िवरहीत िवमान े / यं े आवता याम य े सोडली जातात . (ट्िव टर (Twister ) हा
आवता संबंधीचा इ ं जी िसन ेमा अिधक मािहतीसाठी पहा .
आप ीची ती ता कमी कर यासाठी उपाय -
१) Natrional Cyclone Mitiga tion Project : आवता चा प रणाम कमी
कर यासाठी हा रा ीय क प राबिवला जातो . सुमारे १०५० कोटी पया ंचा हा क प
असून यात िकनारप ीवरील द ेशात वाया चा जोर कमी कर यासाठी झाड े लावण े
िकना यावर बा ंध बांधणे, िनवा याची सोय करण े (आप ी या व ेळी), इ याद चा समाव ेश या
क पात आह े.
नमुना अ यास Case Study :
ओ रसा य ेथील आवत िद. २९ ऑ टोबर १९९९ :-
२९ ऑ टोबर १९९९ ला ओ रसा या िकना यावर धडकल े या वादळाचा व ेग ताशी २६०
ते २७० िक.मी. होता. यामुळे समु ा या पा याची २० फुटांपे ा जा त उ ंचीची लाट
िकना या वर आदळली . सुमारे १०,००० य या आप ीत मरण पाव या . बालासोर ,
भ क, क ापारा , जगतिस ंगपूर, पुरी व ग ंजम या िकना यावरील भागातील मानवी व ती
हलिव यात आली . या आवता चा डोळा (Eye of Cyclone ) हा परक य ब ंदरात होता . तीन
िदवस जोरदार व ृ ी होत होती . ७ ते ८ मीटर (२० - २५ फूट) उंची या लाटा ंनी
िकना यापास ून सुमारे २० िक.मी. पय तचा द ेश धुवून काढला .
या आवता चा यास स ुमारे २०० िक.मी. असून याची िनिम ती अंदमान ब ेटां या आ न ेयेस
सुमारे ५५० िक.मी. अंतरावर झाली होती .
या वादळाम ुळे ४५ ते ९५ से.मी. पावसाची न द झाली . १४ िकना यावरील िज ह े, २८
शहरे तसेच भुवने र व कटक या िज ा ंना द राह या या स ूचना िद या . सुमारे
५०,००० य मरण पाव या व १५०० मुले अनाथ झाली . सुमारे १३ दशल लोका ंना
याच फटका बसला . याम य े ५ दशल मिहला व ३ दशल म ुले तसेच ३ दशल व ृ
य चा समाव ेश होता .
३ लाख ग ुरे मरण पावली व स ुमारे ७ लाख घर े उ व त झाली . या वादळान ंतर (OSDMA )
Orissa State Disaster Management Authority ची थापना कर यात आली .
वादळान ंतर दोन िदवसा ंतच INSAT उप हाशी स ंबंिधत ३ मोबाईल य ं णा भ ुवने र या
िज हािधका यांकडे दे यात आ या .
munotes.in
Page 50
आप ी यव थापन भूगोल
50 ४.३ भूकंप
पृ वी या अ ंतरंगातील घडामोड म ुळे चंड माणात उजा भूकंप लहर या व पात
पसरत े. उदा. वालाम ुखी, ंश (Fault ), भू प सरकण े इ. भूकंपामुळे मोठ्या माणावर
जीिवत हानी व िव हानी होत े.
भूकंपाची ती ता र टर (Richer ) माणात मोजतात ह े आकड े पय त असतात व य ेक
आकड ्या या प ुढ या आकड ्याची भ ूकंपाची ती ता १० पटीनी जा त असत े. तीन (३)
र टर माणावरील भ ूकंप फारसा जाणवत नाही . मा सात (७) र टर माणावरील भ ूकंप
चंड िवनाशकारी असतो .
२०११ साली जपानम य े झाल े या ९ र टर माणावरील भ ूकंपाने खूप िव व ंस केला
होता.
या िठकाणी भ ूकंप िनमा ण होतो या प ृ वी या प ृ भागाखालील िठकाणास भ ूकंप नाभी
(Focus ) असे संबोधल े जाते.
या भूकंप क ा या वर भ ूपृ ावर असल े या िठकाणी भ ूकंपाचा िव व ंस जाणवतो . हे िठकाण
भूकंप क (Epicentre ) हणून ओळखल े जाते. हे िठकाण सम ु ा या तळाशी अस यास
सुनामी लाटांची िनिम ती होत े.
(Epicenter) YetkebÀHe keWÀê
(Focus ) Yetkeb ÀH e munotes.in
Page 51
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
51 भूकंप लहरी :-
भूकंपा या व ेळी च ंड माणात उजा बाहेर टाकली जात े. ही उजा भूकंप लहर या माफ त
पृ भागापय त पोहोचत े. भूकंप लहर च े तीन कार आह ेत.
१) ाथिमक लहरी (P waves )
२) ि तीयक लहरी (ए waves )
३) भूपृ ीय लहरी (love Waves )
१) ाथिमक लहरी (P waves ) - या सरळ रेषेत जातात व भ ूकंप नाभीपास ून सव थम
बाहेर पडतात व सव थम भ ूपृ ावर पोहोचतात .
२) ि तीयक लहरी (ए waves ) - या नागमोडी असतात या ंचा वेग कमी अस यान े या
लहरी ाथिमक लहरीन ंतर भ ूपृ ाकड े पोहोचतात . या लहरी प ृ वी या अ ंतभा गातील व
घटका ंत शोष या जातात .
३) भूपृ ीय लहरी (Love waves ) - या लहरी yleigh व love या शा ा ंनी शोध या
यामुळे यां या नावान े या ओळख या जातात . या लहरी भ ूकंप क ाकड े (Epicentre )
चंड िव व ंस करतात . मा या लहरी प ृ वी या अ ंत भागात ून जाऊ शकत नाहीत . या
पृ भागावरच असतात .
२) भूकंपांचे जागितक िवतरण :-
शांत महासागरासभोव ताल या द ेशात भ ूकंपाचे माण सवा त जा त आह े. हा भाग शा ंत
महासागराच े अ नीक ंकण हण ून ओळखला जातो .
भूप सीमा ं या द ेशात भ ूकंपांचे माण जा त आह े.
जगातील १० मुख भूकंप त द ेश -
१) जपान
२) इंडोनेिशया
३) सं. सं थान
४) यूझीलँड
५) िफजी
६) ट गा
७) िचली
८) यू िगनी munotes.in
Page 52
आप ी यव थापन भूगोल
52 ९) मेि सको
१०) सॉलोमन ब ेटे
३) भूकंपाची कारण े व प रणाम :-
भूकंप हे पृ वी या प ृ भागालगत होणाया भृपृ ा या हालचाल म ुळे िनमा ण होतात . भूकंपाची
मुख कारण े पुढील माण े आहेत.
१) ंश (Fault )
२) भूप ांचे सरकण े (Tectonic plates )
३) वालाम ुखीचा उ ेक
४) दरड को सळण े
५) खाणीतील स ु ंगाचे फोट
६) अणू चाच या
७) मोठी धरण े
१) ंश (Faults ) -
ंशा या व ेळी पृ वीचा प ृ भागखाली खचतो (Normal Faults ) िकंवा उंचावला जातो .
(Reverse Fault ) िकंवा बाज ूला सरकतो . (Lateral or Strike ).
अ) सामा य ंश (Normal Fault ) -
याम य े जमीन खाली खचत े. खचदरी िनमा ण होत े.
cetU YetHe=ÿ
meeceev³e Ye´bMe - Ke®eojer munotes.in
Page 53
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
53 सामा य ंशामुळे होणारा भ ूकंप हा ७ र टर माणाप े ा कमी असतो .
ब) यु म ंश (Reverse Fault ) -
याम य े जिमनीचा भाग उ ंचावला जातो व गटपव त तयार होतो .
cetU Y etHe=ÿ
J³egl¬eÀce Ye´bMe - ieìHeJe&le
या कार या ंशामुळे मोठे भूकंप होतात . (८ र टर माण )
munotes.in
Page 54
आप ी यव थापन भूगोल
54
क) पा य ंश (Lateral Fault )
भूखंड आड या पातळीत प ुढे मागे सरकतात .
या ंशा याव ेळीही मोठ े भूकंप होतात .
२) भूप ांचे सरकण े -
पृ वीचा प ृ भाग ि थर नाही . पृ वीवरील भ ूखंड भूप ांवर आह ेत. भूप ां या सरक याम ुळे
भूपृ ावर भ ूकंप होतात .
३) वालाम ुखीचा उ ेक -
cetU He=ÿ
munotes.in
Page 55
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
55 वालाम ुखीय उ ेका याव ेळी पृ वी या पोटातील म ॅ मा भ ूपृ ावर ला हा या व पात य ेतो.
यावेळी भूकंपाचे ध के बसतात .
४) दरड कोसळण े - (Landslides )
मोठ्या माणावर दरडी कोसळ यास भ ूकंपाचे ध के बसतात .
५) खाणीतील स ु ंगाचे फोट -
अितश शाली फोटका ंमुळे खाणीतील स ु ंगांमुळे भूकंपाचे ध के जाणवतात .
६) अणू चाच या -
अणू फोटा ंमुळे भूकंपाचे ध के जाणवतात .
७) मोठी धरण े
इ. स. २००८ म ये चीनम य े झालेला भूकंप हा धरणा या बा ंधकामाम ुळे झाला होता .
भूकंपाचे प रणाम :-
भूकंपाचे मुख प रणाम प ुढील माण े आहेत.
१) चंड िव व ंस - जमीन फाटत े, इमारती , बांधकाम े जमीनदो त होतात . चंड माणावर
जीिवत व िव ीय हानी होत े.
२) दरड कोसळण े - जिमनीला हादर े बस याम ुळे भूकंपा या व ेळी ती उतारावरील मोठ े
दगड, माती व ेगाने खाली य ेते - दरडी कोसळतात .
३) आग - भूकंपा याव ेळी वीजवाहक तारा , गॅस या पाईपलाईन फ ुटतात व याम ुळे आगी
लागतात .
४) सुनामी – भूकंप सम ु ा या तळाशी झा यास म हाकाय स ुनामी लाटा िकना यावर
आदळतात व च ंड िव व ंस करतात .
५) साथीच े रोग पसरतात .
६) घरे उ व त झा याम ुळे लोक ब ेघर होतात . यांचे पुनव सन कराव े लागत े.
भूकंपाची आगाऊ स ूचना / अंदाज :-
भूकंपाबाबत अ ंदाज वत िवणे कठीण आह े. कारण एखा ा द ेशातील दोन भ ूकंपांमधील
कालावधी स ुमारे ५० ते ५०,००० वष असू शकतो .
आधुिनक इमारत म य े िनयं ण करणाया यं णा िनमा ण के या जातात . यामुळे भूकंपाचे
ध के जाणवतात . वीज वाह , गॅस वाह (पाईप लाईन ) ता काळ खंडीत होतो व याम ुळे
आप ीची हानी कमी करता य ेते. munotes.in
Page 56
आप ी यव थापन भूगोल
56 अ) भूकंपापूव -
१) घरातील जड व त ू खाली ठ ेवा. हल या व त ू वर ठ ेवा.
२) िबछान े काचे या िखड या ंपासून लांब ठेवा.
३) औषधोपचाराची प ेटी हाताशी ठ ेवा.
४) भूकंपाची र ंगीत तालीम यावी .
ब) य भ ूकंपा याव ेळी -
१) शांत रहा . घाब न जाऊ नका .
२) काचे या िखड या ंपासून दूर रहा.
३) काडी / मेणब ी पेटवू नका, गॅस बंद करा .
४) घराबाह ेर अस यास इमारती व उ च दाबा या िव ुत तार ेपासून लांब रहा .
५) गाडीत अस यास , गाडी था ंबवा व गाडीतच रहा .
क) भूकंपाचा ध का स ंप यावर -
१) गॅस, पाणी, वीज जोड या तपास ून पहा .
२) िखड या , दरवाज े उघडा . (गॅस अस ेल तर तो बाह ेर जाईल ).
३) पा याचा म ु य नळ बंद करा .
४) वाय र ंगम य े िबघाड अस यास म ेन ि वच ब ंद करा .
५) रेिडओवरील मािहती / सूचना ऐका .
६) गरज अस यास मोबाईल / फोन वापरा .
७) भूकंप झाल े या िठकाणी गद क नका . डॉ टर / पोिलसा ंना काम क ा .
८) अध वट पडल े या इमारतीजवळ जाऊ नका . या पड याची श यता असत े.
शहरी व ामीण भागातील इमारती भ ूकंप, ितबंधक (मजबूत) बांध या जात नाहीत .
ता पुर या बा ंधकामा ंमुळे भूकंपा याव ेळी हानी अिधक होत े.
नमुना अ यास (Case Study ) -
इ. स. २००१ चा गुजरातमधील भ ूजचा भ ूकंप :-
हा भूकंप २६ जानेवारी २००१ ला सकाळी ४.४६ वाजता भ ूज येथे झाला . भूकंपाचे हादर े
केवळ २ िमिनट े होते. याची ती ता ७.७ र टर माण होती . munotes.in
Page 57
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
57 या भूकंपात १३,८०५ य मरण पाव या तर २०,०२३ य जखमी झा या . सुमारे ४
लाख घर े उ व त झाली .
या भ ूकंपाचा प रणाम भारतीय उपख ंडावर जाणवला . गुजरातमधील क छ , जामनगर,
सुर नगर , राजकोट व स ूरत या िज ा ंम ये हानी झाली .
भूज, भ च , रापर, अजम ेर, अहमदाबाद , मोरबी व गा ंधीधाम ही शहर े उ व त झाली . तसेच
हा भूकंप आं द ेश, महारा , िद ली , म य द ेश येथेही जाणवला .
या भूकंपामुळे झालेले नुकसान स ुमारे ३१८९ दशल अमे रकन डॉलर इतक े होते.
रा य व क सरकारन े याबाबतीत तातडीन े उपाययोजना क न जनजीवन प ूव वत केले.
४.४ पूर – िवतरण कारण े, प रणाम , यव थापन Flood ) -
पूर
१. पूर हा िनसगा चा संदभ
पूर ही नदी या वािहनीलगत िक ंवा िकनारप ीवर पा याची उ च पातळीची ि थती आह े
याम ुळे जमीन ब ुडते जी सामा यतः ब ुडत नाही . पूर हा भौितक वातावरणाचा ग ुणधम आहे
आिण याम ुळे ेनेज बेिसन या हाय ोलॉिजकल सायकलचा एक मह वाचा घटक आह े.
अितव ृ ी या ितसादात प ूर ही एक न ैसिग क घटना आह े परंतु जे हा ती लोका ं या
जीवनाची आिण मालम ेची हानी करत े ते हा ती एक धोका बनत े.
२. पुराचे भौगोिलक िवतरण
पूर बह त ेक वेळा सखल िकनारप ी या भागात आिण नदी या प ूर मैदानात य ेतात. नदी,
सरोवर िक ंवा तलावाला लाग ून असल े या कोण याही सपाट सखल भागात कधीही
पा याची पातळी वाढ ेल ते हा प ूर ये याची श यता जा त अ सते. याम य े िकनारी भाग
आिण िकनारप ीचा समाव ेश आह े, कारण सम ु ाचे पाणी जोरदार वार े, भरती आिण
सुनामी या ंनी सहजपण े आतम य े वाह न जाऊ शकत े.
भारतातील प ूर वण े े
रा ीय प ूर आयोग (RBA) -1980 ने देशातील एक ूण पूर वण े ाचे मू यांकन 40 m.ha
हणून केले. याम य े 33.516 मीटर ह े टर अस ुरि त प ूर े आिण िश लक स ंरि त
े समािव आह े. यानंतर, X आिण XI योजना ंसाठी प ूर यव थापनावरील काय कारी
गटांनी देशातील प ूर वण े ाचे मू यांकन 45.64 मीटर ह े टर हण ून केले.
"इंिडया लड ो न ए रया " या प रघात य ेणारी रा य े हणज े पि म ब ंगाल, ओ रसा , आं
देश, केरळ, आसाम , िबहार , गुजरात , उ र द ेश, ह रयाणा आिण प ंजाब. नैऋ येकडून
पडणा या ती पावसाम ुळे प ु ा, गंगा, यमुना इ यादी न ा ंचे िकनार े फुगतात, याम ुळे
लगत या भागात प ूर येतो. गे या काही दशका ंम ये, म य भारत म ुसळधार पाऊस आिण
अचानक प ूर यासार या पज यवृ ी या घटना ंशी प रिचत झाला आह े. रावी, यमुना-munotes.in
Page 58
आप ी यव थापन भूगोल
58 सािहबी , गंडक, सतलज , गंगा, घ गर, कोसी, ती ता , पु ा, महानदी , महानंदा, दामोदर ,
गोदावरी , मयुरा ी, साबरमती आिण या ं या उपन ा ंचे नदीकाठ आिण ड े टा ह े भारतातील
मुख पूर वण े आह ेत.
भारतातील प ूर वण े
States 1953 -78 (mha) 1953 -88 (mha)
Andhra Pradesh 1.39 1.39
Arunachal Pradesh - 0.00
Assam 3.15 3.82
Bihar 4.26 4.26
Goa - 0.00
Gujarat 1.39 1.39
Haryana 2.35 2.35
Himachal Pradesh 0.23 0.39
Jammu & Kashmir 0.08 0.51
Karnataka 0.02 0.26
पुराची कारण े
पूर हे ेनेज बेिसन या हवामानशा ीय आिण भौितक ि थती या ितक ूल संयोगाच े
प रणाम आह ेत याम ुळे जा त पाणी वाह न जात े आिण प रणामी वािह या ं या वहन मत ेत
सापे घट होत े याम ुळे बँक पूण प रि थती िनमा ण होत े. कारक घटक , अिलकड या
काळात , मानवी भावाम ुळे मदत आिण जोर द े यात आल े आह ेत. पुरासाठी जबाबदार
असल े या िविवध प रि थती आह ेत:
(अ) हवामानिवषयक प रि थती
1. च वा दळ.
2. ढग फुटणे.
munotes.in
Page 59
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
59 (ब) ाकृितक प रि थती
1. अ ंद आउटल ेट.
2. मोठे पाणलोट े .
3. चांग या िवकिसत ेनेज वािहनीचा अभाव .
4. वािहनीचा गाळ आिण वाढ
5. असंघिटत मातीची उपि थती .
6. भू खलनाचा भाव .
7. नागमोडी वळण े
(क) मानवी भाव
1. धरणे आिण जलाशया ंचे बांधकाम .
2. धरणे फुटणे
3. जंगलतोड .
4. दोषपूण उतार प ती .
5. तटबंधांचे बांधकाम .
(A). हवामानशा ीय कारण े
1. मुसळधार पाऊस .
भारत हा जगातील सवा त आ देशांपैक एक आह े यात वािष क सरासरी 115 सेमी
पाऊस पडतो . यापैक जवळपास 80 ट के पाऊस न ैऋ य मा स ून दर यान तिमळनाड ू
वगळता सव रा या ंम ये जून ते स ट बर या कालावधीत िमळतो . 78” E रेखांशा या
पूव कडील भागात ह े सहसा 100 सेमी पे ा जा त असत े. ते संपूण पि म िकनारप ी आिण
पि म घाटासह आिण बह त ेक आसाम आिण उप -िहमालयीन पि म ब ंगालम य े 250 सेमी
पय त िव तारत े. पावसा या या मोसमी एका त ेमुळे, न ा उ हा यात यावहा रक र या
िदवसभर राहतात तर पावसा यात या फ ुगतात, यां या काठान े ओस ंडून वाहतात . दीघ
कालावधीसाठी म ुसळधार पाऊस ह े पुराचे मूळ कारण आह े कारण वाह न जाणा या
पृ भागावर मोठ ्या मा णात पाणी जमा होत े. उ च-ती तेचा पाऊस सरासरी वािष क 250
स .मी. सपाट भागात आिण 500 स .मी. आसाममधील ड गराळ भागात याम ुळे प ु ा
खो यात अध ूनमधून पूर येतो. िहमालयात आिण म ैदानी द ेशात जा त पावसाम ुळे उ र
भारतीय म ैदानी द ेशातून वाह न जाणा या िहमालयातील न ा ंना िवनाशकारी प ूर येतो.
