Paper-IV-Social-Economic-and-Administrative-History-of-the-Marathas-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 1
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves :
Yeejleer³e meeOeves
IeìkeÀ j®evee:
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 cejeþîeeb®³ee Feflenemeeleerue Yeejleer³e Yee1.3 keÀeieoHe$eeb®es mebkeÀueve Je mebHeeove
1.4 cejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³ eemee®eer HejkeÀer³e Yee1.5 HejkeÀer³e ÒeJeeµeeb®es efueefnuesues Je=Êeeble
1.6 meejebµe
1.7 ÒeMve
1.8 meboYe&
1.0 GefÎ<ìîes
 cejeþîeeb®³ee Fefnemeeleerue Yeejleer³e Yee cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee meboYe& meeOeveeb®es cenÊJe peeCetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee ³egjesHeer³e meeOeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
 cejeþîeeb®³ee FeflenemeeY³eemee®³ee ¢<ìerves GHe³egkeÌle DemeCeeN³ee HejkeÀer³e ÒeJeeMeeb®³ee Je=Êeebleevee
peeCetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee Fefleneme uesKeveeleerue HejkeÀer³e uesKekeÀeb®³ee ¢<ìerkeÀesCeeuee mecepetve IesCes.
1.1 ÒemleeJevee
Feflenemee®³ee µeem$eµeg× DeY³eemeemeeþer Je efueKeeCeemeeþer SsefleneefmekeÀ meeOeves cenÊJee®eer ceeveueer
peeleele. Feflen emee®³ee Jemlegefve<þ efueKeeCeemeeþer keÀesCel³eener Fefleneme uesKekeÀeuee, Fefleneme
mebµeesOekeÀeuee Feflenemee®³ee Jemlegefve<þ meeOeveeb®ee DeeOeej ne I³eeJee®e ueeielees. cnCepes®e Fefleneme
uesKeveele Jemlegefve<þ meeOeveevee cenÊJe Deens. Heg{s ³e e Fefleneme uesKeveele µeem$eµeg× keÀuHeves®ee Go³e munotes.in

Page 2

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
2 Peeuee. ner keÀuHevee cnCepes “No documents no history”. ³ee keÀuHeves®ee ÒeYeeJe DeeHeCeeme
cejeþîeeb®³ee Fefleneme uesKeveeJej peeCeJelees.
Yeejleer³e Feflenemee®³ee meeOeveeb®ee pej efJe®eej kesÀuee le j ceesieuee®³ee Je efye´efìµeeb®³ee Feflenemee®eer
meeOeves efJeHetue Deensle. cee$e cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer efJeµesHeÀej®e Lees[er GHeueyOe Deensle. HejkeÀer³e meÊeeefOeµeeb®es pes ojyeejer uesKekeÀ nesl es l³eebveer DeeHeu³ee
efueKeeCeeletve efµeJeepeer cenejebpeebyeeyele DeY³eemeHetCe& Demes efueKeeCe kesÀues veener. keÀejCe l³eebveer efueefnuesues
efueKeeCe ns SskeÀerJe Je GHeueyOe ceeefnleer®³ee DeeOeejs kesÀues Deens. efµeJekeÀe UeJej ÒekeÀeµe ìekeÀCee N³ee
DeveskeÀ yeKejer Deensle. cee$e yeKejerceO³es efouesueer ceeefnleer HetCe&HeCes efJeµJemeveer³e ceevelee ³esCeej veener.
keÀejCe meYeemeo yeKej JeieUlee SkeÀner yeKej efµeJekeÀeUele efueefnueer iesueer veener.
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves Dev eskeÀ mebmLeeefvekeÀ Je mejoej IejeC³eebceO³es efJeKegjueer iesueer nesleer.
Deµee efJeKegjuesueer SsefleneefmekeÀ keÀeieoHe$es ieesUe keÀ©ve leer ÒekeÀeefµele keÀjC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀe³e&
ceneje<ì^eceO³es [e@.meeves, [e@.Kejs, [e@.Heejmeveer³e, [e@.jepeJee[s, [e@.mejosmeeF& Fl³eeoer
mebµeesOevekeÀebveer kesÀues. ³ee mebµeesOekeÀeb®³ee keÀe³ee&cegUs®e cejeþîeeb®³ee FeflenemeuesKevee uee ®eeuevee
efceUeu³ee®es efometve ³esles.
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee meeOeveeb®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee meJe& ÒeL ece DeeHeCe Yeejleer³e meeOeveeb®ee
efJe®eej kesÀuee ³ee Yeejleer³e meeOeveeceO³es DeeHeCe cejeþer, mebmke=Àle, efnoer Je HeÀejmeer meeOeves peeCetve
Iesleueer ³ee meeOeveeb®³ee DeeOeejs DeeHeCe cejeþîeeb®³ee Fefleneme keÀmee efueefnuee iesuee ³ee®eer ceee fnleer
DeeHeCe Heeefnueer.
³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe cejeþîeeb®³ee Fefleneme uesKeveeme HejkeÀer³e cnCepes ³egjesHeer³e meeOeves keÀMeer
GHe³egkeÌle þjueer ³ee®ee Dee{eJee IesCeej Deenesle. lemes Heeefnues lej cejeþîeeb®³ee Feflenemeele GHe³egkeÌle
þjCeejer jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je ÒeMeemekeÀer³e meeOeves ceesþîee ÒeceeCeele GHeueyOe nesleer cee$e
ner meeOeves efJeKegjuesueer nesleer.
cejeþîeebveer cejeþe meece´ep³ee veJ³eeves efvecee&Ce kesÀues, ³ee meece´ep³ee®ee efJekeÀeme kesÀuee, ns mee ce´ep³e
GlkeÀl³eebveer peHetve þsJeueer veenerle. meece´ep³eeleerue keÀeieoHe$es l³eebveer peHetve þsJeueer veenerle. meece´ep³eeleerue
cenÊJeH etCe& Ieìveeb®³ee leejKee efuentve þsJeu³ee veenerle. cejeþîeebveer Fefleneme efvecee&Ce kesÀuee, Hejbleg
Fefleneme efueefnuee veener. l³eecegUs l³eeb®es DeHetJe& Heje¬eÀce, ÒeMeemeve, DeeefLe&keÀ J³eJenej ³eeefJemeeOeveele $eesìkeÀlee peeCe Jeles. l³eecegUs®e DeeHeCeeme cejeþîeeb®ee Fefleneme efueefnC³eemeeþer HejkeÀer³e
meeOeveebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.
cejeþîeeb®³ee Fefleneme p³ee HejkeÀer³e meeOeveeb®³ee DeeOeejs efueefnuee iesuee ³ee meeOeveeceO³es Fbûepeer
meeOeves, ÖeWÀ®e meeO eves, [®e meeOeves, Heesleg&ieerpe meeOeves ³ee meeOeveeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee meeOevee
J³eefleefjkeÌle cejeþe keÀeueKeb[ele pes HejkeÀer³e ÒeJeeMeer Deeues nesles ³ee ÒeJeeMeeveer ³ee keÀeUeleerue meJee¥ieerve
HeefjefmLeleer®es JeCe&ve DeeHeu³ee ÒeJ eeme JeCe&veele kesÀues Deens. ³ee ÒeJeemeJeCe&veeb®ee – Je=Êeeblee®ee GHe³eesie
meg×e cejeþîeeb®³ee Fefleneme uesKeveemeeþer Peeuee Deens. ³ee meJe& HejkeÀer³e meeOeveeb®eer ceeefnleer DeeHeCe ³ee
ÒekeÀjCeele meefJemlej He×leerves HeenCeej Deenesle. ner H ejkeÀer³e meeOeves pej GHeueyOe Peeueer vemeleer lej
keÀoeef®ele cejeþîeeb®³ee Fefleneme uesKeveeme efoMee efceUeueer vemeleer. cnCetve®e ³ee meeOeveevee Fefleneme
DeY³eemee®³ee ¢<ìerves cenÊJe Deens.
munotes.in

Page 3

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
3 cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee meeOeveeb®es oesve Yeeiee ceO³es efJeYeepeve kesÀues peeles.
1) cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer Yeejleer³e meeOeves, ³ee meeOeveeceO³es cejeþîeeb®³ee F eflenemee®eer cejeþer
meeOeves, mebmke=Àle meeOeves, efnboer meeOeves, HeÀejmeer meeOeves ³ee meeOeveeb®ee meceeJesµe neslees.
2) cejeþîee b®³ee Feflenemee®eer HejkeÀer³e meeOeves ³ee ceO³es Fbefiueµe meeOeves, [®e meeOeves, ÖesÀb®e meeOeves,
Heesleg&ieerpe meeOeves, HejkeÀer³e ÒeJeeµeeb®eer efueefnuesueer Je=leebles ³ee meeOeveeb®ee meceeJesµe neslees.
³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe cejeþîeeb®³ee F eflenemee®³ee Yeejleer³e meeOevee®eer ceeefnleer HeenCeej Deenesle. ³ee
cenÊJeHetCe& ceeefnleer J³eefleefjkeÌle cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee ¢<ìerves DeeJeµ³ekeÀ DemeCeeN³ee keÀeieoHe$eeb®es
mebkeÀueve Je mebHeeove keÀmes kesÀues Deens ³ee®eener Dee{eJee I esCeej Deenesle.
1.2 cejeþd³eeb®³ee Feflenemeeleerue Yeejleer³e YeeDe) cejeþer Yeecejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee Yeejleer³e meeOeveeHewkeÀer cejeþer meeOeves ner cenÊJeHetCe& meeOeves ceeveueer
peeleele. ner meeOeves F efleneme mebµeesOekeÀ [e@.jepeJee[s, [e@.Heejmeveer³e, [e@.meeves, [e@.Kejs,
[e@.mejosmeeF& ³eeb®³ee cenÊJeHetCe& keÀeceefiejercegUs GHeueyOe Peeueer Deensle. cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee
cejeþer meeOeveeceO³es keÀeieoHe$es, HeesJee[s, ueeJeC³ee, Dee%eeHe$ es, ûebLe µekeÀeJeu³ee ³ee meeOeveeb®ee meceeJesµe
Deens. cejeþîeeb®ee 17 J³ee µelekeÀeleerue jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, ÒeµeemekeÀer³e Fefleneme
efueefnC³eemeeþer ner meeOeves Del³eble GHe³egkeÌle þjueer Deensle.
1. cejeþer keÀeieoHe$es
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer SsefleneefmekeÀ meeOeves cnCetve cejeþer keÀeieoHe$eebkeÀ[s Heeefnues peeles.
cejeþîeeb®³ee Fefleneme uesKeveemeeþer pesJne µeem$eµeg× ¢ef<ìkeÀesCe Heg{s Deeuee lesJnebHeemetve ³ee
keÀeieoHe$eebvee cenÊJe ÒeeHle Peeues.
cejeþîeeb®³ ee Fefleneme efueefnC³eemeeþer peer keÀeieoHe$es GHe³egkeÌle þjueer l³ee keÀeieoHe$eeceO³es í$eHeleer
efµeJeepee r cenejepe, í$eHeleer mebYeepeer cenejepe, í$eHeleer jepeejece cenejepe , cenejeCeer leejeyeeF&,
í$eHeleer µeent ³ee Yeesmeues IejeC³eeleerue jep ekeÀl³ee&®³ee Je HesµeJ³eeb®³ee Dee%eeHe$eeb®ee, JeleveHe$eeb®ee,
FveeceHe$eeb®ee, efveJee[s efJeJ³eefleefjkeÌle þeCesoej, efkeÀ}Ásoej, megYesoej, ÒeOeeve, HesµeJes, ³eebveer D eeHeu³ee keÀe³ee&uee Devegme©ve
efueefnuesu³ee He$eeb®ee meceeJesµe neslee. lemes®e ieeslemeYee, ye´ecnmeYee Heb®ee³ele meYee ³eebves efouesu³ee
efveJee[sHe$ee®ee meceeJesµe neslee.
cejeþîee®³ee keÀeieoHe$eeJej DeeOeeefjle Fefleneme uesKevee®eer meg©Jeel e pescme ke@Àefvebien@ce, ûeBì [ HeÀ ³ee
FeflenemekeÀejeveer kesÀueer. cee$e l³eeb®³ee ³ee Fefleneme uesKeveele $egìer nesl³ee. ³ee $egìerle yeoue JneJee Je
cejeþîeeb®ee keÀeieoHe$eeb®³ee DeeOeejs Keje Fefleneme meceesj ³eeJee ³ee ¢<ìerves DeejbYeer efveuekeb Àþ peveeo&ve
efkeÀle&ves Heg{s Deeues l³eebveer “Poona Youngman’s Association” ³ee mebIeìvesuee SkeÀ ÒeyebOe
efuentve ³ee ÒekeÀjCee®eer meg©Jeele kesÀueer. Heg{s ³eeJej efJeceeefmekeÀeletve efueKee ve kesÀues. [e@.meeves ³eebveer `keÀeJ³esefleneme mebûen' ceeefmekeÀeletve cejeþîeeb®³ee
keÀeieoHe$eeb®³ee DeeOeejs peemleerle peemle efueKeeCe kesÀues. [e@.Heejmeefveme ³eebveer Heg{s `Feflenememebûen' ner
ceeuee meg© keÀ©ve meueie Deeþ Je

Page 4

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
4 efJepeeHetjkeÀjeb®³ee ûebLeceeuee ceeefmekeÀeletve cejeþîeeb®eer keÀener keÀeieoHe$es Òeefme× kesÀueer. Heg{s jepeJee[s
³eebveer `cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves' ³ee veeJeeves 22 Keb[ Òeke Àeefµele kesÀues. iees. me. mejosmeeF&veer
HesµeJes oHleje®es 45 Keb[ ÒekeÀeefµele kesÀues. [e@.Jee. Jee. Kejs ³eebveer SsefleneefmekeÀ uesKeve mebûen ³ee
veeJeeves DeeHeu³ee n³eeleerle 12 Keb[ Je l³eeb®³ee Heµ®eele l³eeb®³ee cegueeves 3 Keb[ Òeefme× kesÀu es.
[e@.mejosmeeF&, [e@.kegÀuekeÀCeea, [e@.keÀeUs ³eebveer `SsefleneefmekeÀ He$eJ³eJenej' Òeefme× kesÀuee. ®ebê®eg[
oHlej, efnieCes oHlej oeYee[s , oHlej ³ee oHlejeb®³ee ceeO³eceeletve cejeþîeeb®³ee meeOeveeceO³es ceesuee®eer
Yej He[ueer. ie. ef®e. Jee[ ³eebveer µeent cenejepe Je HesµeJ³eeb®³ee jespeefvemeerJej 13 Keb[ ÒekeÀeefµele kesÀues.
³ee meJe& keÀeieoHe$eeb®³ee DeeOeejs cejeþîeeb®ee jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ Je ÒeµeemekeÀer³e Fefleneme
efueefnCes µeke̳e Peeues Deens.
2. yeKej Jee*dce³e
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee Yeejleer³e meeOeveeHewkeÀer yeKej Jee*dce³e ns ogmejs cenÊJeHetCe& meeOeve ceeveues
peeles. yeKej Jee*dce³e ne SkeÀ Jee*dce³ee®ee ÒekeÀej Deens. lelkeÀeueerve yeKejervee Jee*dce³eerve Je
SsefleneefmekeÀ ¢ef<ìkeÀesCeeletve cenÊJe nesles. yeKej Jee*dce³eele keÀjervee, nefkeÀkeÀleer, kewÀefHeÀ³eleer,
Dee%eeHe$e, DeelceJe=Êe, Òeefme× SsefleneefmekeÀ m$eer -Heg©Fl³eeoer®ee meceeJesµe neslee.
yeKejer®es uesKeve ÒeecegK³eeves mJe jep³e mLeeHevesHeemetve peemle ÒeceeCeele Peeues. mJejep³e mLeeHevesHeemetve
HesµeJeeF&®³ee µesJeìeHe³e¥le 200 les 250 yeKejeR®es efueKe eve Peeues DemeeJes. yeKejer®ee cegK³e nslet
Fefleneme keÀLeve keÀjCes ne Demelees. jepekeÀer³e J³ekeÌleeR®³ee Dee%esJe© ve yeKejerb®es efueKeeve peemle
ÒeceeCeele Peeues Deens.
yeKej Jee*dce³ee®³ee efveefce&leervegmeej efµeJekeÀeUe leerue yeKejer Je HesµeJeskeÀeUeleerue yeKejer Demes oesve
Yeeieele l³ee®es efJeYeepeve keÀjC³eele Deeues Deens.
efµeJekeÀeUeleerue yeKejer
1) meYeemeo yeKej :
yeKej Jee*dce³eeleerue efµeJekeÀeUeJej ÒekeÀeµe ìekeÀCeejer Del³eble cenÊJeHetCe& yeKej cnCetve meYeemeo
yeKejerkeÀ[s Heeefnues peeles ner cnCepes yeKej ke=À1694 ceO³es efµeJeke ÀeUele efueefnueer Deens. ³ee yeKejerle efµeJeepeer cenejepeeb®³ee DeejbYee Heemetve
DebleeHe³e¥le®³ee meJe& Heje¬eÀcee®es JeCe&ve Deens. ner yeKej Del³eble mebef#eHle Deens. cee$e ner yeKej
mecekeÀeueerve Demeu³eeves ³ee yeKejeruee cenÊJe Deens. jepeejece cenejepeeb®³ee Dee%esvesuee ceeve osJetve
meYeemeoeves efpebefpe®³ee efkeÀ}Áîeele ner yeKej efueefnueer. ³ee yeKejerle efµeJeepeer cenejepeeb®³ee Heje¬eÀcee
J³eefleefjkeÌle jep³eJ³eJemLee, mewv³eJ³eJemLee, ie[keÀesì, Keefpevee, j³eles®³ee megOeejCee, osJe mLeeve, Heerj,
ceefµeoer, ³eeb®³ee osCei³ee, De<ìÒeOeeve ceb[U ³ee mebyeOeer®eer ceeefnleer Deens. ³ee yeKejer®³ee DeeOeejs
DeeHeCeeme efµeJekeÀeUeleerue jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer mecepeles.
meYeemeoeb®eer yeKej ner mecekeÀeueerve Demeueer lejer ³ee yeKejerle keÀener GCeerJee Deensle. ner yeKej
mce=leerJej DeeOeeefjle Demeu³eeves ³ee yeKejerle mLeU, keÀeue, Ieìvee ³eeb®ee ¬eÀce jeefnuesuee veener. lemes®e
efµeJeepeer cenejepeeb®³ee peerJeveeleerue keÀener cenÊJeHe tCe& Ieìveeb®ee G}ÁsKe ³ee yeKejerle veener. lemes®e
keÀener keÀeuHeefvekeÀ Ieìveeb®³ee GuuesKeecegUs leer®³ee efJeMJemeefve³elesJej ÒeMve efvecee&Ce kesÀues peeleele. munotes.in

Page 5

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
5 2) ef®eìCeerme yeKej :
yeKej Jee*dce³eeleer ue efµeJekeÀe UeJej ÒekeÀeµe ìekeÀCeejer ogmeje r cenÊJeHetCe& yeKej cnCepes `ef®eìCeerme
yeKej' nes³e. ner yeKej ceunej jecejeJe ef®eìCeerme ³eebveer efueefnueer. ner yeKej `efµeJe í$eHeleer cenejepe
³eeb®es meHleÒekeÀjCeelcekeÀ ®eefj$e' ³ee veeJee®eer meele ÒekeÀjCee®eer yeKej Deens. ner yeKej ÒeLece ’efJeefJeOe
%eeve efJemleej“ ³ee ceeefmekeÀele ¬eÀceµe: Òeefme× keÀjC³eele Deeueer. ³ee yeKejer®es efueKeeve meeleej®³ee
oHlejKeev³eeleerue keÀeieoHe$es, SskeÀerJe ceeefnleer, DeeK³eeef³ekeÀe ³eeb®³ee DeeOeejs keÀjC³eele Deeues Deens. ner
yeKej efµeJeepeer cenejepeeb®³ee ce=l³egveblej 130 JecnCetve®e ³ee yeeyele mej peogveeLe mejkeÀej ³eebveer Demes cele J³ekeÌle kesÀues Deens keÀer , ³ee yeKejerle
meYeemeo yeKejerleerue peemleerle peemle ceeefnleer Iesleu³ee®es efomeles. Feflenemee®ee³e& jepeJee[s ³ee yeKejer
yeeyele Demes cele J³ekeÌle kesÀues Deens keÀer ’ner yeKej ceunejjeJeeves keÀeieoHe$es, efove®e³ee&, vekeÀuee ³eeb®³ee
DeeOeejs efueefnueer Deens. ³ee yeKejerleerue efµeJe®eefj$ee efJe[HeÀ®³ee efueKeeveele ve meeHe[CeeN³ee keÀener yeeyeer ³ee yeKejer®³ee efueKeeveele meeHe[leele“ ³ee yeKejerle
mLeU Je keÀeU ³eeb®ee efJeHe³ee&me efomelees cegÎsmetoHeCee®ee DeYeeJe efomelees. cee$e Fefleneme DeY ³eemee®es SkeÀ
meeOeve cnCetve ³ee yeKejeruee cenÊJe Deens.
3) Þeer efµeJeí$eHeleeR®eer 91 keÀueceer yeKej :
yeKej Jee*dce³eeleerue efµeJekeÀeueeJej ÒekeÀeµe ìekeÀCeejer eflemejer cenÊJeHetCe& yeKej cnCepes Þeer.
efµeJeí$eHeleeR®eer 91 keÀueceer yeKej nes³e. ner efµeJeepeer cenejepeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue c eb$eer
oÊeepeer ef$eceue JeekeÀveefJe me ³eebveer efueefnueer. ner yeKej `je³ejer yeKej' `90 efkebÀJee 96 keÀueceer yeKej',
Je leeefjKe -S-efµeJeepeer ³ee veeJeevesner DeesUKeueer peeles. ner yeKej ÒeL ece Yeejle JeFefleneme mebµeesOekeÀ efJe. me. JeekeÀmekeÀj ³eeveer 1930 ceO³es ÒekeÀeefµele kesÀueer. oÊeepeer ef$eceue ne
efµeJeepeer cenejepeeb®ee mecekeÀ eueerve Je ceb$eer neslee. l³ee cegUs ³ee yeKejerleerue efueKeeve ns Demmeue op ee&®es
þjles. ³ee yeKejerle ceeueespeer jepes Heemetve efµeJeepeer cenejepeeb®³ee ce=l³egHe³e¥le®eer ceeefnleer efoueer Deens.
cee$e ³ee yeKejerleerue keÀener keÀeuHeefvekeÀ iees<ìer Je owJeer ®ecelkeÀejeb®ee meceeJesµe ³eecegUs ³ee yeKejer®es cetu³e
keÀceer Peeues Deens.
4) ef®e$eiegHlee®eer yeKej :
yeKej Jee*dce³eeleerue efµeJekeÀeUeJej ÒekeÀeµe ìekeÀCeejer ®eewLeer cenÊJeHetCe& yeKej cnCepes ef®e$eiegHlee®eer
yeKej nes³e. ner yeKej jIegveeLe ³eeoJe ef®e$eiegHle ³eebveer efueefnueer Deens. yeKejerle ef®e$eieg Hleeves keÀener
efþkeÀeCeer keÀeJ³eelcekeÀ efueKeeve kesÀues Deens. ef®e$eiegHle ne efueKeeveeleerue ceeefnleieej Demeu³eeves l³ee®es
efueKeeve cenÊJeHetCe& ceeveues peeles. ef®e$eiegHlee®³ee yeKejeryeeyele Feflenemee®ee³e& jepeJee[s cnCeleele
’jIegveeLe ³ eeoJeeuee HejbHejsves SskeÀuesueer efµeJeepeer cenejepeeb ®eer Je l³eeb®³ee keÀl³ee& Heg©ceeefnleer nesleer. meYeemeo yeKejerle p³ee J³ekeÌleeR®eer Dee[veeJes efoueer veenerle, l³eeb®eer Dee[veeJes ef®e$eiegHle
efueefnC³ee®³ee PeeskeÀele me npeemenpeer osJetve peelees. keÀOeer keÀOeer JeCe&veele meYeemeo yeKejerle peer veeJes
cegUer®e veenerle leer ef®e$eiegHle veJ³eeves oslees“ ³eeJe©ve®e l³eebveer ner yeKej DeY³eemeHetCe& DeJeueeskeÀveeletve
efueefnueer nesleer ns efme× nesles.
5) oueHeleje ³ee®eer yeKej :
yeKej Jee*dce³eeleerue efµeJekeÀe UeJej ÒekeÀeµe ìekeÀCeejer ner Hee®eJeer yeKej Deens ner yeKej efµeJeepeer
cenejepeeb®³ee µe$etieesìeleerue J³ekeÌleer oueHeleje³e ³eebveer efueefnueer. ³ee yeKejerletve efµe Jeepeer cenejepeeb®³ee munotes.in

Page 6

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
6 keÀe³ee&efJeefµeJe®eefj$ee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®³ee þju³ee Deensle. HeefjCeeceer ³ee yeKejeruee cenÊJe Deens.
6) efµeJeefoefiJepe³e :
yeKej Jee*dce³eeleerue efµe JekeÀeueeJej ÒekeÀeµe ìekeÀCeejer ner meneJeer yeKej Deens. ner yeKej keÀesCeer
efueefnueer ³ee yeeyele®eer ceeefnleer GHeueyOe veener. cee$e Fefleneme mebµeesOekeÀ vebogjyeejkeÀj Je oeb[skeÀj ³eebveer
efle®es mebHeeove keÀ©ve meve 1895 meeueer Òeefme× kes Àueer. efµeJe®eefj$eeleerue DeveskeÀ Ieìvee Je Heje¬eÀce
³eeb®es JeCe&ve ³ee yeKejerle Deens ns JeCe&ve keÀjC³eemeeþer DeeHeCe yeejefveµeer (peceeKe®e&) oeKeues, He$es, Je
pegves ûebLe ³ee®ee DeeOeej Iesleu³ee®es yeKejkeÀej vecego keÀjlees yee. meer. yeWês cnCeleele , ’efµeJeefoefiJepe³eele
Flej yeKejervee ceeefnleer Demeuesues efkeÀl³eskeÀ Òemebie efouesues vemetve keÀener iees<ìeR®ee HeeuneU ueeJeuee
Demetve yeKejer®eer ceeb[Ceer Deieoer®e keÀLeskeÀejer Leeìe®eer Deens“ jepeJee[îeeb®³ee celes ³ee yeKejer®e e
cepeketÀj pegv³ee yeKejerJe©ve Iesleuee DemeeJee.
7) cejeþe meece´ep³ee®eer íesìer yeKej :
yeKej Jee*dce³eeleerue efµeJekeÀeueeJej ÒekeÀeµe ìekeÀCeejer ner meeleJeer yeKej Deens. ³ee yeKejer®eer j®evee
meve 1817 Peeueer DemeeJeer. Fefleneme mebµeesOekeÀ yeeUepeer peveeo&ve cees[keÀ ³eebveer leer ’keÀeJ³esefleneme
mebûen“ ³ee ceeefmekeÀele Òeefme× kesÀueer. mLeU, keÀeue Je J³ekeÌleer ³eeb®ee yeje®e efJeHe³ee&me ³ee yeKejerle
Deens. lejerner efµeJe®eefj$eeceOeerue keÀener veJ³ee yeeyeer ³ee yeKejerletve He g{s ³esleele. ³ee ¢<ìerves ner yeKej
cenÊJee®eer Deens.
7) í. mebYeepeer Je í. jepeejecee®eer yeKej :
yeKej Jee*dce³eeleerue efµeJekeÀeueeJej ÒekeÀeµe ìekeÀCeejer ner µesJeì®eer oesve yeKejer®eer veeJes Deensle ³ee
oesvner yeKejer ceunejjeJe jecejeJe ef®eìCee rme ³eebveer efueefnu³ee. í.mebYeepeer Je í.jepeejece cenejepe
³eeb®es ®eefj$e mecepeJeC³eemeeþer yeKejer®³ee ceeO³eceeletve ceeefnleer efueefnle Demeleevee keÀener Ieìvee,
iees<ìerb®³ee yeeyele yeKejkeÀejebveer l³eeb®³ee efJejesOeele efueKeeve kesÀu³ee®es Dee{Ules. cee$e í.jepeejece
cenejepeeb®³ee meboYee&le efueefnuesu³ee yeKejerle yeKejkeÀejeves í.jepeejece cenejepeeb®eer Òeµebµee kesÀu³ee®es
Dee{Ules. ³ee oesvner yeKejerle í$eHeleer mebYeepeer cenejepe, í$eHeleer jepeejece cenejepe ³eeb®³ee
J³eefleefjke Ìle efµeJekeÀ eUeleerue DeveskeÀ mejoej IejeCeer Je l³eeb®es Heje¬eÀceer Heg©µekeÀles
HesµeJeskeÀeUeleerue yeKej
HesµeJes keÀeUemebyeOeer®³ee yeKejer :
yeKej Jee*dceeleerue HesµeJeskeÀeUeJej ÒekeÀeµe ìekeÀC³eeN³ee ³ee yeKej er Deensle. HesµeJeskeÀeUele yeKej
Jee*ce³ee®ee KetHe efJekeÀeme Peeuee neslee. HesµeJeskeÀeUele keÀeieoHe$ee®eer GHeueyOelee ceesþîee Ò eceeCeele
Peeueer nesleer. l³ee cegUs ³ee DeeOeejs efueefnu³ee iesuesu³ee yeKejer DeefOekeÀ efJeµJemeveer³e þju³ee. ³ee
yeKejerceO³es Jemlegefve<þles®es ÒeceeCe peemle Deens.
munotes.in