मोठ्या पाणलोट े ासह पावसाच े माण जा त अस यान े ओ हरल ँड वाहाच े माण
अिधक होत े. munotes.in
Page 60
आप ी यव थापन भूगोल
60 2. उ णकिटब ंधीय च वादळ े
िकनारी भागात प ूर ये याचे सवा त मह वाच े कारण हणज े च वादळ . आप या िव तीण
िकनारप ीच े काही भाग िवश ेषत: आं द ेश आिण प ूव कडील ओ रसा िकनारा आिण
पि मेला ग ुजरातचा िकनारा िवश ेषत: उबदार सम ु ांव न उ वणा या आिण िवकिसत
होणा या च वादळा ं या ह याला बळी पडतात . या िहंसक वादळा ंम ये चंड भरती या
लाटा आिण जोरदार पाऊस पडतो . भरती या लाटा ंमुळे िकनारी प ्यांम ये मोठ्या
माणात प ूरि थती िनमा ण होत े. च वादळा ंसोबत पडणा या म ुसळधार पावसाम ुळे
भािवत भागात प ूर येणे अप रहाय आहे. नो ह बर 1982 आिण 1983 म ये सौरा ात
च वादळाम ुळे 27 धरणे 2 मीटरन े ओ हर लो झाली .
च वादळा मुळे आल ेला पूर ही न ैसिग क आप ी असली तरी च वादळा ंचा भाव कमी
कर यासाठी आपण काही खबरदारीच े उपाय क ेले पािहज ेत.
1. मोठे पाणलोट े
मोठे पाणलोट े मोठ ्या े ातून पाणी गोळा करत े याम ुळे पावसाची प रि थती ब याप ैक
जा त नसली तरीही , प रणामी वाहात प ूर ये याची श यता जा त असत े कारण एवढ ्या
मोठ्या े ातून गोळा क ेले या पा याच े माण ख ूप मोठ े होते. गंगा आिण गोदावरीच े
पाणलोट े खूप मोठ े आहे आिण या न ा ंनी वाह न न ेले या पा याच े माणही ख ूप मोठ े
आहे.
2. ेनेजची अप ुरी यव था
पाणलोट े अगदी लहान असल े आिण पाणलोट े ात पाऊस जा त नसला तरीही प ूर
येतो कारण पा याचा लवकर िनचरा न झा यास साच ून पूर येतो. देशा या िविवध द ेशात
ेनेज यव थ े या अप ु यापणाची कारण े खालील माण े आहेत.
(a) कमी-िवकिसत ेनेज वािह या . िवशेषतः पंजाब आिण राज थान या रा या ंम ये
मलिन सारण वािह या चा ंग या कार े िवकिसत झाल े या नाहीत . या द ेशांम ये
अितव ृ ीमुळे अचानक प ूर येतो कारण न ा मोठ ्या माणात पाणी सामाव ू शकत नाहीत .
िशवाय , या द ेशातील अख ंिडत माती ग ुदमरत े आिण न ैसिग क िनचरा अ वरोिधत करत े
यामुळे पूर येतो.
b) न ांची वहन मता कमी . पाणलोट े ात मोठ ्या माणावर ध ूप झा याम ुळे पाणी वाह न
नेणा या वािह या ंची मता कमी होत आह े. पलंगांवर गाळ साच यान े पा याचा वाह
मया िदत होतो आिण याम ुळे जलवािहनीची वहन मता कमी होत े. यामुळे पुराचे पाणी
लगत या म ैदानावर पसरत े. पूव उ र द ेश आिण उ र िबहारम य े िवशेषत: नारायणी
आिण कोसी न ा ंना आल ेला पूर मु यतः िहमालयीन द ेशातील वरीत ध ूप आिण प ूर
मैदानात उताराची अप ुरीता याम ुळे िनमा ण झाल े या गाळान े गुदमरल े या न ा ंची वह न
मता कमी झा याम ुळे आहे.
munotes.in
Page 61
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
61 (c) भू खलनाम ुळे नैसिग क वाह रोखण े: भू खलनाम ुळे पाणी साचत े आिण प रणामी
पा याची पातळी वाढ ून बँक पूण ि थतीत होत े. जर न ैसिग क धरण फ ुटले, तर याम ुळे
खाल या िदश ेने िवनाशकारी प ूर येतो. हे सहसा िहमालयीन द ेशात घडत े. 1978 म ये
भागीरथी नदीत भ ू खलनाम ुळे धरण तयार झाल े होते. 14 तासांनंतर हा धरण फ ुट यान े
उ रकाशीपय त मोठ ्या माणावर हाहाकार माजला आिण ग ंगो ी या या ेक मागा वरील
गंगनानी आिण डबराणी या गावा ंचा नाश झाला .
पूर ही एक न ैसिग क घटना आह े याम य े िविश ह वामान आिण भौितक प रि थती असत े.
परंतु अलीकड या काळात प ूर ये या या काही घटना म ु य व े भौितक प रि थतीवर मानवी
भावाम ुळे झा या आह ेत. वाहाच े पूर िवसज न पावसा या पा या या वाहा या माणात
िकंवा जिमनी या वाहावर अवल ंबून असत े. रन-ऑफ ह े पा या या घ ुसखोरी या
माणा ार े िनधा रत क ेले जाते, जे यामध ून, वन पत च े व प आिण या ी , मातीचा पोत
आिण उताराची ला ंबी आिण ती ता यावर अवल ंबून असत े. मानवी भावाम ुळे हे सव घटक
बदलल े आहेत. सवा त मह वाची गो हणज े जंगलाचा नाश .
1. जंगलतोड
वन पत च े वाहावर मजब ूत िनय ं ण असत े कारण त े दोन मह वाची काय करत े- घुसखोरी
क न आिण याम ुळे वाह कमी करण े. पावसाच े थ ब जंगला या छता ार े अडवल े जातात
आिण याम ुळे झाडा ंची पान े, फां ा आिण द ेठांमधून हळ ूहळू जिमनीवर पोहोचतात .
जिमनीवर िशस े आिण गव त जिमनीत घ ुसतात आिण याम ुळे पा याचा वाह कमी होतो .
दुसरीकड े वन पती नस याम ुळे पृ भागावर पावसाचा जोर वाढतो . घुसखोरी कमी होत े
आिण बह त ेक पाणी प ृ भागाव न वाह न जात े याम ुळे पूर येतो. अशा रीतीन े िजथ े िजथ े
माणसान े अंदाधुंद जंगलतोड क ेली आह े, या मा णे िशवािलक , खालचा िहमालय ,
छोटानागप ूर पठार , पि म घाट आिण इतर प ूर येणे हा एक िनयम बनला आह े. पि म
बंगालमधील ित ता आिण तोरसा , म य द ेशातील च ंबळ, उ र द ेशातील ग ंडक आिण
िबहारमधील कोसी इ यादी िठकाणी ह े िदसून येते.
2. गाळ
जंगलतोडी या प रणामी उ च पृ भागावरील वाहाम ुळे धूप वाढतो आिण वाहा ं या
गाळाचा भार वाढतो . गाळाचा भार वाढ यान े नदी या पा ात गाळ साचतो आिण खो या
भरतात आिण याम ुळे नदी या खो या ंची पाणी सामाव ून घे याची मता कमी होत े. दि ण -
पूव नेपाळम य े भाभर प ्यातील न ा ंचे पा 15-30 सेमी/वष या व ेगाने वाढत आह े.
िबहारमधील कोसी नदीचा पल ंग आता प ूर त म ैदान, मोठ्या माणात उ ंचावल े या
पातळी या आत वाहणा या नदी या उ च पातळीवर आह े. गंगे या म ैदानात आिण
पु े या म ैदानात प ूर ये यासाठी जलवािहनी कमी िक ंवा जा त माणा त वाढण े देखील
कारणीभ ूत आह े.
3. सदोष क ृषी प ती
भारतात , न ां या खो या या बाज ूचे उतार ना ंग न खाली ना ंगरले जातात , आडवा
आडवा . ओ या र बी ह ंगामात जमा झाल ेला ओलावा स ुकिव यासाठी ह े केले जात े. munotes.in
Page 62
आप ी यव थापन भूगोल
62 िपकांची कापणी झा यान ंतर, नांगरलेली शेतं उ हा यात तळप या उ हात भाजली जातात
आिण मोक या जिमनी अ य ंत कोरड ्या होतात . ये या पावसा यातील पिह या पावसान े,
मोकळी माती पा यान े भ न जात े आिण ओ हरल ँड वाहान ंतर नदी या पा ात घसरत े.
यामुळे नदीच े पा हळ ूहळू शांत होत जात े. याच बरोबर , खो या या बाज ू या उतारा ं या
लागवडीम ुळे नदी या काठाचा उतार कमी होतो आिण श ेवटी दरी सपाट होत े. जसजस े
सपाटीकरण हळ ूहळू होत जात े, तसतस े नदीची पाणी सामाव ून घे याची मता कमी होत े
आिण नदीला पा प ूण हो यास फार कमी व ेळ लागतो . नंतर हे पाणी खो या या बाज ूने
पसरत े आिण सखल भागात प ूर येते.
4. दोषपूण िसंचन प ती
पंजाब, ह रयाणा आिण पि म उ र द ेशात गाळा या िनिम तीम य े काल या ंचे जाळे आहे.
काल या ंतून सतत पडणा या पा याम ुळे लगत या भागात पा याची पातळी वाढत े.
िसंचनासाठी पा याचा प ुढील वापर क े यास , अपु या ेनेज या या द ेशांम ये पाणी
साच याची ि थती िनमा ण होत े. या प रि थतीत , पाऊस इतका जा त नसतानाही स ंपूण
पाऊस प ृ भागाव न वाह न जातो कारण जमीन पाणी शोषत नाही , याम ुळे पूर येतो.
5. वाढत े शहरीकरण .
वाढ या शहरीकरणाम ुळे भूपृ ावरील वाह वाढ यास मदत होत े आिण याम ुळे पुराचे
प रमाण आिण प रमाण वाढतात . र ते, इमारत , फुटपाथ इ याद च े बांधकाम घ ुसखोरी
मता कमी करत े आिण प ृ भागावरील वाह वाढवत े. वाढ या प ृ भागा या वाहाम ुळे
ना या ंमधून जवळ या वाहात व ेश होतो आिण याम ुळे पुराचे माण आिण ती ता
थािनक पात ळीवर वाढत े. या यित र , नागरीकरणाम ुळे जवळ या क ांमधून कचरा
टाक याम ुळे नदीच े पा गाळल े गेले आहे, सखल भागात वसाहत चा िव तार झाला आह े,
ना या ंचा भराव (नागरी नाल े), पूल, र ते, बंधारे इ याद च े बांधकाम झाल े आहे. नदीची
मलिन सारण मता कमी झाली आहे.
जरी प ुराची कारण े अनेक आह ेत आिण य ेक वैयि क कारणाम ुळे पूर येऊ शकतो , पूर
य ात या कारणा ं या स ंयोजनाम ुळे उ वतो . उदाहरणाथ , दोन घटक , हणज े अितव ृ ी
आिण ज ंगलतोड ही प ुराची सवा त मह वाची कारण े आहेत आिण एक ूण पज यमानात बदल
झालेला नसला तरी , जंगलतोडीम ुळे पृ भागावरील वाह वाढला आह े आिण प रणामी
पुरा या घटना ंम ये वाढ झाली आह े.
पुराचा प रणाम
पूर हळूहळू अिधकािधक हानीकारक होत चालला आह े कारण त े वाढ या वार ंवारता , ती ता
आिण ती त ेसह िदस ून येतात. पुराचा सवा त मह वाचा प रणाम हणज े जीिवत आ िण
मालम ेची हानी . अ य न ुकसान दळणवळण त ुटणे, रे वे आिण र त े वाहत ूक
िव कळीत होण े आिण इतर अ याव यक स ेवा या ं या जीण ारासाठी करोडो पय े खच
होऊ शकतात .
munotes.in
Page 63
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
63 पुराचा भाव प ूव इतका जाणवला नाही , जो आता जाणवत आह े कारण प ूव फ कमी
लोक जिमनी वर राहत होत े आिण औ ोिगक ि याकलाप आिण इतर कामा ंचा असा सार
न हता . आता लोकस ं या वाढ यान े नदीलगत या भागा ंनाही सवय झाली आह े. नदीला
मागा पासून दूर राह याचा अिधकार आह े हे त व या ं याकड े वत : ला थािपत
कर यासाठी िक ंवा औ ोिगक क प शोध यात फारसा पया य नसतो त े लोक पाळत
नाहीत . 1955,1971,1973,1977, 1978,1980,1984,1988 आिण 1989 या 40
वषा त पुरामुळे नऊ व ेळा च ंड नुकसान झाल े आह े. सरासरी , दरवष प ुरामुळे बािधत
झालेले े सुमारे आठ दशल ह े टर आह े. जे पीक े बािधत स ुमारे 3.7 हे टर आहे.
रा ीय बारह आयोगान े देशातील प ूर वण े ाचे अंदाजे 40 दशल ह े टर इतक े
मू यांकन क ेले आह े, यापैक 32 दशल ह े टर स ंरि त े आह े. 1978 म ये
कोण याही एका वषा त सवा िधक न ुकसान झाल ेले े 17.5 दशल ह े टर होत े. सरासरी
(1953 -91 कालावधी ) िपके, घरे आिण साव जिनक स ुिवधांचे वािष क एक ूण नुकसान स ुमारे
. 9500 दशल , तर सवा िधक वािष क नुकसान . 1988 म ये 46300 दशल .
भारतात , आसाम , िबहार आिण ग ंगे या उ र द ेशातील काही रा या ंम ये पावसा यात प ूर
ये याची श यता असत े. गंगा आ िण प ु ा न ा आिण या ं या उपन ा प ुरासाठी सवा त
जा त स ंवेदनशील आह ेत. तथािप , मुसळधार पावसाम ुळे गुजरात , महारा , कना टक
आिण तािमळनाड ू या काही भागा ंम ये अधूनमधून पूर येतो. भारतातील प ूर ही एक मोठी
सम या आह े आिण काही भाग िक ंवा इतर भाग सामा य तः ज ुलै ते स ट बर या मिह या ंत
पुरा या कोपान े भािवत होतात .
ही आकड ेवारी द ेशातील प ूर सम य ेची ती ता दश वते.
Sl.No. Item Average
flood
damage
1953 -90 Maximum
drainage in one
year (Year)
1 Area affected (in
Million ha) 7.94 17.50 (1978)
2 Popula tion affected
(in Million ha) 32.86 70.45 (1978)
3 Cropped Area
Affected (in Million
ha) 3.66 10.14 (1988)
4 Value of damage to
crops (in Rs. Crore) 448.32 2510.90 (1988) munotes.in
Page 64
आप ी यव थापन भूगोल
64 5 Houses Damaged (in
Million Nos) 1.22 3.51 (1978)
6 Value of damage to
Crops (in Rs.Crore) 132.31 741.60 (1988)
7 Cattle Lose (Nos.) 102.905 618.248 (1979)
8 Human Lives Lost
(nos.) 1532 11316 (1977)
9 Value of Damage to
Public Utilities (in Rs.
Crores) 347.38
2050.04 (1985)
10 Total Damage to
Crops, houses and
Public Utilities (i n Rs.
Crore) 937.56
4630.30 (1988)
पुराचे यव थापन
ितबंधा मक स ं कृतीचा िवकास हा आप ी कमी कर या या एकाि मक ि कोनाचा एक
आव यक घटक आह े. रा ीय , रा य आिण िज हा तरावर ‘तयारी आिण ितसाद
योजना ’ तयार करा आिण सा ंभाळा आिण य ेक संवेदनशी ल े ात आ मिनभ रतेचे धोरण
वीकारा . आप ी िनवारण , शमन आिण सव तरा ंवरील मता वाढिव यासाठी स जत ेचे
िश ण आिण िश ण . आप ी िनवारण , घट आिण शमन मता स ुधार यासाठी िव मान
उ कृ क ांची ओळख आिण बळकटीकरण क ेले पािहज े.
त परत ेचा अथ असा आह े क न ैसिग क घटना ंचा भाव मया िदत कर यासाठी ितसादाची
रचना क न आिण जलद आिण स ु यवि थत िति या घडव ून आण यासाठी एक य ं णा
थािपत क न क ेले या क ृती. तयारी या ि याकलापा ंम ये पूव -ि थती प ुरवठा आिण
उपकरण े समािव अस ू शकतात ; आणीबाणी या कृती योजना , िनयमावली आिण
काय प ती िवकिसत करण े; चेतावणी , िनवा सन आिण आ य योजना िवकिसत करण े;
बळकट करण े िकंवा अ यथा ग ंभीर स ुिवधांचे संर ण करण े; इ.
तयारीची स ं कृती - नैसिग क आप या प रणामा ंना त ड द े यासाठी आप ीन ंतर या
यव थापनाम य े कायदा आिण स ु यव था , िनवा सन आिण इशार े, संचार, शोध आिण
बचाव, अि नशमन , वै क य आिण मानिसक मदत , मदत आिण िनवारा यासार या अन ेक
सम या ंचा समाव ेश होतो . इ. munotes.in
Page 65
नैसिग क आप ी – आवत (वादळ ) भूकंप , आिण प ूर
65 पूर सार या न ैसिग क आप ी या घटन ेचा ार ंिभक आघात पिह या काही िदवसात िक ंवा
आठवड ्यात स ंप यान ंतर, पुनबा धणी आिण आिथ क, सामािजक आिण मानिसक
पुनव सनाचा ट पा लोक वतः आिण सरकारी अिधकारी घ ेतात.
अनुभवान े दश िवले आहे क अस ुरि त सम ुदाया या तयारीसह एक चा ंगली काय करणारी
चेतावणी णाली या उपि थतीन े, पुरामुळे होणारा िवनाश कमी क ेला जाऊ शकतो .
आप ना त ड द े यासाठी तयार असल ेला सम ुदाय य ेऊ घातल े या च ेतावणी ा करतो
आिण समजतो
भारतातील प ूर तयारी आिण ितसाद
पुराला भावीपण े ितसाद द े यासाठी , गृह मं ालयान े सव पूर त रा या ंम ये रा ीय
आप ी जोखीम यव थापन काय म स ु केला आह े. रा य, िज हा , लॉक /तालुका
आिण गाव पातळीवर आप ी यव थापन योजना तयार कर यासाठी रा या ंना सहा य
केले जात आह े. पूर स जता आिण शमन उपाययोजना ं या आव यकत ेब ल सव
संबंिधतांना स ंवेदनशील कर यासाठी जाग कता िनमा ण मोिहमा . या काय मांतग त
िनवडून आल ेले ितिनधी आिण अिधकारी या ंना पूर आप ी यव थापनाच े िश ण िदल े
जात आह े. िबहार ओ रसा , पि म ब ंगाल, आसाम आिण उ र द ेश ही 17 बह -धोका वण
रा या ंपैक आह ेत िजथ े हा काय म UNDP, USAID आिण य ुरोिपयन किमशनसह
राबिव यात य ेत आह े.
केस टडी - पूर
मुंबई पूर - 26 जुलै 2005
मुंबई या प ुरा या ग ुंतागुंतीची झलक खालील माण े आहे
• मुंबई, 437 चौ. िकमी, मूळतः 7 बेटांचा सम ूह आह े याम य े अनेक पुनदा वा केलेले े
आहेत जे फ 5 मीटर आह ेत. कमी सम ु सपाटीपास ून वर.
• िमठी नदी शहराच े पि म ेकडे िवभाजन करत े आिण पूव कडील उपनगरा ंना पूर येऊ
शकतो .