Page 7

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
7 Leesjues µeent cenejepeeb®eer yeKej, HesµeJ³eeb®eer yeKej, í$eHeleer OeekeÀìs jecejepes Je OeekeÀìs µeeng cenejepe
³eeb®eer ®eefj$e, Yeì HesµeJes IejeC³ee®eer nkeÀerkeÀle, veeje³eCe HesµeJes ³eeb®eer y eKej HeefveHele®eer yeKej,
nesUkeÀjeb®eer kewÀefHeÀ³ele Deeoer yeKej Jee*ce³ee®ee meceeJesµe ³ee yeKej Jee*ce³eele neslee.
yeKejer®es cetu³eceeHeve :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ cenÊJeHetCe& meeOeve cnCetve yeKejerkeÀ[s Heeefnues peeles. keÀener mece keÀeueerve
yeKejkeÀeje bveer lej keÀener meÊee Demlee veblej mcejCeelcekeÀ efueKeeve keÀjCeeN³ee yeKejkeÀeje bveer
cejeþîeeb®³ee keÀejefkeÀoeayeeyele yeKejer efueefnu³ee Deensle.
cejeþîeeb®³ee Feflenemeeuee efoµee osCeejs meYeemeo, JeekesÀefveJeerme, ef®e$ei egHle, ef®eìCeerme, oueHeleje³e, ns
ÒecegKe yeKejkeÀej Deensle. ³ee yeKejkeÀejeveer mecekeÀeUe le Je meÊeeleesj keÀeUele yeKejer efueefnu³ee
Deensle.
yeKejkeÀej cnCepes ³ee keÀeUeleerue FeflenemekeÀej nesles. cee$e yeKejkeÀeje bveer efueefnuesuee Fefleneme n e
HegjeJ³eeb®ee HegCe&le: meboYe& IesJetve ve efueefnu³eeves lemes®e ³ee Jee*ce³eele JeCe&veelcekeÀ Je j®e veelcekeÀ Yeeie
peemle Demeu³eeves ³ee ÒekeÀej®³ee efueKeeveele mLeU, keÀeU, Ieìvee Deeefoyeeyele GCeerJee peeCeJeleele
cnCetve®e mej peotveeLe mejkeÀ ejeveer SsefleneefmekeÀ meeOeve cnCetve yeKejer®eer nsìeUCeer kesÀueer Deens.
yeKejkeÀeje bvee µeem$eer³e uesKeveHe×leer ceeefnle veJnleer Demes l³eeb®es cele Deens.
cee$e yeKejkeÀeje bveer yeKejer®³ee ceeO³eceeletve Fefleneme keÀLeve keÀjC³ee®ee kesÀuesuee ÒeceeefCekeÀ Òe³elve
cenÊJee®ee neslee. keÀener yeKejkeÀeje bveer yeKej efueefnC³eemeeþer GHeueyOe keÀeieoHe$eeb®ee DeeOeej Iesleuee
neslee. cee$e p³ee efþkeÀeCeer ³ee iees<ìer l³eebvee GHeueyOe Peeu³ee veeefnle, l³ee efþkeÀeCeer l³eebveer SskeÀerJe
ceeefnleer®ee DeeOeej Iesleuee neslee. l³eeb®ee ne l³ee keÀeUeleerue efueKeevee®ee ÒeceeefCekeÀ Òe³elve neslee.
cnCetve®e yeKej ©Heeves ns Jee*dce³e le³eej Peeues nesles.
³ee®e Jee*dce³ee®³ee DeeOeejs Heg{s mebµeesOeve Hej cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es efueKeeve Pe eues. Je cejeþîeeb®³ee
Fefleneme uesKeveeme µeem$eµeg× efoµee ÒeeHle Peeueer. cnCetve®e yeKej Jee*dce³e ns cenÊJee®es þjues.
µekeÀeJeu³ee
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es keÀeieo He$e, yeKej Jee*d,ce³eeveblej®es ogmejs cenÊJeHetCe& meeOeve cnCepes
µekeÀeJeu³ee n es³e. efµeJekeÀeUele keÀener Òeefme× IejeC³eele SsefleneefmekeÀ Ieìvee mcejCeeves efuentve
þsJeC³ee®eer He×le nesleer. ³ee veeWoer Fefleneme mebµeesOekeÀe bvee meeHe[u³ee Deensle. Deµee ÒekeÀej®³ee SkeÀ$e
veeWoer DemeCeeN³ee keÀeieoHe$eebvee µekeÀeJeu³ee De mes cnìues peeles. ³ee µekeÀ eJeu³eebceO³es efleLeer, Jeej ³eeb®ee
G}ÁsKe Deens. Fefleneme mebµeesOekeÀ ceb[Uerves ³ee µekeÀeJeu³ee `efµeJe®eefj$eoerHe' ûebLeele ÒeLece íeHeu³ee.
ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer 1915 ceO³es Del³eble cenÊJeHetCe& Deµee pesLes µek eÀeJeueer®ee µeesOe ueeJeuee. pesLes
ceb[Uerveer í.efµeJeepeer Je í.mebYeepeer cenejepeeb®eer mesJee kesÀueer nesleer. l³eecegUs ner µekeÀeJeueer cenÊJeHetCe&
þjles. ³ee µekeÀeJeueerleerue veeWoer Je leejKee De®etkeÀ Deensle. pesLes µekeÀeJeueer yejesyej®e efµeJeeHetj osµeHeeb[s
µekeÀeJeueer, ieoeOej Òeuneo µekeÀeJeueer, Iees[ieeJekeÀj µekeÀeJeueer, mene keÀueceer µekeÀeJeueer ³ee
µekeÀeJeu³ee meg×e Fefleneme mebµeesOekeÀevee meeHe[u³ee Deensle HeefjCeeceer ns meeOeve cejeþîeeb®³ee
FeflenemeeY³eemee®³ee ¢<ì erves GHe³egkeÌle þjues Deens.
munotes.in

Page 8

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
8 Dee%eeHe$e :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ cenÊJeHetCe& meeOeve cnCetve Dee%eeHe$eekeÀ[s Heeefnues peeles. Dee%eeHe$e ne
SkeÀ cenÊJeHetCe& ûebLe Deens. ne ûebLe efµeJeµeenerleerue ÒeOeeve jece®ebêHeble Deceel³e ³eebveer e fueefnuee. efµeJeepeer
cenjejepeeb®³ee leeueceerle Jee{uesu³ee jece®ebêHebleevee efµeJeepeer cenejepeeb®eer jepeefveleer HetCe& me cepeueer
nesleer. cenejepeeb®eer jepeefveleer l³eeb®³ee Jeejmeebvee ceeie&oµe&keÀ þjeJeer cnCetve jece®ebêHeble Deceel³e ³eebv eer
ne ûebLe efueefnuee. ³ee ûebLeele SkegÀCe 9 ÒekeÀjCes Deensle. ³ee ÒekeÀjCeele jece®ebêHeble Deceel³eeveer jepee,
l³ee®es ÒeOeeveceb[U, J³eeHeej, meeJekeÀej, Jeleves, Jeleveoej, efkeÀ}Ás, Deejceej Fl³eeoer efJeceeb[ues Deensle.
Dee%eeHe$e ûebLee®es mebHeeokeÀ [e@. Je. oer. jeJe ³eebveer DeeHeu³ee mebHeeokeÀer³e ÒemleeJevesle Demes cnìues Deens
keÀer, ’Dee%eeHe$eele efµeJekeÀeueerve jepeefveleer®es Glke=À<ì Òeefleefyebye Gceìues Deens. jep³ekeÀejYeeje®³ee
DeveskeÀ yeejerkeÀmeejerkeÀ yee yeeryeÎue ³eele efJeJes®eve kesÀuesues Deens. jep³ekeÀejYeejeefJe®e®ee& efkebÀJee jep³ekeÀejYeeje®eer cetueYetleleÊJes ³ee®es efJeJes®eve ve keÀjlee cejeþer jep³ee®eer GYeejCeer p³ee
keÀener efJeefµe<ì He×leerJej DeeOeejuesueer nesleer p³ee keÀener efJeefµe<ì He×leerJej DeeOeejuesueer nesleer l³ee
He×leer®es meebieesHeebie oµe&ve ³ee ûebLeele meeHe[les... Lees[ke̳eele meebiee³e®es cnCepes Òel³e$e µekeÀkeÀl³ee&
³egieHeg©meble Jee*dce³e :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ efJeµJemeveer³e meeOeve cnCetve meble Jee*dce³eekeÀ[s Heeefnues peeles.
efµeJekeÀeUe le mebleJee*ce³e yenjues nesles. meble jeceoeme, meble legkeÀejece, meble µeecejepe, meble YetDemes DeveskeÀ meble ³ee keÀeUele nesJetve iesues. ³ee mebleeveer efvecee&Ce kesÀuesues Jee*dce³e lelkeÀeueerve
HeefjefmLeleerJej ÒekeÀeµe ìekeÀC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjues Deens. meble jeceoeme, meble legkeÀejece ³eeb®es
efueKeeCe peje r HejceeefLe&keÀ DeLeJee HeejueewefkeÀkeÀ efJel³ee meceepee®es Òeefleefyebye l³eeb®³ee efueKeeCeele efomeles.
Meble jeceoemeeb®ee oemeyeesOe :
Meble jeceoemeeb®ee ‘oemeyeesOe ’ ûebLe lelkeÀeueerve © {er-HejbHeje, Þe×e, Hetpee, meb meejer ceeCemee®eer og:Kes,
keÀypes, ye´ecnCee b®es mLeeves, YeeWotieerjer, keÀjceCetkeÀ, ueeskeÀeb®es ogieg&Ce, efvejefvejeUîee ÒekeÀej®eer Je=#es, HeÀUs,
ueeskeÀeb®es HesnjeJes Deenej ³ee yeeyele®eer JeemleefJekeÀ ceeefnleer efceUJetve osC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjlees.
JeemleefJekeÀlee Je ÒeyeesOeve ³ee oesve iees<ìeR®eer meebie[ meceLee&veer DeeHeu³ee ³ee ûebLeele Ieeleueer Deens. ne
ûebLe mecekeÀeueerve keÀeueKeb[eleuee Demeu³eeves Fefleneme DeY³eemee®es SkeÀ meeOeve cnCetve ³ee ûebLeeuee
cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
Meble legkeÀejecee®eer ieeLee :
Meble legkeÀejecee®eer ieeLee lelkeÀeueerve keÀeueKeb[eleerue efJeefJeOe efJecenejepeeveer ³ee ieeLesle 17 J³ee µelekeÀeleerue ueeskeÀe b®es HeesJ³eeHeej Goerce, peeleerYeso, HebLeYeso, meeJekeÀejer, ye´ecnCeeb®eer efmLeleer, keÀeU, keÀewìgbefyekeÀ og:Kes ns efJeneleeUues Deensle. ner ieeLee mecekeÀeueerve Demeu³eeves Feflenemee®es SkeÀ mee Oeve cnCetve ³ee ieeLesuee cenÊJe
Deens.
munotes.in

Page 9

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
9 HeesJee[s :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ meboYe& meeOeve cnCetve HeesJee[îeekeÀ[s Heeefnues peeles. HeesJee[s ns
JeerjjmeÒeOeeve Demeleele. cee$e l³ee®es DeefmlelJe SsefleneefmekeÀ mel³eeuee Oe©ve Demeu³eeves F eflenemee®es
SkeÀ meeOeve cnCetve l³eebvee ceev³elee Deens. Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerves De%eeve oemee®ee
`DeHeÀpeueKeeve HeesJee[' , leguemeeroemee®ee `efmebnie[' Je ³eeceepeer®ee `yeepeerHeemeuekeÀj' HeesJee[e ns
HeesJee[s cenÊJee®es ceeveues iesues D eensle. HeesJee[îeeletve leÊkeÀeueerve µeew³e&, ©{er, HejbHeje, keÀjceCetkeÀ ³ee
mebyeOeer®eer yejer®e ceeefnleer efceUles. cnCetve®e ³ee meeOeveeuee cenÊJe Deens.
ueeJeCeer :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ µe=bieej ÒeOeeve meeOeve cnCetve ueeJeCeerkeÀ[s Heeefnues peeles cejeþîeeb®³ee
jepeJeìerleerue HesµeJeeF&®³ee keÀeueKeb[ele³ee ÒekeÀejeuee cenÊJe Deeues nesles. cejeþer Jee*dce³eeleerue Þes<þ
ueeJeCeerkeÀej ³ee®e keÀeueKeb[ele nesJetve iesues. Deveble HebÀoer, Hejµegjece, jecepeesµeer, ÒeYeekeÀj, meiev eYeeT
nesveepeer yeeUe ³ee Òel³eskeÀ ueeJeCeerkeÀejeves ³ee keÀeueKeb[ele mJele:®es Demes mJeleb$e Jewefµe<ìîes efvecee&Ce
kesÀues. Hejµegjeceeb®es lelkeÀeueerve meceepe peerJevee®es JeCe&ve, mebieveYeeT®es HegC³ee®es JeCe&ve ner ³ee
keÀeueKeb[eleerue ueeJ eC³eeb®eer cenÊJeHetCe& GoenjCes Deensle. cnCetve ³ee meeOeveeuee cenÊJe Deens.
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee meeOeveeb®eer ceeefnleer Henele Demeleevee meJe&ÒeLece DeeHeCe cejeþîeeb®³ee
Feflenemeemeeþer GHe³egkeÌle DemeCeeN³ee keÀeieoHe$eeb®eer ceeefnleer Heeefnueer. l³ee veblej cejeþîeeb®ee Fefleneme
meebieCeeN³ee efµeJekeÀeUeleerue Je HesµeJeskeÀeUeleerue yeKej Jee*dce³eeuee peeCetve Iesleues. ³ee oesve cenÊJeHetCe&
meeOevee J³eefleefjkeÌle `µekeÀeJeu³ee' `Dee%eeHe$e' `mebleJee*dce³e' `HeesJee[s' `ueeJeC³ ee' ³ee Flej meeOeveeb®ee
Dee{eJee Iesleuee efn meJe& meeOeves cejeþîeeb®ee cejeþer meeefnl³e meboYe& Fefleneme mecepetve osC³eeme Del³eble
GHe³egkeÌle Deensle. ³ee meeOevee®³ee DeeOeejs DeejbYeer efye´ìerµe FeflenemekeÀejeveer ne Fefleneme efueefnuee
l³eeb®³ee Feflenemeeleerue GCeerJee otj keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e FeflenemekeÀejeves Heg{ekeÀej IesJetve
cejeþîeeb®³ee Feflenemeeuee ³ee GHeueyOe meeOevesÜejs Kejs DeefmlelJe ÒeeHle keÀ©ve efoues. cnCetve®e ³ee
meeOeveevee cenÊJe Deens.
ye) mebmke=Àle meeOeves
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee Yeejleer³e meeOeveeHewkeÀer ogmejer cenÊJeHetCe& meeOeves cnCetve mebmke=Àle
meeOeveebkeÀ[s Heeefnues peeles ner mebmke=Àle meeOeves Hejceevebo, pe³ejeceefHeb[s, jIegveeLe nCecebles kesÀµeJe Hebef[le
³ee uesKekeÀebveer efvecee &Ce kesÀueer Deensle. Deµee ³ee mebmke=Àle meeOeveeb®eer ceeefnleer Keeueerue ÒeceeCes Deens.
1. efµeJeYeejle
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ efJeµJemeveer³e mebmke=Àle meeOeve cnCetve efµeJeYeejlekeÀ[s Heeefnues peeles.
efµeJeYeejle ne mebmke=Àle ûebLe D eens. ³ee ûebLee®es uesKekeÀ keÀlee& Hejceevebo Deensle. ³ee ûebLeele 32 DeO³ee³e
Deensle. ³ee ûebLeele Hejceeveboeves ceeueespeer -µenepeer jepes ³eeb®³ee keÀejefkeÀoeaHeemetve efµeJeepeer cenjepeeb®³ee
oef#eCe keÀeskeÀCe efJepe³eeHe³e¥le®³ee Fefleneme keÀ eJ³e©Heeves meebefieleuee Deens. ³ee ûebLeele 1661 He³e¥le®e
ceeefnleer Deens. ³ee ûebLeele veblej®es efµeJe®eefj$e vemeu³eeves ne ûebLe DeHetCe& jeefnuee Deens. Hejceevebo
efµeJeepeer cenejepeevee `DeJeleejer Heg©Dee{Ules.
munotes.in

Page 10

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
10 mej peotveeLe mejkeÀejves Hejceeveboe®³ee ³ee keÀeJ³eeJej ìerkeÀe kesÀueer Deens. l³eeb®es cnCeves Demes Deens,
’Hejceeveboe®es keÀeJ³e cnCepes mlegleerHej keÀeJ³e Demetve les SkeÀe ojyeejer Yeeìeves efueefnuesues ke ÀeJ³e Deens.
leer SkeÀ Jee*ce³eerve efYe#esefiejer Deens. mel³e mecepetve IesC³ee®³ee ¢<ìerves ³ee keÀeJ³eeme keÀenerner cenlJe
veener.“
mej peotveeLe mejkeÀej ³eebveer pejer efµeJeYeejJej ìerkeÀe kesÀueer Demeueer lejer 17 J³ee µelekeÀeleerue
meeceeefpeke À HeefjefmLeleerJej ³ee keÀeJ³eeletve ®eebieuee ÒekeÀeµe He[uee Deens. ³ee keÀeueKeb[eleerue ogJeCe&ve, µenjeb®es JeCe&ve µem$eem$e Je ³eg×kesÀues®es JeCe&ve, peeleer J³eJemLes®es JeCe&ve, Oeeefce&keÀ Þe×eb®es
JeCe&ve, ©{er HejbHeje®es JeCe&ve m eCe-GlmeJee®es JeCe&ve ³ee keÀeJ³eeletve GÊece Je JeemleefJekeÀ HeefjefmLeleerµeer
efveie[erle Deens.
Hejceevebo ns efµeJeepeer cenejepeeb®es mecekeÀeueerve nesles. cnCetve®e l³eeb®es efueKeeCe veblej®³ee uesKekeÀebHes#ee
Del³eble efJeµJemeveer ³e Je mel³e ceeveues peeles. efµeJeYeejle ne ûebLe Òeefme× mebµeesOekeÀ me. ce. efoJeskeÀj
³eebveer meve 1927 ceO³es mebHeeefole kesÀuee. efoJeskeÀjeveer mebHeeokeÀer³e ÒemleeJevesle Demes cnìues Deens keÀer,
’efµeJeepeer cenejepeeb®es efJemle=le Je efJeµJemeveer³e De mes ®eefj$e pesJne YeefJe<³ekeÀeUele efueefnues peeF&ue
l³ee®ee ieeYee efµeJeYeejle ne ûebLe nesCeej Deens“ cee$e ³ee ûebLee®ee GHe³eesie Del³eble keÀeUpeerHetJe&keÀ Je
efJe®eejHetJe&keÀ kesÀuee Heeefnpes. keÀejCe ³ee ûebLee®es efueKeeCe ns `keÀeJ³eelcekeÀ ' Je `keÀuHeveelcekeÀ' Deens. ³ee
meJe& ceeefnleer®ee efJe®eej kesÀuee lej efµeJeYeejle®ee GHe³eesie meboYe&meeOeve cnCetve nesJet µekeÀlees ns DeeHeCeeme
veekeÀejlee ³esCeej veener.
2) DevegHegjeCe :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ efJeµJemeveer³e meeOe ve cnCetve DevegHegjeCekeÀ[s Heeefnues peeles. DevegHegjeCe ³ee
ûebLee®eer j®evee keÀJeer Hejceeveboeves kesÀueer Deens. ³ee ûebLeele Yeesmeues IejeC³ee®³ee µenepeer jepes
Yeesmeu³eebHeemetve mebYeepeer cenejepeeHe³e¥le®ee keÀeJ³eelcekeÀ Fefleneme Deens. l emes®e ³ee ûebLee®es cenÊJeHetCe&
Jewefµe<ìs Demes keÀer ³ee ûebLeele efµeJeepeer cenejepe Je mebYeepeer cenejepe ³eeb®³eeleerue menmebyeOe DeY³eemeHetCe&
¢<ìerkeÀesveeletve ceeb[ues Deensle. l³eecegUs ne ûebLe cenÊJee®ee ceeveuee peelees. ne ûebLe 1952 ce O³es
ye[esoe DeesefjSvìue Fvmìtìves Òeefme× kesÀuee. cee$e ³ee ûebLee®³ee j®evesyeeyele megÒeefme× Fefleneme
mebµeesOekeÀ µespeHeuekeÀj ³eebveer De#esHe Iesleuee Deens l³eeb®³ee celes ne ûebLe keÀJeer Hejceeveboeves efueefnue
vemetve ³ee ûebLee®eer j®evee l³eeb®³ee cegueiee osJeoÊe Je ieesefJeoebves kesÀueer Deens.
3) jeOeeceeOeJe efJeueeme ®ebHet :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ cenÊJeHetCe& meeOeve cnCetve jeOeeceeOeJe efJeueeme ®ebHet keÀ[s Heeefnues peeles.
ne keÀeJ³ece³e ûebLe Deens. ne ûebLe pe³eje ce Hebef[le ³eebves efueefnuee Deens. µenepeer jepeeb®es ®eefj$e Je
Heje¬eÀce ne ³ee ûebLee®ee cegK³e efJejepekeÀejCeeJej ne ûebLe ÒekeÀeµe ìekeÀlees. ³ee ûebLeele µenepeerjepeeb®eer ceerjpeg ueceeJejerue mJeejer,
keÀvee&ìkeÀeleerue DeveskeÀ jepeeb®ee µenepeerves kesÀuesuee efyecees[, µenepeer -Heesleg&ieerpe mebyeOe Fl³eeoer yeoue®eer
ceeefnleer efceUles. Yeesmeues ns cegU®es jpeHetle nesles ne meboYe&ner ³ee ûebLeele efceUlees. ne ûebLe Feflen emee®ee³e&
jepeJee[s ³eebves µeesOetve keÀe{uee Je lees DeeHeu³ee 200 Heevee®³ee ÒemleeJevesmen 1992 meeueer Òeefme×
kesÀuee. l³eecegUs ³ee ûebLeeuee meboYe&meeOeve cnCetve cenÊJe Deeues.

munotes.in

Page 11

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
11 4) HeCee&ueHeJe&le ûenCeeK³eeve :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es Sk eÀ meeOeve cnCetve HeCee&ueHeJe&le ûenCeeK³eeve keÀ[s Heeefnues peeles. ne ûebLe
pe³ejece efHeb[îes ³eebveer efueefnuee Deens. ³ee ûebLeeceO³es HevneUîee®³ee ue{îee®es JeCe&ve Deens. HeCee&ue cnCepes
HevneUe. HevneUe ne ieì efµeJeepeer cenejepeebveer cee®e & 1673 ceO³es ogmeN³eeboe efpebkeÀuee ne HevneUe
efJepe³e ne®e ³ee keÀeJ³ece³e ûebLee®ee efJe³ee efJepeeHetjer mejoejeµeer ÒeleeHejeJee®eer ue{eF& Peeueer lesLeHe³e¥le®eer nkeÀerkeÀle pe³ejece efHeb[îeeveer ³ee
keÀeJ³ece³e ûebLeele meebefieleueer Deens. ³ee nkeÀerkeÀleer J³eefleefjkeÌle pe³ejece efHeb[îeeveer ³ee ûebLeele
jepekegÀìgbyeeleerue ©{er, HejbHeje, ®eeueerjerleeR®es JeCe&ve kesÀues Deens.
ne ûebLe lebpeeJej ³esLeerue mejmJelee r ceneue ³ee ûebLeeue³eele me. ce. efoJeskeÀj ³eebvee efceUeuee lees l³eeves
meve 1923 ceO³es ÒekeÀeefµele kesÀuee. ³ee ûebLeele 5 DeO³ee³e Je 350 µueeskeÀ Deensle. cejeþîeeb®³ee
Fefleneme DeY³eemee®es SkeÀ meeOeve cnCetve ³ee ûebLeeuee cenÊJe Deens.
5) efµeJejep³eeefYecejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ meeOeve cnCetve ³ee ûebLeekeÀ[s Heeefnues peeles. ne ûebLe keÀJeer Deefve©× ³eebveer
efueefnuee Deens. ³ee ûebLeele efµeJeepeer cenejepeeb®³ee ogmeN³ee jep³eeefYekeÀjC³eele Deeues Deens. efµeJeepeer cenejepe #eef$e veeefnle l³eecegUs l³eebvee JewefokeÀ He×leerves jep³eeefYekeÀjlee ³esCeej veener. ieeieeYeÆeves kesÀuesu³ee JewefokeÀ He×leer®³ee efJeOeer ®egkeÀer®³ee Deensle. efµeJeepeer µegê
Demeu³eeves l³eeb®ee jep³eeefYeDemes meebieCeeje ne keÀeJ³eûebLe Deens.
³ee ûebLeele 234 µueeskeÀ Deensle. ieesefJebo yeJex DeeefCe efveµ®eueHegjer ³eeb®³ee mebJeeoe®³ee ©Heev es ³ee ûebLee®es
keÀLeve keÀjC³eele Deeues Deens. efµeJeepeer cenejepeeb®³ee ogmeje jep³eeefYe¢<ìerkeÀesveeletve ne ûebLe cenÊJee®ee ceeveuee peelees.
6) jep³eJ³eJenejkeÀesµe :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ meeOeve cnCetve ³ ee ûebLeekeÀ[s Heeefnsues peeles. efµeJeepeer cenejepeeb®³ee
De%esvegmeej ³ee ûebLee®eer j®evee jIegveeLe veejegCe nCecebles ³eeb®³ee osKejsKeerKeeueer Oegb[erjepe ue#ceCe J³eeme
³eebveer kesÀueer. ne ûebLe efveefce&leerHeeþerceeie®ee GÎsµe cejeþer Yeenesles les otj keÀjCes ne neslee ne ûebLe efµeJekeÀeUeleerue jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerJej
ÒekeÀeµe ìekeÀC³eemeeþer GHe³eesieer þjuee Deens.
7) ob[veerleer ÒekeÀjCe :
cejeþîeeb®³ ee Feflenemee®es SkeÀ meeOeve cnCetve ³ee ûebLeekeÀ[s Heeefnues peeles. ne ûebLe kesÀµeJe Hebef[le ³eebveer
efueefnuee Deens. ne ûebLe efµeJekeÀeUeleerue v³ee³eHe×leer®eer ceeefnleer meebieCeeje Deens. Jee. meer. yeWê
³eeb®³eeceles ne ûebLe mebYeepeer cene jepeeb®³ee keÀejefkeÀoeale efueefnuee iesuee Deens. cnCepes®e ³ee ûebLeeletve
mebYeepeer cenejepeeb®³ee v³ee³eHe×leer®eer ceeefnleer efceUles.
8) jepeejece ®eefjlece :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ meeOeve cnCetve ³ee ûebLeekeÀ[s Heeefnues peeles. ne ûe bLe jepeejece
cenejepeeb®³ee Heojer DemeCeeN³ee kesÀµeJe Hebef[le ³eebves efueefnuee. ne keÀeJ³eûebLe 1690 ®³ee megceejeme munotes.in