• बह तांश खाजगी घर े असल े या शहरातील जलद नागरीकरणाम ुळे जलमाग बंद झाल े
आहेत.
• रे वे लाई स सामा यतः 10 मीटर. कमी भरती या पातळी या वर आिण भरती या
पातळी या जवळ असल े या भ ुयारी मागा ना पुराचा जा त प रणाम होतो . तर, मुंबईत 82
जुनाट प ुराची िठकाण े आहेत.
• > 75 िममी पावसाच े िदवस त े पुराचे िदवस या ंचे माण 1:7 ते 1.5:1 पय त गे या साठ
वषा त वाढल े आहे.
• िव मान त ं ान 250 िममीप े ा जा त पावसाचा अच ूक अंदाज द ेत नाही – भारतीय
हवामान िवभाग (IMD) या मया दा. munotes.in
Page 66
आप ी यव थापन भूगोल
66 • 26 जुलै 2005 - 944 िममी पाऊस . ढगांमधून काही िकमी पाऊस . लांब अंदाज करता
आला नाही .
• समु ाची पातळी दरवष 3 िममीन े वाढत े.
• अनेक सं था: GoI, GoM आिण MCGM कडून 20 पे ा जा त एज सी
• पावसाच े संकट -मुंबईत स ुमारे 2500 िममी पाऊस पडतो , परंतु मुंबईत ज ुलै आिण
ऑग टम य े पावसा यातील पावसा या एका त ेमुळे, एक ष ा ंश वेळेस पाणी सोडाव े
लागत े.
तुमची गती तपासा -
१) आवता ची मािहती ा .
२) भूकंपाची मािहती ा .
३) भारतातील प ुराची मािहती ा .
४) भूकंपाची कारण े व प रणाम सा ंगा.
५) आवता चे प रणाम प करा .
munotes.in
Page 67
67 ५ मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण
अपघात
घटक स ंरचना :
५.१ मानव-िनिम त आप ी व नैसिग क आप ी
५.२ दहशतवाद
५.३ र ते अपघात
५.४ रे वे अपघात
५.५ हवाई अपघात
५.६ सागरी अपघात
५.१ मानविनिम त आप ी व न ैसिग क आप ीतील फरक
मानवाचा इितहास पािह यास आप याला मानव िनिम त व न ैसिग क आप ी याब ल
मािहती िम ळते. जगाला अन ेकदा या दो ही आप ी चा सामना करावा लागला आह े. या
दो हीही आप ी मानवा चे जीवन उ व त क न टाकतात .
आप ी या मानवाकड ून जाणीवप ूव क िक ंवा अपघातान े घडतात या ंना मानव -िनिम त
आप ी हणतात . उदा. यु द, यादवी य ु द, दहशतवाद , कावेबाजपणा , आि वक य ु द,
अपघात , कारखा यातील फो ट इ.
मानविनिम त आप ी अचानक घड ून येते याम ुळे मानवी जीवाला धोका िनमा ण होतो .
या या आरो याला धोका िनमा ण होतो . यो य द ता व का ळजी घेत यास हा धोका टा ळता
येऊ शकतो .
लोकांना मानवी आप ी टा ळ यािवषयी स ूचना िद या ग े या तर आपण ता का ळ खबरदारी
या कारणािवषयी व या उपाययोजना क न याची ग ंभीरता कमी क शकतो .
आधुिनक य ुगात मानवान े तं ानाचा िवकास घडव ून आणला आह े. याचबरोबर यान े
अनेक संकटेही ओढव ून घेतली आह ेत. मानव िनिम त आप ी ही औ ोिग क या ंनी व
भाितकशा तोल साधना ंचा शोध या ंचा प रणाम आह े. मानवा या च ुकांमुळे व
गैरजबाबदारीपणाम ुळे अनेक अपघात घड ून येतात. भोपाळ वायू गळती हा एक मानविनिम त
अपघात अस ून याच े गंभीर प रणाम ह े तेथील मानवी व तीवर घड ून आल े आहेत. munotes.in
Page 68
आप ी यव थापन भूगोल
68 नैसिग क आप ी ही एखा ा िवनाष कारी न ैसग क घटन ेमुळे घडून येते. जसे क भ ूकंप
ड गरकडा खच णे, साथीच े रोग, नैसिग क वणव े इ. नैसिग क आप ीत मोठ ्या माणात
मनु य जीिवतहानी होत े. या न ैसिग क घटन ेमुळे मानवाची जीवीत व िविततहानी होत नाही .
तोपय त ितला न ैसिग क आप ी हणता य ेत नाही . उदा. िजथे मानव रहात नाही . अशा
जागेवर वालाम ुखी उ ेक झा या स ितथ े िजवी त व िव हानी होत नाही . यामुळे याला
एक न ैसिग क घटना हणतात . आप ी हणत नाहीत .
मानवा या अप ुया तयारीम ुळे िकंवा गाफ लपणाम ुळे नैसिग क आप ी ती बनत े. जे हा
माणूस सावध नसतो . अशा वेळी नैसिग क आप ीचा प रणाम जा त ती असतो . उदा.
जे हा रा ी या
वेळी भूकंप होतो . ते हा मोठ ्या माणावर िजवीतहाणी होत े. कारण लोक झो पेत असतात .
परंतु जे हा चि वादळा ची प ूव सूचना िम ळते. ते हा लोका ंना न ैसिग क आप ीपास ून
वाच यास वत :चे संर ण कर यास प ुरेसा वेळ िमळतो.
नैसिग क आप ी व मन ु यिनिम त आप ीती ल मु य फरक हणज े मानविनिम त आप ी ही
मानवा या क ृतीमुळे घडून येते. तर नैसिग क आप ी िनसगा या श म ुळे घडून येते. मनु य
सहसा न ैसिग क आप ी टा ळू शकत नाही . मा मानविनिम त आप ी तो टा ळू शकतो .
मानवान े आपल े काम भावीपण े व का ळजीने केले तर मानविनिम त आप ी ट ळू शकते.
परंतु मानव सहसा न ैसिग क आप ी टा ळू शकत नाही .
मानविनिम त आप ीला काही वेळा मानवी आप ी ही हणतात . मानविनिम त आप ीच े दोन
कार आह ेत. नैसिग क आप ीशी त ुलना करता मानविनिम त आप ी ही मानवा या
आितर ेक पणाम ुळे घडून येते. नैसिग क आप ी कदािच त मानवी ह त ेपामुळे घडून येत
नसली तरी याम ुळे मानवाम ुळे ितची ती ता मा वाढत े. काही वेळा िनसग हा मानवी
आप ीवर प रणाम कर याची श यता असत े.
ब याच घटक न ैसिग क आ प ी हा मानवा या सहभागाम ुळे घडून येतात. िशवाय काही
मानविनिम त आप ी ा द ु:खद असतात . यात अन ेक िन पा प जीव मारल े जातात . जे
कदािचत मानव वाचव ू शकला असता .
एक म ु ा असा क काही न ैसिग क आप ी या मानवा या अ य क ृत मुळे घडून येतात.
उदा. मानवान े वृ तोड क े यामुळे दु काळ पडतो . यामुळे मानविनिम त आप ी ची सं या
ही नैसिग क आप ीप े ा जा त आह े.
मानविनिम त आप ी या िविश गो म ुळे घडतात . तर न ैसिग क आप ी या खया खुया
असतात . वाढ या लोकस ं येमुळे इंधनाचा मोठ ्या माणावर वापर होऊन न ैसिग क
उजा साधनावर ताण पडत आह े. वाढती लोकस ं या ही सामािज क पया वरणावर देखील
प रणाम करत े. मानविनिम त आप ीच े असून एक उदाहरण हणज े आणुबाँब होय .
munotes.in
Page 69
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
69 २) नैसिग क आप ीची कारण े :-
रे वे अपघात , िवमानद ुघ टना, इमारती कोस ळणे, पूले कोस ळणे, खाण कोस ळणे इ.
मानविनिम त आप ीची सामा य उदाहरण े आह ेत. ा आप ी घड याची म ु य कारण े
हणज े मानवाचा हलगज पणा , िवघातक औजार े यवि थत न हाता ळणे इ यादी होत . ा
आप ी अपघाता या व पात घड ून येतात. यामुळे मोठ्या माणात जीवीतहानी होत े.
अथवा आप ीम ुळे लोकांना जीव गम वावा लागत े. ती जखमा होतात . व अन ेक कारच े
आजार होतात . मानविनिम त आप ी ा त ं ानातील आप च े प रणाम होत .
आप कालीन घातक व त ूंमुळे िनमा ण होणाया आप ीत रासायिनक वाय ूगळती व भ ूजल
दूषण या आप ी य ेतात. अचानक लागल े या आगीम ुळे मोठ्या मा णात जीिवत व
िविततहानी होऊन सामािजक जीवन ढास ळते.
आिण धो या या िठका णी सै यतळ, मह वाची सरकारी िठकाण े, आंतररा ीय िवमानत ळे,
मोठी शहर े व अित ीम ंत थ ळे यांचा समाव ेश होतो . सासबर ह ला ही स ु दा मानविनिम त
आप ी अस ून संगणक, शासना या मह वा या स ंगणक य न दी यावरील स ा अस ून तो
राजक य िक ंवा सामािजक वा थ िबघडव यासा ठी केला जातो .
३) मानविनिम त आप ीच े मागील म ूळ त य :-
पृ वीवरील साधनस ंप ी या सरा स वापराम ुळे मानविनिम त आप ची एक साख ळीच
तयार होत े. मु य मानविनिम त आप ीत सागरातील , रे वे व हवाई आप ी , आगी व
फोट , दहशतवाद व सामािजक अशा ंतता या ंचा समाव ेश होतो. या आप ी आप याला
आठवण क न द ेतात क पृ वी कोण याही कारचा मानवी कचरा साठव ून ठेवत नाही तर
आप ी या ार े ती परतफ ेड करत े. मानवान े आपल े वत मानात का ळजी घेतली तरच प ुढची
येणारी िप ढी आप ी म ुदत अस ेल.
ब याच कारखा याम य े आजही पया वरणीय िनयम पा ळले जात नाहीत , यांची कस ून
तपासणी व अ ंमलबजावणी क ेली पािहज े. भावी िपढीला शा वत िवकास व पया वरणीय
संतुलनाच े मह व िशकवल े पािहज े. मानवी आप ीचा फार मोठा अिन प रणाम
पया वरणावर होतो .
कारखा यात ून होणारी िवषारी रसायना ंची गळती व अण ुभ या ंमुळे पया वरणावर व मानवी
आरो या वर अ पकालीन व दीघ कालीन प रणाम होतात . अ पकालीन प रणामा ंत मृ यू,
डो यांचे िवकार , कक रोग, अधा गवायू, दयिवकार , जठर व सननिलक ेचे आजार इ .
दीघ कालीन प रणामा ंत, मानवा ंतील अन ुवांिशक अस ंतुलन व याचा प ुढील िपढीवर होणारा
प रणामा ंचा समाव ेश होतो. याबरोबरच दीघ काळासाठी म ृदा व पा याच े दुषण होत े.
हे सव मानविनिम त आप च े सुयो य यव थापन न क े याचे दु प रणाम होत व या ंचा
प रणाम मानवा या यथा , मृ यू व दीघ कालीन द ेशा या अथ यव थ ेचे नुकसान व कमी
उ पादकता इ . होत. मानविनिम त आप ीची काही म ु य उदाहरण े खालील माण े.
वीस रपोट नुसार १२ ऑग ट २०१५ रोजी चीनमधील ितएनजीन ब ंदरावर एका
पाठोपाठ एक फोट घड ून यात १७३ लोकांचा जीव ग ेला होता . व २५० ते ३५० कोटी munotes.in
Page 70
आप ी यव थापन भूगोल
70 डॉलरचे नुकसान झाल े होते. ही या वषा तील आरोपातील मानविनिम त सवा त मोठी आप ी
होती. वीस रपोट नुसार २०१५ म ये जवळपास ३५३ आप ी घड या . यात १९८
नैसिग क आप ी व १५५ मानविनिम त आप ी हो या .
२०१५ म ये नैसिग क आप म ुळे २८०० कोटी डालरच े नुकसान त र मानविनिम त
आप ीम ुळे १०० कोटी डॉलरचे नुकसान झाल े होते.
११ स ट बर २०१५ रोजी यू एस वर झाल े या दहशतवादी ह याम ुळे फार मोठ े नुकसान
झाले होते. वीस रपोट नुसार २५.१ िबलीयन डालरच े आिथ क नुकसान झाल े होते.
भोपाळ वायू गॅस गळती दुघ टनेमुळे ५०,००० लोक िम थील आयसो सायन ेट व इतर
रासायिनक वाय ूंमुळे बाधीत झाल े होते. शासक य आकड ेवारीन ुसार म ृतांचा आकडा
३७८७ होता. हजारो लोका ंना ता प ुरते व कायमच े अपंग व आल े होते.
महारा ात २०१३ साली भय ंकर द ु काळ पडला होता . इ.स. १९७२ ते २०१२ या
पाऊसा या प ृथ:करणा नुसार ज ून ते ऑ टोबर म िह यात १७ िज ा ंम ये दु काळा चा
गंभीर फटका बसला होता . कमी पज य हे दु काळ चे एक कारण असल े तरी पा याच े
यवि थत िनयोजन न क े यामुळे ती सम या ग ंभीर बनली होती . शेतीऐवजी कारखा या ंना
जा त पाणी प ुरिवले गे यामुळे अ नधा याच े िनयोजन को लमडल े होते. लाखो लोका ंना
दु काळा चा फटका बसला . ३५५ पैक ६४ लोकांना दु काळ याची झ ळ बसली . अनेकांना
आप या नोकया गमवा या लाग या . यांची िपक े जलाली व जनावर े भूकेने तडफड ून गेली.
यात शासनाच े धोरण कोलमोडल े व पया वरणान े साथ सोडली . इ.स. २०१० म ये
मॅ सीको या आखातात खोल पा यात फोट झा यान े ११ लोकांना आपला जीव गमवा वा
लागला . व तेथील प रि थतीन ुसार ग ंभीर प रणाम झाला . अनेक वष तेथील लोका ंना ास
भोगावा लागला . सु वातीला सा ंिगतल े गेले क फ काही श ेकडो ब ॅरल द ुकान ऑईलच
तेथील िविहर त ून काढल े जात होत े. य ा त मा हजारो ब ॅरल इ ंधन काढल े जात होत े.
याचा मोठा फटका मॅि सको आखातला बसला .
४) आप ी यव थापन य ं णेची गरज व या ी
'आप ी यव थापन ' हणज े आप ी रोख यासाठी क ेले या क ृत ची आखणी व
ता कालीक आप ीज य प रि थतीम य े बाधीत लोका ंना मदत कर या साठी आराखडा
बनवून या ं या आप ी या प रणामा ंपासून लवकर बर े करण े होय.
आप ी यव थापन हणज े आप ी या व ेळी व आप ीन ंतर प रि थती यो य रतीन े
हाताळणे होय.
आप ी यव थापनाची गरज प ुढील माण े :-
१) आप ी (िनवारण करण े) टाळणे.
आप ी यव थापन िट म ा आप ीज य िठकाणा ंचे िनरी ण क न , कारणिममा ंसा क न
आप ी टाळू शकतात . ते यो य ती काय वाही क न आप ी टा ळू शकतात . उदा. वणवे, munotes.in
Page 71
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
71 दहशतवादी ह ल े, इ बाबत जाग कता ठ ेवून ते घडू नये. हणून काळजी घ ेतली तर या
आप ीपास ून संर ण करता य ेते.
२) सुटकेचे काम हाती घ ेणे
िश ण घ ेतलेले वय ंसेवक ह े महाप ूर, आगी, इमारत कोस ळणे इ यादी आप ी काळात
चांगली भ ूिमका बजाव ूशकतात .
३) मदतकाय करण े
आप ी यव थापन िटमन े मदतकाया ची जबाबदारी घ ेऊन आप ीज य लोका ंना अ न ,
कपडे, छावणी , औषध े इ याद ची जबाबदारी पार पाड ली पािहज े. यामुळे आप ी त
लोकांना मदत व धीर िम ळेल.
४) पुनव सन काय म राबिवण े
आप ी यव थापन िटम ही आप ी त भागात चा ंग या कार े काम क शकत े. उदा.
भूकंप बाधीत लोका ंसाठी िनवाया ची व शा ळेची यव था करण े.
५) मदतीच े काम हाती घ ेणे.
आप ी य व थापन िटम आप ी ता ं या स ंप ीच े काम हाती घ ेऊ शक ते. यासाठी इतर
खाजगी सरकारी स ं थांकडून (दवाखा यासाठी ) पैसे, इतर द ेण या जमवण े, इतर ोतात ून
मदत िम ळिवणे इ याद म ुळे आप ीच े यव थापन करता य ेऊ शकत े.
६) मानिसक आघात व ताण कमी करण े
आप ी य व थापन िटम ही आप ीआधी व न ंतरही लोका ंना मानिसक आघात व
ताणापास ून वाचवू शकते. आप ी आधी काही काळासाठी त े लोका ंना माग दश न क
शकतात . जेणेक न लोका ंना मानिसक आधाराबरोबर यो य आप ीपास ून कस े वाचायच े
याचे कौश य ा होईल . उदा.पूर आ ीन ंतरही ही िटम लो कांना सािह य , पैसे इ यादी
पुरवून व मानिसक आधार द ेऊन या ंना मदत क शकते.
७) पया वरणाचा बचाव करण े
आप ी यव थापन स ंघ आप ीपास ून पया वरणाच े र ण व बचाव कर यासाठी मदत क
शकते. उदा. जंगलांचे वण यापास ून संर ण करण े, वणवे लागू नये हणून यो य का ळजी
घेणे इ.
८) नुकसान कमी हो यासाठी का ळजी घ ेणे
आप ी य व थापन िट म जीिवत व िव हानी कमी हो यासाठी मदत क शकत े. कारण या
िटमने तशा कार े िश ण घ ेतलेले असत े. साधारणपण े लोका ंना एवढ ेच मािहती असत े क
आप ी यव थापन . परंतु आप ी यव थापन हणज े एवढेच मया िदत नाही तर आप ी
घडू नये. हणून कर यात य ेणारे यव थाप नही होय . munotes.in
Page 72
आप ी यव थापन भूगोल
72 आधुिनक आप ी यव थापन आप ीन ंतर या यव थाप े ाही आप ी घड ू नयेय याची
काळजी मह वाची ठरत े. यामुळे या य इमारत बा ंधणी, र ते, रे वे बांधणी, औ ोिगक
े ां या योजना राबणार े अिधकारी इ याद ना आधीच आप ी टा ळ यासाठी खबरदा री
घे याचे िश ण िदले जाते. उदा. भूकंप मण े ात जीिवतहानी होणार नाही अशी घर े
बांधणे, इमारती घर े बांधतांना भक ंपरोधक णालीचा वापर करण े. इ यादी तस ेच कृषी
े ांत दु काळ पड यान ंतर पूर, च वाद ळ पूर आ यान ंतर का ळजा घे याचे िश ण िदले
जाते. बह सं य आप ी यव थापन ि या या िवकास क पा ंना िनगडीत असतात .
आप ी ता ंना मदत करण ं, याचं पुनव सन करण इ यादी मह वा या बाबीही आप ी
यव थापनात य ेतात. िनवा ितत लोका ंचे पुनव सन ही आप ी यव थापणातील अ य ंत
िवशेष बाब आह े. यात िनवािस ना या िवकासाबरोबरच सीम ेपिलकड ून राजक य ,
मानवतावादी व कायद ेिवषयक अ यास मह वाचा ठरतो .
आप ी यव थापनाच े उि ्ये पुढील माण े
अ) य , समाज , देश यांचे होणार े आिथ क नुकसान कमी क र याचा िक ंवा टा ळ याचा
य न करण े.
ब) य गत धोका टाळणे.