Page 12

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
12 j®euee iesuee. ne ûebLe lebpeeJej ³esLeerue mejmJeleer ceneue ³ee ûebLeeue³eeletve Jee. meer. yesbês ³eebveer µeesOetve
keÀe{uee Je l ees meve 1931 ceO³es Òeefme× kesÀuee. ³ee ûebLeele mebYeepeer cenejepeeb®³ee JeOee veblej®³ee
HeefjefmLeleer®es lemes®e jepeejece cenejepeeb®³ee efpebpeer ÒeJeemee®es JeCe&ve Deens. kesÀµeJe Hebef[le efpebpeer ÒeJeemee
ojc³eeve jepeejece cenejepeeb®³ee mee syele DemeeJes. l³eecegUs®e SsefleneefmekeÀ ¢<ìîee ne ûebLe cenÊJee®ee
ceeveuee peelees.
cee$e ³ee ûebLee®³ee meceeuees®eveele Jee. meer. yeWê cnCeleele ’keÀeJ³eelcekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve ne ûebLe ®eebieuee
Deens. Yeemeg©Jeeleeruee keÀLee -HegjeCee®³ee Leeìeves Peeues Demetve efJeJes®eveele mJeHveveJe=leeble Je YeefJe<³e keÀLeevee®ee®e
ceeie& keÀJeerves efmJekeÀejuee Deens“ ³ee oesueeiesue.
9) efJeµJeiegCeoµe&ve :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es meeOeve cnCetve ³ee ûebLeekeÀ[s Heeefnues peeles. ne ûebLe Òeefme× efJeÜeve
J³ebkeÀìOeeJejer ³eebveer 17 J³ee µelekeÀele efueefnuee. ³ee ûebLeeleerue m ebHetCe& SkeÀe ÒekeÀjCeele ceneje<ìe&®es
JeCe&ve Deeues Deens. ³ee ÒekeÀjCeele ceneje<ì^eleerue ye´ecnCe kegÀìgbyee®eer efmLeleer, cejeþs Je Flej meceepee®eer
ceeefnleer, ³ee meJe& meceepee®eer Jewefµe<ìîes ³ee ûebLeele meebieC³eele Deeueer Deensle. ³ee ûe bLeele uesKekeÀeves
mebYeecejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee mebmke=Àle meeOeveeb®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee DeeHeCe meJe&ÒeLece efµeJeYeejle,
DevegHegjeCe, jeOeeceeOeJeefJ eueeme ®ebHet, HeCee&ue HeJe&le ûenCeeK³eeve, efµeJejep³eeefYejep³eJ³eJnejkeÀesµe, ob[efveleer ÒekeÀjCe, jepeejece ®eefjlece, efJeµJeiegCeoµe&ve ³ee meeOeveeb®eer ceeefnleer
Heeefnueer.
ner meeOeves efvecee&Ce keÀjCeejs Hejceevebo, pe³eje ce Hebef[le, keÀJeer Deefve©×, jIegveeLe nCecebles, kesÀµeJe
Hebef[le, J³ekebÀìOeeJejer pejer uesKekeÀ Demeues lejer l³eebveer ns meJe& ûebLe keÀeJ³eelcekeÀ mJe©Heele efueefnues
Deensle.
l³eebveer efueefnuesu³ee ûebLeeuee keÀeJ³eelcekeÀ mJe©He Demeu³eeves l³eebveer l³eeb®³ee Heesìe®³ee YetkesÀ meeþer ³ee
Jee*ce³eele keÀeJ³eelcekeÀ ©He efoues Demes cnìues peeles. lemes®e l³eebves ³ee Jee*ce³eeÜejs jepekeÀl³ee&®eer
Òeµebmee kesÀu³eecegUs l³eebveer Yeeìieerjer kesÀueer Demes cnìues peeles.
³ee oesÒemebiee®ee leHeµeerue, l³eebvee ueeYeuesuee jepeeÞe³e, efueKeeveemeeþer GHeueyOe Peeuesueer meeOeves, ³ee
l³eeb®³ee efueKeevee®ee peces®³ee yeepet Deensle.
³ee meJe& ceeefnleer®³ee DeeOeejs DeeHeCeeme Demes efometve ³esles keÀer Yeejleer³e Fefleneme DeY³eemee®eer cnCetve
cejeþer meeOeveebÒeceeCes®e mebmke=Àle meeOeves ner cenÊJee®eer Deens. ³ee meboYe& meeOeveeb®ee DeeOeej IesJetve Heg{s
DeeOegefvekeÀ FeflenemekeÀ jeveer Je Fefleneme mebµeesOekeÀeveer cejeþîeeb®³ee FeflenemeeJej DeefOekeÀeefOekeÀ ÒekeÀeµe
ìekeÀuee.
keÀ) efnboer meeOeves
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee Yeejleer³e meeOeveeHewkeÀer efnboer meeOevesmeg×e cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee
o=<ìerkeÀesveeletve G He³egkeÌle þjueer Deensle. cee$e p³ee ÒeceeCes cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer cejeþer, mebmke=Àle munotes.in

Page 13

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
13 HeÀejmeer meeOeves ceesþîee ÒeceeCeele GHeueyOe Deensle l³ee ÒeceeCes efnboer meeOeves ceesþîee ÒeceeCeele GHeueyOe
veeefnle.
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer peer efnboer meeOeves Deensle leer meeOeves efµeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀeueKeb[e®eer
ceeefnleer peemle ÒeceeCeele efceUJegve osleele. keÀJeer Yetcenejepeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ He efjefmLeleer ³ee yeeyele®eer ceeefnleer mecepeles.
[) HeÀejmeer meeOeves
cejeþe meÊes®³ee Go³eeHetJeea Je Go³eeveblejner efnbotmLeeve®³ee efvejefvejeUîee Yeeieele Fmueece meÊee jep³e
keÀjle nesl³ee. ³ee meÊeeceO³es Deefoueµeener, efvepeeceµeener, kegÀletye µeener, ceesieueµeener Deµee meÊeeb®ee
meceeJesµe neslee. efµeJeeefpe cenejepeeb®ee efnobJeer mJejep³ee®³ee jep³ekeÀejYeeje®³ee efveefceÊe ³ee
meÊeebyejesyej mebyeOe Deeuee neslee. Fmueece jepekeÀl³ee¥®es FeflenemekeÀej HeÀejmeer YeeyeeleceerHe$e efueefnle nesles ³ee meJe& keÀeieoHe$eeletve cejeþîeeb®³ee Feflenemee mebyeOeer yejer®e ceeefnleer efceUles.
HeÀejmeer FeflenemekeÀejeveer efueefnuesu³ee meeOeveele SkeÀebieerHeCee, keÀeuHeefvekeÀlee, keÀeueefJeHe³ee&me,
He#eHeeleerHeCee, ® egkeÀer®³ee Ieìveeb®ee veeWoer Demes DeveskeÀ oescejeþîeeb®³ee Fefleneme mecepetve IesC³eemeeþer ner meeOeves Del³eble GHe³egkeÌle Deensle. Deµeer ner HeÀejmeer
Yee1) ceefmejs Deueceefiejer (Deueceefiejer®es keÀle=&lJe) :
ceefmejs Deueceefiejer ne ûebLe cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ meeOeve Demetve ³ee ûebLee®es mJe©He
®eefj$eûebLee®es Deens. ³ee ûebLeele Deewjbiepesyee®es ®eefj$e Demetve ³ee ûebLee®es efueKee ve Deewjbiepesyee®³ee
ce=l³egveblej oesve Je`je@³eue Sefµe³eeìerkeÀ meesmee³eìer Dee@HeÀ yeebieuee' ³ee mebmLesves ÒeLece Òeefme×er efoueer. Heg{s ³ee ûebLee®es
peotveeLe mejkeÀejeveer Fbûepeer YeeJe Deewjbiepesye“ ³ee veeJeeves ÒekeÀeµeve kesÀues.
³ee ûebLee®³ee keÀlee& meekeÀer cegmlewoKeeve ne Deewjbiepesyee®³ee lewveeleerceO eerue Keeme DeefOekeÀejer neslee l³eebveer
Deewjbiepesyee®³ee ojyeejele DeveskeÀ cenÊJee®³ee peeieebJej keÀece kesÀues nesles. Deewjbiepesyee®³ee oef#eCe mJeejer
ojc³eeve 1662 les 1707 He³e¥le Òel³e#e npej neslee. ceesieue cejeþe mebIel³eebveer DeeHeu³ee Òel³e#e [esUîeebveer Heeefnu³ee nesl³ee.
’meekeÀerves DeeHeu³ee ®eefj$eele cenÊJeHetCe& Ieìveeb®³ee leejKee efyeve®etkeÀ efou³ee Deensle. l³eecegUs ceesieue -
cejeþe mebIemebYeepeer, jepeejece, leejeyeeF& ³eeb®³ee keÀejefkeÀoea®eerner ceeefnleer Deens. cee$e meekeÀerves ceesieueeb®es HejeYeJe
³ee ®eefj$eele PeeketÀve þsJeues Deensle. l³eecegUs ³ee yeeyele®eer ceeefnleer Fefleneme DeY³eeme keÀebvee Flej
ûebLeeletve He[leeUtve HeneJeer ueeieles.
³ee ûebLeeJej Yee<³e keÀjleevee meslet ceeOeJejeJe Heie[er cnCeleele, ’ceesieueeb®³ee efJepe³ee®es JeCe&ve keÀjleevee
meekeÀer®eer uesKeCeer DeveeJej nesles. HeCe l³eeb®³ee veecegG[les Demes Òemebie l³eebveer G[le G[le keÀjC³eekeÀ[s nslet HegjmkeÀj ue#e efou³ee®es peeCeJeles.“
munotes.in

Page 14

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
14 2) leeefjKes KeeHeÀerKeeve (KeeHeÀerKeevee®ee Fefleneme) :
leeefjKes KeeHeÀerKeeve ne ûebLe cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ meeOeve Demetve ne ûebLe ceesieueeb®ee SkeÀ
DeefOekeÀejer cenceo neefµece KeeHeÀerKeeve ³eebves efueefnuee Deens. l³ee®ee ne ûebLe 1874 ceO³es `je@³eue
Sefµe³eeìerkeÀ meesmee³eìer Dee@HeÀ yeebieueeves' ÒekeÀeefµele kesÀuee. l³ee®³ee ³ee ûebLeele Deew jbiepesye yeeoµene Je
l³eeb®³ee veblej meÊesJej yemeuesues yeneotj µene, penepeµebne, HeÀ©keÀefme³ej ³ee ceesieue yeeoµene®eer
ceeefnleer Deens. leeefjKes KeeHeÀerKeeve®es Fbûepeer ©Heeblej Fefue³eì Je [eTvme ³ee oesIee Heeµ®eel³e
Hebef[leeves kesÀues Deen s. ³ee ûebLee®es cejeþer YeekesÀues Deens. Kejs ³eeb®es Yee’cejeþîeeb®es mJeeleb$³e ³egד ³ee veeJeeves Òe efme× Deens.
KeeHeÀerKeeve ceesieueeb®ee SkeÀ DeefOekeÀejer neslee. lees Deewjbiepesyee®³ee oef#eCe ceesefnces Òemebieer mJele: npej
neslee. l³eebveer ceesieue cejeþe mebIeogo&µee ueHeJetve þsJeueer Deens. Demes pejer Demeues lejer ne ûebLe efµeJeepeer cenejepeeb®³ee neue®eeueer,
mebYeepeer cenejepeeb®ee mJeYeeJe Je keÀle=&lJe mebleepeer, Oeveepeer, jepeejece Je leejeyeeF& ³eeb®eer keÀeceefiejer
ÒekeÀeµe ìekeÀlees.
cejeþîeeb mebyeOeer efueKeeve keÀjleevee KeeHeÀerKeeveeves meb³ece oeKeefJele veener. keÀeHeÀj, veke&ÀJeemeer,
veeuee³ekeÀ, nerve, ¢<ì, Heer[e osCeejs, HegÀìke̳ee veefµeyee®es Deµeer efkeÀleerlejer efJeµesyeneue keÀjlees.
meslet ceeOeJejeJe Heie[er ³eebveer ³ee KeeHeÀerKeevee®³ee efueKeevee yeeyele cele J³ekeÌle keÀjleebvee Demes cnìues
Deens keÀer, ’KeeHeÀerKeeveeves cejeþîeebyeeyele pejer Devegodieej keÀe{ues Demeues lejer l³eebveer cejeþîeeb®³ee
µeew³ee&®eer Òeµebmee kesÀueer Deens. efµeJe epeer cenejepeebyeÎue ieewjJee®es Godieej keÀe{ues Deensle. mebleepeer
IeesjHe[s®eer ceesieue mejoejevee efkeÀleer Yeerleer Jeeìle nesleer ³ee®es JeCe*vener l³eeves ceve ceeskeÀUsHeCeeves kesÀues
Deens. leejeyeeF&®³ee keÀeceefiejer®eerner l³eebves cegkeÌle kebÀþeCes Òeµebmee kesÀueer Deens. µe$egHe#eeleerue
FeflenemekeÀejeves cejeþîeebmeyeOeer keÀe{uesues Godieej cenÊJee®es mecepeues Heeefnpes.“ ³ee ceeefnleer®ee meboYe&
cejeþîeeb®³ee Feflenemeeyejesyej Demeu³eeves ns meeOeve cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es meb oYe& meeOeve ceeveues
peeles.
3) leeefjKes efo}ÁkegÀµee (ceveesjce Fefleneme) :
leeefjKes efo}ÁkegÀµee ns SkeÀ cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es meeOeve Demetve Deewjbiepesyee®³ee Heojer veeskeÀjer
keÀjCeeN³ee Yeercemesve mekeÌmesvee ³ee®es ns Deelce®eefj$e Deens.
³ee ûebLee®ee Heefnuee Fbûepeer DevegJeeo ke@ÀHìve peesveeLeve mkeÀe@ì ³eebves meve 1794 ceO³es kesÀuee.
ceneje<ìe&le Heeb[gjbie vejefmebn HeìJeOe&ve ³eebveer ’yegbosueKeb[e®eer yeKej“ ³ee veeJeeves cejeþer YeekeÀ©ve meve 1920 ceO³es Òeefme× kesÀu ee. ne®e ûebLe meslet ceeOeJejeJe Heie[er ³eebveer ’ceesieue DeeefCe
cejeþs“ ³ee veeJeeves DeeCetve DeY³eemekeÀeb®eer mees³e kesÀueer.
Yeercemesve mekeÌmesvee ne Oeeefce&keÀ Je=Êeer®ee neslee. ÒeJeemeele l³eeves DeveskeÀ leerLe&#es$e Heeefnueer l³ee®es JeC e&ve
l³eebve DeeHeu³ee ûebLeele efueefnues Deens. efµeJee³e Deewjbieeyeeo, ceguensj, pegVej, Denceoveiej, efJepeeHetj,
nwêeyeeo ³ee µenjeb®eer JeCe&ves ner l³eebves DeeHeu³ee ûebLeele kesÀueer Deensle.
munotes.in

Page 15

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
15 Yeercemesve mekeÌmesveeveer DeeHeu³ee ûebLeele 1656 H eemetve 1709 He³e¥le®ee Fefleneme efouee Deens. ³ee
l³ee®³ee Feflenemeele mJejep³e mLeeHevee, mebYeepeer cenejepeeb®eer keÀejefkeÀo&, Deewjbiepesyee®es Deeieceve,
cejeþîeeb®es mJeeleb$³e³eg× ³ee Ieìveeb®eer ceeefnleer Deens.
meslet ceeOeJejeJe Heie[erveer ³ee ûebLeeleerue oesmekeÌmesvee ne pejer efnbot Demeuee lejer lees ceesieueeb®ee meveefve<þ DeefOekeÀejer neslee. l³eecegUs l³eebveer
cejeþîeebkeÀ[s $e³emLeeÒeceeCes Heeefnues Deens. l³e ebves efµeJeepeer cenejepeeb®³ee jep³eeefYeG}ÁsKener DeeHeu³ee ûebLeele kesÀuee veener. l³ee®es meJe& efueKeeve mce=leerJej DeeOeeefjle Demeu³eeves lees
Feflenemee®ee ûebLe nesJet µekeÀle veener l³eeves DeeþJeCeerJej Yej efou³eeves Ieìvee Je leejKeeHegþs ceeies Peeu³ee
Deensle.“
cee$e mej peotveeLe mejkeÀejebveer DeeHeu³ee “History of Awrangjeb” a “Shivaji and
His Times” ³ee HegmlekeÀebmeeþer leeefjKes efo}ÁkegÀµee ûebLee®ee JeeHej keÀ©ve Iesleuee Deens.
4) HeÀgletneles Deeueceefiejer (Deeue ceieerj efJepe³e) :
HegÀletneles Deeueceefiej ns SkeÀ cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es meeOeve Demetve ³ee ûebLee®eer efveefce&leer Deewjbiepesye
yeeoµeene®³ee cegK³e v³ee³eeefOeµee®³ee keÀejketÀve F&µJejoej ³eebveer kesÀueer. lees keÀejketÀve Demeu³eeves l³ee® es
JeemleJ³e yeeoµene®³ee meeefveO³eele peemle Demes. l³eebveer 1710 les 1720 ³ee keÀeUele ne ûebLe
efueefnuee DemeeJee. ³ee®ee DevegJeeo meslet ceeOeJe Heie[er ³eebveer cejeþerceO³es `ceesieue mebIekesÀuee Deens.
F&µJejoemeeves DeeHeu³ee ûebLeele µeeefnmlesKeeve ceesefnce, meeleeN³ee®ee Jes{e, jepeejece cenejepe, mebleepeer
Je yeeoµeener mejoej Deeefob®eer ceeefnleer vecego kesÀueer Deens. cee$e l³eebveer efµeJeepeer cenejepeebyeÎue
efueefnuesueer ceeefnleer nm³eeHeo Deens.
meslet ceeOeJe jeJe Heie[er ³ee ûebLeeyeeyele cnCeleele, ’³ee ûebLeele keÀener oesFeflenemee®³ee ¢<ìerves ne ûebLe GHe³egkeÌle Deens. keÀejCe meve 1480 Heemetve les 1707 He³e¥le®eer ceeefnleer
³ee ûebLeele Deens. ³ee keÀeUeleerue HeefjefmLe leerJej ÒekeÀeµe ìekeÀCeejer Lees[îee ÒeceeCeele ûebLe mebHeeo Deens
cnCetve pejer ³ee ûebLeeleerue ceeefnleer $eesìkeÀ Demeueer lejer cejeþîeeb®³ee ³ee keÀeUeleerue Fefleneme
DeY³eemee®³ee ¢<ìerves ne ûebLe cenÊJee®ee Deens.“
5) Kegletves efµeJeepeer (efµeJe epeer®eer He$es) :
Kegletves efµeJeepeer cenejepeeb®eer He$es nes³e. ³ee ûebLeele SkegÀCe 32 He$es Deensle. ³ee 32 HewkeÀer HeÀkeÌle 2 He$es
efµeJeepeer ceenejepeeµeer mebyeOeerle Deensle. yeekeÀer meJe& He$es efµeJekeÀeUeHeemetve µeentkeÀeUeHe³e¥le®eer De ensle.
³ee He$eeceO³es efµeJeepeer cenejepeeveer efpeefpe³ee keÀje®³ee efveµenepeeoe DekeÀyejeves Deewjbiepesyeeuee efueefnuesueer He$es, keÀJeer keÀueµe Je mebYeepeer cenejepeeb®eer He$es,
pegefuHeÀkeÀej K eevee®eer He$es, µeent cenejepeeveer pebefpeN³ee®³ee efmeÎeruee efueefnuesueer He$es, ³ee He$eeb®ee
meceeJesµe neslees. ner He$es cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee ¢<ìerves GHe³egkeÌle þjleele.
³ee He$eeb®ee cejeþer DevegJeeo µeslet ceeOeJejeJe Heie[er ³eebveer ner ’ceesieue cejeþe mebIeDeens. ³eeJe©ve®e ner He$es Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerves GHe³egkeÌle Deensle ns efme× Peeues Deens cnCetve®e
³ee He$eebvee Fefleneme DeY³eemee®³ee meeOevee®ee opee& ÒeeHle Peeuee Deens. munotes.in

Page 16

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
16 6) ueglHegÀ}ÁeKe evee®eer He$es :
ueglHegÀ}ÁeKeevee®eer He$es ns SkeÀ cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es meeOeve ceeveues peeles. ueglHegÀ}ÁeKeeve ne
Deewjbiepesyee®³ee mejoej neslee. l³eeves yeeoµene®ee mejoej cnCetve efJepeeHetj, Deewjbieeyeeo, JeNne[,
KeìeJe, DekeÀuegpe Fl³eeo er efþkeÀeCeer keÀece kesÀues nesles. meve 1690 les 1700 ³ee keÀeueKeb[ele l³eebveer
efueefnuesu³ee He$eele cejeþîeeb®³ee mJeeleb$e³eg×eleerue cenÊJeHetCe& Ieìveeb®ee G}ÁsKe kesÀuee Deens. ³ee He$eele
Fefleneme DeY³eemeemeeþer ceesieue cejeþe mebIeleb$e ³ee efJecejeþe-ceesieue mebIeHe$eeb®ee DevegJeeo Heie[er ³eebves kesÀuee Deens.
7) nHeÌle Debpegceve :
efcePee& jepee pe³eefmebie ³eeb®³ee He$ee®ee mebûen cnCepes nHeÌle Debpegceve nes³e. ³ee He$eeceO³es pe³eefmebieeves
Deewjbiepesyeeuee efueef nuesu³ee He$eeb®ee meceeJesµe Deens. efcePee& jepes oef#eCes®³ee ceesefncesJej Demeleevee l³eebveer
Deewjbiepesyeeuee He$e efueefnueer nesleer. pe³eefmebbiee®es ef®eìCeerme Go³ejepe ³eebves ner He$e mebûeefnle keÀ©ve
l³eeme `nHeÌle Debpegceve' ns veeJe efo ues.
³ee He$eeletve pe³eefmebiee®³ee meve 1665 ®³ee efµeJeepeer cenejepeeb®³eeJejerue ceesefncesmebyeOeer®eer yejer®e
ceeefnleer efceUles ³ee ûebLee®³ee efleve cetU Òeleer GHeueyOe Deensle. SkeÀ Òele He@efjme ³esLeerue je<ì^er³e
mebûeenue³eele Deens, ogmej er Òele yeveejme ³esLes SkeÀe keÀe³emLe ye´ecnCe kegÀìgbyeele Je eflemejer Òele pe³eHetj
³esLes Deens.
³ee He$eeb®ee cejeþer DevegJeeo meslet ceeOeJejeJe Heie[er ³eebveer DeeHeu³ee ceesieue -cejeþe mebIekesÀuee Deens. lej peotveeLe mejkeÀej eveer ³ee He$eeb®ee Fbûepeer DevegJeeo DeeHeu³ee “House of
Shivaji” ³ee ûebLeele kesÀuee Deens.
8) DeKeyeejele :
ceesieue jepeJeìerle jepekeÀlex DeeHeu³ee ojyeejeleerue owvebefove Ie[ecees[eR®ee Je=Êeeble mejkeÀejer
DeefOekeÀeN³eebkeÀ[tve efuentve Iesle Dem ele ³ee Je=Êeeble uesKevee®³ee Jeelee&He$eeuee DeKeyeejele Demes cnìues
peele Demes. DeKeyeejele®ee JeeHej mej peotveeLe mejkeÀejeveer DeeHeu³ee “House of Aurangjeb”
³ee HegmlekeÀe®³ee efueKeeveemeeþer kesÀuee Deens. ie. n. Kejs, Je meslet ceeOeJejeJe Heie [er ³eebveer ³ee
DeKeyejele®es cejeþer Yeeoef#eCesleerue cejeþe ceesieueeb®ee mebIe³eeb®eer veeJes Fl³eeoer yeeyeerJej DeKeyeejele ®eebieuee ÒekeÀeµe ìekeÀlees.
9) ye´gmeeefleve -F&-meueeleerve :
ye´gmeeefleve -F&-meueeefleve ne efJepeeHetj®³ee Deeefoueµeener®ee Fefleneme Deens. ³ee®es efueKeeve meve 1824
ceO³es cegncceo Fye´eefnce DePPegyewjer ³eebves kesÀues. cees[keÀ Je JePes ³eebveer ’efJepeeHegj®³ee De eefoueµeeefn®ee
Fefleneme“ ³ee veeJeeves ³ee ûebLee®ee cejeþer DevegJeeo kesÀuee. Kejs yeWê ³eeveerner ³ee ûebLee®es cejeþer DevegJeeo
kesÀues.
munotes.in

Page 17

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
17 ³ee ûebLeeletve efµeJeepeer cenejepeeb®³ee neue®eeueer, Heje¬eÀce, jepekeÀejCe Deeefoueµeeefn yejesyej®es mebye Oe
Deeoeryeeyele®eer ceeefnleer efceUles.
10) Deueerveecee :
Deueerveecee ns cenekeÀeJ³e Deens. ns cenekeÀeJ³e cenceo vegÞekeÀer ³ee keÀJeerves oef#eCeer Got&le efueefnues Deens.
³ee keÀeJ³eele Deeefoueµeener®ee cejeþîeebyejesyej pees mebIeJ³eefleefjkeÌle DeHeÀPeueKeeve ÒekeÀjCe, HevneUîeebe Jes{e, µeeefnmlesKeeveeJejerue íeHee, yenueesueKeeve Je
ÒeleeHejeJe iegpej ³eeb®³ee ue{e³ee Fl³eeoeR®ee leHeµeerueJeej G}ÁsKe ³ee ûebLeele Deens.
11) HesµeJeskeÀeueerve HeÀejµ eer meeOeves :
HesµeJeskeÀeueerve HeÀejµeer meeOeves efµeJekeÀeueeleerue HeÀejµeer meeOeveeb®³ee leguevesle HeÀej keÀceer Deensle.
`DeKeyeejele', `leeefjKes FjeoleKeeve', `efcejePes Denceoer', `efme³eejGue cegleKKejerve' ner
HesµeJeskeÀeueeleerue HeÀejµeer meeOeves nes³e. ³ee meeOeveeb®³ee DeeOeejs HesµeJes -efvepeece mebyeOe, HeeefveHele®ee
mebûeece, iegpejeleceOeerue cejeþîeeb®³ee neue®eeueer ³ee efJecejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee HeÀejµeer meeOeveeb®ee efJe®eej keÀjle Demeleebvee meJe&ÒeLece DeeHeCe ceefmejs
Deueceefiejer, leeefjKes KeeHeÀerKeeve, leeefjKes efod}ÁkegÀµee, HegÀletneles Deeueceefiejer, Kegletles efµeJeepeer,
uelHegÀ}ÁeKeevee®eer He$es, nHeÌle Debpegceve, DeKeyeejele, yegmeefleve -F&-meueeleerve, De ueerveecee ³ee meeOeveeb®ee
DeeHeCe efJe®eej kesÀuee.
³ee meeOeveeb®es keÀlex, efvecee&les, uesKekeÀ meekeÀer, KeeHeÀerKeeve, Yeercemesve mekeÌmesvee, F&µJejoeme veeiej,
ueglHegÀ}ÁeKeeve Go³ejepe, mejkeÀejer DeefOekeÀejer cencebo Fye´enerce, cebnceo vegmeg keÀer ns nesles.
ner meJe& meeOeves mecekeÀeueerve Demeu³eeves efn meJe&®e meeOeves cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee ¢<ìerves Del³eble
GHe³egkeÌle þjueer Deensle.
³ee meJe& meeOeveeb®³ee ceeO³eceeletve DeeHeCeeme cejeþîeeb®³ee jepekeÀer³e Feflenemee®eer ceesþî ee ÒeceeCeele
ceeefnleer GHeueyOe nesles. cee$e ner meeOeves cejeþîeeb®³ee ÒeµeemekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ Feflenemeeuee
mHe<ì keÀjC³eeme DemeceLe& þjleele.
HeÀejµeer Feflenemee®eer meeOeves efvecee&Ce keÀjCeejs uesKekeÀ ns yengleebµeer yeeoµe ne®es ®eekeÀj Demeu³eeves
l³eeb®³ee efve<þe yeeoµene®³ee cepeeauee mebyeOeerle Demele. HejerCeeceer cejeþîeebyeÎue l³eeb®³ee ceveeceO³es
Deveeoj Demes HeefjCeeceer ³ee meeOeveeb®³ee ceeO³eceeletve pees Fefleneme efueefnuee iesuee Deens DeLeJee efueKeeve
kesÀues iesues Deens l³eeceO³es SkeÀebieerHeCee, SkeÀHe#eer³elee efomeles.
Demes pejer Demeues lejer ³ee®e meeOeveeb®ee DeeOeej IesJetve Kejs, jepeJee[s, mej peotveeLe mejkeÀej, meslet
ceeOeJejeJe Heie[er ³eebefve ³ee meeOevee®es Fbûepeer Je cejeþer DevegJee o keÀ©ve ³ee meeOeveebe DeeOeejs cejeþîeeb®ee
Fefleneme µeem$eer³e ¢<ìerkeÀesvee®³ee ®eewkeÀìerle yemeJeuee Deens. HeefjCeeceer cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee
¢<ìerves ner meeOeves cenÊJeHetCe& þjueer Deensle.
1.3 keÀeieoHe$eeb®es mebkeÀueve Je mebHeeove
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele cejeþe meÊes®ee Go³e ner Yeejleer³e Feflenemeeleerue SkeÀ cenÊJeHetCe& Ieìvee
ceeveueer peeles. Deµee ³ee cejeþîeeb®ee Fefleneme efueefnC³eemeeþer JesieJesieUîee meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee munotes.in

Page 18

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
18 iesuee. ³ee meeOeveele keÀeieoHe$eer³e meeOeveevee cenÊJee®es mLeeve Deens. meJe&meeOeejCeHeCes 19³ee
µelekeÀe®³ee Feflenemee®³ee µeem$eµeg× efueKeeCeemeeþer keÀeieoHe$eeb®ee GHe³eesie nesJet ueeieuee. Je
DeuHekeÀeUele®e ceneje<ì^eceO³es meeves, Heejmeefveme, Kejs, jepeJee[s, mejosmeeF& Fl³eeoe rveer cejeþîeeb®³ee
efJeKegjuesu³ee meeOeveevee SkeÀ$eerle kesÀues Je efn meeOeves ÒekeÀeefµele keÀjC³ee®eer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe
efveYeeJeueer. l³eecegUs®e cejeþîeeb®³ee Fefleneme uesKeveeme ®eeuevee efceUeueer.
1. keÀeefµeveeLe veeje³eCe meeves ³eeb® eer keÀeceefiejer :
keÀeefµeveeLe veeje³eCe meeves ³eeb®ee pevce 1851 ceO³es JemeF& peJeU®³ee SkeÀe Kes[îeele Peeuee. G®®e
efµe#eCe HegCes [skeÌkeÀve keÀe@uespeele Peeues. DeejbYeer efµe#ekeÀer Hesµee l³ee veblej ì^sefvebie keÀe@uespe®es Òee®ee³e&
veblej ³ ee Hesµeeletve efveJe=Êeer Demee l³eeb®ee mesJee ÒeJeeme Peeuee.
l³eebvee DeejbYeerHeemetve®e cejeþer Jee*ce³e Je Fefleneme efJeceb[Ue®es les keÀener JeµeJeyeneotj ner HeoJeer mejkeÀejkeÀ[tve efceUeueer nesleer. ef®eìCeermee®³ee yeKejer efµeJee³e keÀesCelesner cejeþer
Jee*ce³e ÒekeÀeµeerle Peeues veJnles cnCetve®e SKeeos ceeefmekeÀ meg© keÀjC³ee®ee l³eebveer efJe®e ej meg© kesÀuee.
l³eeb®³ee ³ee efJe®eejebvee l³eeb®es efce$e efJecejeþer Je mebmke=Àle keÀeieoHe$es Òeefme× keÀjC³ee®³ee keÀeceeuee meg©Jeele kesÀueer. ³eemeeþer l³eebves
`keÀeJ³esef leneme mebûen' ³ee veeJeeves ceeefmekeÀ meg© kesÀues. ³ee ceeefmekeÀe®es meeves, ef®eHeUtCekeÀj Je cees[keÀ ns
mebHeeokeÀ nesles. ³ee ceeefmekeÀeletve meevesves yejs®emes Jee*ce³e Je SsefleneefmekeÀ keÀeieoHe$es ÒekeÀeefµele kesÀueer. ns
ceeefmekeÀ peJeU p eJeU 1 Je³ee ceeefmekeÀe®³ee GHe³egkeÌleles®es JeCe&ve keÀjleebvee Yeeb[ejkeÀj cnCeleele, ’³ee ceeefmekeÀeves Feflenemee®³ee
#es$eele SkeÀÒekeÀej®eer ¬eÀebleer Ie[Jetve DeeCeueer. leme s®e ceneje<ì^ele DeÒekeÀeefµele keÀeieoHe$eeb®ee Keefpevee
Deens ns oeKeJetve efoues.“
SsefleneefmekeÀ keÀeieoHe$eeb®³ee ÒekeÀeµeveeefµeJee³e meevesveer mJeleb$eHeCes mJele: meYeemeo yeKej, ef®eìCeerme
yeKej, YeeTmeensyeeb®eer yeKej, HeeefveHele yeKej, Dee %eeHe$e ³ee yeKejerb®es mebHeeove kesÀues. ³ee HewkeÀer
meYeemeo yeKej Je ef®eìCeerme yeKejer®es l³eeb®³ee efìHeCeemen meeves ³eebveer kesÀuesues mebHeeove yejs®e ceev³elee
HeeJeues. cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee meeOeveeb®³ee ¢<ìerves meevesves ner kesÀues ueer keÀeceefiejer Del³eble
cenÊJee®eer ceeveueer peeles.
2. JeemegosJe Jeeceveµeem$eer Kejs ³eeb®eer keÀeceefiejer :
JeemegosJe Jeeceveµeem$eer Kejs ³eeb®ee pevce 1885 ceO³es jlveeefiejer efpeunîeeleerue iegneiej ³esLes Peeuee.
l³eeb®³eekeÀ[s GHepele yeg× erceÊee nesleer ÒeeHeb®eerkeÀ De[®eCeerJej ceele keÀjle l³eebveer DeeHeues efµe#eCe HegCe&
kesÀues. Kejs meeleeN³eele Deeu³eeveblej l³eebvee `ceneje<ì^ efce$e' ³ee Je=ÊeHe$eele keÀece keÀjC³ee®eer mebOeer
efceUeueer. l³eebveer meeleeN³eele leerve JekesÀuee. veblej l³eebveer HegC³eele ³esJetve ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee `v³eg Fefiueµe mketÀue' ³ee
µeeUsle mebmke=Àle efµe#ekeÀe®eer veeskeÀjer efmJekeÀejueer. ³ee®e keÀeUe le l³eeb®eer cew$eer Fefleneme mebµeesOekeÀ meeves
Je cees[keÀ ³eeb®³eeyejesyej Peeueer. `keÀeJ³eefleneme mebûen' ³ee ceeefmekeÀe®es mebHeeove keÀjC³eeme cees[keÀ Je
meeves ³eebvee Kejsveer cenÊJeHetCe& ceole kesÀueer.
HegCes mees[tve Kejs efcejpeuee mLee³ eerkeÀ Peeues. Je lesLes l³eebveer Demmeue keÀeieoHe$eeJej DeeOeeefjle `veevee
HeÀ[CeeRmee®es ®eefj$e' Òeefme× kesÀues. efcejpeceO³es Demeleebvee l³eeb®es ue#e HeìJeOe&ve IejeC³eekeÀ[s munotes.in

Page 19

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
19 DemeCeeN³ee SsefleneefmekeÀ keÀeieoHe$eekeÀ[s iesues. HeìJeOe&veeveer H esµeJ³eeb®³ee ceguekeÀer mesJesle cenÊJee®eer
keÀeceefiejer yepeeJeueer nesleer. ³ee IejeC³eeleerue ueeskeÀebveer HesµeJ³eebvee efueefnuesueer He$es, omlegjjkeÀo
HesµeJ³eebveer ³ee IejC³eeleerue ueeskeÀebvee efueefnuesueer He$es cejeþîeeb®³ee Feflenemeele Del³eble GHe³egkeÌle
þjCeejer nesleer.
Kejspeer HeìJeOe&ve IejeC³eeleerue ueeskeÀeb®eer HejJeeveieer keÀe{ueer. Je SsefleneefmekeÀ keÀeieoe®³ee mebkeÀueve Je
mebHeeovee®es keÀe³e& meg© kesÀues. ner keÀeieoHe$es cees[er efueHeerle nesleer. ³ee keÀeieoHe$eel etve Kejsveer
cejeþîeeb®³ee Feflenemeele GHe³egkeÌle DemeCeejer cees[er efueHeerleerue keÀeieoHe$es efveJe[tve keÀe{ueer. Je l³eeb®es
cejeþer YeekeÀeieoHe$es ³eeb®ee meceeJesµe neslee. ³ee keÀeieoHe$eeb®³ee ÒekeÀeµeveemeeþer l³eebveer ’SsefleneefmekeÀ uesKeve
mebûen“ veeJee®es ceeefmekeÀ meg© kesÀues. meueie efleve JeceeefmekeÀe®³ee ÒekeÀe µeveele Keb[ He[uee. cee$e veblej De[®eCeeRJej ceele keÀjle l³eebveer DeeHeu³ee ce=l³egHe³e¥le
ns ceeefmekeÀ meg© þsJeues.
Jewefµe<ìîeHegCe& efueKeeCe ns KeN³eeb®³ee efueKeeCee®es cegK³e Jewefµe<ìîes nesles. keÀeieoHe$eeb®eer He×leµeerj
ceeb[Ceer l³eeb®ee efveHe#eHeeleer ¢<ìerkeÀesve, l³eeb®eer efJeÜlee, DeekeÀSsefleneefmekeÀ uesKeve mebûeeneefµeJee³e KeN³eebveer `nefjJebµee®eer yeKej' `F®euekeÀjbpeer memLeebvee®ee Fefleneme'
`DeefOekeÀej ³eesie' `iegCeeslkeÀcejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee meeOeveele ceesuee®eer Yej ìekeÀueer.
3. oÊee$es³e yeUJeble Heejmeveerme ³eeb®eer keÀeceefiejer :
oÊee$es³e yeUJeble Heejmeefvemeeb®ee pevce 1870 ceO³es meeleeje ³esLes SkeÀe kegÀìgbyeele Peeuee l³eeb®es ce@efì^keÀ
He³e¥le efµe#eCe Peeues. l³eebvee Leesj Heg©l³eebveer Leesj Heg©Yeel³eeb®³ee ³ee keÀe³ee&®ee DeejbYe Peeuee. cee$e `YeejleJe`Fefleneme mebûen' veeJeeves $ewceeefmekeÀ meg© kesÀues Je ³ee ceeefmekeÀeletve SsefleneefmekeÀ keÀeieoHe$es ÒekeÀeefµele
keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. ns ceeefmekeÀ l³eebveer meeleJeHegCes ³ee efþkeÀeCeer oHlejKeev³eele Heejmeveermeev eer v³ee³ecetleea jeve[s ³eeb®³ee ceeie&oµe&veeKeeueer yejer®e yekeÀece kesÀues. SsefleneefmekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve cenlJeHetCe& DemeCeejer keÀeieoHe$es l³eebveer efveJe[tve keÀe{ueer Je leer
l³eebveer ÒekeÀeefµele kesÀueer. Heejmeefvemeeves pes efveje fvejeUs meeefnl³e ÒekeÀeefµele kesÀues Deens. les Heg{erue ÒeceeCes
Deens.
1. SsefleneefmekeÀ Yeeie uesKe mebûen – 1 les 15
2. HesµeJ³eeb®³ee jespeefveµeerletve efveJe[uesues keÀeieo µeent cenejepeeb®ee keÀeU
3. HesµeJ³eeb®³ee jespeefveefµeletve efveJe[uesues keÀe ieo – yeeUepeer yeepeerjeJe Keb[ 1 les 2
4. HesµeJee oHlejeletve µeent Je HesµeJes ³eebveer Iesleuesu³ee efveCe&³ee mebyeOeer®eer keÀeieoHe$es.
5. meveoe Je He$es munotes.in

Page 20

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
20 6. kewÀefHeÀ³eo, ³eeÐee.
7. len, keÀjejveeces DeeefCe meveoe
8. ye´cnsêmJeeceer®es peerJeve Je l³eeb®eer He$ es
9. lebpeeJej®es jepe IejeCes
10. iJeeunsj®³ee efµebos IejeC³ee efJe³ee efµeJee³e Heejmeefveme ³eebveer cejeþîeeb®³ee FeflenemeeefJecejeþîeeb®³ee Feflenemeeuee efceUeuesueer o sCeieer Deens. `Peeµeer®³ee jeCeer®es ®eefj$e', `yegboueKeb[eleerue
cejeþs', `yee³ePeeyeeF&®es ®eefj$e' ner l³eeleerue cenÊJee®eer HegmlekesÀ Deensle.
Heejmeefvemee®³ee ³ee keÀe³ee&yeeyele mej peotveeLe mejkeÀejebveer Demes Godieej keÀe{ues Deensle keÀer,
’Heejmeefveme ns SkeÀ FeflenemekeÀej cnCetve veJns lej mebûeenkeÀ Je ÒekeÀeµekeÀ cnCetve peieues Je cesues“.
4. efJeµJeveeLe keÀeefµeveeLe jepeJee[s ³eeb®eer keÀeceefiejer :
efJeµJeveeLe keÀeefµeveeLe jepeJee[s ³eeb®ee pevce SkeÀe ef®elHeeJeve ye´ecnCe keg Àìgbyeele HegCes ³esLes 1864 ceO³es
peeuee. yeer. S. Peeu³ee veblej l³eebveer veeF&ueepeeves ®eefjleeLee&meeþer HegC³ee®³ee `v³eg Fefiueµe mkegÀue' ceO³es
efµe#ekeÀe®eer veeskeÀjer HelkeÀjueer. meebmeeefjkeÀ peerJeveeleerue De[®eCeer Je Helveer®ee ce=l³eg ³ee cegUs l³eebveer ner
efµe#ekeÀe®eer veeskeÀjer mees[ueer Je DeeHeues Dee³eg<³e Fefleneme, meceepeµeem$e, YeemebµeesOeveemeeþer Jeentve Iesleues. GHepeerefJekesÀ®³ee ÒeµveekeÀ[s cegUer®e ue#e ve oslee l³eebveer meve 1893
Heemetve ce=l³egHe³e¥le cnCepes 1926 He³e¥le mebµeesOeveemeeþer DeeJeµ³ekeÀ DemeCeeN³ee meeOevemeecegieea
peceefJeC³eemeeþer IeeueefJeues l³eeb®es cejeþîeeb®³ee Feflenemeeleerue ³eesieoeve Del³eble cenÊJeHetCe& Deens.
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee keÀeieoHe$e mebkeÀueve Je mebHeeoveeceO³es keÀeefµeveeLe veeje³eCe meeves, JeemegosJe
Jeeceveµeem$eer Kejs, oÊee$e³e yeUJeble Heejmeefveme Je efJeµJeveeLe keÀeefµeveeLe jepeJee[s ³eeb®es ³eesieoeve
cenÊJeHetCe& Deens. ³ee meJe& DeY³eemekeÀebveer, mebµeesOekeÀeveer pee r cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves mebkeÀueerle
kesÀueer. mebHeeoerle kesÀueer l³eecegUs cejeþîeeb®³ee Feflenemeeuee KeN³eeLee&ves efoµee ÒeeHle nesTve cejeþîeeb®³ee
Jemlegefve<þ Fefleneme ueeskeÀebmeceesj Deeuee.
1.4 cejeþd³eeb®³ee Fefleneme DeY³eeme e®eer HejkeÀer³e YeeDe) Fbûepeer Yeecejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee ³egjesHeer³e meeOeveeHewkeÀer Fbûepeer meeOeves ner cenÊJee®eer meeOeves ceeveueer peeleele.
³ee meeOeveeb®eer efveefce&leer Fbûepeeb®³ee JesieJesieUîe e keÀe³ee&®³ee DevegMebieeves Peeueer Deens. Fbûepeeb®es
oHlejKeeves, JeKeejer®es Je=Êeeble, Fbûepeeveer kesÀuesues keÀjejveeces, JesieJesieUîee mebmLeeb®es, ÒeJeeMeeb®es Je=Êeeble,
Yesìer, len, ³ee IeìkeÀeb®³ee keÀe³ee&®³ee DevegMebieeves ner meeOeves efv ecee&Ce Peeueer Deensle. DeMeer ner
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer Fbûepeer meeOeves Heg{erue ÒeceeCes Deensle.

munotes.in

Page 21

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
21 1) JeKeejer®es Je=Êeeble :
JeKeejer®es Je=Êeeble cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es Fbûepeer meeOeve ceeveues peeles. Fmì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee
megjle, cegbyeF&, jepeeHetj, keÀejJeej, ceêeme, keÀuekeÀÊee ³ee efþkeÀeCeer JeKeejer nesl³ee. ³ee JeKeejervee
DeeHeeHeu³ee Òeebleeleerue jepekeÀer³e J³eeHeejer Ie[ecees[er DeeHeu³ee cegK³e JeKeejervee Je=leeble ©Heeves cegK³e
JeKeejervee keÀUJeeJ³ee ueeiele De mele. Yeejleeleerue cegK³e JeKeejer DeeHeuee Je=leeble Fbiue[ ceOeerue
kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀevee keÀUJele Demele. ³ee Je=Êeeblele cejeþîeeb®es jepekeÀejCe, cejeþîeeb®³ee
neue®eeueer, cejeþîeeb®eer OeesjCes ³ee efJeJ³eeHeeje®³ee Je mebj#eCee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve ceeefnleer pecee keÀ©ve l³ee®ee Je=Êeeble kebÀHeveerkeÀ[s HeeþJele
Demele. ³ee Je=Êeeblee®es mJe©He efueefKele Demeu³eeves ³ee Je=Êeeblee®eer ceesþîee ÒeceeCeele keÀ eieoHe$es Fbûepeer
meeOeve ©Heele GHeueyOe Peeueer Deensle. ³ee keÀeieoHe$eeb®ee keÀeueKeb[evegmeej leeefjKeJeej Fefleneme
efueefnC³eemeeþer GHe³eesie Peeuee Deens.
2) mejkeÀejer oHlejKeeves :
mejkeÀejer oHlejKeev³eele DemeCeejer DemebK³e keÀeieoHe$es cej eþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves yeveueer
Deensle. efye´ìerMe Meemevee®es ueb[ve, keÀuekeÀÊee, ceêeme, cegbyeF& ³esLes oHlejKeeves nesles.
cegbyebF& ³esleerue oHlejKeev³eele ner keÀeieoHe$es HeneJe³eeme efceUleele. HegCes ³esLeerue oHlejKeev³eeleerue
keÀeieoHe$es HeneJe³eeme efceUleele. HegCes ³esLeerue oHlejKeev³eeleerue keÀeieoHe$es “English Records
on Shivaji” ³ee ûebLee®³ee ©Heeves SkeÀ$eerle íeHeueer Deensle. ner keÀeieoHe$es meve 1659 les 1682
³ee keÀeueKeb[eleerue Deensle.
`ceêeme He@ÀkeÌìjer jskeÀ e@[&' meg×e DeveskeÀ Keb[ele Òeefme× Peeuee Demetve ³ee jskeÀe@[&®ee HeÀe³eoe efMeJeepeer
cenejepeeb®³ee keÀvee&ìkeÀ neue®eeueer peeCetve IesC³eemeeþer HeÀe³eoe neslees.
ueb[veceOeerue `Fbef[³ee Dee@efHeÀme' ceOeerue MeskeÀ[es keÀeieoHe$ee®es Gleejs Þeer. Jee. meer. yeWê ³eebveer vekeÀuetve
DeeCeues Deensle. ³ee jskeÀe@[&®es 20 -22 Keb[ Yeejle Fefleneme mebMeesOekeÀ ceb[Ue®³ee ûebLeeue³eele
Deensle. ³ee®e ceb[Ueves ÒekeÀeefMele kesÀuesu³ee ’efMeJekeÀeueerve He$emeej mebûen“ ³ee ûebLeele ³ee FbefiueMe
jskeÀe@[&®ee cejeþer DevegJeeo efouee Deens.
HegCes, cegbyeF&, ceêeme, keÀuekeÀÊee Je Fbiue[ ³ee efþkeÀeCe®³ee oHlejKeev³eeletve peer efMeJeMeener yeÎue®eer
ceeefnleer GHeueyOe Peeueer Deens leer mecekeÀeueerve keÀeieoHe$ee®³ee DeeOeejeJej Demeu³eeves ner keÀeieo He$es
cejeþîeeb®³ee Fefleneme mecepetve osC³eemeeþer Del³eble GHe³egkeÌle þjueer Deensle. l³eecegUs ³ee
keÀeieoHe$eebvee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
3) HeÀe@jsve yee³ee@ûeeHeÀerpe Dee@HeÀ efMeJeepeer :
yebieeueer Fefleneme mebMeesOekeÀ Je uesKekeÀ [e@. m egjsêveeLe mesve ³eebveer meve 1927 meeueer “ Foreign
Biographics of Shivaji ” ne ûebLe mebHeeove keÀ©ve cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee meeOeveele
ceesuee®eer Yej ìekeÀueer Deens. ³ee ûebLee®³ee ceeO³eceeletve l³eebveer efMeJeepeer cenejepeebmebyeOeer kesÀuesu ³ee
efueKeevee®ee DevegJeeo ÒekeÀeefMele kesÀuee Deens. HejkeÀer³e uesKekeÀebceO³es keÀe@mcee efo iee[e&, LesJeveeì,
ÖeÀebmeerme ceeefì&ve, Fl³eeoer uesKekeÀeb®ee meceeJesMe Deens ³ee uesKekeÀeb®³ee efueKeevee®³ee DevegJeeoe®³ee ³ee
ceO³es meceeJesMe Deens ³ee DevegJeeoecegUs HejkeÀer³eeb®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve efMeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀe³ee&®eer
DeesUKe Peeueer Deens. ³ee ûebLee®³ee DevegJeeoe ceO³es efMeJeepeer cenejepeeveer Fbiepeer J³eeHeeN³eebyejesyej munotes.in

Page 22

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
22 kesÀuesu³ee keÀjejveec³eeb®ee Je l³eeb®³ee Jeke Àerueeb®³ee Je=Êeeblee®ee ner meceeJesMe Deens. l³eecegUs ³ee DevegJeeoeuee
Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
4) efnmìe@efjkeÀue Öe@Àiecesbì :
efnmì^e@efjkeÀue Öe@Àiecesbì ne ûebLe je@yeì& Deece& ³eebveer efueefnuee Deen s. ³ee ûebLeeceO³es je@yeì& Deece& ³eebveer
efMeJekeÀeueeleerue Ieìvee keÀeieoHe$ee®³ee DeeOeejs osC³ee®³ee Òe³elve kesÀuee Deens. cnCetve®e ne ûebLe
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ meeOeve cnCetve cenÊJeHetCe& þjuee Deens. ³ee ûebLee®³ee DeeOeejs
efMeJekeÀeUeleerue yeN³ee®e Ieìvee mecepeC³eeme ceole nesles.
5) JeefkeÀueeb®es Je=Êeeble :
efMeJekeÀeUele efMeJeepeer cenejepeebvee JesieJesieUîee ÒeMeemekeÀer³e, jepeefkeÀ³e Je DeeefLe&keÀ keÀeceeefveefcele
DeveskeÀ Fbûepe JeefkeÀue Yesìues nesles. l³eebveer D eeHeu³ee Yesìer®es Je=Êeeble efuentve þsJeues Deensle ns Je=Êeeblemeg×e
Feflenemee®es meeOeve cnCetve ceeveues peeleele. ³ee®es GÊece GoenjCe cnCepes ’jepeeHetj Je ngyeUer®eer
JeKeej uegìu³eeveblej vegkeÀmeeve YejHeeF& efceUefJeC³ee®³ee FjeOeeves Fbûepeeve er [efmì^keÀ, Lee@ceme efvekeÀesueme
³ee DeeHeu³ee JeefkeÀueebvee efMeJeepeer cenejepeebkeÀ[s HeeþefJeues nesles. jep³eeefYe³eebves meve 1674 ceO³es je³eie[eJej ³esJetve efMeJeepeer cenejepeeb®eer Yesì Iesleueer nesleer ³e e Yesìer®ee Je=Êeeble
³ee Fbûepe JeefkeÀueebveer efuentve þsJeuee Deens ³ee Je=Êeeblee®ee GHe³eesie cejeþîeeb®³ee Fefleneme uesKeveemeeþer
Peeuee Deens.“
1) Flej meeOeves :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee Fbûepeer meeOeveeb®ee efJe®eej keÀjlee lebpeeJej ³esLeeru e mejmJeleer ceneue
ûebLeeue³eeleerue meeOeves, ceêeme ³esLeerue `ce@kesÀPeer mebûen' DeveskeÀ DeÒekeÀeMeerle meeOeves, yeejefveMeer,
jespeefveMeer, lenveeces keÀjejveeces ³ee meeOeveeb®ee GHe³eesiener cejeþîeeb®³ee Fefleneme uesKeveemeeþer Peeuee
Deens.
cejeþîeeb®³ee Fefnemee®³ee Fbûepeer meeOeveeb®ee Dee{eJee Iesle Demeleevee DeeHeCe meJe&ÒeLece JeKeejer®es
Je=Êeeble, mejkeÀejer oHlejKeev³eeb®eer ceeefnleer, Fbûepe uesKekeÀeb®es SsefleneefmekeÀ ûebLe, Fbûepeer ûebLee®es
DevegJeeo, JeefkeÀueeb®es Je=Êeeble , lemes®e JesieJesieUîee ÒekeÀej®³ee leneb®eer, keÀjejeb®eer, Je=Êeebleeb®eer Je
ÒekeÀeefMele – DeÒekeÀeefMele meeOeveeb®eer ceeefnleer Heeefnueer. ner meJe& meeOeves mecekeÀeueerve Deensle. ³ee
meeOeveeb®es efvecee&les l³eeb®es l³ee Ieìveebyejesyej Deeues ues Òel³e#e mebyeOe lemes®e l³eebveer l³ee Ieìveeb®ee
Iesleuesuee DevegYeJe ³ee meJe& iees<ìeRcegUs l³eeveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee ³ee meeOeveebvee cenÊJe Deens. cee$e l³eebveer
p³ee ¢<ìerkeÀesveeletve ner meeOeves efvecee&Ce kesÀueer Deensle lees ¢<ìerke Àesve ³eesi³e neslee keÀer De³eesi³e ns l³ee
meeOeveeb®ee GHe³eesie keÀjle Demeleevee leHeemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[ele DeveskeÀ Fbûepe uesKekeÀeves, JeefkeÀueeves, ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³eeves,
ÒeMeemekeÀer³e kebÀHev³eeves DeeH eu³ee keÀe³ee&®³ee DevegMebieeves keÀeieoHe$es le³eejer kesÀueer Deensle. ner keÀeieoHe$es
mecekeÀeueerve Demeu³eeves ³ee keÀeieoHe$eebvee cenÊJe Deens. cee$e Heefjmejeb®es, efþkeÀeCeeb®es, ®eeueerefjleer®es,
veeJeeb®es De®etkeÀ %eeve vemeu³eeves l³eeb®³ee efueKeeveele DeveskeÀ efþkeÀeCeer ®etkeÀe Dee{Uleele. l³eeves
kesÀuesu³ee efueKeevee®es Òe®eueerle IeìvesHes#ee JesieUs®e DeLe& efveIeleele. cnCetve®e DeMee ³ee efueKeevee®ee
GHe³eesie meeOeve ³ee veel³eeves keÀjle Demeleevee o#elee IesCes DeeJeM³ekeÀ Dee ns. Demes pejer Demeues lejer
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee Fbûepeer meeOeveeb®³ee yeeyeleerle yee. meer. yeWê ³eebveer Demes cnìues Deens keÀer, munotes.in

Page 23

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
23 ’yeejkeÀeF&ves ceeefnleer efceUJetve leer leHeefMeueJeej Je ¬eÀceJeej meebieC³ee®eer He×leer Meem$eMeg× nesleer . Fbûepeer
oHlejKeev³eeleerue mecekeÀeueerve meeOeves Demmeue Deensle“.
ye) ÖeWÀ®e Yeecejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee ³egjesHeer³e meeOeveebHewkeÀer ogmejer cenÊJeHetCe& meeOeves cnCepes ÖeWÀ®e meeOeves nes³e.
FbûepeeÒeceeCes ÖeWÀ®ee®³eene r Yeejleele JeKeejer nesl³ee. JeKeejeR®e³ee ÒeMeemekeÀer³e keÀecee®³ee efveefceÊeeves
ÖeWÀ®eeveer DeeHeu³ee cee³eosMeele DeveskeÀ He$e efueefnueer Deensle. ³ee He$eeb®ee GHe³eesie ³ee Feflenemee®³ee
meboYe& meeOeveemeeþer Peeuee Deens. ÖeWÀ®eeveer efnbogmL eeveeleerue jepekeÀl³ee¥vee efueefnuesueer He$es,
DeefOekeÀeN³eebvee efueefnuesueer He$es, mejoejebvee efueefnuesueer He$es ³ee meJe& He$eeb®ee meceeJesMe Fefleneme
DeY³eemee®³ee meeOeveele Peeuee Deens.
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee ¢<ìerves GHe³egkeÌle D emeCeejer HeWÀ®e meeOeves He@efjme Je ueb[ve ³esLeerue
oHlejKeev³eele Deensle.
HeWÀ®e ieJnve&j ceeefì&ve ³eebves efueefnuesueer `jespeefveMeer' ns ÖeWÀ®e meeOeve cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ
cenÊJeHetCe& meeOeve ceeveues peeles. ³ee jespeefveMeer®es Fb ûepeer YeekesÀues Deens. ³ee jespeefveMeer®³ee DeY³eemeeÜejs cejeþîeeb®³ee keÀvee&ìkeÀeleerue neue®eeueeR®ee DeY³eeme mecepet
MekeÀlees. ³ee J³eefleefjkeÌle efMeJeepeer cenejepeeb®eer keÀvee&ìkeÀ mJeejer Je j epeejeceeb®³ee jepeJeìerleerue
efpebpeer®ee Jes{e ³ee®eer Gllece ceeefnleer ³ee meeOeveeÜejs DeeHeCeeme mecepeC³eeme ceole nesles.
ÖeWÀ®e ÒeMeemekeÀer³e keÀe³e&®³ee DevegMebieeves ÖeWÀ®eeveer DeveskeÀ keÀeieoHe$eeb®eer efveefce&leer kesÀueer Deens. ³ee
keÀeieoHe$eele He$es, keÀjejveeces, Je=Êeeble, DevegJeeo, jespeefveMeer ³ee keÀeieoHe$eeb®ee meceeJesMe Deens. ³ee meJe&
ÒekeÀeefMele Je DeÒekeÀeefMele keÀeieo He$ee®ee JeeHej keÀ©ve Òeefme× Fefleneme mebMeesOekeÀ [e@. nleeUkeÀj
³eebveer “Relation between the French and the Marathas” (1668 -1885) ne
Glke=À<ì ûebLe efueefnuee Deens. ne ûebLe Del³eble GHe³egkeÌle Demetve cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es SkeÀ
cenÊJeHetCe& meeOeve þjuee Deens.
keÀ) [®e Yeecejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerke Àesveeletve GHe³egkeÌle DemeCeejer eflemejer cenÊJeHetCe& meeOeves
cnCepes [®e meeOeves nes³e. [®e meeOeves ner JeKeejer®es Je=Êeeble, [®e ÒeJeeMeeb®eer JeCe&ves, JesieJesieUîee
ÒeMeemekeÀer³e keÀe³ee&®³ee DevegMebieeves Deeuesueer Je HeeþJeuesueer He$es, oHlejKeev³eeb®eer keÀeieoHe$es, ³ee ©Heeves
GHeueyOe Deensle. ³ee meeOeveeb®eer ceeefnleer Heg{erue ÒeceeCes Deens.
1) JeKeejer®es Je=Êeeble :
efnbotmLeeveeceO³es FbûepeeÒeceeCes [b®ee®eerner JeKeejer nesl³ee. ce®íueerHeÆCe, megjle, JeWieguee&, ceueyeej ner
[®eeb®³ee JeKeejer®eer efþkeÀeCes nesleer. ³ee JeKeejeR®ee efMeJekeÀeueeyejesyej mebyeOe neslee. JeKeejerveer DeeHeu³ee
Je=Êeebleele efMeJekeÀeueerve Ieìveeb®ee yeN³ee®eJesUe GuuesKe kesÀuee Deens. ³ee Je=Êeeblee®ee GHe³eesie cejeþîeeb®³ee
Fefleneme mecepe C³eeme ceole neslees.
2) J³eeHeeN³ee®es Je=Êeeble :
[®e J³eeHeejer oef#eCe keÀvee&ìkeÀele yejs®e efoJeme J³eeHeej keÀjle nesles. l³eebveer J³eeHeej keÀjle Demeleebvee
J³eeHeeje®³ee ÒeMeemekeÀer³e keÀe³ee&®³ee DevegMebieeves yejer®e ceeefnleer pecee kesÀueer nesleer. ³ee HewkeÀer keÀener munotes.in