क) पून वसन व ेगाने करण े.
४) मानव-िनिम त आप ीच े कार
मानव-िनिम त आप ीच े मु य दोन कार पडतात .
अ) थािनक आप ी : -
ा लहान आप ी अस ून यात र े वे अपघात , िवमान द ुघ टना, नौका दुघ टना ई याद चा
समाव ेश होतो .
ब) औ ोिगक व ता ंि क आप ी : -
ा मोठ ्या आप ी अस ून तांि क िबघाड व कारखा यातील अपघाताम ुळे या होतात . या
आप म ुळे अनेक लोका ंना फटका बसतो . व या ंचा भाव मोठ ्या े ावर होतो .
कारखा या ंतील अपघात ह े पा या या मोठ्या गळतीमुळे िकंवा ा द ुषणाम ुळे होतात .
रासायिन क उ पादन करणाया कारखा या ंतील िवषा री व कक रोग िनमा ण करणारी रसायन े
यामुळे मोठ्या माणात लोका ंना याचा द ुभा व होतो . काही लोक या ं या ाद ुभा वाने
लगेच मरतात . काही आय ु यभर अप ंग होतात . काह ना अ ंध व य ेते, अधा गवायू येतो. तर
काह ना दीघ कालीन आजार हो तात.
munotes.in
Page 73
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
73 मानविनिम त आप ी ा मानवा या य व अ य सहभागाम ुळे घडून येतात. ते
खालील माण े.
१) सामािजक आप ी
अ) गु हेगारी
ब) सामािजक अराजकता
क) दहशतवाद
ड) यु द
२) तांि क आप ी
अ) औ ोिगक आप ी
ब) इमारती कोस ळणे
क) खंडीत वी जपुरवठा
ड) आग
इ) िव फोटक सािह य
३) खिच क आप ी
१) सामािजक आप ी : -
गु हेगारी :- गु हा ही अशी वाईट क ृती आह े जी घड यान े काय ान े िश ा होत े. िश ा ही
दंडा या व पात , जेल होण े. िकंवा दो ही िश ा एकदाच होऊ शकतात . य गत व
सामािजक ग ु ा या व ेगवेग या कार े या या करता य ेऊ शकतात . येक गु हा हा
काय ाच े उ ल ंघन करतो . परंतु येक काय ाच ं उ ल ंघन ग ु हा होऊ शकत नाही . उदा.
एखा ान े करार पा ळला नस ेल िकंवा दुसरा खाजगी कायदा यात ग ु हा ठरव ू शकतो िक ंवा
काय ाच े उ ल ंघन ठरव ू शकतो.
आधुिनक समाजात गु हा हणज े लोक िक ंवा रा यािव द ग ु हेगारी क ृ य करण े, रा ीय
संप ीच े नुकसान करण े इ यादी स ंदभा नुसार य ेक गु ात ून मानव -िनिम त आप ी
घडतेच अस े संभवत: नाही.
जे स रॉबट कॉट यांनी नुकतीच िमझ ूरी येथील काराग ृहात २० वषा ची िश ा भोगली .
यां यावर िमिससी पी नदीला महाप ूर आण याचा गु हा होता . १९७३ साली िमिससी पी
नदीला महाप ूर आ यान े िमझूरीतील १४००० एकर जमीन काठावर बा ंध न घात यान े
पा याखाली ग ेली.
सामािजक अराजक ता :- सामािजक अराजकता ही एक िव त ृत सं ा आह े. यालाच
सामािजक अशा ंतता द ेखील हणतात . िवशेषत: यावेळी समाजातील अ ंमलबजावणी क ेली munotes.in
Page 74
आप ी यव थापन भूगोल
74 जाते. सामािजक अशा ंतता फ ैलावत अस ेल. यावेळी काय ाची अ ंमलबजावणी क ेली जात े.
सामािजक अशा ंतता य ेक वेळेस मानवी आप ीच े व प धारण करत े असे नाही. तर तो
वाद वाढत जाऊन याच े पांतर मोठ्या भा ंडणात होत े व सामािजक अराजकता वाढत े, दंगे
घडून येतात. उदा. १९९० म ये युनायटेड िकंगडमम य े मॉल टॅ स द ंगल घडली होती ,
१९७२ म ये लॉस एंज स य ेथील द ंगलीत ५३ लोक म ृ यूमुखी पडल े. २००८ म ये ीक
मधील द ंगलीत १५ वषा चा मुलगा पोलीसा ंकडून मारला ग ेला, २०१० म ये थाय येथे
बँकॉक येथे राजक य द ंगल घड ून ९१ लोकांना आपला जीव गमवाव लागला होता .
५.२ दहशतवाद
दहशतवाद हणज े अनािधक ृतपणे िहंसक क ृतीकरण े व राजक य फाय ासाठी / वाथा साटी
दहशतीच े वातावरण पसरवण े होय.
दहशतवाद ही िववादा मक स ं ा अस ून ती या या या आह ेत.
लोकांना सम ुदायास ा स होईल अशी िह ंसक क ृतीकरण े हणज े दहशतवाद होय .
लोकां या मनात िभती दहशत िनमा ण हो यासाठी या ंना राजक य ह ेतून, धािम क हेतूने
िकंवा समाजात त ेढ िनमा ण हो यासाठी क ेलेली िह ंसक क ृती होय .
फेडरेल य ुरो ऑफ इनव े टीगेशन (FBI) ने केले या वा य ेनुसार दहशतवाद हणज े
बलाचा लोका ंिव द वापर क न , धाक दाखव ून मालम ा ल ुटणे, शासनािव द
बळजबरी करण े, नोकरदारा ंना धाक दाखवण े, िकंवा समाजातील कोण याही वगा स धाक
दाखवण े होय.
दहशतवादी लोक या ंचे येय साध या यासाठी व ेगवेग या प दत चा अवल ंब करता त. ते
समाजा त िमस ळून असतात . व पोिलसा ंना, सै य व दलाला अशा कार या घटना ंम ये
ओढतात क याम ुळे आरोप सरकारवर य ेतो. लोकांशी िदशाभ ूल होत े.
दहशतवादाच े कार :
दहशतवादाच े ६ मुख कार प ुढील माण े आहेत.
१) सामािजक अि थरता :
समाजातील शा ंती, सुरि तता उ व त कर या साठी समजात िह ंसा घडव ून आणली जात े.
२) राजक य दहशतवाद
राजक य उ ेश (स ा िम ळवणे) सा य कर यासाठी समजात अि थरता िनमा ण करण े.
३) अ-राजक य दहशतवाद :
वैयि क िक ंवा ठरािवक समाजा या फाय ा साठी समाजात िव ेष पसरिवण े, अशांतता
िनमा ण करण े. munotes.in
Page 75
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
75 ४) नकली दहशतवा द :
खया दहशतवादा माण े िहंसा करण े हा म ूळ उ ेश नस ून िहंसेची िभती घालण े, समाजात
घबराट िनमा ण क न आपला उ ेश सा य करण े नकली दहशतवादी करतो
५) मया िदत राजक य दहशतवाद :
राजिकय दहशतवादा त ांती घडव ून िहंसा क न स ा िम ळिवणे हा मूळ उ ेश असतो. पण
मया िदत राजक य व दहशत वादात छोट ्या राजक य गटाचा फायदा क न घ ेणे एवढाच
उ ेश असतो . (उदा. खळ् खट्याक)
६) शासक य दहशतवाद :
या द ेशाचे सरकार दहडपशाही करत े. लोक िभतीन े, दडपणखाली वावरतात याला
शासक य दहशवाद अस े हणतात .
दहशतवादाच े भौगोिलक िवतरण
दहशतवा द हा ए का य कड ून िकंवा गटाकड ून केला जातो . याला राजक य सीमा ंचे
बंधन नसत े. आधुिनक त ं ानाम ुळे जगात कोठ ेही दहशतवादी घटना घड ू शकतात .
दहशतवादाची कारण े व प रणाम
दहशतावादीच कारण े
१) लोकस ं येची दाटी
२) जा त ज मदर - लोकस ं या वाढ
३) दा र ्य
४) बेकारी
५) जिमनी या सम या / वाद
६) वांिशक त ेढ
७) धािम क तेढ
८) जातीय त ेढ
९) साधनस ंप ी
१०) िवकृत मानिसकता
११) राजक य वाथ
१२) वैयि क /सामुिहक वाथ munotes.in
Page 76
आप ी यव थापन भूगोल
76 पुढील कार या िवषमत ेमुळे / कारणाम ुळे दहशतवा द पसरतो .
१) सामािजक व राजक य अ याय - उदा. जमीन धरण बा ंध यासाठी ता या त घेणे व पुरेसा
मोबदला न द ेणे
२) िहंसेमुळे बदल घड ेल अस े वाटण े -
खूप चचा होऊनही अप ेि त प रणाम िदसत नस ेल तर िह ंसे या मा यमात ून ते सा य होईल
असे वाटण े.
३) वांिशक-रा ीयवाद -
वत: या व ंशाचे वेगळे रा असाव े असे वाटण े - उदा. खिल था न
४) परकेपणाची / अ याय झा याची भावना -
उदा. गरीब म ु लीम द ेशांतील लोक ीम ंत युरोिपयन द ेशांत थला ंतर करतात . यावेळी
गरीबीम ुळे यांना कमी स ुिवधा असतात .
५) धम -
आपलाच धम सव े असे समज ून इतर धिम यांना श ू मानल े जाते.
६) सामािजक -धािम क ि थती -
समाजातील सार मा यमा ंमुळे ीमंत व गरीब या ं यातील फरक ठ ळकपणे लोका ं या
ल ात य ेतो. गरीब य ुवकांना हे अ यायकारक वाटत े. यांना भडकव ून दहशतवाद फ ैलावण े
सोपे वाटत े.
७) राजक य मतभ ेद -
राजक य मत े न पट याम ुळे डावे-उजवे दहशतवाद फ ैलावतो .
८) गिनमी कावा -
दहशतवादी अिवकिसत भागात आपल े ब तान बसवतात . तेथील लोका ंम ये
आपल ेपणाची भावना िनमा ण करतात . व अशा भागात ून िवकिसत भागात ह ल े करतात .
सरकारी कारवाई या व ेळी थािनक गावकया चा पािठ ंबा दहशत वा ांना िमळतो. ( यांना ते
आपल े वाटतात िक ंवा दहशतीखाली असतात .) उदा. न शलवादी .
दहशतवादी गटा ंची काय / उ ेश
१) िभती िनमा ण करण े.
२) सार मा यमा ंचे ल आकिष त करण े.
३) सरकारी य ं णा िख ळिखळी करणे munotes.in
Page 77
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
77 ४) पैसे, श े चोरण े
५) सामािजक स ुिवधा न करण े, संपक तोडण े
६) परक य ग ुंतवणूक, पय टन इ यादीला िवरोध .
७) सरकारी धोरणा ंवर प रणाम करण े.
८) कै ांची मु ता करण े.
९) शहरांत दहशत िनमा ण करण े. यामुळे ामीण भागातल े जाळे मजबूत करता य ेते.
१०) िहंसक िवक ृती
दहशतवादाच े समाज व अथ यल थ ेवरील प रणाम -
१) सामािजक प रणाम -
खून, खंडणी, अपहरण , अशा घटना ंनी समाजात अि थरता िन मा ण होत े. दहशतवादी
ि या व म ुलांनाही मारतात . परक य ह त ेप, मगिल ंग / त करी वाढत े. यापारा ंकडून
िनयिमत ख ंडणी वस ूल केली जात े. सरकारी य ं णांवरील भार वाढतो .
२) आिथ क प रणाम -
मालम ा व जीिवतहानी होत े. नुकसान भरपाई ावा लागत े. उ ोगधंदे / यवसाय या ंची
वाढ खुंटते.
३) मानसशा ीय प रणाम -
लहान म ुलांवर याचा प रणाम जा त होतो . टी ही वरील बात या ंमधून या ंना या घटना
िदसतात . यांचे खेळही िहंसक होतात .
दहशतवादान ंतरचे उपाय -
१) मानिसक आधार -
िहंसेमुळे मानिसक स ंतुलन िबघडत े. यामुळे अशा य ना मानिसक आधा र मह वाचा
असतो .
२) आिथ क गरजा -
दहशतवादाम ुळे उ त झाल े या इमारती / कारखान े उभे करण े. सामािजक स ुिवधा प ुरिवणे
मह वाच े असत े.
३) िव याच े दावे -
नुकसान भरपाईसाठी िव याच े दावे केले जातात .
munotes.in
Page 78
आप ी यव थापन भूगोल
78 ४) परक य ग ुंतवणुक वर प रणाम -
दहशतवादाचा परक य ग ुंतवणुक वर प रणाम होतो .
नमुना अ यास - (Case Study )
मुंबईवरील दहशतवादी ह ला २००८
मुंबईवरील २००८ साली झाल ेला दहशतवादी ह ला हा २६ / ११ हणून िस द आह े.
िद. २६ ते २९ नो ह बर (११) २००८ या काळात हा ह ला झाला . मुंबई ही महारा ाची
राजधानी अस ून भारताची आिथ क राजधानी मानली जात े. भारताची िफ म इ ंड ी
बालीव ूड मुंबईत आहे. दहशतवादी ह े पािक तानात िश ण घ ेतलेले होते व त े सागरी
मागा ने मुंबईत पोहोचल े.
ह ला झाल ेली िठकाण े
१) छ पती िशवाजी टिम नस ( ही.टी)
२) ताज महाल हॉटेल
३) िलओपो ड व कॅफे
४) ायड ंट - ओबेरॉय हॉटेल
५) न रमन हाऊस
६) कामा हॉ ि पटल
७) िविवध िठकाणच े र ते
या ह यात 'ल कर -ए-तोयबा ' या पािक तानी दहशतवादी स ंघटनेचे १० अितर ेक सामील
होते. ता. २६ नो ह बरला रा ी ९.३० वा ह ला स ु झाला . ताजमहल व ओब ेरॉय म य े तो
दीघ काळ सु होता. कसाब हा अितर ेक िजव ंत पकड ला गेला. बाक च े मारल े गेले. सुमारे
१७२ लोक यात म ृ यूमुखी पडल े. अनेकजण जखमी झाल े.
या ह यान ंतर १७ िडसंबर २००८ रोजी स ंसदेत रा ीय शोध स ं था (National
Investigation Agency ) थापन झाली . काय ा ंम येही सुधारणा झाली .
तुमची गती तपा सा.
१) नैसिग क व मानविनिम त आप ीमधील फरक प करा .
२) मानविनिम त आप ची कारण े सांगा.
३) दहशतवा ाची कारण े व प रणाम सा ंगा. मुंबईवरील दहशतवादी ह ला /२००८ प
करा. munotes.in
Page 79
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
79 मानव-िनिम त आप ीम य े र त े अपघात , रे वे अपघात , हवाई अपघात व सा गरी
अपघाताचा आपण या घटकाचत सिव तर अ या स करणार आहोत . या सव मानव -िनिम त
आप ीच े नैिसिग क, भौगौिलक िवतरण करण े व प रणाम , मानव-िनिम त आप ीस ितसाद ,
धोका कमी कर या या प दती व स ज ेतेचे उपाय , आप ीन ंतर या िविश गरजा , घटना
अ यास इ यािदचा अ या स करणार आहो त.
५.३ र ते अपघात
अ) व पान ुसार
ब) भौगोिलक िवतरण
क) कारण े व प रणाम
ड) मानव-िनिम त आप ीस ितसाद
इ) धोका कमी कर या या प दती व स जत ेचे उपाय
ई) आप ीन ंतर या िविश गरजा
उ) घटना अ यास
र ते अपघात ‘ एक जागितक द ुग टना ’ असून याम ुळे गंभीर द ुखापती व म ृ युचे वाढते
माण ही ग ंभीर सम या बनत आह े. रा ीय महामागा वर होणार े अपघात ह े वाहत ुक या
जटील आक ृतीबंधामुळे गुंतागुंती या वाहत ुक जा याम ुळे व पादचारी मागा या घो टामुळे
होतात .
एकट्या आिशया ख ंडात ४०,००० पे ा अिधक लोक दरवष र त े अपघातात म रतात व
४० लाखाप े ा लोक जखमी होतात . जागितक आरो य स ंघटने या अहवालान ुसार दरवष
१० लाख लोक म ृ युमखी पडतात . ३० लाखाप े ा अिधक लोक ग ंभीर जखमी तर ३ कोटी
लोक ह े जखमी होतात . जगभरात िदवस ेिदवस ह े माण वाढतच ं आहे. १९९० म ये र ते
अपघातात बर झाल े या लोका ं या माणान ुसार ९ या मा ंकावर होत े तर २०२० पय त
र ते अपघातात ठार झाल े यांचे माण ितसया मांकावर य ेणार आह े.
र ते अपघाताम ुळे जीवीत व िव हानी होत े. यामुळे र ते िनमा ण करणार े अिभय ंते
अपघाताच े माण कमी कस े होईल याकड े िवशेष ल देत आह ेत.
र ते अपघात ह े आपण प ूण त: थांबवू शकत नसलो तरी या ंचे माण य ना ंनी न क च
कमी क शकतो . यासाठी र त े अपघाता ंचा प दतशीर अ यास क ेला पािहज े. ते
अपघाताचा यो य रतीन े तपास क न त े कमी कर यासाठी यो य क ृती आराखडा तयार
करणे गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 80
आप ी यव थापन भूगोल
80 अ) र ते अपघात व िन सग :
र ते अपघाताम ुळे दरवष जगात १० लाख लोक म ृ युमुखी पडतात . थर ५० लाख लोक
जखमी होतात . ते अपघात ही एक मह वाची जागातीक सम या बनली आह े.
र ते अपघाताच े व प खालील माण े
अ ंद र ता ओला ंडतना होणाया अपघातात डोक े फुटणे व आपट ले जान े हे असे
अपघात होतात .
थानकावर होणार े अपघात यात गाडी माग े पुढे होता ंना िकंवा एखादा कोपरा लाग ून
अपघात होतात .
र यान े पायी िक ंवा सायकलीव न जाणाया ना उडवण े.
र यातील ा या ंना ट कर द ेणे.
ब) भौगोिलक िवतरण :
बह तेक कार अपघात घराजव ळ होतात . खाली ल िठकाणी बह दा कार अपघात हो याची
श यता असत े.
१) आजुबाजूचे प रसर :
बह तांश कार अपघात ह े घराजवळ होतात . एका अ यासान ुसार जव ळपास ५२ ् अपघात
हे य या घराजव ळ या प रसरात होतात . उदा. पाक केले या कारला ट कर द ेणे, कार
मागे घेताना एखा ा पादचाया ला िक ंवा वाहनाला ध का लागण े. िकंवा एखा ा य िक ंवा
वाहनाला वाचवता ंना दुसया च वाहणाशी ट क र देणे.
२) पाक ंग या जागा :
पाक ंग या जाग ेत बह त ेक अपघात घड ून येतात. जर दोन कार एकाच व ेळी पाक ंग या
जागेव न घाईत िनघ याचा य न करीत असतील तर अपघात हो या ची मता जा त
असत े.
३) दररोजची य े-जा :
घरातून सका ळी कामावर जाताना व साय ंकाळी कामाव न घराकड े येताना न ेहमी लगबग
असत े. कधी-कधी कामावर ओ हरटाईम कारावा लागतो . या तणावाम ुळेसु दा अपघात
हो याची श यता जा त असत े.
वरील गो ीव न ल ात य ेते क कार अपघात हे कारचालका या हलगज पणाम ुळे होतात व
ते घराजव ळ, पाक ंग या जाग ेत िकंवा वद ळी या जाग ेत होतात . येक कार अपघात हा
आपण वाचव ू शकत नाही . परंतू द ता घ ेत यान े व काही िनयम पा ळ याने यांचे माण
न क च कमी होऊ शकत े. munotes.in
Page 81
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
81 फ) र ते अपघाताच े कारण े :
अलीकड या काळात र ते अपघाताची स ं या वाढल ेली आह े. याची म ु य कारण े हणज े
वाहना ंची वाढल ेली सं या व वाहनचालका ंना िदल ेले अती वात ं होय .
र ते अपघाताची म ु य कारण े पुढील माण े
१) र याचा वापर करणार े लोक
अ) वाहना ंचा अितव ेग व ब ेदरकार वाहन चालवण े िदले या व ेगापे ा अ िधक व ेगाने वाहन
चालव याम ुळे अपघात होतात .
ब) वाहतुक िनयमाच े उ ल ंघन करण े :
क) वाहतुक िदवा (िस नल ) िनयम न पा ळणे, खूप घाई करण े.
ड) िन का ळजीपणा
इ) वाहनचालकाला प ूरेशी झोप /आराम न िम ळणे, शारी रक व मानिसक थकवा .
ई) वाहन चालवताना म पान क न वाहन चालव णे.
२) वाहन े :
अनेक ज ूनी खराब झाल ेली वाहन े र यावर चालव याम ुळे देखील अपघात होतात .
खािलल वाहना ं या बाबतीत काही बाब कड े दुल के यामुळे अपघात होतात .
अ) स
ब) टीअ र ंग िस टम
क) टायर फ ुटणे
ड) अपूरा हेडलॅपचा कार
इ) िसटब े ड न बा ंधने
ई) नादु त ऄकर ेक
३) खराब र त े
अ) घसरत े र ते
ब) र यावरील खड ्डे
क) र यावरील चाकोरी
munotes.in
Page 82
आप ी यव थापन भूगोल
82 ४) र या ंचा चूक चा आराखडा :
सदोष र त े आराखड ्यामुळे व खराब साम ु ी वाप न र त े बनव याम ुळे अनेक अपघात
होतात .
अ) र या या बाज ूला पूरेशी जागा न सोडण े
ब) चूक ची व ळण र त े
क) चुक या िठकाणी व सदोष िस नल णाली
५) मोबाईल फोनचा वापर
वाहनचालवताना मोबाईल फोनचा वापर क े यामुळे अपघातात मोठ ्या माणात वाढ झाली
आहे.
६) ायिव ंग यितरी इतर गो नकड े ल जाण े
उदा. र यावरील अपघात , सुया त, िनसग सैांदय पाहण े इ.
७) पया वरणी य घटक :
जोराच े वारे, िहमवृ ी, मुसळधार पाऊस इ यादीम ुळे अपघाताची श यता वाढत े. तसेच
धुके, बफ , धुर व म ुसळधार पाऊस या ं यामुळे वातावरण अ व छ होऊन ायिव ंग
असुरि त होत े.
८) इतर कारण े :
अ) चुक या जाग ेवर बसवल ेले मोठ-मोठ जािहरात फलक
ब) मोठ्याने संिगत ऐकणे.
क) ायिव ंग चाल ु असतानाच एखादी व त ु हाताळ याचा य न करण े.
र ते अपघा ताचे प रणाम :
र ते अपघाताचा लोका ं या आरो यावर वर द ेशा या आिथ क गतीवर प रणाम होतो . र ते
अपघाताच े ता कालीन व िदघ प रणाम प ुढील माण े
अ) य गत
i. शा र र क
a) मृ यु
b) कायमचे जामब ंदी होण े
c) हाडे मोडण े munotes.in
Page 83
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
83 d) थकवा
e) जळणे
ii. मानिसक
a) अपराधी पणाची भा वना
b) अपघाताच े दडपण
c) खचण े
d) उ सुकता / भीती
iii. आिथ क
a) खच
b) औषधोपचार खच
c) मालम ेचे नुकसान
ब) सामािजक प रणाम
i. मानिसक :
ब याचदा अपघातान ंतर शा र रक इजा पािह या जातात पर ंतु शा र रक इजा
बरोबर च मनावर द ेखील आघात होतो .
a) िव ास गमावण े
b) कौटुंिबक रचना िबघडत े
ii. आिथ क
a) कुटुंबाचे आिथ क उ प न कमी होत े.
b) सामािजक शा ंतता भ ंग होत े.
क) रा ीय :
i. आिथ क
a) उ पादन मता कमी होण े
b) कज दाराची स ं या वाढण े : आरो य िवमा , मालम ेचा िवमा इ . वाढ होत े.
munotes.in
Page 84
आप ी यव थापन भूगोल
84 ड) र ते अपघातास ितसाद :
अपघात झा यान ंतर काय का ळजी यायची याच े िश ण फ काही िनवडक जना ंना
असत े. यामुळे याब ल िश ण द ेणे जणजाग ृती करण े गरज ेचे आहे. अपघात ता ंना
तातडीन े मदत कर यासाठी गावा गावात ून िश ीत लोका ंची टीम तयार क ेली पािहज े.
अपघात झा या नंतर अपघात ताना जर तातडीन े मदत िम ळाली तर ४६ ् पय त जीव
आपण वाचव ू शकतो .
अपघात झा यान ंतर यावयाची का ळजी
a) अपघात झा यान ंतर तातडीन े नजीक या नालयाशी स ंप क केला पािहज े व जव ळील
नालयान ेही िवल ंब न करता अपघात थ ळी लवकर पोहच ून अपघा त ताना
औषधोपचार क ेला पािहज े.
ब) जर अपघात झा याचा फोन आलातर तातडीन े मदत काय घेतले पािहजे. अपघात
ताना तातडीन े मदत क ेली पािहज े.
क) अपघाताचा फोन कॉल आ यावर जव ळ असल ेली इि पत ळ, र पेटी, र तपासणी
लॅब, नवािहका इ . मािहती स ॅटीलाईट , फोन, इंटरनेट इ या दी ारा लवकरात लव कर
कळवणे.
अपघात झा याबरोबर लवकरात लवकर यावयाची का ळजी:
वत: अपघात झाल ेली य अपघाताब ल मािहती सा ंगू शकत नाही अशाव ेळी
य दश य न े अपघाब ल सा ंिगतल े पािहज े. अपघाताव ेळी मु य अडचण य ेते ती
मदतकाय पोहोचव याची कारण मदतका य पोहोचवणारी िटम जर अपघाताम ुळे जागेब ल
अनोळखी अस ेल तर मदकाय लवकर पोहचणार ब याचदा ही टीम ग ुगलवरील नकाश े
िकंवा इतर Flej satellite नकाशा ार े या िठाकणी पोहोच याचा य न करत े परंतु निवन
काही बा ंधकाम झाल ेले असतील तर अडचणी य ेतात. अशाव ेळी एखादी य या िट म
बरोबर अस ेल तर मदत पोहोचिवण े सेपे जाते.
सरकारी मदत ता का ळ पोहोचण े श य ठरत े तर खाजगी मदतीब ल मािहती घ ेऊन. उद.
नवािहका , र वािहणी ल ॅब हे पुरव याची यव था क ेली पािहज े.
र यावरील गद : अनेकदा र या ंवरील ॅफ क ज ॅम मुळे अपघा या ंना मदत करण े कठीण
जाते. अशाव ेळी इतर र याब लची मािहती असण े गरजेचे आहे.
अपघाता जागी मदत उशीरा पोहोच याची काही कारण े :
अपघातझाल ेले वाहन नाद ुर त झा याम ुळे याच वाहनान े दवाखा यापय त पोहोचण े
अवघड होत े.
खराब हवामानाम ुळेही अपघा या ंना मदत पोहो चिव यात अड थळे येतात. munotes.in
Page 85
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
85 अपघात झाल े या िठकाणी बघणाया ची खूप गद होत े अशाव ेळीही मदत काया य अन ेक
अडथ ळे येतात.
ब याचदा अपघात ताना मदत कर यासाठी थािनक लोका ंची मदत घ ेतली जाऊ शकत े.
ती खालील माण े.
घटना थ ळी उपि थत असल े या लोका ंनाही अपघाता या घटन ेब ल बरी च मािहती
असत े. झी ते लोक फोन कॉ लने इतरा ंना पूरवू शकताता .
ब याचदा अपघात झाल े या िठकाणा ंना नाव े नसतात अशा व ेळी थािनक लोका ंची मदत
घेऊन या जाग ेब ल अच ूकता सा ंगता य ेऊ शकत े.
i. अपघात ता ंना मदत पोहोचिव यासाठी आल े या गाडीला , या िठकाणी थािनक
लोक सहकाय क शकतात .
ii. अपघात तापय त पोहोच यासाठी ट ॅ टर व या ं या िटमला र ता क न देऊन
शकतात व या ंना हवी ती मदत क शकतो .
iii. एखा ाला ता का ळ पाठवून मदतीसाठी (अपघात ता ंना दवाखा यापय त
पोहोचिव यासाठी ) एखा ा खाजगी वाहनाची सोय क शकतात .
iv. मदत करणाया वाहना ंन गिद तून अपघात तान े पोहोच यासाठी कार मोक ळी क न
देऊ शकतात .
v. रा ी या व ेळी अपघात झाला अस ेल तर …………… यव था क न द ेऊ
शकतात .
vi. र ते मोकळे क न द े याबरोबरच एखाद े जनावर अपघत तापय त पोहच ून या ंना
इजा करणार नाही याची का ळजी घेऊ शकतात .
अपघात घड या नंतर लोका ंनी यावयाची का ळजी:
१) अपघातान ंतर मदत करणाया पैक बघ याया ची गद जा त होत े. अशाव ेळी बघणाया नी
गद कमी करण े गरजेचे ठरते.
२) मदत करणारी टीम आ यान ंतर इतरा ंनी या ं यासाठी मोक ळी क न द ेणे गरज ेचे ठरते
जेणेक न या ंना अप घात ताना मदत करता यावी .
३) लोकाच े ाण वाचिव याला ा या य ायला हव े इतर कोणत ेही वाईट घटना घड ू नये
याची का ळजी यावी .
४) अपघात ता ंची ओ ळख पटवण े यां या घर या ंशी स ंपक क न या ंना यो य मािहती
देणे.
munotes.in
Page 86
आप ी यव थापन भूगोल
86 अपघात ता ंना वेळेवर वै िकय स ेवा पुरिवणे
१) अपघात ता ंना ता का ळ वै िकय स ेवा पुरिवणे गरज ेचे असत े जेणेक न या ंचे ाण
वाचिवता य ेईल. याकरीता अपघात झा यान ंतर चरीत थमोपचार कोणत े कराव ेत याच े
िश ण लोका ंना देणे गरजेचे आहे.
२) अपघात झा याबरोबर वरीत मदत प ुरिवणे यांना लवकर ितसाद द ेणे याक रता
स म स ेवा तयार करण े.
जागितक ब ँकेने अपघात झा यान ंतर प रणामकारक मदत प ुरिव यासाठी खालील उपचार
सुचिवल े आहेत.
१) काय म आणीबाणी या अिधस ूचना
२) िथि त आरो य अिधकारी जलद वाहत ुक यं णेसोबत .
३) थमोपचार
४) नाना आधार द ेणे.
५) पुढील उपचारा साठी वरी त दवाखा यापय त पोहोचवण े.
६) आणीबाणी खोली व उपचार क .
७) मोठ्या माणावरील प ुनव सन स ेवा.
इतर आणीबाणी स ेवा जस े क पोलीस व अि नशामक स ेवा या जलद ितसाद द ेऊन
ता का ळ वै िकय स ेवा कम चाया ना अच ूक मािहती तस ेच िकती जण िकरको ळ
अपघात थ ळाब ल िकती जण ग ंभीर जखमी आह ेत याची मािहती द ेऊ शकतात .
जागितक आरो य स ंघटनेनुसार इत र माग दश क त व े अपघात ता ंसाठी मदत कर यासाठी
उपल ध आह ेत.
िविश धोका ऊपात व स जता उपाययोजना अपघात घड यासाठी अत ंग त व बा ग त
घटक कारणीभ ूत असतात .
i. अंतग त घटक : वाहतुक शी संबधीत असतात वाहन , वाहक व वाह न न ेणे.
ii. बा घटक : र यावरील लोक , इतर अप घातासाठी कारणीभ ूत घटक , र याची
रचना इ .
जर र त े अपघात कमी हो यासाठी ता का ळ काय वाही क ेली गेली नाही तर २०३० पय त
सवा त जा त म ृ यु हो याच े र ते अपघात ह े पिहल े मु य कारण अस ेल व र त े अपघतात
दरवष मरणाया ची सं या २४ लाखा ंपय त पोहोच ेल. तसेच गंभीर जखम ची स ं या २००
लाखापय त व अप ंगाची स ं या ५०० लाखापय त पोहोच ेल. २०२० पय त र त े अपघातात
मेले यांम ये जगात तीसया मांक लाग ेल. munotes.in
Page 87
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
87 र ते अपघात त ९०… ह न जा त मृ युमुखी पडल ेले लोक ह े गरीब व म यमवग य
लोकांची सं या जा त असतात .
यांना र त े अपघाताचा सवा त मोठा फटका बसतो त े पायी चालणार े लोक असतात .
यानंतर सायकल चालिवणार े व दूचाक चालवणाया लोका ंचा समाव ेश होतो . यामुळे र ते
अपघाताची जोिखम कमी कर यासा ठी व स जत ेचे उपाय क ेले पािहज ेत.
वाहनचालका ंनी आप याबरोबर ता का ळ उपयासाठी थ मोपचार प ेटी ठेवली पािहज े.
यांनी आप याबरोबर मोबाईल फोन , त काळ फोटो काढणारा व @Àमेरा, पेपर, पेन
अपघात झा यान ंतर काय करायच े याची मािहती असल ेले प क इ यादी व त ू जवळ
ठेव या पािहज ेत. तसेच पोलीस , अि नशामक दल े, णवािहका , दवाखान े इ यािदच े फोन
नंबर आप या जवळ ठेवले पािहज ेत. गाडीत प ूरेसे पाणी (बा@टल िक ंवा पाऊच ) ठेवले
पाहीज े.
जे हा अपघात होतो :
१) शांत राह याचा य न क ेला पािहज े. जा त घाब न जाता कामा नय े.
२) आपण आप या क ुटुंिबयांना व इत रांना मदत क ेली पािहज े.
३) आपण म ुख अन ुभवी य चा स ला मानला पिहज े.
४) आपली ओ ळखप आप याजव ळ पािहज ेत तस ेच र गट व इतर व ै क य कागदप े
आप याजव ळ ठेवली पािहज ेत.
५) काही आव यक औषध े गो या आप याजव ळ ठेव या पािहज ेत.
६) अपघात झा या नंतर जो स ुि थतीत अस ेल यान े िकंवा इतरा ंना सा ंगून र त े वाहत ूक
सुरळीत होईल व आप या अपघात त वाहनास अडचण होणार नाही याची का ळजी
घेतली पािहज े.
७) कुणी अ य ंत गंभीर जखमी झाला अस ेल तर या ंची यवि थत का ळजी घेतली पािहज े.
८) अपघात झा याची बातमी बचा व सेवा करणा या ना या िठकाण या यो य ो सा ह िदल े
पािहज े. यांना अपघाताची मािहती , जखम ची सं या, गंभीर जखम ची स ं या इ यािदब ल
मािहती िदली पािहज े.
९) सा ीदारा ंनाही या ंची नाव े, प ा इ यादी मािहती िदली पािहज े.
अपघातान ंतर :
१) शांत रािहल े पािहज े घाब न जा ता कामा नय े.
२) बचावकाम करणाया य ना सहकाय केले पािहज े. यांनी िदल े या सूचना पा ळ या
पािहज ेत. munotes.in
Page 88
आप ी यव थापन भूगोल
88 ३) बचावकाम करणार े कायद ेशीर काय वाही करणार े यांना सहकाय केले पािहज े.
र ते अपघातान ंतर यावयाची ठरािवक का ळजी : (अपघातान ंर या िविश गरजा )
१) य था नी रहा :
एखा ाला अपघात थ ळी सोडून तस ेच िनघ ुन गे यास िदट ए ंड रन ची क ेस होऊ श कतो.
यालेखणीसाठी ग ंभीर ग ु हेगारी द ंड होऊ शकतो . िवशेषत: एखा ान े जखमी िक ंवा ठार
मार यास तो द ुद वी घटना सोड ून जाऊ शकत नाही त े काय ा या ीन ेही गु हा ठरत े.
२) सव वासी व ाय हरला द ेखील तपास :
अपघात झा यान ंतर मालम ेचे नुकसान बघ याप े ा कुणी गंभीर जखमी तर नाही ना याची
काळजी घेतली पािहज े. या डॉ टरांची गरज आह े यांना वरीत घटना थ ळी ताबडतोब
बोलािवल े पािहज े. एखादी य ब ेशू द अस यास िक ंवा वेदनेने कळवळत अस यास यो य
वै क य मदत होईपय त आपण या ंना हालचाल करावयास भाग पाड ू नयेल परंतू जर
धोकादायक प रि थतीत य ला हलिव याची आव यकता अस ेल तर ती का ळजीपूव क व
िनपूणतेने केली पािहज े.
३) पोलीसा ंना बोलावण े :
जर स ंप ीच े ल णीय न ुकसान झाल े असेल, शा र रक इजा िक ंवा मृ यु झाला अस ेत तर
पोलीसा ंना कॉ ल करण े आव यक आह े.
४) मािहती ा करणे :
ाय हरच े नाव, नंबर, परवाना मा ंक, गाडी मा ंक तस े ाय हरची िवमा मािहती िम ळवा.
वासी या वाहनात अस यास या ंची नाव े सं या व प े िमळवणे. ाय ह रशी व वा शांशी
बोलता ंना सौज यप ूण बोलल े पािहज े यांना सहकाय केले पािहज े.
५) सा ीदा रांशी बोलण े :
येक सा ीदारा ंशी बोल ून या याकड ून अपघाताब ल मािहती जाण ून घेतली पािहज े. जर
श य अस ेल तर सा ीदाराच े नावे, प े जमा करण े आव यक आह े. थािनक लोकांची मत े
मह वाची असतात या ंना या अपघात थ ळी अजून काधी अपघात झाला होता का ? इ.
मािहती जाण ून घेतली पािहज े.
६) िवमा क ंपनीला अपघाताची मािहती द ेणे :
आपण आप या िवमा क ंपनीला अपघाताची मािहती िदली पािहज े व या ंना सहकाय क न
जे काही घडल े याबाबतची खरी मािहती िदली पािहज े. आप याला क ुठे लागल े, जखम
इजा झा या त े खरेपणान े सांिगतल े पािहज े.
munotes.in
Page 89
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
89 ७) आप या वै िकय उपचारा ंचा मागोवा ठ ेवा :
कोण याही डॉ टरांनी आपला उपचार क ेला उदा . शा ररीक थ ेरपी ट , कायरोपट टस
िकंवा इतर यावसाियक डॉ टर या ंनी आप यावर काय उपचार क ेले याची न द ठेवा.
आप यावरील उपचारा ंचा व आषधा ंची न द ठेवा. तसेच सव िबल माग ून या . हे नंतर
आपल े वै क य खचा ची पूत ता कर यासाठी उपयोगी पडतात . वै क य कागदप े जमा
करणे एकव ेळ सेपे आहे परंतू वेदना होणारा ास िस द करण े अवघड आह े.
८) अपघात झा या नंतर वाहनाचा छायािच या कागदप े जवळ ठेवा.
आप या गाडीला झाल े या अपघाताची छायािच े या. छायािच ाम ुळे िवमा एज ंटला
आप याला िकती न ुकसान भरपाई ायची ह े ठरिव यात मदत होत े. तसेच यायालयातही
याची मदत होऊ शकत े. छायािच चह बाज ूकडून घेतली पािहज ेत जेणेक न आ प याला
संपूण नुकसान भरपाई िम ळू शकते. आपण घ ेतले या छायािच ा ंनी अपघाताचा एक ून संदभ
दश िवता आला पािहज े. अपघातान ंतर लवकरात लवकर छायािच घ ेतली पािहज ेत.