Page 24

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
24 ceeefnleer l³eeveer efueKeerle mJe©Heele pecee kesÀueer nesleer. ³ee meJe& ceeefnleer®³ee DeeOeejs cejeþîeeb®³ee
Fefleneme mecepeC³eeme ceole Peeueer Deens.
3) oHlejKeev³eeleerue ceeefnleer :
[®eeves DeeHeuee oHlejKeevee Deecemìj [ce Menjer Jesmì Fbef[³eve mkeÀe@ueme& ³esLes mebkeÀueerle kesÀuee neslee.
Heg{s ne oHlejKeevee nsieuee ³esLes vesC³eele Deeuee. veblej efce[ueye´ie®ee oHlejKeeveener nsieuee ³esLes vesC³eele
Deeuee. ³ee oHlejKeev³eele J³eeHeejefJeDenJeeue, jepeebyejesyej Peeuesues len, keÀjejveeces Fl³eeoer ÒekeÀej®eer keÀeieoHe$es Deensle. ³ee
keÀeieoHe$eeHewkeÀer [®eebveer J³eeHeej efJeefveì peesHeemeueer Deensle. [®eeveer peceeKe®ee&®eer keÀeieoHe$es 1923 He³e¥le leejerKeJeej efveì ueeJetve
þsJeueer Deensle.
l³eebveer 1934 veblej®eer keÀeieoHe$es mLeUJeejerves cnCepes megjle, keÀjesceeb[ue, ceueyeej Jeiewjs mLeUeb®³ee
veeJeeves u eeJeueer Deensle. [®eeb®³ee keÀeieoHe$eele efnbogmLeeve efJekeÀeieoHe$eeb®³ee mebûenele 564 yeb[ue DeLeJee oHlejs efnbogmLeeve efJeieesJee ³esLesner [®e meeOeves Demeu³ee® es mecepeles. [®ee®eer meeOeves ner peemle ÒeceeCeele DevegJeeoerle Peeueer
veenerle ner pej meeOeves DevegJeeoerle Peeueer lej efMeJeMeener®³ee Feflenemeele ceesuee®eer Yej He[sue.
4) [eie jefpemìj :
[®e meeOeveeleerue cenÊJee®ee He$eJ³eJenej `[eie jefpemìj ' veeJeeves ÒekeÀeefMele Peeuee Deens. [eie
jefpemìj®es yejs®e ûebLe ÒekeÀeefMele Peeues Demetve ³ee ûebLeele meve 1640 les 1807 He³e¥le®es DenJeeue
íeHeues Deensle. ³ee ûebbLeeletve efnbotmLeeve efJe5) Flej ÒekeÀeefMele ceeefnleer :
[eie jefpemìj J³eefleefjkeÌle Flej veeceJeble J³ekeÌleerves DeeHeu³ee uesKevee®³ee ceeO³eceeletve yejer®e ceeefnleer
ÒekeÀeefMele kesÀueer Deens. ³ee ceeefnleer ÒekeÀeefMele keÀjCeeN³ee uesKeekeÀebceO³es [ pebie Je Sue. Jneve ef[JeWìj
³eeb®ee meceeJesMe Deens.
[ vebie ³eeveer meve 1595 les 1610 He³e¥le®ee [®e ueeskeÀeb®ee efnbogmLeeveeleerue He$eJ³eJenej ÒekeÀeefMele
kesÀuee Deens. lej Sue. Jneve. ef[JeWìj ³eebveer meve 1610 les 1820 He³e¥le®ee [®e ueeskeÀeb®ee
efnbotmLeeveeleerue He$eJ³eJenej ÒekeÀeefMele kesÀuee Deens.
jsJnjb[ nsje@me ³eebves DeveskeÀ [®e keÀeieoHe$eeb®ee Fbûepeer DevegJeeo kesÀuee dns. ³ee J³eefleefjkeÌle DeveskeÀ
ÒeJeeMeeb®³ee ÒeJeemeJe=Êeeblee®es ûebLe Je [®e F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee meHeÀjer®³ee JeCe&veeb®eer Hegmlekes À
Fbûepeerle Yeeleer `nsie ì^evmeef¬eÀHìme' cnCetve DeesUKeueer peeleele. ³eeleerue yeje®e Yeeie Fbûepeerle YeeDeens.
[®e meeOeveeb ®es Heefj#eCe keÀjleebvee Jee. meer. yeWê cnCeleele, ’³ee SsefleneefmekeÀ meeOeveeb®es cenÊJe Demes
Deens keÀer, p³ee keÀeueefveoxMee®³ee DeYeeJeer cejeþîeebb®³ee Fefleneme efJemkeÀUerle Je $egìerle nesJetve jeefnuee
Deens l³ee keÀeueefveos&Meeuee ner meeO eves cenÊJee®eer þjleele. ³eeleerue oef#eCe keÀvee&ìkeÀeleerue ceeefnleer
mecekeÀeueerve Je mLeeefvekeÀ Demeu³eeves cenÊ®ee®eer Deens. ³ee [®e ueeskeÀebvee mLeeefvekeÀ ceeefnleer®ee DenJeeue munotes.in

Page 25

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
25 efueefnC³eee HeefjHeeþ neslee. l³eemeeþer les mJeleb$e ceeCetme v escele Demele. l³eeb®³ee uesKeveeleerue DenJeeueele
cejeþîeeb®³ee Feflenemeeleerue ogIe&ì Hejblet De%eele mLeUs GkeÀueC³eeme ³eesi³e DeMeer ceeefnleer efceUt
MekeÀles“.
cejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³eemee®³ee meeOeveeb®ee Dee{eJee Iesleevee meJe& ÒeLece DeeH eCe [®e meeOeveeleerue
JeKeejer®es Je=Êeeble, J³eeHeeN³eeb®es Je=Êeeble, oHlejKeev³eeleerue ceeefnleer, [eie jefpemìj®eer ceeefnleer, Flej
ÒekeÀeefMele meeOeveeleerue uesKekeÀeb®³ee efueKeeveeb®eer ceeefnleer, Deeoer yeeyele ceeefnleer Heeefnueer ³ee ceeef nleer®es
menmebyeOe [®e Je efnbotmLeeveeleerue lelkeÀeueerve meÊesyejesyej Dee{Utve Deeu³ee®es peeCeJeles. ner ceeefnleer
mecekeÀeueerve Demeu³eeves cejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³eemee®es SkeÀ meeOeve cnCetve ³ee ceeefnleer®ee DeeOeej
Iesleuee peelees.
[) Heesleg&ieerpe Yeecejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee ³egjesefHe³e meeOeveeHewkeÀer Heesleg&ieerpe meeOeves cenÊJee®eer ceeveueer peeleele.
efnbogmLeeve®³ee jepekeÀejCeele me¬eÀer³e menYeeieer nesJetve DeeHeues jep³e efnbotmLeeveele mLeeHeve ke ÀjCeejs
Heesleg&ieerpe ns Heefnues ³egjesefHe³eve nesles. l³eebveer efnbotmLeeveceO³es ieesJee, oceCe, efoJe, mee<ìer ³ee efþkeÀeCeer
Je®e&mJe efceUJetve meÊee mLeeHeve kesÀueer nesleer. cejeþw Heesleg&ieerpee®³ee peJeU®es Mespeejer meÊeeOeerMe nesles.
efMeJeepeer cenejepeeb®³ee meece´ep³ee®³ee meercee Heesleg&ieerpeeb®³ee mejnÎerHe³e¥le peeJetve Heesn®eu³ee nesl³ee.
l³eecegUs Heesleg&ieerpeeb®³ee keÀeieoHe$eele cejeþîeeb®³ee jepekeÀejCee®es He[meeo GceìCes mJeeYeeefJekeÀ®e nesles.
1) oHlejKeev³eeleerue meeO eves :
Heesleg&ieerpeeb®eer cejeþîeeb®³ee FeflenemeeMeer mebyeOeer DemeCeejer npeejes keÀeieoHe$e ieesJee Je Heesleg&ieeueceO³es
efuemyeve ³esLes DemeCeeN³ee oHlejKeev³eeceO³es Deensle. ³ee oHlejKeev³eeceO³es Heesleg&ieerpe JneF&meje@³eves
DeeHeu³ee jepeem e efueefnuesueer He$es, cejeþe Je ceesieue mejoejebvee efueefnuesueer He$es, DeeHeu³ee ceb[Ue®³ee
þjeJeemebyeOeer®eer keÀeieoHe$es, ceeefmekeÀ Je JeeefDeeuesueer He$es Deecner meeOeveeb®ee mecee JesMe Deens. Heesle&gieerpeeb®es ieesJes ³esLeerue oHlej Del³eble cenÊJee®es
Demetve ns oHlej peCet cejeþîeeb®³ee SsefleneefmekeÀ meeOeveeb®es Deeiej ceeveues peeles. ³ee oHleje®eer J³eJemLee
efveì ueeJeC³eele Deeueer Deens. lemes®e ns oHlej megJ³eJeefmLel e DeJemLesle Deens.
2) ûebLe :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee ûebLe©Heer meeOevee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee DeeHeCeeme Fefleneme mebMeesOekeÀ
[e@. Heeb[gjbie efHemeguexkeÀje®³ee ûebLee®³ee efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. l³eebveer Heesleg&ieerpe YeeFeflenemeeJej DeveskeÀ ûebLe efueefnues Deensle. l³eeb®ee HegCes efJeÐeeHeerþeves ÒekeÀeefMele kesÀuesuee ’Heesleg&ieerpe
cejeþe mebyeOe“ ne cejeþerleerue ûebLe ³ee meboYee&le cenÊJee®ee Deens.
3) keÀeieoHe$e Je l³eeb®es ÒekeÀeMeve :
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee meboYee&le DeveskeÀ keÀeieoHe$eeb®es ÒekeÀeMeve Peeues Deens. ieesJ³ee®es HegjeCeJemlet
mebMeesOeve efJeYeeiee®es ÒecegKe ye´eieeme Hejsje ³eebveer Heesleg&ieerpe keÀeieoHe$ee®es DeveskeÀ Keb[ ÒekeÀeefMele kesÀues
Deensle. ³ee keÀeieoHe$eeb® ee cejeþer DevegJeeo ’ceneje<ì^ jep³e meeefnl³e DeeefCe mebmke=Àleer ceb[Ueves“
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves Heesleg&ieerpe oHlej veeJeeves oesve Keb[ele ÒekeÀeefMele kesÀuee Deens. ne
DevegJeeo Òeefme× Heesle&gieerpe Hebef[le Je mebMeesOekeÀ Þeer . me. je. osmeeF& ³eebveer kesÀuee Deens. efMeJeepeer
efJeÐeeHeerþeves Òeefme× kesÀuesu³ee ’leejeyeeFkeÀeueerve keÀeieoHe$es“ ³ee meeOeve ûebLeele efn Þeer. osmeeF&veer munotes.in

Page 26

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
26 DevegJeeoerle kesÀuesueer DeveskeÀ Heesleg&ieerpe He$es íeHeueer Deensle. l³eecegUs cej eþîeeb®³ee Feflenemee®³ee
DeY³eeme meKeesue He×leerves nesC³eeme ceole Peeueer Deens.
4) mebmLeeb®³ee mebûeneleerue meeOeves :
efuemyeve ³esLes `De@kesÀ[sefcekeÀ efjTue osme mee³eeefvmeme' ner mebmLee Deens. ³ee mebmLesle cejeþîeeb®³ee
Feflenemeeme GHe³eesie er He[Ceejer keÀener meeOeves Deensle. ³ee mebmLesves ÒekeÀeefMele kesÀuesu³ee meeOeve ûebLeele
meve 1649 les 1677 He³e&le®³ee efnbotmLeeve®eer SsefleneefmekeÀ ceeefnleer osCeeN³ee SsefleneefmekeÀ meeOeveeb®ee
meceeJesMe Deens.
5) efuemyeve Je SJnesje ³esLee rue meeOeves :
Heesleg&ieerpee®eer meeOeves ner peemle ÒeceeCeele efuemyeve ve SJnesje ³ee efþkeÀeCeer Deensle. SJnesje®³ee HeyueerkeÀ
ueeLeye´jerle Heesleg&ieerpe keÀeieoHe$eeb®ee yeje®e mebûen Deens. ³ee mebûeneletve®e efjJnsje ³eebves `DekeÀe&FJn
Heesleg&ieerpe DeesefjSbìue' ³ee veeJeeves mene meeOeves ûebLe le³eej kesÀues Deensle.
efuemyeve ³esLeerue mejkeÀejer oHlejKeev³eele SkegÀCe 12465 He$e GHeueyOe Demetve ³ee He$eebHewkeÀer yejer®e
He$es ÒekeÀeefµele Peeueer Deensle. ³ee oHlejKeev³eele `Heesyeue k eÀueske̵eve' ³ee veeJeeves efnbotmLeeve efJepeemle ÒeceeCeele ceeefnleer meeHe[les. ner meeOeves 1603 les 1823 ³ee keÀeueKeb[eleerue Deensle.
cejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³eemee®³ee Heesleg&ieerpe meeOeveeb®ee Dee{eJee nesle Demeleebvee DeeHeCe
oHlejKeev³eeleerue meeOeves, Heesleg&ieerpe ûebLe, Heesleg&ieerpe keÀeieoHe$e, Heesle&ieerpe keÀeieoHe$eeb®eer ÒekeÀeµeves,
JesieJesieUîee mebmLeebveer efvecee&Ce kesÀuesueer keÀeieoHe$es, JesieJesieUîee efþkeÀeCeeb®eer keÀeieoHe$es, uesKekeÀebveer
DevegJeeoer le kesÀuesues ûebLe Je keÀeieoHe$es Deeoeryeeyele ceeefnleer Heeefnueer. Yeejleeleerue Heefnues HejefkeÀ³e
meÊeeOeerµe, mecekeÀeueerve meÊeeOeerµe lemes®e Yeejleer³e jepekeÀejCeeyejesyej Deeuesues l³eeb®es veefpekeÀ®es mebyeOe
Je l³eeb®³ee ueiele®³ee mejnÎ er ³ee meJe& yeeyeercegUs l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesueer keÀeieoHe$es ner peemle ÒeceeCeele
efJeµJemeveer³e Jeeìle. ³ee keÀeieoHe$ee®³ee DeeOeejs cejeþîeeb®³ee Feflenemeeuee yeN³ee®e ÒeceeCeele ÒekeÀeµeele
DeeCeC³eeme ceole Peeueer Deens.
1.5 HejkeÀer³e ÒeJeeµeeb®es efueefnuesues Je=Êeeble
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee HejkeÀer³e YeemeeOeves cnCetve Deûe¬eÀce osC³eele Deeuee Deens. 17 J³ee µelekeÀele Yeejleele 30 ntve DeefOekeÀ HejkeÀer³e
ÒeJeemeer Deeues nesles. ns HejkeÀer³e ÒeJeemeer JesieJesieUîee keÀejCeemleJe Yeejleele Deeues nesles. keÀesCe J³eeHeejer
keÀecee®³ee efveefceÊeeves, keÀesCe JewÐekeÀer³e keÀe³ee&®³ee efveefceÊeeves, keÀesCe Oeeefce&keÀ keÀe³ee&®³ee efveefceÊeev es lej
keÀesCe uekeÀejCee®³ee efveefceleeves Yeejleele Deeues nesles. ³ee HejkeÀer³e ÒeJeeµ³eeb®³ee ÒeJeemeJe=Êeebleeletve cejeþîeeb®³ee
meeceeefpekeÀ Je D eeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®eer peemle ÒeceeCeele ceeefnleer efceUles. ner ÒeJeeme Je=Êeebles mecekeÀeueerve
cejeþîeeb®³ee Fefleneme mecepetve IesC³eeme Del³eble GHe³egkeÌle Deensle. ³ee ÒeJeeµeeveer DeeHeu³ee Je=Êeebleeleerue
ceeefnleer µeem$eµeg× keÀeueefv eoxµe keÀ©ve osC³ee®ee Òe³evve kesÀuee Deens. lelkeÀeueerve ueeskeÀeb®eer YeeHeesDeefokeÀeN³eeb®³ee Jele&vetkeÀer, oUCeJeUCee®eer meeOeves, cepe gjer®es oj Fl³eeoer yeeyeer efJel³eebveer DeeHeu³ee ÒeJeeme JeCe&veele osC³ee®³ee Òe³elve kesÀuee Deens. Fefleneme DeY³eemekeÀebvee ³ee Je=Êeeblee®ee
®eebieuee GHe³eesie Peeuee Deens. munotes.in

Page 27

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
27
17 J³ee µelekeÀele pejer Yeejleele 30 HejkeÀer³e Ò eJeemeer Deeues Demeues lejer ³ee keÀeUele HeÀkeÌle ceespekesÀ®e
ÒeJeemeer ceneje<ì^ele ³esJetve iesues Deensle. l³eecegUs ³ee ÒeJeeMeebkeÀ[tve ceneje<ì^eyeeyele $eesìkeÀ ceeefnleer
efceUles. lejer HeCe ner ceeefnleer Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerkeÀesveel etve Del³eble GHe³egkeÌle Deens.
ceneje<ì^ele 17 J³ee MelekeÀele pes ÒeJeemeer ³esJetve iesues l³eeb®³ee yeeyele®eer ceeefnleer Heg{erue ÒeceeCes Deens.
1) [e@. pee@ve ÖeÀe³ej :
[e@. pee@ve ÖeÀe³ej ne Fbûepe ÒeJeemeer neslee. lees F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®ee mepe&ve neslee. lees Fmì Fbef[³ee
kebÀHeveer®³ee Jeleerves ³ee efJeYeeiee®es keÀece Henele neslee. l³ee®es efnbotmLeeveele 1672 les 1681 He³e¥le
JeemleJ³e nesles. keÀe³ee&®³ee DevegMebieeves l³ee®ee mebyebOe ceneje<ì^eyejesyej Deeuee neslee. l³eeves DeeHe u³ee
keÀe³ee&uee Devegme©ve cegbyeF&, je³eie[, pegVej, JeWieguee& DeeefCe keÀejJeej ³ee efþkeÀeCeebvee Yesìer efou³ee
nesl³ee. ³ee J³eefleefjkeÌle l³eebveer ieesJee, ieeskeÀCe& ³ee efþkeÀeCeebveener Yesìer efou³ee nesl³ee. ³ee meJe&
efþkeÀeCeeyeeyele®es Je Ce&ve l³eebveer DeeHeu³ee ÒeJeemeJeCe&veele kesÀues Deens.
efJeMesDeeHeuee ÒeJeeme Je=Êeeble efueefnuee Deens lees meve 1773 meeueer, ’Travels in In dia in the 17th
century “ ³ee HegmlekeÀele ÒekeÀeefMele keÀjC³eele Deeuee Deens.
l³eeb®³ee ³ee Je=Êeebleele lelkeÀeueerve ceneje<ì^eleerue ueeskeÀeb®es HeesHe×leer keÀMee nesl³ee, cejeþîeeb®³ee jepeojyeeje®³ee He×l eer keÀMee nesl³ee, lelkeÀeueerve cegbyeF& Je JemeF& ner
Menjs keÀMeer nesleer. ³ee yeeyele®eer ceeefnleer Deens. ³ee meJe& yeeyeyejesyej®e l³eebves Heeefnuesuee
efMeJejep³eeefYepeelees.
2) efvekeÀesueme ceveg®eer :
efvekeÀesueme ceveg®eer ne Fìeueer³eve ÒeJeemeer neslee. lees 17 J³ee MelekeÀele cnCepes meve 1656 ceO³es
Yeejleele Deeuee neslee. 1656 les 1717 Demee l³ee®ee Yeejleeleerue JeemleJ³ee®ee keÀeue Keb[ neslee.
DeeHeu³ee JeemleJ³e keÀeueKeb[ele lees mebHetCe& efnbotmLeeveele efHeÀjuee. ³ee keÀeueKeb[ele l³eeves DeveskeÀ
efþkeÀeCeer veeskeÀN³ee kesÀu³ee. l³eeves ³ee keÀeueKeb[ele efnbotmLeeveele pes Heeefnues, SskeÀues Je DevegYeJeues les
l³eebveer De eHeu³ee ÒeJeeme Je=Êeebleele efueefnues. l³eebves DeeHeuee ne Je=Êeeble ’ storia Do Mogar “ ³ee
veeJeeves Òeefme× Deens. ne Je=Êeeble Heesleg&ieerpe Je ÖesÀb®e YeeJe=Êeeblee®es Fbûepeer Yeemebmke=Àefle ceb[Ueves ne Je=Êeeble cejeþerle ’Demes nesles ceesieue“ ³ee veeJeeves Òeefme× kesÀuee Deens. efvekeÀesueme
1656 ceO³es Yeejleele JeemleJ³eemeeþer Deeuee neslee. l³ee ®ee ce=l³eg 1717 ceO³es Peeuee. ³ee®ee DeLe&
Demee neslee keÀer l³eeves pes pes Yeejleele DevegYeJeues, Heeefnues, SskeÀues les l³eebveer DeeHeu³ee efueKeeveeletve
YeejleeceO³es®e Òeefleefyebefyele kesÀues ns mHe<ì nesles. cnCetve®e cejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerves
efvekeÀesueme®ee ne Je=Êeeble cenÊJee®ee þjuee Deens.
[e@. pee@ve ke@Àjsjer :
[e@. pee@ve pesefceueer ke@Àjsjer ne Fìeueer³eve JewÐekeÀ Meem$e%e neslee. l³eeves ³ee keÀeueKeb[ele JemeF&,
Iees[eyeboj, keÀevnsjer, ®eewue, oeYeesU, H eÀeW[e, ef®ekeÌkeÀes[er, cegOeesU, yesUieeJe ³ee ieeJeebvee Je Menjebvee munotes.in

Page 28

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
28 Yesìer efou³ee nesl³ee. ³ee ieeJeemebyeOeer Je MenjebmebyeOeer lemes®e lesLeerue meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
mebyeOeer®eer ceeefnleer l³eebves DeeHeu³ee ÒeJeeme Je=Êee bleele efoueer Deens. ³ee Je=Êeebleeletve ³ee Heefjmejele
YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer Menjeb®eer, ieeJeeb®eer j®evee, ueeskeÀeb®es peerJeveceeve, ueeskeÀeb®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
Deeoeryeeyele®eer ceeefnleer efceUles.
3) Deyes ke@Àjs :
Deyes ke@Àj s ne ÖesÀb®e ÒeJeemeer neslee. lees meve 1688 ceO³es Yeejleele Deeuee neslee. l³eebveer ceneje<ì^e®³ee
keÀeskeÀCe Òeebleeme Yesìer efou³ee nesl³ee. lees ef®eefkeÀlmekeÀ neslee. l³eebveer DeeHeu³ee ÒeJeeme JeCe&veele Ieìveeb®eer
Je keÀeueKeb[e®eer De®etkeÀ veeWo kesÀueer Deens. De®etkeÀ veeWoer keÀjCeeje DeY³eemet Je ef®eefkeÀlmekeÀ Je=Êeer®ee
ÒeJeemeer DeMeer l³ee®eer K³eeleer nesleer. l³ee®³ee ÒeJeemeJeCe&veeletve efMeJeepeer Je mebYeepeer cenejepeeb®³ee
keÀejefkeÀoea efJe’One of the greatest man, the east has never seen “ Demes kesÀues Deens.
l³eebves DeeHeu³ee mene JeDeeHeu³ee ÒeJeeme JeCe&veele vecego kesÀues Deensle. efMeJeepeer cenejepeebyeÎue®³ee DeveskeÀ nkeÀerkeÀleer®es JeCe&ve
Ieìvee HeefjefmLeleer Je leejKeevee Devegme©ve De®etkeÀ ceeb[u³ee Deensle. cejeþîeeb®³ee Fefleneme
DeY³eemee®³ee ¢<ìerkeÀ esveeletve l³ee®³ee ³ee JeCe&veeuee cenÊJe Deens.
4) LesJesvee@ì :
LesJesvee@ì ne ÖesÀb®e ÒeJeemeer neslee lees efnbotmLeeveele 1665 les 1668 ³ee keÀeueKeb[ele ÒeJeemee®³ee
efveefceÊeeves Deeuee neslee. l³eebves DeeHeu³ee ÒeJeemekeÀeUele Deewjbieeyeeo, oewue leeyeeo, Jes©U, Deefpebþe,
Yeeieeveiej, megjle ³ee efþkeÀeCeebvee Yesìer efou³ee nesl³ee. l³eeuee Yetieesuee®es ®eebieues %eeve nesles. l³ee®³ee
ÒeJeemeJeCe&veeletve ³ee efþkeÀeCee®³ee lelkeÀeueerve YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer efceUles. l ³ee®e yejesyej
³ee efþkeÀeCe®³ee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer efceUC³eeme ceole nesles. LesJesvee@쮳ee
ÒeJeemeJeCe&veele DeveskeÀ ®etkeÀe Deensle. Demes pejer Demeues lejer l³eebveer efueefnuesueer meJe&®e ceeefnleer ®etkeÀer ®eer
veJnleer. cnCetve SkeÀ meeOeve ³ee veel³eeves ³ee ÒeJeeme JeCe&veeuee cenÊJe Deens. LesJesvee@ì megjle ³ee efþkeÀeCeer
MesJe쮳ee JeemleJ³eele neslee. veblej lees megjlentve ÒeefMe&LeekeÀ[s Hejle iesuee.
5) Öe@Àefvmeme ceeefì&ve :
ÖeÀeefvmeme ceeefì&ve ne ÖeWÀ®e ÒeJeemeer neslee. lees ÖeWÀ®e kebÀHeveerleerue DeefOekeÀejer neslee. l³eebveer DeeHeu³ee
ÒeJeeme JeCe&veele efMeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀvee&ìkeÀ ceesefnces®eer meefJemlej ceeefnleer efoueer Deens. ³ee
J³eefleefjkeÌle l³ee®³ee ÒeJeemeJeCe&veelet ve DeeHeCeeme efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ueefceUC³eeme ceole nesles. ÖeÀe@efvmeme ceeefì&veves DeeHeu³ee ÒeJeeme JeCe&veele efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ueJ³eJemLee, ÒeMeemeve J³eJemLee ³ee yeeyele®eer ceeefnleerner v ecego kesÀueer Deens. HeefjCeeceer l³ee®³ee ³ee
ÒeJeemeJeCe&veeletve efMeJeepeer cenejepeebyeÎue®eer ceeefnleer peeCetve IesC³eeme ceole nesles.
6) keÀe@mcee – [e – ieg[e& :
keÀe@mcee -[e-ieg[e& HeWÀ®e uesKekeÀ neslee. lees efnbogmLeeveele 1695 ceO³es Deeuee n eslee. l³ee®³ee
efueKeeveeletve DeeHeCeeme lelkeÀeueerve ®eueveJ³eJemLee, veeCeer, cejeþîeeb®es ueefceUCeejer JeeieCetkeÀ, ceneje<ì^eleerue jepee Je Òepee ³eeb®es mebyeOe Fl³eeoer yeeyele®eer cenÊJeHetCe& ceeefnleer munotes.in