९) मालम ा द ु तीच े मु य ठरिवण े :
आप या िवमा क ंपनीकड ून आप याला झाल े या न ुकसानाच े मु य ठरव ून घेतले पािहज े.
जर आप याला िवमा क ंपनीने आप याला झाल े या नुकसानाच े यो य म ु य िदले नसेल तर
आपण ती गो सोड ून नािह िदल े पािहज े. मधिवमा िवचार क ेला पािहज े िकंवा विकलाचा
स ला घ ेतला पािहज े.
१०) आप या यितरी अपघाताब ल चचा करताना सावधिगरी बा ळगा :
तुम या विकला यित र िक ंवा पोलीस व िवमा क ंपनी ितिनधी यती र इतरा ंशी
अपघा ताब ल बोल ू नका. इतर क ंपनी या िवमा ितिनधीशी बोल ू नका. झर इतर िवमा
ितिनधीशी बोलायच े असेल तर िवन शील बोला व श यो याआधी त ूम या वडीला ंचा
िवमा ितिनधीचा स ला या . याब ल या ं याशी बोला .
११) िवमा क ंपनी ितिनधीकड ून घणाया नुकसान भरपाई ब ल सावध रहा :
तुम या िवमा ितिनधीच े िदले या ऑफरब ल सावध रहा , उपचार प ूण केले गे याची प ु ी
करा. ब याच िदवसाप य त आप या जखमाची काही मोठी द ुखापत िदसत नाही . परंतु काही
िदवसान ंतर मा याची ग ंभीरता जाणवत े, यामुळे िवमा ितिनिधशी तडजोड करताना या
गो ीबाबत सावध रहा व आप या विकला या स या आव यक या .
१२) आप या विकला यित र एखा ा त अन ुभवी स लागाराचा स ला या .
ब याचदा आप या वक लाला स ु ा अपघात न ुकसान भरपाईब ल प ूरेशी मािहती अस ेलच
असे नाही. तरी या े ातील त अन ुभवी विकलालास ु दा या .
munotes.in
Page 90
आप ी यव थापन भूगोल
90 १३) सुरि तत ेला थम ाधा य ा :
अपघात झा यान ंतर या वाहना या वाहकाला कमी द ुखापत झाली अस ेल यान े आपल े
वाहन र या या कड ेला स ुरि त उभ े क न द ुसया वाहनाकड े ल िदल े पािहज े. इतर
जखिम ंची का ळजी घ ेतली पािहज े. दुसरे वाहन जर र या या म यभागी अस ेल यात
वासी असतील तर या ंचीही का ळजी घेतली पािहज े. यांना सुख प बाह ेर कस े काढता
येईल ह े पािहल े पािहजे. रा ीची व ेळ असेल तर िदवा प ेटवला पािहज े. वॉिन ग ँगलचे
उपयोग क ेला पािहज े.
१४) अपघात त ार न दवण े :
अनेक िठकाणी अपघात कायदा अ ंमलबजावणी अिधकारी त ार न दव ून घेत नसतील तर
वाहक रा य वाहन अपघात िवभागाकड े त ार न दवावी . जो पोलीस ट ेशनम य े उपल ध
आहे तसेच मोटार वाहन िवभागा या स ंकेत थ ळावरही उपल ध आह े. पोलीसा ंकडे
न िदवल ेली त ार ही िवमा क ंपनीकप े केले या दा या या ि य ेस गती द ेते.
१५) आप या िव याम य े कोण या गो चा समाव ेश होतो ह े जाण ून या .
जर आप या िव याअ ंतग त कोण या गो चा सहभाग होतो ह े आपणास ठाऊक अस ेल तर
िवमा ि या सुलभ होत े. झर आपण एक अथवा दोन डॉलरएवढी अिधक भरली तर
आपली अपघार त कार िठक होईपय त आपण भाड ्याची कार अ य प दरान े अथवा
काहीस े पैसे खच न करता वाप शकतो .
१६) िद याची काठी िक ंवा दोरीचा वापर :
अपघात झा यान ंतर जर त ु ही गाडीत अडक ून पडल े असेल तर व रा ीची व ेळ असेल तर
तु ही मदतीसाठी काच ेतून िदवा असल ेली काठी िक ंवा दोरी याचा वापर क शकता त.
१७) इतर िस नलचा वारप : आरसा िक ंवा सी .डी चे क हर चमकावण े.
१८) हतोडा व ल ेडचा वापर :
जर त ु ही गाडीत अडक ुन पडला असाल तर हातोड ्याने गाडी या काचा फोड ून तु ही बाह ेर
येऊ शकता िक ंवा ल ेडचा वापर क न त ु ही त ुमची सीटब े ट काप ू शकता .
१९) जर झाल ेला अपघार िकरको ळ असेल तर वाहकान े आव य गाडी था ंबवली पािहज े,
जर तो तसाच िनघ ून गेला तर याची च ूक नसतानाही तो र त े वाहत ूक काय ा नुसार ग ु हा
ठ शकतो . याने याची कार था ंबवून आपतकालीन िदवा लाव ून आपण था ंबलो आहोत
अशी ख ूण इतरा ंना केली पािहज े.
२०) फाईल अ यावत ठ ेवणे :
तुमचा अपघात छायािच े इतर टपाटोल , कागदप े इ. मािहती फाईलम य े एकि त क न
ठेवली पािहज े. यात त ुमचा पॉ िलसी ल ेम मांक नाव , प ा, फोन न ंबर, पाव या , भाड्याने munotes.in
Page 91
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
91 गाडी घ ेत यास या पाव या इतर अपघाताशी स ंबधीत खच इ यादी यवि थत सा ंभाळून
ठेवले पािहज े.
या सव बाबी वग ळून शेवटी मह वाचा िश लक राहतो . तो हणज े अपघातात झाल ेले
नुकसान खच भरायचा कोणी ? िकरको ळ अपघा ता या व ेळी वाहक वत : ठरवू शकतो क
िकती न ुकसानभरपाई ायची िक ंवा यायची पर ंतु िवमा क ंपनी या सहभागािशवाय ह े क
नये.
ग) अपघात घटना अ या स :
भारतातील र त े अपघातातील म ृ युचे वाढत े माण ही ग ंभीर बाब आह े. याचे मुख कारण
हणज े भारतातील अस ुरि त र त े होते २००४ या सव णान ुसार भारतात जगा या
तुलनेत फ १… वाहने आहेत मा जगा या ६… र ते अपघात भारतात होतात . दर
िदवशी र त े अपघातात ४०० पे ा जा त लोक मरण पावतात . (२०१५ या ग ह म ट
सव णान ुसार) याचा अथ दर दहा िमिनटाला र त े अपघातात एक य चा म ृ यु होतो.
र ते वाहत ूक व महामाग मं ालयान े मे २०१६ म ये रा यसभ ेत सादर क ेले या ता या
आकड ेवारीव न ह े प होत े क र त े अपघाताबाबत प रि थती ग ंभीर आह े. २०१५ म ये
भारतात र त े अपघातात १,४६,१३३ लोक म ृ युमुखी पडल े. २०१४ या त ुलनेत ही वाढ
४.६… झाली. २०१४ म ये १३९६७१ लोक म ृ युमुखी पड ेल. गे या एका दधकात १.३
दशल लोक म ृ युमुखी पडल े. तरी अज ून र त े अपघाताबाबत कोणतीही स ुर ा णाली
राबवली ग ेली नाही . अलीकड ेच स ंसदेत मा ंड यात आल े या प रवहन , पय टन व
सं कृतीवरील थायी सिमती या २३४ या अहवलात स या अि त वात असल े या
मोटार वाहन फाय ाऐवजी तािवत रोड ा सपोट अँड सेपÌटी िबल े २०१५ मांडले गेले.
या अहवालान ुसास म ं ालयान े संपूण देशभरात र ता वाहत ुक वर व र त े सुर ेबाबत स ंपूण
वा तुिश प बदल याची म ुभा िदली होती . यात चालक प रवा याब लही बदल स ुचव यात
आले होते.
परंतु ते श य झाल े नाही कारण क े रा य सरकार या ं यापैक कोण खचा चा बोजा उचल ेल
प क ेले न हत े. थरीही क व रा य सरकार याबाबत काही िनण य घेऊन माग काढतील
अशा अप े ा आह े तरीही सरकार काही उि े ठरिव या या मागा वर आह े जसे क
अनािधक ृत ाय ह गचा द ंड वाढिवण े. दा िपऊन गाडी चालव याया ना दंड ठोठावण े इ.
२०१५ या आकड ेचारीन ुसार र त े अपघात सवा त जा त झाल े या र यात तिम ळनाडू,
महारा , म य द ेश, कना टक व क ेरळ जा त अपघात झाल े आह ेत. या सव रा या त
२९.६६… अपघात झाल े आहेत. तसेच २,७५,८७३ बळ ची सं या न दवली ग ेली आह े.
munotes.in
Page 92
आप ी यव थापन भूगोल
92 ५.४ रे वे अपघात
भारतीय र े वे जगातील सवा त मोठ े वासी वाहत ूक आह े. भारतात या झपाट ्याने िवकिसत
होणाया अथ यव थ ेमुळे अिलकडील का ळात वाहत ुक ची मागणी वाढली आह े. यामुळेच
भारती य रे वे वाहत ुक चे देशभरात िव त ृत जाळे िनमा ण झाल े आहे. तथापी भारतीय र े वे
यव थापन े या अफार वाढल े या लोक ंस येला अन ुस न र े वे वाहतुक सुरळाrत कर यात
स म नाहीत . यामुळे रे वे गाड्याचा खो ळंबा, रे वे उिशरान े आपण वाहत ुक खचा तील
अफार वाढ इ यादी अडचणी आह ेत.
अ) व पान ुसार र े वे अपघात :
र ते अपघाता या त ुलनेत रे वे अपघात द ुिम ळ आदेश मा या ंचे प रणाम फारच ग ंभीर
असतात . यात अनेक गंभीर जखमी व म ृतां या आकड ्यांचा समाव ेश आह े. मीिडयाम य े
हाय श िक ंवा पाटीव न र े वेगाडी उतरण े हे अ य ंत उ च ोफाईल आह े याची चचा
अनेक िदवस क ेली जात े. याबरोबर िकरको ळ घटना ंम येही मोठ ्या माणात िव दाणी
झालेली आढ ळते.
रे वे अपघातात खालील गो चा समाव ेश होतो .
१) रे वे ळाव न गाडी घसरण े.
२) रे वे ॅकव न वाहना ंची ट कर होण े.
३) रे वे ॅकवरील व तूशी ट कर होण े.
४) थायी माग व रॉल ग टॉ कचे याि क अपयश .
५) ॅक व रोल ग ॅकची अप ूरी देखभाल .
६) रे वेगाड्यांना आग लागण े.
ब) रे वे अपघाताच े भौगोिलक िवतरण :
जगभरात र े वे अपघात होत असतात . दुदैवाने जे ह अपघात होतात त े हा लोक
गंभीर र या जखमी होतात िक ंवा मरतात . रे वे अपघात ह े बह दा मानव च ूका िक ंवा या
दोघाम ुळे होतात .
भारतीय र े वे जे जगातील वासी वाहत ुक चे सवा त मोठ े जाळे आहे. २०१० म ये ११
मोठे अपघात झाल े आह ेत यात र े वे ळाव न उतरण े, रे वे गाड्यांची आपापसात
ट कर या ंचा समाव ेश आह े. यामुळे अनेक लोका ंना आपल े िविश भौगोिलक िठकाणी ,
भारतीय ग ंगे या म ैदानी द ेशात झाल े आहेत.
क) रे वे अपघाताच े कारण े व प रणाम :
रे वे अपघात ही एक कारची आप ी आह े. यात एक िक ंवा अन ेक रे वेगाड्यांचा समाव ेश
होतो. रे वे अपघात ह े एकच र े वेवर दोन दोन गाड ्या समोरासमो न धडक याम ुळे, munotes.in
Page 93
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
93 रे वे ळाव न र ेलगाडी घसर याम ुळे रोल ग टॉ कमुळे, तांि क िबघाडीम ुळे,
रे वे णाली या िबघड याम ुळे, मू यलेन, िदम खल ेन याम ुळे तसेच दगशतवादी ह याम ुळे
होतात .
कारण े :
सामा यत : रे वे अपघात आपण प ूण पणे टाळू शकत नाही . कारण रे वे वाहक िक ंवा सुर ा
कम चाया ना िति या द े यासाठी प ुरेसा व ेळ नसतो . रे वे अपघताम ुळे य व
अ य पण े लोकावर व पया वरणावर अिन प रणाम होतो ज े हा रे वे या द ुषण करणार े
पदाथ वाह न न ेत असतात .
भारतातील बह त ेक रे वे अपघात मानवी चुकांमुळे होतात . सोएनएन -आय बी एन चा
अहवाल हटल े आहे क ग े या चार मिह यातील २१ पैक १८ दुघ टना मानवी च ुकांमुळे
झा या . मनु यबळाची कमतर ता. आिथ क अडथ ळे व िवरोधी बाज ूने ट कर सामन े थािपत
कर यात िवल ंब ही र े वे अपघाताची म ुख कारण े आहेत. अहवाल दश िवतात का अज ूनही
रे वेम ये १६००० लोकोमोटी ह चालका ंची करमतरता आह े. जे हा चालक अितव ेगाने
रे वेगाडी चालिवतो व िस नलकड े दुल होत े ते हा अपघात घडतात .
रे वे अपघाता ंची कारण े वेगवेगळी आहेत यातील काही मह वाची कारण े खालील माण े.
१) रे वे कंड टरचा िन काळजी पणा .
२) रे वेगाडी ळाव न घसरण े.
३) रे वे ळाची चुक ची द ेखभाल कर याची प दत
४) चुक ची औजार े
५) दुसया रे वेगाडीशी ट कर
६) रे वे ळ ओला ंडतना ट कर झाल ेली कार , बस, क, ॅ टर इ यादी वाहना ंशी झाल ेली
ट कर
७) पूल कोसा ळेणे
८) चूक चा र े वे ॉस ग
१९९० व २००९ दर यान य ुरोिपयन ॉ िसंग शची स ं या, वास व वासी िकलोमीटर
सं या समान रािहली . यामुळे रे वे ॉिसंग ॅश ही सम या बनत े. उदा. १९९९ साली
बोन बोिनअस व िलिलनोनम य े एक ॉ िसंगवर एक गाडी प ॅस जर ेनला धडकली .
munotes.in
Page 94
आप ी यव थापन भूगोल
94 भारतातील र े वे अपघाताची म ुळ कारण े खालील माण े :
१) कमी ग ुंतवणूक :
i. अिधक ृत रेकॉड सांगतो क ग े या २१-२२ वषा पासून भारतीय र े वे आप या
मतप े ा १५ पिटंनी जा त लोक वाहत े. यामुळे अनेकदा र े वे ळांना तड े पडतात .
ii. ब याच भारतीय र े वे गाड्यांम ये आग ओ ळख णाली सुस ज नाहीत . पूर व आग
ओळख णाली ड यात बसवली आह े परंतू ती णाली इतर ड यात नाही . सा या
ड यात ध ूर व आग ओ ळख णाली बसिवण े खूप अवघड का म आह े.
iii. काही द ेशांम ये आध ूिनक णाली ार े जर काही घातपात झाला , आग लागली , धुर
िनघाला तर र े वेगाडी आपोआप था ंबते. यामुळे अनेक रे वे अपघात ट ळतात. परंतू
भारतीय र े वेगाड्यांम ये अशी अ याध ुिनक स ुिवधास अज ून बसिव यात आल ेली
नाही.
iv. वेळेवर रे वेगाड्यांची देखभाल व तपासणी न क े याने अनेकदा र े वे अपघात घडतात .
२) मानवी च ूका : ब याच रे वे अपघाता ंना मानव जबाबदार असतो . अनेकदा झाले या
संशोधनात आढ ळून आल े आह े क , ेन ॅश हो यामाग े मानवा या च ूका कारणीभ ूत
आहेत. मानवाची च ूक ची समज ूत, चुका च ुक ची गणना इ या ंदीमुळे रे वे अपघात घड ून
येतात. या अ ंतग त सुरि तता अहवालाव न आढ ळून आल े आह े क २१ पैक १८
अपघात मानवी च ूकांमुळे होतात . याव न भारतीय र े वे अपघाताच े मुख कारण मानवी
चूका आह े हे ल ात य ेते.
i. भारतीय र े वेम ये नवीन त ं ानाचा अभाव अस याम ुळे मानवी च ूका घडून येतात.
यामुळे मानव च ूका हे रे वे अपघात हो यामाग े एक म ुख कारण आह े.
ii. रे वेसंघटना या स ुर ाउपाय , मानव ब ळाची कमतरता , रे वेगाड्यांची आपपसात
ट कर इ यादी मह वा या बाबतीत तडजोड क न घ ेतात.
iii. रे वे कम चाया ची कमतरता ह े मानव च ूका घड याच े कारण आह े. कमी कम चाया चा
बोजा इतरा ंवर पडतो . भारतातील बर ेच रे वे अपघात ह े वाहका या च ूक मुळे व
रे वे कम चाया या द ुल णाम ुळे होते.
iv. मानवस ंचलीत िस नल णालीऐवजी य ं चलीत िस नल णाली हवी यासाठी ब याच
भांडवलाची यव थापनाची व द ेखभालीची गरज लागत े जी क ेली जात नाही .
३) मानवरिहत ॉ िसंग (रे वे ओला ंड याच े िठकाण )
i. भारतात ५०,००० पैक १५००० ॉिसंग मानवरिहत आह ेत.
ii. रे वे ॉिसंग सुधार याच े व निवन र े वे ॉिसंग आध ुिनक बनिव याम ुळे अपघाताच े
माण घटल े आहे. munotes.in
Page 95
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
95 iii. र ते वापरणार े लोक र े वे ॉिसंगला िस नलकड े ल द ेत नाहीत . जे हा लाला िस नल
असतो त े हा रे वे ॉिसंग ओलाड ं याचा य न करतात याम ुळे अपघात घडतात .
उड्डाणपूल, कुंपण घालण े, व न ओला ंडून जा याच े पूल इ यादीम ुळे रे वे अपघाताच े
माण घ टले आहे.
४) भौितक वातावरण :
i. भौितक वातारणाम ुळे रे वे अपघात घड ून येतात.
ii. पूव या का ळी रे वेचा गायीसार या ा या ंशी ट कर हायची पर ंतु यात र े वेगाडी व
वाशा ंचे नुकसान होत न हत े.
iii. ीज कोस ळ यामुळे अपघात होत होत े.
iv. रे वे बांधताना स ुधा रत सािह य वापर याम ुळे दुघ टना कमी झा या आह ेत. यामुळे
हवामानाचा प रणाम , बफ वृ ी, तापमान वाढण े या कारणाम ुळे रे वे ॅकला होणार े
नुकसान ट ळले आहे.
भौितक स ुिवधा उदा . पुल िकंवा ती उताराच े बांध या याम ुळे अपघात होतात .
रे वे अपघाताच े प रणाम :
पया वरणीय :
i. रे वे अपघात जीवीत व िव हाणी तर होत ेच याबरोबर पया वरणाच े मोठ्या
माणात न ुकसान होत े. रे वे अपघातान ंतर झाल ेले दुषण साफ करण े. रे वे
अपघाताम ुळे वैय क तस ेच साव जिनक नुकसान होत े.
ii. रे वे वाहत ुक िव क ळीत होत े.
iii. य गत यवसाियक आ मिव ास गमावला जा तो.
iv. भौितक वातावरणाम ुळे जखम ना र य या कड ेला हलिवण े काठीण होऊन जात े..
v. रे वे अपघात र यापास ुन ठरािवक अ ंतरावर जरी होत असल े तरी या ंचा प रणाम
निजक या लोकसम ुदायाला होतो .जपानम य े १९९१ म ये िस नलमधील
िबघाडाम ुळे झाले या दोन र े वे गांड्या या समोरासमो रील टकरीत वर ेच नुकसान
झाले होते.
मानवी घटक :
मानवी घटक स ु दा अपघातान ंतर या आप ी कर याबाबत मह वाची भ ूिमका
बजावतात . munotes.in
Page 96
आप ी यव थापन भूगोल
96 i. जर वाशा ंना यो य स ुर ा प ुरिवली ग ेली तर अपघाता नंतर उ वणाया प रि थतीशी त े
चांग या कार े सामना क शकतील . व अपघातज य प रि थ ती हाता ळ यािवषयी त े
जाग क होतील .
ii. शारी रक जखमाबरोबरच य वर मानिसक , सामािजक व अ ती वाचा िनमा ण
होतो.
iii. गंभीर र े वे अपघात झाल े यांम ये पो ट ायम ॅिसक ेस िडसॉ ड र (PTSD) नावाचा
मानिसक आजार जडतो .
iv. अपघातात जखमी झाल े यांची सु वातीला ि थ ती िबकट असत े मा त े वत: आपल े
जीवन प ूव पदावर य े यासाठी धडपडत असतात . काही जणा ंवर अपघाताचा प रणाम ५
वषा पय त तर काही जणा ंवर आय ु यभर राहतो .
सामािजक -आिथ क-पया वरणीय घ टक : उदा. माग दश न, संसाधन े, कौश य , आप ी
योजना इ . जर अपघात मदत करणार े कम चारी िशि त नसतील तर याचा चा ंगला
प रणाम सा य होणार नाही . २००८ म ये ॉस एंजलमधील र े वे अपघातात दोन वासी
रे वे िठगाया खाली अडकल े होते. मा या ंना वेळेवर बाह ेर न काढता आ याम ुळे ते
मृ युमखी पडल े.
रे वे अपघाताला ितसाद :
जर रे वे अपघात झाला व आणीबाणीची प रि थती िनमा ण झाली तर र े वे अिधकारी बा
संघटना ंशी सम वय साध ून यो य उपाययोजना क शकतात .
अपघात थ ळी सवा त आधी पोहोचल ेले लोक अपघात ता ंना अन ेक का रे मदत क
शकतात . यामुळे अनेकांचे ाण वाच ू शकतात . दुखापतीच े माण कमी होव ू शकते तसेच
िव हानीही काही माणात वाचव ू शकतात .
पोलीस आपतकालीन ता का ळ सेवा व र े वे अिधकारी ह े अपघात थ ळी आधी
पोहोचवयास हव ेत. तसेच िशि त कम चारी ह े आपापसात सम वय साध ून खालील गो ी
क शकतात .
i. िनफडीची ग ळती व त पर ितसाद
ii. परवानाधारक वाहत ुक सेवा
iii. आपतका लीन र त े-रे वे सेवा.
भंगार डबा स ेवा
भंगार ि या
जागा उपाय munotes.in
Page 97
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
97 कचरा िव ह ेवाट
कचरा यव थापन
कचरा वाहत ूक व िव ह ेवाट इ यादी .
खाली र े वे अपघाताशी त ारीिवषयी स ंबंधीत काही बाबी िद या आह ेत.
१) मृ यु, गंभीर द ुखापत , रे वेगाडीम ुळे झालेला अपघात . रे वेगाडीशी एखा ा वाहना ंची
झालेली ट कर याबाबतीत त ार क शकतो .
२) रे वेगाडी िक ंवा एक व अिधक र े वेगाड्यांची एकम ेकांशी झाल ेली ट कर , रे वे वाहना ंची
संबंधीत कोणत ेही गंभीर नुकसान इ यादी .
३) रे वेवाहन व य ची झाल ेली ट कर िक ंवा रे वे ा@िसंगला एखा ा वाहनाशी
झालेली ट कर , पादचाया या ओलाड या या ा @िसंगवर झाल ेली ट कर इ यादी .
४) रे वे वाहन व एखा ा अडथ याशी झाल ेली ट कर याम ुळे गंभीर द ुखापत व न ुकसान
झाले असेल.
५) रे वे ळाव न र े वेगाडी घरसण े.
ठरािवक धोका ट ळणे व रे वे अपघात टा ळ यासाठी स जता :
स जता : या ट यावर र े वे अिधकारी मत ेचा कमास लागतो , संसाधना ंचा (मानवी व
तांि क) वापर क न , यो यिनयोजन क न अपघातसमयी स ज राहण े. स जता ही अशी
प त आहे क लो काना वाचिव यासाठी ती ाधा य द ेते स जता ही य ेक कार या
अपघाता त आव यक बाब असली तरी बचाव व उपशमन याका मह व िदल े जाते. स जत
ही मु य व े लोक व ठरािवक े ाशी िनगडीत असत े.
आपण अपघातास ंदभा त िकतीही का ळजी घेतली तरी अपघात होणार ना ही याची आपण
खा ी द ेऊ शकत नाही . यामुळे अपघात झा यान ंतर काय क ेले पािहज े याची का ळजी घेणे
गरजेचे आहे. आप ी यव थापन िनयोजन क े या माण े जर काय वाही कर यात आली .
लोकांनी चा ंग या कार े सहकाय केले तर अपघाताची ती ता कमी कर यात य ेऊ शकत े.
िनयोजन क रताना आव यक पायाभ ूत सुिवधा व इतर साधन े तयार ठ ेवणे गरजेचे असत े.
सुदैवाने भारतीय र े वेकडे ता सव आपातकालीन स ेवे या प दती व साधन े उपल ध
आहेत.
munotes.in
Page 98
आप ी यव थापन भूगोल
98 धोका कमी कर यासाठी खालील काय म आह ेत.
अपघात टा ळ यासाठी आधी झाल ेले अपघात या ंची कारण े य ांचे िव ेषण क न
खबरदारी घ ेणे
संपूण रे वे कम चाया नी आपापली कत ये, आपली िश ण काय शाळा जबाबदारीन े
पार पाडण े
सवा शी स लामसलत क न र े वे अपघात टा ळणसाठी काय खबरदारी यावी याबाबत
स लामसलत करण े.
रे वे अपघात झा यान ंतर पार पाडावयाची उ ी ्ये :
१) लोकांचे ाण वाचिव याचा य न क ेला पािहज े व या ंना होणाया यातना कमी क े या
पािहज ेत.
२) मालम ा वाचिव यासाठी य न क ेला पािहज े.
३) रे वे वाशा ंना अपघातासमयी मदत करण े.
४) रे वे अपघात कशाम ुळे झाला याची खा ी करण े.
५) अपघाताची बातमी जबाबदार अिधकाया ना उदा. रे वे अिधकारी , पोलीस कम चारी,
डॉ टर इ यािदना द ेणे.
रे वे अपघाताब ल घट ना अ यास :
भारत ड ेहराडून-वाराणशी जनता ए स ेस (रे वे मा ंक १४२६६ ) ही उ र द ेशमधील
बछवन य ेथे रे वे ळाव न २० माच २०१५ रोजी घसरली . ही रे वेगाडी ड ेहरादून
वाराणसी जात होती . अचानक ही गाडी ळाव न घसर याम ुळे पिहल े दोन ड ब े ी त
घेऊन या त ८० वाशी अडकल े. हा अपघात थािनक व ेळेनुसार सका ळी िठक ९ वाजून
१० िमनीटा ंनी झाला . या रे वेगाडीत एक ुन ४०० वासी व ८५ रे वे कम चारी होत े.
या अपघातात ५८ वासी ठार झा ले व १५० लोक जखमी झाल े.
रे वेवाहकान े रडीओव न घोषीत क ेले क रे वेगाडीच े ेक फेल झाल े व बछावन ट ेशनाला
तो गाडी था ंबवू शकला नाही . ेक फेल झा याम ुळे ती गाडी ळाव न घसरली .
िकंग जॉज वै िकय िव ािपठात ून लखनवह न डॉ टरांची एक िटम घटना थ ळी दाखल
झाली. जखम ना ताबडतोब िक ंग जाज इ पीत ळात व स ंजय गा ंधी वै क य इ टीट ्युट
म ये हलिव यात आल े.
ड यात अडकल े या वाशा ंना डब े टील कटर मशीनन े फाडून बाह ेर काढ यात आल े.
ड यातील म ृतदेह बाह ेर काढ यात आल े. संपूण ड यात र सा ंडले होते अस े एका
य दश न े सांगीतल े. सायंकाळी ४ वाजेपय त सुटका काय चाल ू होते ते संप याच े munotes.in
Page 99
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
99 डी हीजन ल रे वे मॅनेजर ए.के. लाहोरी या ंनी सा ंगीतल े. जे वाशी ग ंभीर जखमी झाल े होते
यांना संजय गा ंधी मेडीकल इ टीट ्युत ऑफ साय स , लखनौ य ेथे हलिव यात आल े व
इतरांना रायबर ेली येथील िज हा णालयात हलिव यात आल े.
पोलीसा ंना थािनक लोका ंना िनम ं णात आणन े अवघड जात होत े. झे रे वे अपघात
बघ यासाठी जमल े होते.
५.५ हवाई अपघात
हवाई वाहत ुक ही इतर वाहत ूक चा साधना ं या त ुलनेत सुरि त असली तरी हवाई अपघात
झा यावर ती एक आप ी ठरत े.
a) व पान ुसार हवाई अपघात :
िवमान उड ्डाण व िवमान उतरिवण े या दोन व ेगवेग या गो ी आह ेत. या दो ही ि या ंम ये
अपघाताची श यता जा त असत े. जा त क न िवमान अपघात ह े िवमानत ळा या
सािन यात झाल े आहेत. ब याचदा िवमान उड ्डाणा या व ेळी व उतर या या व ेळी वाशा ंना
इजा होतात . जखमी झाल े या वाशा ंना मानिसक ध का बसतो . िवमान अपघातात
वाशा ंना तातडीन े मदत करण े गरजेचे असत े याम ुळे थािनक व ाद ेिशक बचाव लरणाया
सेवा मह वा या ठरतात .
मागील १० वषा या िवमान अपघाताबाबत िन र ण क े यास अस े ल ात आल े क १०…
जीवघ ेणे अपघात ह े िवमान धावप ीवर उभ े असतानाच घडल े. २२… जीवघ ेणे अपघात
टेकऑफ व ला ईब ट या ंम ये घडल े. ए हीएशन त ा ं या मत े अपघात घड याची तीन
मु य कारण े आहेत.
पिहल े कारण हणज े जे हा िवमान उड ्डाण घ ेणार असत े त हा त े धावप ीवर व ेगाने धावत े
व उड्डाण घेतेवेळी याचा व ेग खूप जा त असतो .
मागील १० वषा म ये िवमान उड ्डाण करत ेवळी ६ जीवघेणे अपघात झाल े. व ६ अपघात
िवमान धावप ीवर व ेगाने आणताना झाल े.
असाच एक अपघात ज ूलै मिह यात २००० साली प ॅरीस िवमानत ळावर झाला .
यावेळी अपघात हा िवमान उड ्डाण करताना होतो याव ेळी तो वाशा ंकरीता अिधक
धोकादायक असतो . असे ७ अपघात बोईग या झाल े या अ यासान ुसार आढळून आल े
यात ७७४ जणांचा म ृ यु झाला . २००४ ते २०१३ पय त यवसाियक िवमाना या
अपघातात एक ूण ३३८४ जणांचा मृ यु झाला .
a) िवमान अपघाताच े भौगोलीक िवतरण : अलीकड े हवाई अपघाता त मृ यु झाल े यांचे
माण जरी वाढल े असल े तरी हवाई अपघाताची स ं या मा कमी झाली आहे. युरो ऑफ
एंअर प Ìट ए टीड ेट आफा ई हज या अहवालान ुसार २०१४ म ये ३३ िवमान अपघात
झाले तर २०१५ म ये १६ िवमान अपघात झाल े. munotes.in
Page 100
आप ी यव थापन भूगोल
100 २०१५ म ये िवमान द ुघ टनेत २४७ वाशा ंना मृ यु झाला होता . २०१४ म ये १३२८
वाशाचा म ृ यु ही सवा त जा त स ं या होती . यात एअ र आिशया या िवमान मा ंक यु ेन
येथील िवमान मा ंक प्१७ यात समाव ेश होता .
b) हवाई अपघात हो याची सामा य कारण े : िवमान अपघाता या कोण याही बात या
आ यान ंतर थमत : िवमानाची स ुरि तता व दहशतवाद धोका यािवषयी उपि थत
करतात . परंतु व त ुि थती न समजून घेता तक िवतक क न कोणताही दोषी धरण े यो य
नाही.
िवमान अपघाताची अन ेक कारण े असू शकतात याप ैक काही खाली िदली आह ेत.
१) पायलटची च ूक : पायलट या च ुक मुळे होणाया िवमा न अपघाताच े माण वाढल े
आहे. जवळपास िन म े िवमान अपघात पायलट या च ुक मुळे होतात . िवमान ह े एक
जटीलय ं आह े याम ुळे पायलटला सतक राहण े अ याव यक आह े. याची थोडीशी च ुकही
िवमान द ुघ टनेला आम ं ण द ेऊ शकत े. िवमान चालकान े धोकादायक हवामान अस ेल तर
ने हगेशन यं णे ारा सत क राहण े. यांि क सम या ंना यो य ितसाद द ेणे व एक स ुरि त
टेकऑफ व ल ँडीग करण े आव यक आह े. काही पायलट ुटी या मानिसक सम याम ुळे
देखील होऊ शकतात . १९८७ म ये टोक योला जो िवमान अपघात झाला याच े कारण
वैमािनकाल ग ंभीर मानिसक सम या होती . याने िवमाना या इ ंिजनला म य उड ्डाणात
अचानक च ुक चे वळण िद याम ुळे अपघात झाला .
वैमािनका या च ुक मुळे वाशा ंचा जीव जाण े गंभीर बाब आह े. परंतु अचानक हवामान बदल
अथवा िवमानात िबघाड झाला तर अशा प रि थतीत ुन वाचव याच े काम व ैमािनकाच क
शकतो .
२) यांि क ुटी : िवमान अपघात हो याच े दुसरे मु य कारण हणज े यांि क ुटी होय .
२० ते २२… िवमान अपघात ह े य ांि क ुटीमुळे होतात . ५० वषा पूव या आज या
िवमाना ंमधील इ ंजी स अिधक स ुरि त व िव सनीय आह ेत. असे जरी अस ेल तरी िवमान
बनवता ंना या या िडझाईनम य े झाल े या दोषाम ुळे काही या ंि क ुटी उ वतात . उदा.
१९६२ म ये यूनायटेड एअरलाई स या िवमानाशी एका ह ंस प ाशी झाल े या टकरीत
िवमानाच े डा याबाज ूचे टैबीलायझर ब ंद पडल े होते.
आतापय त प ाशी झाल े या टकरीत सात िवमान अपघात झाल ेले आहेत.
३) हवामन :
सुमारे १२… िवमान आपघात खराब हवामानाम ुळे होतात . धोकादायक वारा , भयानक
वादळ, दाट ध ुके, ढगाळ हवामा न याम ुळे वैमािनकाकड ून चुक हो याची दाट श यता
असत े व अशाव ेळी अपघात होता . ढगां या गडगडा या व ेळी िवजा चमकतात व याम ुळे
सु दा िवमानात इल ेि क िबघाड हो याची व व ैमािनका चे डोळे िदप याची जा त श यता
असत े. यामुळे ही िवमान अपघात होतात . munotes.in
Page 101
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
101 काही व ेळा सौ य हवामानात स ु दा अपघात होऊ शकतात . उदा. लेबनान म य े १९७७
ला झाल ेला िवमान अपघात ज े हा व ैमािनक खाली िवमान उतरवत होता . यावेळी
जिमनीवर दाट ध ुके पसरल े होते, याने िवमान उतरव याचा ब याच वेळा य न क ेला. परंतु
ते हा ध ुके पसरल े अस याम ुळे िवमान खाली उतरव ू शकला नाही . अशातच िवमानातील
इंधन स ंपले व िवमानाचा अपघात झाला . २०१० म ये एक इ ंडोनेिशयन िवमान १०३
वाशा ंना घेऊन जात होत े. मा िवमान खाली उतर यावर रनव ेव न जात असताना दा ट
धु याम ुळे पायलटला समोरील र ता नीट िदसला नाही . िवमान रनव े ओला ंडून पलीकडील
पा या या जलाशयात पडल े व पलीकडील ड गरावर आपटल े. यामुळे या िवमानाच े दोन
तुकडे झाले.
४) घातपाती क ृ य :
घातपाती क ृ यामुळे जवळपास ९… िवमान अपघात होतात . िवमान अपहरण क या नी
केले या क ृ यामुळे िवमान अपघात हो याची उदाहरण हणज े ११ स ट बर रोजी ३
िवमाना ंचे अपहरण क ेले होते. जरी िवमानात बसवता ंना वाशा ंची कस ून चौकशी कर यात
येत असली तरी काहीजण फोटक व त ू घेऊन जा यात सफल होतात . व या ार े ते मोठे
िवमान खाली उतरव ू शकतात .
५) काही मानवी ुटी :
मानवी ुटीमूळे जवळपास ७… िवमान अपघात होतात . एअर ािफक क ं ोलर या
चूक मुळे िवमान अपघात होतो . ब याचदा रनव े ओला ंड याम ुळे, एखा ा िशखराला ट कर
झा याम ुळे तर ब याचदा हव ेत या हव ेत िवमान िबघाड याम ुळे अपघात होतात . जर
िवमानात इ ंधन पुरेसे भरल े गेले नाही. िवमानात या ता ंि क िबघाडाकड े दुल केले िकंवा
िवमानाची देखभाल व ेळोवेळी केली गेली नाही तर अपघात होतात .
पुरेसे इंधन िवमानात न भरण े ही न ेहमी आढ ळणारी ुटी आह े. काहीव ेळा पे ोल टाक चा
वॉ ह फ ुट यान ेही िवमान अपघात झाल े आह ेत. उदा. को टल एअरलाई स प Ìलाईट
१९४८ साली अशा कार े दुघ टना त झाल े होते.
िवमानअपघा ताचे प रणाम :
िवमान अपघाताम ुळे मानवास ग ंभीर द ुखापत होत े. ब याचदा जीवही गमवावा लागतो .
यामुळे िवमान वासाची िव वासिहता कमी होत े. व हवाई वाहत ुक वर आिथ क प रणाम
होतो. हवाई अपघात कमी कर यासाठी त स ंशोधक य न करीत आह ेत. उदा. हवेची
ि थती दश िवणाया प दतीत स ुधारणा क न अच ूकता आण याचा य न करण े.
आिथ क प रणाम -
१) जर कमी लोक वास करत असतील तर अथ यव थ ेवर नकारा मक भाव पडतो . जर
येक व ेगवेग या हवाई वाहतुक वर सारख ेच लोक वास करत असतील तर एक ंदरीत
प रणाम श ू य असतो . munotes.in
Page 102
आप ी यव थापन भूगोल
102 २) वेगवेग या िवमा क ंप या व वक ला ंना ा या लागणाया रकम ेपोटी बराच प ैसा िफरत
असतो .
३) या िठकाणी अपघात झाला अस ेल अशा थ ळी तपासकामासाठी ती जागा स ुरि त
कर यासाठी या थ ळी उपि थत असल े या य ना ज ेवण व राह या या सोयीसाठी
बराच खच येतो.
४) िवमान क ंप यांना नवीन िवमान िवकत घ े यासाठी बराच प ैसा लागतो .
५) मृतदेहाचा अ ंितम ि य ेसाठी प ैसा लागतो .
६) बचावकाम , मृतदेह परत िम ळिवणे, िवमान द ु ती , तपासणी , अपघात तपासकाय याचा
खच लाखो डॉलस म ये असतो .