Page 29

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
29 efceUles. l ³ee®³ee efueKeeveele DeHetCe&lee peeCeJeles cee$e Demes pejer Demeues lejer SkeÀ meeOeve ³ee veel³eeves
l³ee®³ee efueKeeveeuee cenÊJe Deens.
cejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerves HejkeÀer³e ÒeJeeMeeb®³ee ÒeJeemeJe=Êeeblee®ee Dee{eJee Iesle
Demelee vee DeeHeCe HejkeÀer³e ÒeJeemeer [e@. pee@ve ÖeÀe³ej, efvekeÀesueme ceveg®eer, [e@. pee@ve pesefceueer ke@Àjsjer,
Deyes. ke@Àjs, LesJesvee@ì, ÖeÀe@efvmeme ceeefì&ve, keÀe@mcee -[e-ieg[e& ³eeb®³ee ÒeJeeme Je=Êeeblee®eer ceeefnleer Heeefnueer.
³ee meJe&®e Hej keÀer³e ÒeJeeMeeb®³ee ÒeJeeme JeCe&veeletve DeeHeCeeme lelkeÀeueerve jepeefkeÀ³e, meeceeefpekeÀ,
DeeefLe&keÀ, YeewieesefuekeÀ Je ÒeMeemeefkeÀ³e HeefjefmLeleer keÀMeer nesleer ³eeb®eer ceeefnleer GHeueyOe Peeueer Deens.
ns meJe&®e ÒeJeemeer pejer JesieJesie Uîee keÀeceeefveefceÊe efnbotmLeeveele Deeues Demeues lejer l³eebveer efuentve
þsJeuesues Je=Êeeble Feflenemee®es meeOeve cnCetve GHe³egkeÌle þjues Deens. l³ee®³ee efueKeeveele DeelceÒeew{er
peemle efomeles. l³eebveer efnbotmLeeve®³ee lelkeÀeueerve meJee¥i eerCe HeefjefmLeleerJej ìerkeÀe kesÀu³ee®esner Dee{Ules.
Heewjel³e mebmke=Àefle®³ee ®eeueerefjleerJej GHeenemeelcekeÀ efueKeeve kesÀu³ee®esner Dee{Ules. cee$e l³eebveer Òel³e#e
Heeefnuesueer JemlegefmLeleer, efle®es l³eeves kesÀuesues JeCe&ve JeCe&veeleeru e menpelee, JeCe&veeleerue Meg×lee, ®eebieueer
Deens. l³eebveer kesÀuesues DeeHeu³ee ÒeJeemeJeCe&veeleerue efvemeie&j®eves®es JeCe&ve, HeMegHe#eeb®eer ceeefnleer, JevemHeleer
Je pebieueeb®eer ceeefnleer HeÀej cenÊJee®eer Deens. Jepeve, ceeHes, Je ®eueveHe× leer®es JeCe&ve l³eebveer Del³eble
yeejkeÀeF&ves kesÀues Deens. HeefjCeeceer Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerves ³ee JeCe&veevee cenÊJe Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) cejeþîeeb®³ee FeflenemeeY³eemeeþer GHe³egkeÌle keÀeieoHe$eeb®eer ceeefnleer leHeemee.
2) cejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³eemee®³ee HejkeÀer³e Yee3) cejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerkeÀeveseletve GHe³egkeÌle þjuesu³ee HejkeÀer³e ÒeJeeMeeb®³ee
Je=Êeeblee®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
1.6 meejeb µe
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee meeOeveeb®ee ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe Dee{eJee Iesleuee Deens. cejeþîeeb®³ee
Feflenemee®³ee meeOevee®es oesve Yeeieele efJeYeepeve keÀjC³eele Deeues Deens. ns oesve Yeeie cejeþîeeb®³ee
Feflenemee®eer Yeejleer³e meeOeves Je ce jeþîeeb®³ee Feflenemee®eer HejkeÀer³e meeOeves Demes Deensle.
³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe cejeþîeeb®eer Yeejleer³e meeOeves DeeY³eemeueer Deensle. Yeejleer³e meeOeveeb®es DeeHeCe
SketÀCe ®eej Yeeieele efJeYeepeve kesÀues Deens ns efJeYeepeve cejeþîeeb®³ee Fefl enemee®eer cejeþer meeOeves,
mebmke=Àle meeOeves, efnboer meeOeves Je HeÀejµeer meeOeves Demes Deens.
³ee meeOevee HewkeÀer cejeþer, mebmke=Àle Je efnboer meeOeves ner peemle ÒeceeCeele cejeþsµeenerµeer mebyeOeerle
DemeCeejs efnbot keÀJeer, uesKekeÀebveer efvecee&Ce kesÀu³ee®es efometve ³esles. cee$e HeÀejµeer meeOeveeJej peemle
ÒeceeCeele cegmueerce uesKekeÀ keÀJeer®ee ÒeYeeJe peeCeJelees.
³ee keÀeueKeb[eleerue yengleebµeer keÀJeer uesKekeÀ ns ojyeejer Demeu³eeves ³ee uesKeveele mJeeceerefve<þe
peeCeJeleel e. cee$e ³ee uesKekeÀeb®ee mecekeÀeueerve DeefmlelJee®ee Yeeie pej ue#eele Iesleuee lej yeN³ee®e
uesKekeÀ, keÀJeerves ³ee meeOeveeÜejs JeemleefJekeÀlee oµe&Jeeru³ee®es ef®e$e mHe<ì Peeues Deens. munotes.in

Page 30

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
30 ner peer meeOeves efvecee&Ce kesÀueer Deensle. ³ee meeOeveeve e HegCe&lJe ÒeeHle Peeues veJnles. cee$e jepeJee[s,
peotveeLe mejkeÀej, meslet ceeOeJejeJe Heie[er, Kejs ³ee ueeskeÀebveer veblej ³ee meeOeveeb®ee Jemlegefve<þ mJe©Heele
DeY³eeme kesÀuee Je ³ee meeOeveevee Jemlegefve<þ mJe©He ÒeeHle keÀ©ve efoues. cnCetve® e DeeHeCe Deepe
cejeþîeeb®ee JewYeJemebHeVe jepekeÀer³e Fefleneme mecepet µekeÀuees. ³ee meeOeveeb®³ee DeeOeejs cejeþîeeb®ee
Fefleneme efueefnuee iesu³eeves Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerves ³ee meeOeveeb®es cenÊJe DeeHeCe veekeÀe© µekeÀle
veener. cejeþîeeb ®³ee Feflenemee®³ee ³egjesHeer³e meeOeveeb®ee efJe®eej keÀjle Demeleebvee meJe& ÒeLece DeeHeCe
Fbûepe meeOeves, ÖeWÀ®e meeOeves, [®e meeOeves Je Heesle&gieerpe meeOeves ³ee meeOeveeb®ee DeY³eeme kesÀuee. ner
meeOeves pejer HejefkeÀ³eebveer efvecee&Ce kesÀu eer Demeueer lejer leer mecekeÀeueerve Deensle. ³ee mecekeÀeueerve
meeOevee®ee DeeOeej Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®ee Deens.
Fbûepeer meeOeveeleerue oHlejKeev³eeleerue keÀeieoHe$es Fbûepeeb®³ee JeKeejer®es Je=Êeeble, SsefleneefmekeÀ ûebLe,
JeefkeÀueeb®es Je=Êeeble, ûebLee®es keÀeieoHe$eeb®es DevegJeeo jespeefveMeer, len keÀjejveeces ³eeb®eer ceeefnleer ner meJe&
meeOeves cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer efueKeerle mJe©Hee®eer mecekeÀeueerve meboYe& meeOeves þjueer Deensle. ³ee
meJe& meeOeveeb®eer e fveefce&leer pejer l³eebveer kesÀueer Demeueer lejer l³ee meeOeveeceO³es HetCe&le: l³eeb®ee ¢<ìerkeÀesve
SkeÀebieer veJnlee lej keÀener efþkeÀeCeer l³eebveer efnbotmLeeveeleerue JeemleefJekeÀ HeefjefmLeleerner jsKeeìueer Deens.
³ee ÒeJeeme JeCe&ve keÀl³ee& veer lesJne®³ee efnbotmLeeve®³ee jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, ÒeMeemekeÀer³e Je
YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleerJej Òel³e#e – DeÒel³e#e ¢<ìer#esHe ìekeÀC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. l³eeb®³ee
ÒeJeemeJeCe&veeleerue Heefjmej, efþkeÀeCes, Ieìvee, k eÀeueKeb[, Ieìveeb®es men -mebyeOe, ³ee DeeOeejs
cejeþîeeb®³ee Feflenemeeuee SkeÀ JesieUer®e efoMee ÒeeHle Peeueer Deens. ³ee meJe& ceeefnleerJe©ve ner meeOeves
cenÊJee®eer nesleer ns mHe<ì nesles.
1.7 ÒeMve
1) cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee cejeþer meeOebvee®ee Dee{eJee I³ee.
2) cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee mebmke=Àle meeOeveeb®eer ceeefnleer efuene.
3) cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee HeÀejMeer meeOeveeb®es Heefj#eCe keÀje.
4) cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee keÀeieoHe$eeb®³ee mebkeÀueve Je mebHeeove Òeef¬eÀ³es®ee Dee{eJee I³ee
5) cejeþîeeb®³ee Fefleneme DeY³eemee®³ee HejkeÀer³e meeOeveeb®ee Dee{eJee I³ee.
6) HejkeÀer³e ÒeJeeMeeb®eer ÒeJeeme JeCe&ves cejeþîeeb®³ee Fefleneme mecepetve osC³eemeeþer keÀMeer GHe³egkeÌle
þjleele GoenjCeemen mHe<ì keÀje.
1.8 meboYe&
1) cejeþîeeb®ee Fefleneme – Òee. [e@. µe. iees. keÀesueejkeÀj
2) cejeþîeeb®ee ÒeµeemekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ Fefleneme – Òee. yeer. Sme. meeJeble Òee. peeOeJe
3) cejeþskeÀeueerve mebmLee Je efJe®eej – iee³ekeÀJee[, mejosmeeF&, Leesjele, nveceeves
4) Shivaji and his times – J. N. Sarkar munotes.in

Page 31

cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves : Yeejleer³e meeOeves
31 5) Shiva Chhatrapati – S. N. Sen
6) cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves. Keb[ - 4 – efJe. keÀe. jepeJee[s
7) ceesieue DeeefCe cejeþs – meslet ceeOeJejeJe Heie[er
8) Shivaji and his times – J. N. Sarkar
9) Shiva Chhatrapati – S. N. Sen
10) meeOeve ef®eefkeÀlmee – Jee. meer. yebsês.



munotes.in

Page 32

32 2
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ,
DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe
IeìkeÀ j®evee:
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 ceneje<ì^e®eer YeewieesefuekeÀ Jewefµe<ìîes
2.3 YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJev eeJejerue ÒeYeeJe
2.4 YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe
2.5 meejebµe
2.6 Òeµve
2.7 meboYe&
2.0 GefÎ<ìîes
 ceneje<ì^e®eer YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer mecepetve IesCes.
 YeewieesefuekeÀ Ieìk eÀeb®ee cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe mecepetve IesCes.
 YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe mecepetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee efve³eb$eCeeKeeueer DemeCeeN³ee YeewieesefuekeÀ efJeCeYeeieeb®es e fJeµues2.1 ÒemleeJevee
melejeJ³ee µelekeÀe®³ee ceO³eeJej cejeþe meÊes®ee Go³e Peeuee. DeuHekeÀeUele®e cejeþîeebves DeeHeues
mJejep³e mLeeHeve kesÀues. l³eeb®³ee ³ee mJejep³e mLeeHevesuee oef#eCeskeÀ[erue ¬eÀebleer Demes cnìues peeles. ³ee
¬eÀebleer®ee Giece ceneje<ì^ele Peeuee. Heg{s ner meÊee oesveµes Jeþjuesu³ee ceneje<ì^e®eer YeewieesefuekeÀ j®evee keÀµeer nesleer, ³ee j®eves®ee ceneje<ì^eleerue cejeþîeeb®³ee
DeeefLe&keÀ peerJeveeJej keÀe³e ÒeYeeJe He[uee neslee lemes®e meeceeefpekeÀ peerJeveceeveeJej keÀe³e ÒeYeeJe He[uee
neslee ³ee®ee Dee{eJee DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele IesCeej Deenesle.
munotes.in

Page 33

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe
33 2.2 ceneje<ì^e®eer YeewieesefuekeÀ Jewefµe<ìîes
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[eleerue ceneje<ì^e®³ee YeewieesefuekeÀ He efjefmLeleer®ee efJe®eej keÀjlee ceneje<ì^ ne [eWiej
oN³eeb®ee, Heþejeb®ee, íesìîee íesìîee veÐeeb®ee Òeosµe Deens. menîeeêer ne ceneje<ì^e®ee Yetieesue®e veJns
lej Fefleneme, Ie[efJeCeeje HeJe&le Deens. ³ee HeJe&lee®³ee DemebK³e jebieeveer, l³eeJejerue De YesOe efkeÀ}Áîeebveer
Ieveoeì DejC³eebveer, veoerveeu³eebveer cejeþîeeb®³ee mJejep³e mLeeHeves®³ee Òe³elveele l³eebvee Deceesue
meene³³e kesÀues. cnCetve®e menîeeêer®³ee kegÀµeerle cejeþîeeb®³ee mJejep³ee®ee Heefnuee Òe³elve Peeuee.
ceneje<ì^e®ee DeekeÀej ef$ekeÀesCeeke=Àleer Demetve GÊejsme meeleHeÀ[e, oef#eCesme Heb®eiebiee, HetJexme Jewveiebiee lej
Heefµ®ecesme Dejyeermecegê Deµee ceneje<ì^e®³ee meJe&meeOeejCe meercee Deensle. menîeeêer®³ee GÊej -oef#eCe
efJemleejecegUs ceneje<ì^e®es keÀeskeÀCe Je osµe De mes oesve Yeeie He[ues Deensle.
ceneje<ì^e®eer Òeeke=ÀeflekeÀ j®evee Deefleµe³e meeOeer Hejbleg Jewefµe<ìsHetCe& Deens. Yeejlee®³ee ÒeekeÀeflekeÀ
efJeYeeieeHewkeÀer oef#eCe Yeejleer³e Heþejer Òeosµe Je Heefµ®ece efkeÀveejHeÆer®es cewoeve ³ee oesve efJeYeei eeceO³es
ceneje<ì^ JeesìkeÀjer Deens. Jemletle: mebHetCe& ceneje<ì^ ne SkeÀ efJemle=le Heþejer Òeosµe Deens. ³ee Heþeje®ee
Heefµ®eceskeÀ[erue Yeeie Keeueer Ke®etve keÀeskeÀCe®ee meKeue Yeeie efvecee&Ce Peeuee Deens.
Deµee ³ee ceneje<ì^e®eer YeewieesefuekeÀ Jewefµe<ìîes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1) keÀeskeÀCe :
menîeeêer HeJe&le Je Dejyeer mecegê ³eeb®³ee ojc³eeve Demeuesu³ee De©bo, oef#eCeesÊej Òeosµeeuee keÀeskeÀCe
Demes cnCeleele. keÀeskeÀCe ³ee µeyoe®eer J³eglHeÊeer Heg{erue ÒeceeCes Peeueer DemeeJeer. Ye [es®e®³ee (iegpejele)
oef#eCeskeÀ[erue Òeosµeeme Òee®eerve Feflenemeele DeHejeVe cnCele. keÀeskeÀCe ns DeeHejevle®es meceeveeLeea veeJe
Deens. Hejµegjece $eÝHejµegje cee®³ee keÀle=lJeeµeer mebyeOeerle JeýesµJejer, µetHee&jkeÀ Deensle. l³ee®e ÒeceeCes HesefjHueme mì^@uees,
efHueveer, ìe@uesceer DeuyeskeÀveer Fl³eeoer Òee®eerve Hejosµeer uesKekeÀeb®³ee efueKeeCeele keÀeskeÀCe®ee G}ÁsKe
Dee{Ulees.

keÀeskeÀCe®ee efJemleej GÊejsme oceCeiebiee veoerHeemetve oef#eCesme lesjsKeesue Kee[erHe³e¥le Peeuee Deens.
keÀeskeÀCee®eer GÊej oef#eCe ueebyeer 720 efkeÀceer. cee$e ©boer keÀceer Demetve leer mejemejer 30 les 60 efkeÀceer.
Deens. keÀeskeÀCee®es SkegÀCe #es$eHeÀU 30,394 ®eew. efkeÀceer Deens.

keÀeskeÀCee®es GÊej keÀeskeÀCe Je oef#eCe keÀeskeÀCe Demes oesve Yeeie Deensle. mecegêmeHeeìer®³ee Gb®eer vegmeej
GHeefJeYeeie Deensle les cnCepes Keueeìer Je Jeueeìer nes³e. Keueeìer cnCepes mecegêmeHeeìerHeemetve keÀceer
Gb®eer®ee meKeu e Òeosµe Je Jeueeìer cnCepes mecegêmeHeeìerHeemetve legueveelcekeÀ ¢<ìîee Gb®eer®ee DemeCeeje
Òeosµe.

keÀeskeÀCe Òeosµeele peer Yet©Hes Dee{Uleele l³eeceO³es Kee[îee, meeiej efkeÀveejs, JeeUt®es oeb[s, yesìs ³eeb®ee
meceeJesµe neslees.

2) menîeeêer HeJe&le / Heefµ®ece Ieeì:
menîeeêer HeJe&le ne ceneje<ì^e®ee Òeeke=ÀeflekeÀ j®eves®³ee ¢<ìerves cenÊJee®ee Demee HeJe&leer³e efJeYeeie Deens.
ne HeJe&le oef#eCeesÊej efoµesle Hemejuee Deens. GÊejsme leeHeer veoer®³ee KeesN³eeHeemetve oef#eCesme
keÀv³eekegÀceejer H e³e¥le Hemejuee Deens. ³ee HeJe&le jeieeb®eer SketÀCe ueebyeer 1600 efkeÀceer Deens. l³eeHewkeÀer munotes.in

Page 34

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
34 440 efkeÀceer ueebyeer®³ee HeJe&le ceneje<ì^e®³ee nÎerle Deens. ³ee HeJe&lee®eer mejemejer Gb®eer 1200 les
1300 efceìj Deens.

³ee HeJe&lee®eer efveefce&leer `ÒemlejYebie' ³ee Òeef¬eÀ³escegUs Peeueer Deens. menîeeêer ne yesmee@uì Òemleje®ee Hene[
Deens. efÜHekeÀuHeer³e [þeje®ee Heefµ®eceskeÀ[erue Yeeie Ke®eu³eecegUs ³ee HeJe&lee®eer efveefce&leer Peeueer.
menîeeêer®³ee cegK³e efµejesOeejs®³ee Heefµ®ecesme Deefl e leerJe´ Gleej, Hee³eL³eeµeer leUkeÀeskeÀCe lej HetJexkeÀ[s
meewc³e Gleej Je YeeJeU Deµeer j®evee Peeueer Deens.

³ee HeJe&lee®eer DeveskeÀ Gb®e efµeKejs, Ieeì, Heþejs ner Yet©Hes Deensle. menîeeêer®³ee HeJe&lee®ee ceneje<ì^e®³ee
nÎerleerue pees Yeeie Dee ns l³ee Yeeieele keÀUmegJeeF&, meeunsj, meHleµe=bieer, $³ebyekesÀµJej ner cenÊJee®eer
efµeKejs Deensle. efµeKeje ÒeceeCes®e Ieeì Deensle LeUIeeì, yeesjIeeì, KebyeeìkeÀer Ieeì, ceeUµespe Ieeì,
DeebyesveUer Ieeì, kegbÀYeeueea Ieeì, HeÀeW[e Ieeì, Debyeesueer Ieeì, Deebyee Ieeì, HemejCeer Ieeì ns cenÊJee®es
Ieeì Deensle.

menîeeêer HeJe&lee®³ee Je l³ee®³ee efµeKejeJej Gb®e Je meHeeì Heþejs Deensle. ³ee Heþejebvee IeeìceeLee Demes
cnCeleele. ceeLesjeve, Hee®eieCeer Je ceneyeUsµJej ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCeeme ³ee ÒekeÀej®eer Òeeke=ÀeflekeÀ j®evee
Dee{Ules.

efµeJekeÀeUele IeeìceeL³eebJej Je efµeKejebJej efkeÀ}Ás yeebOeC³ee®es HegjeJes Deepener GHeueyOe Deensle. ³ee®es
GÊece Goe. efµeJevesjer, je³eie[, efmebnie[, ÒeleeHeie[, HevneUie[ Je efJeµeeueie[ ns efkeÀ}Ás nes ³e.

3) ceneje<ì^ Heþej :
menîeeêer®³ee HetJexme pees efJemle=le Demee Heþejer Òeosµe Deens l³eeme ceneje<ì^ Heþej Demes cnCeleele. ³ee
Heþejeves cenee<ì^e®³e SkegÀCe #es$eHeÀUe®³ee 90… Yeeie J³eeHeuee Deens. l³eecegUs®e ceneje<ì^ Heþej ne
ceneje<ì^e®³ee Òeek e=ÀeflekeÀ j®eves®ee cenÊJee®ee Yeeie yeveuee Deens. veÐeeb®³ee KeesN³eeveer ceneje<ì^ Heþej
le³eej Peeuee Deens. ³ee Heþeje®ee meJe&meeOeejCe Gleej Heefµ®eceskeÀ[tve HetJexkeÀ[s Deens. ³ee Heþeje®eer
HetJe&Heefµ®ece ueebyeer 750 efkeÀceer Je oef#eCeesÊej ©boer 700 efkeÀceer Deens. Heþeje®eer meJe&meeOeejCe Gb®eer
750 efceìj Deens.

³ee Heþeje®eer efveefce&leer pJeeueecegKeer®³ee GêskeÀecegUs Peeueer Deens. megceejs 70 oµeue#e JeoKKeve®³ee Òeosµeele YetHe=<þeJej Òe®eb[ Yesie He[tve Ye´bµecetueke À GodskeÀ Peeuee DeeefCe ueeJnejmee®es
meb®e³eve Peeues. Deµee ÒekeÀej®ee GêskeÀ megceejs 29 JesUe Peeuee. Òel³eskeÀ JesUsme ueeJnejmee®es meb®e³eve
Peeues. l³eecegUs ueeJnejmee®es LejeJej Lej mee®etve ³ee Heþeje®eer efveefce&leer Peeueer. ne ueeJnejme yes meerkeÀ
ÒekeÀej®ee neslee. l³eecegUs l³eeHeemetve yesmeeuì Ke[keÀe®eer Je Ke[keÀe®³ee efJeojCeeves jsietj ce=os®eer efveefce&leer
Peeueer.

4) ceneje<ì^eleerue veÐee :
Òeeke=ÀeflekeÀ j®evesvegmeej ceneje<ì^eleerue veÐeeb®es keÀeskeÀCeeleerue veÐee Je ceneje<ì ^ HeþejeJejerue veÐee Demes
oesve peue Jeenve efJeYeeie ceeveues peeleele. peue Jeenvee®³ee efoµesuee Devegme©ve HetJe& Jeeefnveer veÐee Je
Heefµ®ece Jeeefnveer veÐee D emes veÐeeb®es Jeefie&keÀjCe keÀjC³eele Deeues Deens.

ieesoeJejer, ke=ÀHeefM®ece Jeeefnveer veÐee Deensle. leeHeer -HetCee& ner ceneje<ì^eleerue meJee&le ceesþer HeefM®ece Jeeefnveer veoer Deens.
ceneje<ì^eleerue veoer ÒeCeeueeruee Deveg me©ve veoer ÒeCeeueer®es ieesoeJejer veoerÒeCeeueer, leeHeer -HetCee& veoer Yeercee
veoer ÒeCeeueer, ke=À

Page 35

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe
35
ieesoeJejer ner ceneje<ì^eleerue meJee&le ceesþer veoer ÒeCeeueer Demetve ieesoeJejer KeesN³ee®es #es$eHeÀU
(ceneje<ì^ele) 1 ue#e 51 npeej ®eew. efkeÀ. ceer. dns. ceneje<ì^eleerue SkegÀCe veoer Keesjs #es$ee®³ee les
49… Hes#ee peemle Deens. mebHetCe& Yeejlee®³ee ¢<ìerves ner veoer cenÊJee®eer Deens. ³ee veoer®ee Giece
menîeeêerce³es $³ebyekesÀMJej peJeU®³ee ye´cnefiejer [eWiejeJej neslees. veeefMekeÀ, HegCes, cejeþJee[e, veebos[ ntve
meercee Heej keÀjle ner veoer DeebOe´ ÒeosMeele ÒeJesMe keÀjles.

ÒeeCeefnlee efn ieesoeJejer®eer GHeveoer Deens. Hesveiebi ee Je Jewveiebiee veÐeeb®³ee meb³egkeÌle ÒeJeeneuee ÒeeCenerlee
Demes veeJe Deens. ÒeeCenerleeves HetJe& efJeoYee&®ee Yeeie megefHekeÀ yeveJeuee Deens.

Yeercee ner ke=ÀPeeuee Deens. JesU, Iees[ Je meervee ³ee Yeerces®³ee [eJ³ee eflejeJej®³ee GHeveÐee Deensle. lej Fbêe³eCeer,
cegUe, cegþe, veerje Je ceeCe ³ee GpeJ³ee eflejeJej®³ee GHeveÐee Deensle.

ke=ÀHeefµ®ecesme menîeeêer®³ee jebiee ³ee ceO³es leer yebefomle Deens. ke=ÀpeJeU Peeuee Deens. ³esjuee ner ke=ÀHeb®eiebiee, ogLeiebiee Je Jesoiebiee ³ee ke=À
leeHeer-HetCee& ner GÊej ceneje<ì^eleerue cenÊJee®eer veoer ÒeCeeueer dns. leeHeer HetCee& KeesN³eele oesvner GleejeJej
OeUîee Je Gb®e o j[er dnsle. ³ee ieeUe®³ee meb®e³eveecegUs megefHekeÀ ce=oe le³eej Peeueer Deens. ne Òeosµe
µesleer®³ee ¢<ìerves cenÊJee®ee mecepeuee peelees.

vece&oe veoer ceneje<ì^e®³ee Jee³eJ³e efmecesJe©ve Jeneles ner veoer Deefleµe³e Keesue Deens. vece&os®³ee oef#eCe
eflejeueiele [eWiejeU Òeosµe Demetve meeleHeg[îee®³ee Gb®e jebiee Deensle. leesjCeceeU [eWiej, De¬eÀeCeer
[eWiej, DemlebYee [esbiej ³ee [eWiejeceO³es Gceie HeeJetve vece&osuee efceUCeeN³ee GHeveÐee Keesue IeUîee
efvecee&Ce keÀjle iesu³ee Deensle. l³eecegU s ne Òeosµe Deefleµe³e ogie&ce yeveuee Deens.

keÀeskeÀCe efkeÀveejHeÆeruee meKeue Òeosµe Deefleµe³e De©bo Deens. keÀeskeÀCeeleerue meJe&®e veÐee menîeeêerceO³es
Giece HeeJeleele. ³ee efJeYeeieeleerue veÐee µeerIe´ ÒeJeener Deensle l³ee ueJekeÀj mecegêeuee peeJetve efceUleele.
veÐeeb®³ee cegKeele mecegêe®es HeeCeer efµejle Demeu³eeves Kee[îeeb®eer efveefce&leer Peeu³ee®es efometve ³esles. ³ee
veÐeeb®es Hee$e De©bo Demeu³eeves ³ee veÐeevee ueJekeÀj Hetj ³eslees.

5) nJeeceeve :
ceneje<ì^ ne Yeejlee®ee ÜerHekeÀ uHee®ee Yeeie Demeu³eeves ceneje<ì^e®es nJeeceeve ceesmeceer ÒekeÀej®es Deens.
Hejblet efJeefµe<ì YeewieesefuekeÀ mLeeve, efJemleej Je ÒeekeÀeflekeÀ j®evee ³ee IeìkeÀeb®ee HeefjCeece cnCetve
ceneje<ì^e®es nJeeceeve Jewefµe<ìsHetCe& Deens. leeHeceevee®eer e fmLeleer, Hepe&v³ee®eer efleJe´lee Je keÀeueeJeOeer Deeo&lee
Je owvebefove nJes®eer efmLeleer Deµee meJe&®e yeeyeleerle ceneje<ì^ele efJeefJeOelee Dee{Ules. SkeÀe®e $eÝtletle
SkeÀe®e efþkeÀeCeer cevej®eer GkeÀe[e lej ogmeN³ee efþkeÀeCeer megKeo ieejJee Dev egYeJeeme ³eslees. ceneje<ì^e®ee
Òeeke=ÀeflekeÀ j®evescegUs ceneje<ì^ Heþejer Òeosµe DeJenJeeceevee®ee DevegYeJe Iesles lej cejeþJee[e keÀesj[îee nJeeceevee®ee DevegYeJe Iesles.
munotes.in

Page 36

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
36 6) Jeve (pebieue) :
ceneje<ì^eleerue SkegÀCe Jeve#es$e 64 npeej ®eew. efkeÀ.ceer. dns. jep³ee®³ee SkegÀCe #es$eHeÀUe®³ee les 20.8
ìkeÌkesÀ FlekesÀ Deens. ceneje<ì^e®es Jeve#es$e ÒeecegK³eeves leerve #es$eele efJeYeeieues Demetve menîeeêer Je l³ee®³ee
Hee³eL³eeueiele®ee Heefµ®ece Ye eie, meeleHeg[e Je l³ee®³ee Hee³eL³eeueiele®ee GÊej efJeYeeie DeeefCe HetJe&
efJeoYee&®ee HetJe& efJeYeeie Demes leerve efJeYeeie Deensle. ³ee Jeve efJeYeeieeleerue JevemHeleerJej ceneje<ì^e®³ee
Òeeke=ÀeflekeÀ j®eves®ee, nJeeceevee®ee, ce=os®ee, veoer ÒeCe eueer®ee, ceeveJeer nmle#esHee®ee, HeefjCeece Peeu³ee®es
efometve ³esles. ³ee JeveebceO³es Gmeoenefjle Jeves, Deeo& HeevePe[er Jeves, µegJeves ³ee Jeveeb®ee meceeJesµe neslees.