भाविनक प रणाम -
र ते अपघाता या त ुलनेत िवमान अपघातात मेले यांची स ं या जरी कमी असली तरी
िवमान अपघातात बचाव याची श यता ख ूप कमी असत े. अशा अपघातात लोका ं या
भावना , िति या ती असतात . िवमान अपघात ग ंभीर असो क िकरको ळ असो अशा
अपघाता ंत य आपला आ मिव ास गमाव ून बस याची श यता जा त अशत े.
मानिसक प रणाम -
मानसशा ीय स ंशोधनात ून आढ ळून आल े आहे क िवमान अपघाताम ुळे गंभीर शारी रक
इजांबरोबर ग ंभीर मानिसक इजाही होतात . या अपघाता ंचे प रणाम अपघात होऊन
गे यानंतर दीघ काळ पाहावयास िम ळतात.
हवाई अपघातास ितसाद -
िवमान अपघात झा याबरोबर िक ंवा याची बातमी कळ याबरोबर ता का ळ ितसाद िदला
जातो. मान ुसार काय वाही करण े हणज े ठारिवक एखा ा ि य ेला मह व द ेणे नसून सव
ि याला ाधा य द ेऊन या ंची अंमलबजावणी लवकरात लवकर केली पािहज े.
िवमानी अपघात ही द ुद वी व जािहल ि या अस ून यास व ैयि क व साम ुिहक मदतीची
ता का ळ गरज असत े.
िवमान क ंपनीची पिहली व सवा त मह वाजी जबाबदारी असत े क अपघात ता ंना
तातडीची मदत करण े. या या क ुटुंिबयांना घटन ेची मािहती द ेऊन या ंना िव ासा त घेणे.
कुटुंिबय घटना थ ळी आ यावर या ंची सोय करण े िनवास व इतर यव था करण े मह वा चे
ठरते.
अपघात त य या क ुटुंिबयांना िनर ेप देणे. ते घटना थ ळी दाखल झा यावर या ंना
मदत करण े. याचे समुपदेशन करण े, यांना धीर द ेणे यांना यो य स ुिवधा प ुरिवणे मह वाच े
ठरते. munotes.in
Page 103
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
103 िवमान , चालकदल व वा या ंशी संबंिधत मािहतीच े ाथिमक ोत सहसा अंतग त असतात
आिण त े उड्डाणिवभागा या न दी , अपघातात सहभागी नसल े या िवमानउड ्डाण
िवभागा या कम चाया बरोबरच मानव स ंसाधन िवभाग ा ं या कड ून उपल ध होऊ शकतात .
या िवभागा ंतील म ुखांनी वरीत स ंपक साधावा . तसेच कायद ेिवषयक वक ल , साव जिनक
यवहार व ग ुंतवणूकदार स ंबंिधत कम चारी व िवमा दा याशी वरीत स ंपक साधला पािहज े.
थोड यात लोका ं या ानमोलाची स ुरि तता ही क ंपनी यव थापनाची सव च जबाबदारी
असत े. कंपनी या म ु य अिधकाया पासून तर इतर कम चाया नी या ं या कौश याचा वापर
क न स ुरि तत ेवर ल क ि त क ेले पािहज े. या अिधकाया नी अपघाताच े सव ण क न
या घटना घड ू नयेत यासाठी काही आयड ्या स ुचिव या असतील तर याची वरीत
अंमलबजावणी क ेली पािहज े जेणेक न प ूढील द ुघ टना टा ळ यास मदत होईल .
आपघात झा यान ंतर क ंपनी यव थापनान े कौश यप ूण कामे क न य ेक कृती
यवि थत हाता ळून वरीत व प रणामकारक मदतकाय केले पािहज े.
जीिवत , िव हानी व प ुरा याच े र ण कर यासाठी खालील गो ी ल ात ठ ेव या पािहज े.
अपघात झा ले या जाग ेभोवती स ुरि त कड े केले पािहज े
लोकांचे ाण वाचिव यासाठी आल े यांना जखिम ंना मदत , आग िवझिवण े,
मदतकाय करण े इ यादी गो ी क िद या पािहज ेत.
िवमानात अडकल े यांना बाह ेर काढल े पािहज े.
अपघात त िवमानाम ुळे जिमनीवर काही ख ूणा झा या असतील , इतर नासध ूस
झालेली वाहन े असतील , पाईपलाईन िक ंवा इतर प ुरावे सुरि त स ुरि त ठ ेवले
पािहज े.
अपघाताच े फोटो , काही कागदप े, पुरावे इ यादी जप ून ठेवले पािहज ेत.
अपघाता या जाग ेवर मदतकाया साठी आल े या अिधकाया ची मािहती न द क ेली
पािहज े.
धोका कमी करण े व स जत ेचे उपाय :
जोखीम कमी करण े :
मोठ्या िवमान अपघातात लोक िवमानात अडक ून राहण े. मृतदेह इतर पडले असण े
इ यादी आढ ळून येते. जर िवमानात काही फोटक व त ू असतील तर प रि थती अज ून
गंभीर बनत े. जोखीम कमी कर यासाठी खालील गो ी क े या पािहज ेत.
िवमानात अ याध ुिनक यव था बसिव याम ुळे पायलटच े काम कमी होत े व चुकाही कमी
होतात . वा तिवकता द ुद वाने वेगळी असत े. पायलट व अ याध ुिनक यव था या ंचा न
बस यान े ऑरोमेशन त ं ान अशा ंतता व अि थरता कारण अस ू शकत े. धोकादायक माल munotes.in
Page 104
आप ी यव थापन भूगोल
104 वाह न न े यासाठी एक योजना िवकिसत क ेली गेली आह े. ती लाग ू के यानंतर असा माल
वाह न न ेणे िन याच ेच होत े.
स जत ेचे उपाय -
स जत े या उपाया ंत लोकांचे ाण वाचिवण े व न ुकसानाची ती ता कमी करण े य ांचा
समाव ेश होतो . एखादी आपतकालीन ि थती असत े ते हा यो य ितसाद द े यासाठी
अिधकारी व इतर वगा ना िनयोजन व काय वाही क र यासाठी िश ण िदल े जाते. स जता
उपाया ंम ये खालील उपाय िवचारात घ ेतले जातात .
संसाधन व लागणाया व तू, मनु यबळ यांची यादी तयार क ेली पािहज े व या ंना तयार
ठेवले पािहज े.
िशिषत अिधकारी ज े यो य रतीन े आपली जबाबदारी पार पाड ू शकतील .
या योजन ेअंतग त अिध काया ना व ेळोवेळी िश ण द ेणे तस ेच या ंना त ंदु त
ठेव यासाठी व ेळोवेळी शारीरी क यायामाच े िश ण काय म आखण े.
योजना अ यावत ठ ेव यासाठी प ुनरावलोक अ यास ता का ळ ितसाद िक ंवा धोरणात
बदल करण े.
या योजन ेअंतग त थापन कर यात आल े या स े ण नेटवक चे अनुसरण करण े.
हवाई अपघाता ंम ये ठरािवक गरजा :
हवाई अपघात झा यान ंतर श यतो ९५… लोकाच े ाण जा याची श यता असत े. तरीही
काही वासी ह े बचावतात .
िवमान अपघातात ून जीव वाचिव यासाठी काही िट स :
१) जर क ुणी िवमान कोस ळ यानंतर वाचल े असल े तर या ंने ९० स कदा या आत
िवमानात ून बाह ेर आल े पािहज े कारण िवमान कोस ळ यानंतर याला लग ेच आग लाग याची
श यता असत े.
२) त ण, सडपात ळ लोकांना िवमान अपघातात ून वाच या या जा त स ंधी असतात .
िवमान अपघात झा यान ंतर लवकरात लवकर बाह ेर पडण े गरजेचे असत े.
३) श यतो मोठ ्या िवमानात ून वास करण े. सरकारी क ंप या या िवमानात ून वास करण े.
लहान व खाजगी िवमानातील व ैमािनक ह े कमी िशि त असतात या ंना माणाप े ा
अिधक काम िदल े जा याची श यता असत े.
४) श यतो या िठकाणी अपघात झा यान ंतर बाह ेर पड यासाठी जागा क ेलेली असत े
अशा िठकाणी ब सणे. munotes.in
Page 105
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
105 ५) िवमान अपघाताब ल आप या मनातील प ूव ह बाज ूला ठ ेवले पािहज े. अपघाताची
प रि थती िनमाण झा यान ंतर आपण वाच ू शकतो यासाठी य न करण े व मनाचीही तशी
तयारी करण े गरजेचे असत े. यामुळेच काही वासी सामा य अपघातातही मरतात तर काही
गंभीर अपघात होऊनही जी वंत राहतात .
६) वाशा ंनी स ुर आ काडा वरील स ूचना वाच या पािहज ेत. व िवमानातील अिध कारी
जे हा िवमान वासात काय का ळजी यावयाची याब ल स ूचना द ेत असतील तर
यां याकड े ल द ेणे व याच े पालन करण े आव यक आह े.
घटना अ यास :
एअर इ ंिडया ए स ेस पÌलाईट ८१२ अपघात हा भारतातील ग ंभीर अपघाता ंपैक एक
आहे. दुबई ते म गलोर वास करणाया िवमाना चा २२ मे २०१० रोजी १ वाजता अपघात
झाला. िवमान उतरता ंना ते अका पव ता या कड ेला घासल े जाऊन िवमानान े पेट घेतला
यात १६० वासी ६ िवमानकम चाया चा मृ यू झाला . या अपघातात फ ८ वासी
वाचल े.
५.६ समु ातील अपघात
समु िकना यावरील तस ेच सम ु ातील अपघा त टा ळता य ेऊ शकतात . हवामान व
िकनाया वरील जहाजात कामकाजा या प रि थतीम ुळे िकनाया वर बह दा ग ंभीर अपघात होत
नाहीत . समु ातील घडणार े अपघात टा ळ याची जबाबदारी म ुख अिधकाया पासून ते
येक कम चाया वर आह े. सुर ा जाग कता ही अपघात कमी कर यातील सवा त मोठा
घटक आह े.
व पान ुसार सम ु अपघात :
समु आप ीत सम ु ातील त ेलवाह जहाजा ंचा झाल ेला अपघात ही मोठी आप ी असत े.
याचा भाव सम ु ातील ा याच े दुषण, समु ी ाणी व हवामान द ुषण इ या ंदीवर होतो .
यामुळेच जहाज अपघात ह े गे या ४० वषा पासून पया वरणिवषयक िनयम बनिव यासाठी
कारणीभ ूत ठरल े आहेत.
या िठकाणी न ेहमी अपघात होतात अशी िठकाण िनवड ून अशा स ंवेदनशील जाग ेब ल
काळजी घेऊन ितथ े अपघात घडणार नाहीत याची का ळजी घेतली जात े.
मुख ात सम ु ी अपघात प ुढील माण े आहेत.
१) िकनाया पासून काही अ ंतरावर ऑईल र ं स व त ेथील य ं णा धोक ेदायक आह ेत.
२) समु पय टन करणाया नौका खराब हवामानाम ुळे अपघात स झा या आह ेत
३) यावसाियक मास ेमारी करणाया बोटीचाही अन ेकदा अपघात झाल ेला आहे. ब याचदा
अकुशल मास ेमारी करणाया नािवकाकड ून मास ेमारी बोट ना अपघात झाल ेला आह े. munotes.in
Page 106
आप ी यव थापन भूगोल
106 ४) मोठी जहाज े डॉकम य े हलिव यासाठी लहान बोटीचा वापर क ेला जातो . ा बोटी
आकारान े लहान जरी अस या तरी या ंचे मशीन श शाली असत े. बोटचालकाकड ून
थोडी जरी च ूक झाली तरी अपघा त हो याची श यता जा त असत े.
५) फोट झा याम ुळे ुड ऑईल ट ँकस व काग िशपम य े अपघात घड ून येतात.
६) समु ातून जिमनीकड े जहाज आणता ंना सहसा अपघात होतात . समु ात खोल पा यात
जहाज तर ंगते मा िकनाया वर येतांना जमीन व खडकाशी ट कर होऊन जहाजास अपघात
हो या ची श यता जा त असत े.
७) जहाजातील काही कामगार जर दा िक ंवा मादक पदाथा चे सेवन करत असतील तर
अपघात हो याची श यता जा त असत े. कारण यसनाम ुळे कम चाया चे आपापसात भा ंडणे
होऊन या ंचे बोटीवर िनय ं ण राहत नाही .
८) पोट वर जर ेन या साहा यान े काही काम चालल े अस ेल तर ेन दुघ टनेमुळे
अपघात होऊ शकतो .
९) जहाजबा ंधणी या व ेळीही सामा नाची उचल -ठेव करता ंना वे ड गच े काम करताना
अपघात होऊ शकतो .
ब) समु अपघाता ंचे भौगोिलक िवतरण -
समु वाहतूक सुरि त हो यासाठी व ेगवेग या समु यव थापना स ंघटना ंनी केले या
य नाम ुळे अपघात कमी हो यास मदत झाली आह े. असे असल े तरी स ंपूण त: अपघात
थांबले नसून कुठे ना कुठे असे अपघात होतच आह ेत.
भौगोिलक मािहती णाली ह े अपघाता या िव ेषणासाठी एक भावी काय म साधन आह े.
याचा उपयोग सम ु अपघाताब ल मािहती िम ळिव यासाठी क ेला जातो . िकनारप ीच े
देश तस ेच नेहमी अपघात घडतो या िठकाणी याचा अ या स करण े सोपे जाते. सवा त
जा त सम ु अपघात ह े युनायटेड िकं डम या िकनाया लगत होतात . यानंतर पूव आिशयाई
देशां या िकनारप ीवर (उदा. चीन, जापान , कोरीया , इ यादी ) देखील अपघाता ंचे माण
जा त आह े. याखालील भ ूम यसम ु ालगत या िकनाया वर अपघात होतात . जा त क न
समु अपघात ह े खोल सम ु ात न होता िकनारप ी या द ेशालगत होतात . जवळपास
५१… अपघआत ह े िकनारप ीपास ून २५ मैला या अ ंतरा या आत होतात व ६२.२…
अपघात ह े ५० मैला या आत होतात .
समु अपघाताची कारण े व प रणाम :
मानव ुटी :
जवळपास ७०… समु अपघात हे मानवी ुट मुळे होतात . िशि त कम चाया ची
कमतरता , बोटीतील सोयी स ुिवधांचा अभाव , कामा या च ूक या प दती याम ुळे अपघात
घडून येतात. या अपघातात फोट होण े, आग लागण े, ट कर होण े, बोटीत या ंि क िबघाड
होणे, इ याद चा समाव ेश होतो . तसेच बोटी जहाजा ंची वेळेवर देखभाल व द ु ती न करण े, munotes.in
Page 107
मानव िनिम त आप ी : वणवे, दहशतवाद आिण अपघात
107 जहाजावरील कम चाया म ये आपापसात स ुसंवाद न होण े, थकवा , एकम काना यो य ितसाद
न देणे यामुळेही अपघात घडतात . बोटी व जहाजा ंची वासमागा तील गद , धुके, ढग, कमी
यता इ यािद ंमुळे देखील अपघात घड ून येतात.
ताि क िबघाड :
जहाजा ंची यो य द ेखभाल न व ेळेवर द ु ती न क े यामुळे जहाजा या मिशनम य े
इंिजनम य े िबघाड होऊन अपघात घडतात .
मानवी सम या :
कम चाया ना अितकामाम ुळे थकवा य ेणे, खाजगी जहाज मा लक कम चाया कडून खूप जा त
काम क न घ ेतात याम ुळे कम चाया वर शा ररीक मया दा येतात. यांना जा त माम ुळे
शा ररीक व मानिसक थकवा य ेतो. खाजगी जहाजमालक महागडी , सुरि तत ेची साधन े
वापरत नाहीत , जा त नफा िम ळिव यासाठी त े हल या ितच े सामान जहाज
बनिव या साठी वापरतात याम ुळेही अपघाताची श यता वाढत े.
जहाज रचना :
या लोका ंना जहाज बनिव याचे कमी ान असत े अशा लोका ंकडून जहाज बनव ून
घेत यास अपघाताची श यता वाढत े. अ यास ु लोका ंकडून, यो य माग दश नाने,
देखरेखीखाली जहाज बनव ून घेत यास ुटी कमी करता य ेतात.
सुधा रत काय णाली या कमतरत ेमुळेही जहाज अपघात होतात .
जहाज अपघाताच े प रणाम :
जागितक यापारा या ९०… यापार हा जलवाहत ूक ने होतो . जलवाहत ूक जरी स ुरि त,
परवडणारी , पया वरणप ूरक असली तरी द ुद वान े अपघात होतातच .
जलवाहत ूक चे िनयम , मानाक ंनानुसार वास न क रणे, सुर ेची का ळजी न घ ेणे यामुळे
अपघात घडतात .
सागरी अपघाताम ुळे जनजीवन िव क ळीत होते. मानवी जीवनावर , सागरी पया वरणावर ,
मालम ेवर याचा प रणाम होतो . िकरको ळ व गंभीर द ुखापतीपास ून मृ यू ओढव यापय त
अपघाताचा प रणाम होतो . अपघातान ंतर जहाजाच े मोठे नुकसान हो ते, आिथ क फटका
बसतोच पर ंतु याच े अजून पुढील माण े प रणाम होतात .
पया वरणाच समतोल िबघडतो . जहाजात तर खिनज त ेल अस ेल िकंवा रासायिनक
वपदाथ असल े तर सम ु ातील ा या ंवर याचा िवघातक प रणाम होतो .
जहाज मालक व क ंप या सम ु ावर आिथ क प रणाम होतो . यांचे मोठे आिथ क
नुकसान होत े. munotes.in
Page 108
आप ी यव थापन भूगोल
108 ब याचदा जीिवतहानी होत े. मागील अन ेक जहाज अपघातात काही िम नीटांतच जहाज
खोल सम ु तळाशी गेले, माणसा ंना वाचव याची स ंधी सु दा िम ळाली नाही .
बंदरावर अपघात झाला तर ब ंदराचे चंड नुकसान होत े. यामुळे िजिवत व िव हानी
बरोबरच मोठ े आिथ क नुकसानही होत े.
समु अपघातास ितसाद :
सागरी अपघात ही एक ग ुंतागुंतीची ि या असली तरी बह त ेक सागरी अपघात ह े
मानवा या च ुक मुळे घडून येतात. यामुळे मानवी च ुका कमी करण ह े एक आ हान आह े.
जागितक सागरी स ंघटन (IMO) या अवहावालन ुसार िन याह न अिधक जलवा हतुक तील
सामान ह े धोकादायक , पया वरणास हानीकारक असत े. मानवी स ंर णा या ीन े देखील त े
धोकादायक असत े. खिनज त ेल, रासायिनक पदाथ यांची वाहत ूक ही अपघातास द ेखील
कारणीभ ूत ठरत े. यां या वाहत ुक ब ल कठोर िनयम बनवल ेत व या ंची कडक
अंमलबजावणी क ेली तर धोका क मी करता य ेऊ शकतो .
जहाजात ून होणारी त ेलगळती श यतो लवकर ल ात य ेत नाही . यामुळो होणाया अपघाता ंचे
माण द ेखील जा त आह े. ब याचदा सम ु ा या प ृ भागावर अनो ळखी खोक े, सामान
तरंगत असत े. यामुळेही अपघात होता . यां याम य े जर फोटक सामान अस ेल तर ग ंभीर
अपघा त होऊन िजवीत व िव हानी होत े. सागरी अपघात झा यावर खाली काही स ूचना
िद या आह ेत.
घाब न जाऊ नका . शांत राह याचा य न करा . तुमची ऊजा वाया जाव ू देऊ नका .
सुयो य िवचार करा .
जहाज ड ूंबत अस ेल तर ता का ळ जहाजाबाह ेर या. जीवनर क ज ॅकेट घाल ून पा यावर
आ यावर धीर ठ ेवा.
जहाजात अडकल े असाल तर बाह ेर कस े पडता य ेईल याचा िवचार करा व लग ेचच
बाहेर पड याचा य न करा .
munotes.in