7) ce=êe :
ceneje<ì^e®³ee efJeefJeOe Yeeieele efJeefJeOe ÒekeÀej®eer ce=oe Deens. ceneje<ì^eefleue jemee³eefvekeÀ Ieìvee Je
YeeweflekeÀ iegCeOece& ³ee®³ee DeeOeejs ceoeb®es keÀeUer ke ÀeHemee®eer ce=oe, peebYeer ce=oe, leebye[er ce=oe, ieeUe®eer
DeLeJee YeeJej ce=oe, efkeÀveeN³eeJejerue HegUCe, Yej[ GLeU ce=oe, ef®ekeÀCe Hees³eìe, leHekeÀerjer keÀj[er
ce=oe, #eej³egkeÌle Je Deecueejer ce=oe ns ce=oeb®es Jeefie&keÀjCe Dee{Ules.

ceneje<ì ^e®³ee YeewieesefuekeÀ Jewefµe<ìîeeb®ee efJe®eej keÀjlee ceneje<ì^e®³ee Òeeke=ÀeflekeÀ j®evesleerue HeJe&le,
Heþejs Je cewoeves ³ee j®evesceO³es ³ee keÀeUele DeeHeCeeme efJeefJeOelee Je Jewefµe<ìîesHegCe&lee Dee{Ules.
ceneje<ì^eleerue ³ee keÀeUeleerue Jeve j®eves®ee ner Jewefµe<ìîesHetCe& DeJemLesle Dee{Ules. ceneje<ì^e®eer ³ee
keÀeUeleerue peue mebHeoe DeeHeCeeme veoer Je meeiej ÒeCeeueer®³ee mebj®evesletve DeY³eemeHetCe& ¢<ìerkeÀesveeletve
HeneJe³eeme efceUles. ceneje<ì^e®³ee Òeeke=ÀeflekeÀ j®evesleerue ce =oe, ce=os®eer efJeefJeOelee DeeHeCeeme mJeleb$e
DeefmlelJe Deens ns meebieles. lemes®e ceneje<ì^e®³ee Jeeìîeeuee Deeuesues nJeeceeve ns ceesmeceer Demeu³eeves
³ee®ee ÒeYeeJener meJe&®e IeìkeÀebJej Peeu³ee®es peeCeJeles. ³ee meJe&®e IeìkeÀebcegUs ceneje<ì^ e®³ee YeewieesefuekeÀ
Jewefµe<ìîeebvee mJeleb$e DeefmlelJe efvecee&Ce Peeues Deens.

2.3 YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe

cejeþîeebveer pejer DeeHeues meece´ep³e Yeejleele oef#eCeesÊej Jee{Jeues Demeues lejer ³ee meece´ep³ee®ee Giece,
keWÀê efyebot ceneje<ì^ þjuee Deens. Deµee ³ee ceneje<ì^e®ee meJee¥ieerve ÒeYeeJe DeeHeCeeme cejeþîeebJej
He[u³ee®es peeCeJeles. ³ee IeìkeÀele DeeHeCe cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej YeewieesefuekeÀ ceneje<ì^e®ee
keÀe³e ÒeY eeJe He[uee Deens ns peeCetve IesCeej Deenesle.

1) Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe :
ceneje<ì^e®³ee Òeeke=ÀeflekeÀ j®eves®ee efJe®eej keÀjlee Òeeke=ÀeflekeÀ Jewefµe<ìîee®e®³ee DeeOeejeJe ceneje<ì^e®es
®eej Yeeieele efJeYeepeve keÀjC³eele Deeues Deens ns ®eej efJeYeeie cnCepes

1) keÀeskeÀCe efkeÀveejHeÆer®ee meKeue Òeosµe
2) menîeeêer Je l³ee®³ee HetJexkeÀ[erue µeeKee
3) ceneje<ì^ Heþej
4) meeleHeg[îee®³ee [eWiej jebiee
munotes.in

Page 37

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe
37 ³ee ®eej IeìkeÀebvee Devegme©ve cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej ³ee IeìkeÀeb®e e keÀe³e ÒeYeeJe neslees ns
peeCetve I³eeJe³ee®es Deens. ceneje<ì^eleerue ³ee j®evesuee Devegme©ve pes ueeieJe[ #es$e Deens ³ee®ee efJe®eej
keÀ©. ceneje<ì^ele Òeeke=ÀeflekeÀ j®evesuee Devegme©ve ueeieJe[erKeeueer vemeuessues #es$e, Heef[keÀ #es$e, efyeiej
Heef[keÀ #es$e, ueeieJe[erKeeueer DemeCeejs #es$e, Jeve#es$e Demes ueeieJe[erKeeueer DemeCeeN³ee Je vemeN³ee
#es$ee®es Jeefie&keÀjCe keÀjC³eele Deeues Deens. ³ee SkegÀCe #es$ee HewkeÀer ueeieJe[erKeeueer DemeCeeN³ee #es$eeb®es
SkegÀCe ÒeceeCe 58.2… Deens. ³ee ueeieJe[erKeeueer DemeCeeN³ee Òeeke=ÀeflekeÀ #es$ee®ee HeefjCeece DeeHeCeeme
cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej Peeu³ee®es efometve ³esles. ³ee Òeeke=ÀeflekeÀ j®eves®ee #es$eeletve ueeieJe[er®³ee
ceeO³eceeletve cejeþîeebvee GlHeeove Je GlHeVe efceU le nesles. ³ee Òeef¬eÀ³esle µeslekeÀjer, ceeuekeÀ, cepetj,
oueeue, J³eeHeejer, Hesþe, µeemeve ³eeb®ee menYeeie neslee l³eecegUs ³ee meJe&®e IeìkeÀebJej ³ee Òeeke=ÀeflekeÀ
IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe He[uee neslee Demes efometve ³esles.

2) peceerveer®ee ÒeYeeJe :
ceneje<ì^e®³ee YeewieesefuekeÀ IeìkeÀe HewkeÀer SkeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀ cnCetve peceerveerkeÀ[s Heeefnues peeles.
ceneje<ì^eleerue lelkeÀeueerve peceerve efJeefJeOe ÒekeÀej®eer nesleer. keÀeUer peceerve, leeyeb[er peceerve, nuekeÀer
peceerve, leHekeÀerjer p eceerve, leeyebì peceerve Demes peceerveer®es Jeefie&keÀjCe keÀjC³eele Deeues nesles. `JejkeÀme'
Je `DeeJele' Demes peceerveer®es ÒekeÀej nesles. ueeieJe[er Keeueerue peceerve Je He[erkeÀ peceerve lemes®e efpeje³eleer
peceerve Je yeeiee³ele peceerve Demes meg×e GlHeeove Òeef¬eÀ³esvegmeej peceerveer®es ÒekeÀej Hee[C³eele Deeues nesles.

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀe HewkeÀer peceerve ³ee IeìkeÀe®ee cejeþîee®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej peemle ÒeceeCeele
®eebieuee HeefjCeece Peeu³ee®es efometve ³esles.

cejeþs pec eerve ³ee YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeletve peer efHekesÀ nesle nesle l³eele veieoer efHekeÀeb®ee meceeJesµe neslee.
pJeejer, yeepejer, ceìkeÀer, ngueiee, Jejer, vee®eCeer, Yeele ner veieoer efHekesÀ Iesleueer peele nesleer. ner efHekesÀ
vewmeefie&keÀ HeeJemeeJ ej DeJeuebyetve nesleer. yeeiee³eleer efHekeÀebceOetve YeepeerHeeuee Je HeÀUs ner veieoer efHekesÀ Iessleueer
peele nessleer.

cejeþîeebves DeeHeu³ee keÀeueKeb[ele peemleerle peemle peceerve ueeieJe[erKeeueer DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
neslee. HeefjCeece er l³ee®ee HeÀe³eoe cejeþîeebvee Peeuee. cejeþîeeb®es ³ee IeìkeÀecegUs GlHeVe Jee{ues.
µeslekeÀjer, µeslecepetj, J³eeHeejer, meJe&meeceev³e ueeskeÀ ³ee meJe&®e meceepe Je meece´ep³eeleerue ueeskeÀebJej
®eebieuee HeefjCeece Peeuee. cejeþîeeb®es meece´ep³e O eveOeev³eeveer HeefjHetCe& yeveefJeC³eemeeþer lemes®e DeeefLe&keÀ
¢<ìîee mece=× yeveefJeC³eemeeþer ne IeìkeÀ GHe³egkeÌle þjuee.

3) nJeeceevee®³ee ÒeYeeJe :
ceneje<ì^e®es nJeeceeve ceesmeceer ÒekeÀej®es Deens. Demes pejer Demeues lejer Òeeke=ÀeflekeÀ j®eves® ³ee efJeefJeOelescegUs
ceneje<ì^e®³ee nJeeceeveeJej HeefjCeece peemle ÒeceeCeele Peeu³ee®es efometve ³esles. menîeeêer®³ee
HeJe&lejebieecegUs lemes®e meeleHeg[îee®³ee jebieecegUs nJeeceeveeJej peemle HeefjCeece Peeu³ee®es Dee{Ules.

nJeeceevee®ee HeefjCeec e cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej peeCeJelees. keÀeskeÀCeele Heefµ®eceIeeìele Je Ieeì -
ceeL³eeJej nJeeceevee®³ee efJeefJeOelescegUs peemle HeeTme He[lees lej Heþejer Òeosµeele DeJeHeefjefmLeleer Dee{Ules.
munotes.in

Page 38

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
38 DeefleJe=<ìercegUs DeveskeÀ JesUe cejeþîeeb®³ee efpeje³eleer µesleer®es DeveskeÀ JesUe vegkeÀmeeve Peeu³ee®eer GoenjCes
Deensle. lemes®e yeouel³ee nJeeceevee®ee HeefjCeece cejeþîeeb®³ee µesleerJej, efHekeÀebJej, J³eeHeejer JemlegbJej
Peeu³ee®es efometve ³esles. DeefleJe=<ìercegUs oUCe JeU Cee®es ceeie& veeog©mle Peeu³ee®eer GoenjCes Deensle.
oUCeJeUCeele De[LeUs Deeu³ee®eer GoenjCes Deensle.

cee$e keÀeefn Òemebieer nJeeceevee®es GÊece meeLe efou³eeves cejeþîeeb®³ee GlHeeovee®eer, J³eeHeeje®eer GlHeVe
Òeef¬eÀ³es®eer YejYejeì Peeu³ee®es Dee {Utve ³esles.

4) Jeveeb®ee ÒeYeeJe :
ceneje<ì^eleerue YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeHewkeÀer Jeve ne SkeÀ DeeefLe&keÀ ÒeCeeueerµeer mebyeOeerle DemeCeeje cenÊJeHetCe&
IeìkeÀ Deens. cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej ³ee IeìkeÀe®ee ®eebieuee ÒeYeeJe Peeuee nesl ee.

Fceejleermeeþer ueeieCeejs ueeketÀ[, peUeJet ueeketÀ[, Flej ueeketÀ[, keÀ®®ee ceeue cnCetve Jeveeleerue
JevemHeleer, YeerkeÀ, jeceesµeer ueeskeÀeb®es efveJeeme mLeeve, Jev³e ÒeeC³eeb®es DeeÞe³emLeeve cnCetve Jeveevee cenÊJe
nesles.

DeeefLe&keÀ ¢<ìerk eÀesveeletve pej efJe®eej kesÀuee lej cejeþîeebveer Jeveeleerue ueekeÀ[eb®ee GHe³eesie ie=nyeebOeCeer
meeþer kesÀu³ee®eer efkeÀleerlejer GoenjCes Deensle. FbOeveemeeþer ³ee Jeveeleerue ueekeÀ[eb®ee GHe³eesie kesÀuee
peele neslee. HeCe l³eener Hes#ee efµeJe epeer cenejepeebveer p³ee Deejceeje®ee Hee³ee Ieeleuee l³ee Deejceeje®ee
penepe yeebOeefCemeeþer cejeþîeebves Jeveeleerue ueekeÀ[eb®ee JeeHej kesÀuesuee neslee ns DeeHeCe veekeÀeª µekeÀle
veener.

ueekeÀ[er KesUCeer, ueekeÀ[er efvel³eesHe³eesieer Jemleg Òe JesµeÜej Iejiegleer Jemleg Deeefo®³ee efveefce&leermeeþer
Jeveeleerue ueekeÀ[eb®ee GHe³eesie kesÀuee peele neslee.

³ee IeìkeÀecegUs cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue ³ee ÒekeÀej®³ee GÐeesieeb®³ee GlHeeoveele Jee{ Peeueer nesleer,
cejeþîeeb®es GlHeVe Jee{ues nesles. ³ee GÐeesieele iegbleuesu³ee DeveskeÀ ueeskeÀebvee jespeieej GHeueyOe Peeuee
neslee. HeefjCeeceer ³ee IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej ®eebieuee ÒeYeeJe He[uee neslee Demes
efometve ³esles.

5) veÐeeb®ee ÒeYeeJe :
ceneje<ì^eleerue YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeHewkeÀer veÐee ne DeeefLe&keÀ ÒeCeeueerµeer mebyeOeerle DemeCeeje Debl³ele
cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deens. veÐeeb®ee cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej ®eebieuee Je JeeF&ì Demee ognsjer ÒeYeeJe
peeCeJelees. meJe& ÒeLece DeeHeCe cejeþî eebJej Peeuesu³ee veÐeeb®³ee ®eebieu³ee ÒeYeeJee®ee efJe®eej keÀ© veblej
veoer ÒeCeeueer®es JeeF&ì HeefjCeece keÀe³e Peeues ³ee®ee efJe®eej keÀ©.

ceneje<ì^eleerue veoer ÒeCeeueer®ee efJe®eej keÀjlee ieesoeJejer veoer ÒeCeeueer, ÒeeCeefnlee veoer ÒeCeeueer , Yeercee
veoer ÒeCeeueer, ke=ÀkeÀeskeÀCeeleerue veÐee Demes veÐeeb®es Jeefie&keÀjCe keÀjC³eele Deeues Deens. ³ee veÐeeb®³ee ÒeCeeueerves cejeþîeeb®³e e
DeeefLe&keÀ peerJeveceeveeme keÀµeer ceole kesÀueer Deens ns meJe&ÒeLece mHe<ì keÀ©.

veÐeeb®³ee peue ÒeJeenecegUs p³ee p³ee efþkeÀeCeer $eerYetpe Òeosµe le³eej peeues nesles Deµee efþkeÀeCeer ³ee
keÀeueKeb[ele GÊece µesleer³eesi³e peceerve le³eej Peeuee r nesleer. Deµee peceerveerletve GÊece efHekesÀ Iesleueer peele munotes.in

Page 39

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe
39 nesleer. HeefjCeeceer ³ee ceeiee&letve efceUCeeN³ee GlHeeoveeletve Je GlHeVeeletve cejeþîeeb®es DeeefLe&keÀ peerJeveceeve
megOeejC³eeme ceole Peeueer nesleer.

efJeµesceeveJeer JeneletkeÀ Je ceeuee®eer JeneletkeÀ kesÀueer peele Demes ³ee®ee HeÀe³eoe cejeþîeeb®es DeeefLe&keÀ peerJeveceeve
Gb®eeJeC³eemeeþer Peeuee neslee.

cejeþîeeb®³ ee keÀeueKeb[ele keÀeskeÀCeeleerue veÐeebceO³es ce®íerceejer kesÀueer peele Demes. l³eecegUs ne IeìkeÀ
celme J³eJemee³eeme HegjkeÀ þjuee neslee. ³ee yeeyeerletve meg×e cejeþîeebvee GlHeeove Je GlHeVe efceUle nesles.

veÐeeb®³ee HeeC³eelegve keÀeueJ³eevee H eeCeerHegjJeþe kesÀuee peele Demes. ³ee keÀeueJ³eeb®³ee HeeC³ee®ee JeeHej
cejeþîeebvee keÀeUele yeeiee³eleer µesleermeeþer kesÀuee peele Demes. ³ee®ee HeÀe³eoe meg×e l³ee keÀeUele
cejeþîeeb®³ee GlHeeove Jee{ermemeeþer Peeuee neslee.

Lees[ke̳eele µesleer ne cejeþîeeb®³ee DeLe&J³eJemLes®ee keÀCee Demeu³eeves veoerÒeCeeueer®ee ÒeYeeJe ³ee
IeìkeÀemeeþer Del³eble GHe³egkeÌle Je ®eebieuee þjuee. Demes pejer Demeues lej keÀener Òemebieer ³ee IeìkeÀeves
cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej JeeF&ì HeefjCeece Ie[ Jetve DeeCeu³ee®eer GoenjCes meceesj Deensle.

HeeJemeeUîeele veÐeeb®eer Hee$e De©bo Demeu³eeves DeefleJe=<ìer Peeueer lej veÐeevee Hegj ³esle Demes efJeµeskeÀ©ve keÀeskeÀCeeleerue veÐeevee peemle ÒeceeCeele Hegj ³esle Demes Deµee Òemebieer cejeþe meece ´ev³eeleer µesleer®es,
efHekeÀeb®es, JeneletkeÀer®es ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve nesle Demes. Demes ÒekeÀej DeveskeÀ JesUe Ie[u³ee®eer
GoenjCes Deensle.

6) Heþejeb®ee ÒeYeeJe :
ceneje<ì^eleerue YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeHewkeÀer Heþej ne SkeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Demetve ³ee IeìkeÀeves
ceneje<ì^e®es 90… #es$eHeÀU J³eeHeues Deens. HeefjCeeceer ³ee Yeeieele ceeveJeer Jemeenleer®es ÒeceeCe peemle
Deens. ceeveJeer Jemeenleer peemle Demeu³eeves DeLe& -ÒeCeeueerµeer mebyeOeerle DemeCeeN³ee meJe&®e IeìkeÀebJej ³ee
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe peeCeJelees. Heþejer Yeeieele J³eeHeejer Hesþe, J³eeHeejer keWÀê, J³eeHeejer ceeie& ³ee
ceO³e megmeg$elee peeCeJeles. cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue pes JesieJesieUîee ÒekeÀej®es GÐeesie efJekeÀmeerle
Peeues nesles l³ee GÐeesieeb®es keWÀefêkeÀjCe ³ee YeeieeceO³es Peeu³ee®es Dee{Ules. HeefjCeeceer DeeefLe&keÀ
keWÀêerkeÀjCee®es cenÊJeHetCe& keWÀê ne IeìkeÀ Demeu³eeves ³ee IeìkeÀe®ee cejeþîeeb®ee DeLe&ÒeCeeueerJej Peeu³ee®es
efometve ³esles.

meJe&meeOeejCe cejeþîeeb®³ee Dee efLe&keÀ peerJeveceeveeJej HeefjCeece keÀjCeejs YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ DeeHeCe
IeìkeÀele ceeb[ues. ³ee ceeb[Ceer veblej ³ee meJe& IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee DeLe&ÒeCeeueerµeer mebyeOeerle
DemeCeeN³ee µesleerJej, µesleerHegjkeÀ J³eJemee³eebveJej, cejeþîeeb®³ ee GÐeesiemecegnebJej, J³eeHeejer HesþebJej,
cejeþîeeb®³ee GÐeesieeb®³ee GlHeeove #ecelesJej, cejeþîeeb®³ee GlHeVeeJej, cejeþe meece´ep³ee®³ee
peerJeveceeveeJej keÀe³e ÒeYeeJe He[uee ³ee®ee ³ee®eer ceeefnleer vecego kesÀueer.



munotes.in

Page 40

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
40 2.4 YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ eb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe

cejeþe keÀeueKeb[eleerue meceepe ne JesieJesieUîee peeleerle efJeYeeieuee neslee ye´ecnCe, cejeþe ³ee peeleer
J³eefleefjkeÌle Flej peeleer peceeleer®ee ner cejeþe meece´ep³ee®³ee meceepe mecegnec eO³es menYeeie neslee.
kegbÀYeej, meesveej, megleej, efµebHeer, Oeveiej, lesueer, veeJner, ceeUer, ieeWOeUer iegjJe ³ee Flej peeleer peceeleer
nesl³ee. Yeìke̳ee Je efJecegkeÌle peeleerceO³es Je[ej, yesueoej, kewÀkeÀe[er, yegkeÀ[, HeejOeer ³eeb®ee meceeJes µe nesle
neslee.

DemHe=µ³eebceO³es cenej, ceebie, ®eebYeej, {esj ³ee ÒecegKe peeleer nesl³ee.
SkebÀojerle ³ee meJe& peeleer mecegneves cejeþe keÀeueKeb[eleerue meceepe yeveuee neslee.

cejeþe keÀeueKeb[eleerue ³ee mecegne®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej ceneje<ì^e®³ee YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee keÀe³e
ÒeYeeJe He[uee ³ee®eer ceeefnleer DeeHeCe ³ee IeìkeÀele HeneCeej Deenesle.

1) ueeskeÀmebK³ee efJelejCe :
ceneje<ì^e®³ee YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþe keÀeueKeb[eleerue ueeskeÀmebK³es®³ee efJelejCeeJej H eefjCeece
Peeu³ee®es peeCeJeles. Òeeke=ÀeflekeÀ j®eves®³ee efve³eceevegmeej cewoeveer Yeeieele ueeskeÀJemleer®es ÒeceeCe peemle
Demeles. Deµee®e ÒekeÀej®eer HeefjefmLeleer cejeþe keÀeueKeb[ele nesleer. cee$e jepekeÀl³ee¥®ee ³eeuee DeHeJeeo
neslee. jepekeÀl ex ieìefkeÀ}ÁîeebJej jnele nesles. jepemeÊee Je meece´ep³e mebj#eCe ne l³eeb®ee ¢<ìerkeÀesve
neslee. Demes pejer Demeues lejer HeJe&leer³e YeeieebHes#ee Heþejs Je cewoeves ³ee YeeieebceO³es cejeþîeeb®³ee
keÀeueKeb[eleerue meceepe efJeYeeieuee neslee efJeKe gjuee neslee Demes efometve ³esles.

2) Ievelesyeeyele HeÀjkeÀ :
ceneje<ì^e®³ee YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþe meece´ep³eeleerue ueeskeÀmebK³es®³ee IevelesJej HeefjCeece Peeuee
neslee. [eWiej, HeJe&le, ³ee efþkeÀeCeer cejeþîeeb®eer ueeskeÀmebK³ee keÀceer Demes. cee$e Heþejer - cewoeveer Yeeieele
ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee ner peemle nesleer. meg©Jeeleer®³ee cejeþîeeb®³ee meÊee DeejbYee®³ee keÀeUele ner
Ievelee [eWiej HeJe&lece³e Yeeieele Je Heþej cewoeveer Yeeieele mecemeceeve Demeu³ee®es peeCeJeles cee$e meÊes®es
mJeleb$e DeefmlelJe efvecee&Ce Peeu³eeveblej ³ee IevelesceO³es leHeÀeJele He[uee Je Heþejer Je cewoeveer Yeeieele
ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee Jee{le iesueer.

3) YeeÒeeke=ÀeflekeÀ j®evee ner meceeve DeLeJee meejKeer vemeles. ³ee j ®evesle Gb®e -KeesueHeCee peeCeJelees. ne Gb®e
KeesueHeCee DeeHeCeeme HeJe&le Heþejs cewoeves ³ee j®evesletve Dee{Ulees. ³eeletve®e JesieJesieUs Òeosµe efvecee&Ce
Peeues. peme pemes Òeosµee®es mJe©He yeoueles leme leµeer yeesueer YeekeÀjCeeN³ee JesieJesieUîee Dee{Uleele. cnCepes®e Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meceepe peerJeveeµeer
mebyeOeerle DemeCeeN³ee Yee
4) jenCeerceeve :
Yeewieesefue keÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee jenCeerceeveeJej HeefjCeece Peeuee neslee. Heþejer cewoeveer Yeeieele
jenCeeN³ee ueeskeÀeb®es jenCeerceeve ®eebieues nesles. cee$e Ke[lej peerJeve peieCeeN³ee Je [eWiejce³e Je HeJe&lece³e
Yeeieele jenCeeN³ee DeeefoJeemeer, efY e}Á, jeceesµeer ueeskeÀeb®es peerJeve Ke[lej nesles. peerJeveeJeµ³ekeÀ iejpee munotes.in

Page 41

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe
41 YeeieefJeC³eemeeþer ³ee ueeskeÀebvee Deveble De[®eCeeRJej ceele keÀjeJeer ueeiele nesleer. jepes, jepeojyeejeefleue
Flej ueeskeÀ ³eeb®³ee Jeeìîeeuee megKeer peerJeve nesles.

5) DeVe :
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®³ee j®evesvegmeej cejeþîeeb®³ee DeVeeceO³es leebogU, ieng, pJeejer, yeepejer, cekeÀe,
njYeje, vee®eCeer, HeeuesYeep³ee Je ceebme ³eeb®ee meceeJesµe Demes cee$e HeJe&lece³e Yeeieele cejeþîeeb®³ee
meece´ep³eeleerue pees meceepe neslee mecegn neslee l³eebvee l³eeb®³ee DeVee®³ee meJe& meeefnl³ee®³ee iejpee
YeeieJelee ³esle veJnl³ee. keÀejCe l³eeb®es keÀceer GlHeVe, oUCeJeUCee®³ee meeOeveeb®ee DeYeeJe, l³eeb®³ee
JeemleJ³eeHeemetve yeepeejHesþeb®es DemeCeejs otj®es Deblej, [eWiejeU Y eeieele HeeCeer meeþîeeb®eer vemeCeejer
GHeueyOelee ³ee meJe& iees<ìercegUs l³eeb®³ee Jeeìîeeuee efn efyekeÀì DeJemLee nesleer. cee$e jepekeÀlex,
jepeojyeejeleerue ueeskeÀ, l³eeb®es ÒeµeemekeÀ ³eeb®³ee yeeyeleerle mekeÀme DeVe GHeueyOe nesle Demes.

6) keÀe³e&#ecelee :
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece Peeuee neslee ns DeeHeCe veekeÀe© µekeÀle
veener. keÀejCe cejeþîeebveer µegv³eeletve mJejep³e efvecee&Ce kesÀues nesles. cejeþîeeb®es ogie&ce Òeosµe, [eWieje
Òeosµeeleerue J eemleJ³e cejeþîeebvee keÀeìkeÀ, yeeCesoej yeveefJeC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjues nesles. l³eebveer
ue{uesu³ee ue{e³ee, ieepeJeuesues Heje¬eÀce Je efceUefJeuesues efJepe³e ner l³eeb®³ee keÀe³e&#eceles®eer GÊece
GoenjCes Deensle. ³eener Heg{s peeJetve mJejep³e mLeeHetve mJejep³ee®ee kesÀuesuee efJekeÀeme ner yeeye cenÊJee®eer
Deens. l³eeb®³ee meÊee efveefce&leer ceO³es menYeeieer Peeuesues cejeþs, keÀesUer, Yeb[ejer, jeceesµeer ns ueeskeÀ ³ee
peceeleer keÀeìkeÀ nesl³ee ns DeeHeCe veekeÀe© µekeÀle veener. ne ÒeY eeJe lesLeerue YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer®ee
neslee.

7) Jele&CetkeÀ :
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee ceeveJe mecegne®³ee Jele&CetkeÀerJej HeefjCeece neslees. ceneje<ì^e®ee Jeejmee ®eebieu³ee
Jele&vegkeÀer®ee neslee. otue&#eerle, ogie&ce Heefjmejele, Yeeiee le pejer jenCeejs cejeþs meece´ep³eeleerue ueeskeÀ
Demeues lejer l³eeb®³ee Jele&vetkeÀerle Deeoye nesleer. keÀHeì efveleer veJnleer, pej `µe$eg pee®e keÀjle Demesue
lej®e µe$eg®ee ÒeeflekeÀej' ³ee ÒeJe=Êeer®eer cejeþîeeb®eer Jele&vegkeÀ nesleer ne ÒeYeeJe meg×e ceneje<ì^e®³ee
YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer®ee neslee. efµeJeje³eeb®³ee efnboJeer mJejep³ee®³ee mebkeÀuHevesceO³es menYeeieer Peeuesues
[esbiej oN³ee -Keesjs Heefjmejeleerue ceeJeUs jepe efve<þsmeeþer, mJeeleb$³e efve<þsmeeþer, efnboJeer mJejep³e
efve<þsmeeþer SkeÀ$e Deeues nesles. ³ee®ee ÒeYeeJe ceneje<ì^e®³ee YeewieesefuekeÀ j®evesµeer mebyeOeerle Deens.

8) ©{er-HejbHeje :
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþe meece´ep³eeleerue ©{er -HejbHejebJej ÒeYeeJe peeCeJelees. [eWiej Yeeieele jenCeejs
efYe}Á, jec eesµeer, DeeefoJeemeer, ³eeb®³ee ©{er HejbHeje [eWiejer Je DejC³eeµeer JeemleJ³e oµe&efJeCeeN³ee nesl³ee.
jepes jpeJee[îeeceO³es jenCeeN³ee jepekeÀl³ee¥®³ee l³eeb®es meceLe&keÀ DemeCeeN³ee ojyeejer DeefOekeÀeN³eeb®³ee
©{er HejbHeje meener jepeJeìeruee Deve gme©ve nesl³ee. meJe&meeceev³eeHeemetve jepeHeoeHe³e¥le DemeCeeN³ee
meJe&®e ueeskeÀeb®³ee ©{er HejbHejeJej YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe peeCeJelees meCe -GlmeJe, ceveesjpebve,
KesU, efJeJeenHe×leer ³ee meJe&®e IeìkeÀebJej YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe Peeu³ee®es efometve ³esles.


munotes.in

Page 42

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
42 9) J³eJemee³e :
J³eJemee³e ne ceeveJeer mecegneµeer mebyebOeerle DemeCeeje cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deens. ³ee IeìkeÀebJej
ceneje<ì^e®³ee YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer®ee ÒeYeeJe ®eebieuee®e peeCeJelees. ³ee J³eJemee³ee®es DeefJeYeep³ekeÀ
IeìkeÀ DemeCeeN³ee µesleer, KeeCekeÀece, ueeketÀ[ GÐeesie, HeµegHeeueve GÐeesie, JeneletkeÀ GÐeesie,
oUCeJeUCe megefJeOee ³ee meJe&®e IeìkeÀebJej HeefjCeece Peeuee Deens. veÐeeb®³ee $eerYetpe ÒeosµeebceO³es Peeuesuee
µesleer®ee efJekeÀeme n s ³ee®es GÊece GoenjCe Deens. µesleer yejesyej®e pes pees[ GÐeesie nesles les GÐeesie meg×e
DeeHeCeeme ÒeebleJeej j®eves vegmeej yeo}Áîee®es Dee{Uleele JeneletkeÀ J³eJemLesceO³es meg×e ÒeebleJeej yeoue
Peeu³ee®es peeCeJeles. cejeþDe keÀeueKeb[ele ueesnesÐe esie, keÀeHe[ GÐeesie, ns GÐeesie ceesþs nesles. Hejblet yeeje
yeuetlesoej Je yeeje Deuetlesoejeveer meg© kesÀuesues GÐeesie ³eeJej meg×e YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe
peeCeJelees.

10) ceveesjbpeve :
Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®³ee j®evesvegmeej pemes meceepe mecegn efvecee&Ce Peeues lemes®e ceveesjbpevee®es ÒekeÀej
efvecee&Ce Peeues. lelkeÀeueerve ceneje<ì^ele ieeCes, ve=l³e, ef®e$ekeÀuee JesieJesieUîee mHeOee& ner ceveesjbpevee®eer
meeOeves nesleer. cee$e peeleer ÒekeÀejeuee Devegme©ve mecegn ÒekeÀeje uee Devegme©ve, ÒeeosefµekeÀ j®evesuee
Devegme©ve ³ee ceO³es leHeÀeJele peeCeJeles ner leHeÀeJele Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®³ee ÒeYeeJeecegUs efvecee&Ce Peeueer
Deens. DeeefoJeemeer ve=l³e, Jeejueer ve=l³e, keÀesUer ve=l³e, ns ve=l³e l³ee l³ee Heefjmejeleeru e YeewieesefuekeÀ
IeìkeÀeb®³ee ÒeYeeJeecegUs Jewefµe<ìîesHetCe& yeveues nesles.

ieerle-ieeC³eeceO³es DeesJ³ee®ee Heefjmejeveg©He ÒeYeeJe peeCeJele nesl³ee. ceveesjbpeveemeeþer kegÀmel³ee,
yewueiee[îeeb®³ee µe³e&leer, meecegefnkeÀ ve=l³e Jew³ekeÌleer ve=l³ e Demes ÒekeÀej Òe®eueerle nesles. cee$e ÒeeosefµekeÀ
j®evesDeveg©He ³ee meJe& ÒekeÀejebvee mJeleb$e DeefmlelJe nesles. Òel³eskeÀ ceveesjbpevee®³ee keÀe³e&¬eÀcee®ee mJeleb$e
ÒeYeeJe neslee.

11) JesµeYegÒeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee Jesµe YegJesµeYeglesueer, veeJner, ieeWOeUer, iegjJe, Je[ej yesueoej, keWÀkeÀe[er yeg©[, ³ eeb®³ee HeeleJeej j®evesvegmeej JesµeYegJesieJesieUîee nesl³ee ns peeCeJeles.

JesµeYegkeÀHe[s Demes keÀHe[îee®es ÒekeÀej JesµeYegkeÀeHe[ ÒekeÀeje®ee JeeHej kesÀuee peele neslee. meCe -GlmeJe Òemebieer JesieJesieUîee jbieefyejbieer keÀHe[îeeb®ee
JeeHej kesÀuee peele Demes. SkebÀojerle ÒeeosefµekeÀ j®evesuee Devegme©ve peele mecegneuee Devegme©ve
JesµeYeg
SkebÀojerle meJe& ceeefnleer®ee efJe®eej keÀjlee YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej
keÀmee HeefjCeece Peeuee Deens ns peeCetve Iesleues Deens. ³ee ceO³es DeeHeCe u eeskeÀmebK³ee efJelejCe Òeeke=ÀeflekeÀ
j®evesvegmeej keÀmes Peeues Deens. Òeeke=ÀeflekeÀ j®eves®ee IevelesJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Deens. YeeÒeeblej®evesvegmeej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Deens. jenCeerceeveeJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Deens. DeV emesJeve
Òeef¬eÀ³esJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Deens keÀe³e&#ecelesJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Deens. Jele&vegkeÀerJej keÀe³e munotes.in

Page 43

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe
43 HeefjCeece Peeuee Deens. ©{er HejbHejeJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Deens. J³eJemee³eebJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee
Deens. cevees jbpevee®³ee meeOeveeJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Deens. JesµeYeg³ee®eer ceeefnleer peeCetve Iesleueer Deens. ³ee meJe&®e ÒeYeeJeele veeefJeC³elee Deens l³ee®e yejesyej efJeefJeOelee
Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) ceneje<ì^e®³ee YeewieesefuekeÀ Jewefµe<ìîee®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
2) YeewieesefuekeÀ IeìkeÀe®³ee cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJejerue ÒeYeeJe peeCetve I³ee.
3) YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJejerue ÒeYee Je peeCetve I³ee.

2.5 meejebµe

cejeþîeeb®³ee meÊes®ee Go³e efJekeÀeme Je GlkeÀSsefleneefmekeÀ Ieìvee. ³ee SsefleneefmekeÀ Ieìves®ee ÒeYeeJe meÊee ©Heeves peJeU peJeU 200 JeDeµee ³ ee Ieìvesuee mJeleb$e jepekeÀer³e DeefmlelJe Deens. cee$e l³eener Hes#ee cnCepes ³ee Ieìvesves Heg{s oesveµes
Je
³ee IeìkeÀele DeeHeCe ceneje<ì^e®³ee YeewieesefuekeÀ j®eves®eer Jewefµe<ìs, ³ee Jewefµe<ìîeeb®ee cejeþîeeb®³ee
DeeefLe&keÀ peerJeveeJej lemes®e meeceeefpekeÀ peerJeveeJej keÀe³e& ÒeYeeJe Peeuee Deens. ns peeCetve Iesleues Deens.

p³ee ceneje<ì^eletve efµeJeepeer cenejepeeveer µetv³eeletve mJejep³e efvecee&Ce kesÀues. lees ceneje<ì ^ Òeeke=ÀeflekeÀ
¢<ìîee efJeefJeOeebieer Deens ceneje<ì^euee ueeYeuesueer Òeeke=ÀeflekeÀ j®evee Gb®e -Gb®e HeJe&le, Heþejs Je cewoeveeves
J³eeHeueer Deens. keÀeskeÀCe menîeeêer HeJele&le jebiee, ceneje<ì^e®es Heþej, ceneje<ì^eleerue ieesoeJejer, ke=ÀYeercee, vece&oe, leeHeer, HegCee& ³ee veÐee, ceneje<ì^e®³ee Jeeìîeeuee Deeuesues ceesmeceer nJeeceeve, Jeve#es$eeb®eer
efJeefJeOelee, ce=os®eer efJeefJeOelee ³ee meJe& iees<ìercegUs ceneje<ì^ ³ee yeeyeleerle Jewefµe<ìîeHetCe& yeveuee Deens. ³ee
Jewefµe<ìîe ecegUs®e ceneje<ì^euee mJeleb$e jepekeÀer³e DeefmlelJe efvecee&Ce Peeues. Deµee ³ee YeewieesefuekeÀ
Jewefµe<ìîeeveer p³ee ÒeceeCes jepekeÀer³e keÀe³e&ÒeCeeueerJej HeefjCeece kesÀuee neslee leµee®e ÒekeÀej®ee HeefjCeece
lelkeÀeueerve DeeefLe&keÀ peerJevecee veeJej Je meeceeefpekeÀ peerJeveceeveeJej HeefjCeece kesÀuee neslee.

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee DeeefLe&keÀ ÒeYeeJe Henele Demeleevee µesleer, µesleerme HeÀjkeÀ GÐeesie, GlHeeove,
J³eeHeej, JeneletkeÀ, oUCeJeUCee®eer meeOeves, efHekeÀ He×leer Dee³eele ef ve³ee&le ³ee IeìkeÀebJej YeewieesefuekeÀ
IeìkeÀeb®ee HeefjCeece Peeu³ee®es efometve ³esles. l³ee IeìkeÀeves keÀener Òemebieer cejeþîeeb®eer DeeefLe&keÀ YejYejeì
kesÀueer. lej keÀener Òemebieer vegkeÀmeevener kesÀues Deens. cee$e meeOevemeecegûeer®eer GHeu eyOelee Je Hegjsme
J³eeJemeeef³ekeÀ DeefmelJe ³ee cegUs peemle ÒeceeCeele ³ee IeìkeÀeb®ee cejeþîeebvee DeeefLe&keÀ ¢<ìerkeÀesveeletve
HeÀe³eoe Peeuee.

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee meeceeefpekeÀ ÒeYeeJe peeCetve Iesle Demeleevee DeeHeCe YeewieesefuekeÀ Ieìk eÀeb®ee
cejeþîeeb®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee efJelejCeeJej, IevelesJej YeekeÀe³e&#ecelesJej Jele&vegkeÀerJej ©{er HejbHejsJej, J³eJemee³eeJej, ceveesjbpevee®³ee meeOeveeJej, JesµeYegHeefjCeece Peeu³ee®ee efomet ve Deeuee Deens. ne ÒeYeeJe Heefjmej yeoueevegmeej Dee{Utve Deeuee Deens. ³ee
ÒeYeeJeele efJeefJeOelee Dee{Ules. ne DeY³eeme IeìkeÀ JesieUîee mJe©Hee®ee Demetve ³ee IeìkeÀele DeeHeCe munotes.in

Page 44

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
44 YeewieesefuekeÀ mJe©Hee®ee DeY³eeme keÀjle Demeleevee ³ee mJe©Heeb®ee cej eþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ
peerJeveeJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Deens ns mebHegCe& ceeefnleer®³ee DeeOeejs peeCetve Iesleues Deens.


1) ceneje<ì^e®³ee cejeþDe keÀeueKeb[eleerue YeewieesefuekeÀ Jewefµe<ìîeeb®ee Dee{eJee I³ee.
2) YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej keÀmee ÒeYeeJe He[uee l³ee®eer ceeefnleer
efuene.
3) YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveeJej keÀmee ÒeYeeJe He[uee l³ee®eer ceeefnleer
efuene.

2.7 meboYe& r

1) cejeþîeeb®³ee ÒeµeemekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ Fefleneme – Òee. yeer. Sme. meebJele
2) ceneje<ì^e®ee Yetieesue – Òee. megYee3) New History of The Marathas Vol. 1 – G. S. Sardesai
4) Shirraj & Sivakal, Poona 1957 Bh ave V. K.
5) Geography of Maharashtra National Book Trust New Delhi
1971


2.6 Òeµve
munotes.in

Page 45

45 3De
YekeÌleerHebLe ®eUJeU
IeìkeÀ j®evee:
3De.0 GefÎ<ìîes
3De.1 ÒemleeJevee
3De.2 YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®³ee Go³ee®eer keÀejCes
3De.3 YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®eer cenÊJeHetCe& Jewefµe<ìs
3De.4 YekeÌleerHebLe ®eUJeUerleerue cenÊJeHetCe& meble
3De.5 YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®es HeefjCeece
3De.6 meejebµe
3De.7 Òeµve
3De.8 meboYe&
3De.0 GefÎ<ìîes
 YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®³ee Go³eeme peyeeyeoej HeefjefmLeleer peeCetve IesCes
 YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®eer cenÊJee®eer Jewefµe<ìîes peeCetv e IesCes
 YekeÌleerHebLe ®eUJeUerleerue cenÊJeHetCe& meblee®eer ceeefnleer peeCetve IesCes
 YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®es lelkeÀeueerve meceepeeJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee ³ee®ee DeY³eeme keÀjCes
 megHeÀer mebÒeoe³ee®³ee Go³eeme peyeeyeoej HeefjefmLeleer peeCe tve IesCes
 megHeÀer HebLee®es DeO³e³evee®³ee ceeO³eceeletve lelJe%eeve mecepetve IesCes
 megHeÀer mebÒeoe³ee®ee lelkeÀeueerve meceepeeJejerue ÒeYeeJe peeCetve IesCes
3De.1 ÒemleeJevee
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele efnbotmLeeveele pees YekeÌleerHebLe ®eUJeUer ®ee Go³e, efJekeÀeme Peeuee neslee lees
efnbogmLeeve®³ee ¢<ìerves Del³eble GHe³egkeÌle Je cenÊJeHetCe& þjuee neslee. keÀejCe ³ee ®eUJeUerves
efnbogmLeeveeleerue peeleHeele, JeCe&Yeso DebnkeÀej Je ÜsefmLejlee DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee neslee. ³ee ®eUJeUerves HejcesµJeje®³ee YekeÌleerJej Yej efouee neslee. munotes.in

Page 46

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
46 YekeÌleerceeiee&Jej Yej osle Demeleevee®e ³ee ®eUJeUerves Demes mHe<ì kesÀues keÀer ’meceepeeleerue meJe& Lejeleerue
ueeskeÀebvee HejcesµJeje®eer Y ekeÌleer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. FµJejYekeÌleer ns®e cees#eÒeeHleer®es meeOeve
Deens. cnCetve Òel³eskeÀ ceeCemeeves YekeÌleerceeiee&®ee DeJeuebye keÀjeJee.“ ³ee keÀeceer DevekesÀ meeOegmebleeveer
DeeHeues Dee³eg<³e Jeentve Iesleues l³eecegUs®e ner ® eUJeU efJekeÀmeerle Peeueer.
Òee®eerve efnbot efJe®eejJebleeveer ceeveJe peerJevecegkeÌleer®es leerve ceeie& meebefieleues Deensle ns leerve ceeie& cnCepes
%eeveceeie&, keÀce&ceeie& Je YekeÌleerceeie& ³ee leerve ceeiee&HewkeÀer meeOegmebleeveer YekeÌleerc eeiee&®ee DeJeuebyetve keÀ©ve
YekeÌleerceeie& ®eUJeU efvecee&Ce kesÀueer.
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele Fmeueece jepekeÀl³ee&®ee efnbogmLeeveeJej ÒeYeeJe neslee. l³eecegUs l³eebveer
efnbogmLeeveele Fmeueece Oecee&®ee Òemeej keÀjCes meg© kesÀues nesles. efnb otvee keÀeHeÀerj cnCetve JeeieefJeCes, efnbotJej
Oeeefce&keÀ Del³ee®eej keÀjCes, efnbot®³ee cebefoje®ee efJeOJeme keÀjCes, cegleer&®eer efJeìbyevee keÀjCes, Oeeefce&keÀ
GlmeJeebJej ceveeF& DeeCeCes, iegueeceieerjer He×le ueeoCes, efpePeer³eeveeJee®ee Oeeef ce&keÀ keÀj ueeoCes ³ee meJe&
HeefjefmLeleercegUs efnbogmLeeveeleerue meceepe ogye&ue yeveuee neslee. Deµee keÀþerCe HeefjefmLeleerle ogye&ue
meceepeeuee Oew³e& osC³eemeeþer YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®ee Go³e Peeuee.
YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®ee Go³e keÀmee Pee uee ³ee yeeyele FeflenemekeÀejele celeYeso Deensle.
mej ®eeue&me Fefue³eì ³eebbbveer DeeHeu³ee `efnbotFpece De@[ yegef×Pece' ³ee ûebLeele `jeceevegpe, ceOJe leLee
efuebiee³ele (efJejµewJe) Fl³eeoer®³ee efJe®eeje®ee Fmueeceer ÒeYeeJe Deµet µekeÀlees' Demes cele ceeb[ues Deens.
[e@. leeje®ebo ³eebveerner ³ee efJe®eejebvee meceLe&ve efoues Deens. cee$e Flej efJeÜeveevee ns cele ceev³e veener.
[e@. jeceOeejerefmebn efovekeÀj ³eebveer ³ee yeeyele Demes cele J³ekeÌle kesÀues Deens keÀer - ’µebkeÀje®ee³ee&®³ee
DeÜwleJeeoe®ee cetueeOeej, GHeefvene GHeefveYekeÌleerHebLe ®eUJeUerle F&µJej ÒeeHleermeeþer DeLeJee F&µJej oµe&vee meeþer osJee®eer ceveesceve YekeÌleer keÀjCes ne
ceeie& meebefieleuee Deens. ³ee meeþer YekeÌleermeeOevee cenÊJee®eer Deens Demes l³eeb®es cnCeves Deens. YekeÌleerHebLe
®eUJeUerle DebOeÞe×e, Oeeefce&keÀ keÀce&keÀeb[, peeleerYeso ³ee iees<ìeRvee cenÊJe veen er. YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®es
Godieeles cnCetve jeceevegpe, veeceosJe, pe³eosJe, ®ewlev³e, jeceevebo, keÀyeerj DeeefCe ieg© veevekeÀ ³eeb®eer veeJes
Iesleueer peeleele.
3De.2 YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®³ee Go³ee®eer keÀejCes
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele meg© Peeuesueer YekeÌleerHebLe ®eUJeU ner SkeÀeSkeÀer efvecee&Ce Peeueer veJnleer lej
efnbot Je cegmeueceeve ³ee oesve Oecee&®³ee HejmHejeb®³ee mebHekeÀe&ves, mebIePeeueer nesleer. Deµee ³ee ®eUJeUer®³ee Go³eeme p eyeeyeoej keÀejCes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1) efnbot Oecee&leerue Deefve<þ ÒeLee: efnbot Oecee&leerue keÀce&keÀeb[, HetpeeHeeþ, yengosJeleeJeeo, YeeWieU
DebOeÞe×e, Deefve<þ mebmkeÀej ³eecegUs efnbot Oecee&ceO³es oesNneme nesle ®eeueuee neslee. Ye´<ì ye´ecnCeJeiee&veer lesJne efnbot Oecee&uee ie{tU [yeke̳ee®es ©He efoues nesles.
Deµee keÀefþCe Òemebieer meeOegmebleeveer keÀce&keÀeb[, yengosJeleeJeeo Je peeleer³eJeeo lemes®e Deefve<þ mebmkeÀejebvee
efJejesOe keÀjle meceepeele meeceeefpekeÀ mecelee efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& meg© kesÀues. lemes®e ye´ecnCeebHeemetve
µetêebHe³e&le meJee¥vee®e YekeÌleerkeÀjC³ee®es DeefOekeÀej Deensle Demes meebefieleues. l³eecegUs µegê YekeÌleerceeiee&keÀ[s munotes.in

Page 47

YekeÌleerHebLe ®eUJeU
47 DeekeÀef®eUJeUer®eer cegntle&ces{ jesJeueer iesueer.
2) efnbot Je jpeHetle jepeeb®ee HejeYeJe: ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele F.me. 12 J³ee µelekeÀeHeemetv e 15
J³ee µelekeÀeHe³e¥le Yeejleele meJe&$e efnbot Je jpeHetlejepes HejeYetle Peeues nesles. l³eecegUs Fmeueece
jepekeÀl³ee¥®eer meÊee YeejleeJej ÒemLeeHeerle Peeueer nesleer. ³ee Fmueece jepekeÀl³ee¥ves Yeejleele Fmueece
Oecee&®ee Òemeej keÀjC³eeme meg©Je ele kesÀueer nesleer. ³ee meeþer l³eebveer efnbotJej Del³ee®eej keÀjC³eeme
meg©Jeele kesÀueer nesleer. l³eeb®³ee ³ee OeesjCeecegUs efnbot Oecee&veg³ee®eer efvejeµe Peeues nesles. Deµee efmLeleerle
osJeJeeoer efnbot HejcesµJeje®³ee GHeemeveskeÀ[s JeUues. De µee ³ee ueeskeÀebvee ³ee keÀeueKeb[eleerue mebleeveer
F&µJej YekeÌleer®ee ceeie& oeKeefJeuee, YeeJeefvekeÀ DeeOeej efouee l³eecegUs ³ee ueeskeÀebceO³es F&µJej YekeÌleeryeÎue
Deeoj efvecee&Ce Peeuee. l³eecegUs®e ³ee ®eUJeUer®ee Go³e Peeuee.
3) efnbotJejerue Del³ee®eej: ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele Fmueece jepekeÀl³ee¥veer efnbotJej KetHe Del³ee®eej
kesÀues nesles. efnbot®³ee cebefojeb®ee Je osJe -osJeleeb®ee efJeOJebme kesÀuee neslee. efnbot®³ee peerefJeleeuee OeeskeÀe
efvecee&Ce Peeuee neslee. efnbotvee megj #eerlelee jeefnueer veJnleer Deµee keÀefþCe Òemebieer efHe[erle efnbotveer
YekeÌleerceeiee&®ee efmJekeÀej keÀ©ve F&µJejekeÀ[s®e DeeHeu³ee mebj#eCeemeeþer ceoleer®es DeeJeenve kesÀues. ³ee
yeeyele kesÀ. Sce. He$eerkeÀj ³eebveer Demes cele J³ekeÌle kesÀues D eens keÀer `Fmueece Oecee&®³ee Deveg³ee³eebveer efnbotJej
keÀsuesues Del³ee®eej nsner YekeÌleerceeie& ®eUJeU GodYeJeC³eeme peyeeyeoej keÀejCe þjues Deens.'
4) YekeÌleerceeiee&®eer ueeskeÀefÒe³elee: ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele Fmueece jepekeÀl³ee&®es Je Fm ueece Oecee&®es
mebkeÀì Yeejleer³eebJej GYes jeefnues nesles. ³ee mebkeÀìeuee otj keÀjC³eemeeþer mebleeveer meeceev³e peveebvee
osJeeÒele Hees®eC³ee®ee YekeÌleerceeie& meg®eJeuee ne ceeie& meeOee, meesHee, mejU Je osJee efJeyeeUieCeeje neslee. ne ceeie& ueeskeÀ menpe efmJekeÀejC³eeme le³eej Peeues. l³ee cegUs ³ee ®eUJeUer Go³e
nesC³eeme HeeµJe&Yetceer le³eej Peeueer.
5) efnbot cegefmuece mecevJe³e: ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele Fmueeceer meÊee YeejleeJej DeveskeÀ JeDeveskeÀ JeDeeuee. ³ee keÀeueKeb[ele oesvner Oeefce&³eeb®³ee Demes ue#eele Deeues keÀer DeeHeCeeme SkeÀe®e efþkeÀeCeer
jeneJe³ee®es Deens. HeefjCeeceer HejmHejeb leerue Jewj, Ie=Cee Je ÜsOecee&leerue efJe®eejJeble Je meeOegmeble ³eebveer meecebpem³ee®eer Je Sske̳ee®eer YegefcekeÀe Iesleueer. mecevJe³ee®ee Je
Sske̳ee®ee ceeie& mJeerkeÀejuee. l³eecegUs®e oesvner pee leer®es ueeskeÀ SkeÀ ogmeN³ee®³ee peJeU ³esT µekeÀues.
l³eecegUs YekeÌleerceeie& ®eUJeUerme HeeµJe&Yetceer le³eej Peeueer.
6) megHeÀer mebÒeoe³ee®ee ÒeYeeJe: megHeÀer meblee®eer peerJeve He×leer, l³eeb®eer efµekeÀJeCe, Oeeefce&keÀ mebefnJe keÀce&ke Àeb[ efJejesOe ³ee yeeyeeR®ee efnbotJej Je efnbot meeOegmebleeJej HeefjCeece Peeuee. l³eecegUs YekeÌleerceeie&
®eUJeUeruee ÒesjCee efceUeueer.
[e@. peogveeLe mejkeÀej cnCeleele ’JemlegefmLeleer Deµeer Deens keÀer, ceO³e³egieerve keÀeUele Yeejleele Ie[tve
Deeuesu³ee ³ee efnbot®³ee Deeboesueveeuee (YekeÌleerceeie& ®eUJeUeruee) l³eeb®es µespeejer cegmueerce, l³eeb®³ee
efJe®eejmejCeerHeemetve ÒesjCee efceUeueer nesleer.“
Òees. yeer. Sve. uegefCe³eeveer Demes efueefnues Deens keÀer, ’Fmueeceeb®ee SkesÀµJejJeeo J e efJeµJeyebOeglJe ³ee keÀuHevee
efnbot®³ee [eske̳eeJej ÒesjkeÀ©Heeves ÒeYeeJe Hee[CeeN³ee þju³ee“ FmueeceebceOeerue SkesÀµJejJeeoe®eer keÀuHevee
efnbotJej efveefµ®eleHeCes ÒeYeeJekeÀjCeejer þjueer Deens. munotes.in

Page 48

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
48 Òee. Deej. meer. cegpegceoej cnCeleele ’Fmueeceeb® es Òepeeleebef$ekeÀ efJe®eej DeeefCe Goej YeeJeveeb®eener keÀener
ÒeceeCeele YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®ee Go³eeJej ÒeYeeJe peeCeJelees.“
YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®³ee Go³eeme peyeeyeoej keÀejCee®ee Dee{eJee Iesle Demeleevee meJe&ÒeLece DeeHeCe efnbot
Oecee&lee rue Deefve<þ ÒeLee keÀµee nesl³ee l³eeceO³es yeoue keÀjCes keÀmes iejpess®es Deens. ³ee®eer ceeefnleer Heeefnueer
leodveblej Yeejleeleerue ogye&ue jepekeÀlex, l³ee®es HejeYeJe l³eeb®ee meceepeeJej nesCeeje HeefjCeece Je
meeceeefpekeÀ DeefmLejlee keÀe efvec ee&Ce Peeueer nesleer ³ee®eerner ceeefnleer Heeefnueer. lemes®e lelkeÀeueerve ueeskeÀebJej
nesCeejs Dev³ee³e lemes®e mebIelelkeÀeueerve meceepeeuee yeensj keÀe{C³eeme eþer SkeÀe cenÊJeHetCe& ceeiee&®eer iejpe nesleer leer iejpe ³ee
®eUJeUer®³ee Go³eeves HetCe& Peeueer. cnCetve®e ³ee ®eUJeUeruee l³eekeÀeUele cenÊJe nesles.
3De.3 YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®eer cenÊJeHetCe& Jewefµe<ìs
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[eceO³es YekeÌlee rHebLe ®eUJeU DeÜwleJeeoer nesleer. ³ee ®eUJeUerceO³es menYeeieer nesCeeN³ee
YekeÌleeves J³ekeÌleermeeHes#e SkeÀe®e osJee®eer Hetpee -De®ee& keÀjeJeer Demee efve³ece neslee. GHeefvelelJe%eeveeJej l³eeb®ee efJeµJeeme neslee. ³ee ®eUJeUerleeru e YekeÌle F&µJeje®³ee meiegCe Je efveie&gCe DeefmlelJeeuee
ceeveCeejs nesles.
YekeÌleerHebLe ®eUJeUerves meJe& Yeejleer³e GHeKeb[ele Yeejleer³e peveceeCemeeb®es Dee³eg<³e J³eeHeues nesles. ner
®eUJeU KeN³ee DeLee&ves ueeskeÀeb®eer nesleer Je ³ee ®eUJeUerle ueeskeÀebvee Deel³ebeflekeÀ jme neslee. DeÜwle
©Hee®³ee ¢<ìerves Òesce DeeefCe YekeÌleer ner SkeÀe®e osJeeYeesJeleer iegbleuesueer nesleer, ner mebkeÀuHevee HetCe&le: osJe
SkeÀ®e Deens ³ee leÊJee®³ee keÀe³e&ÒeCeeueerJej DeeOeejuesueer nesleer. l³eeletve®e ³ee ®eUJeUer®ee Òemeej
oef#eCe-GÊej Yeejleele Peeuee neslee.
Deµee ³ee YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®eer cenÊJeHetCe& Jewefµe<ìîes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1. DeÜwleJeeo : Òee®eerve keÀeueKeb[ele ueeskeÀ DeveskeÀ osJe -osJeleeb®eer Hetpee keÀjle nesle. DeveskeÀ osJe
DeeJeleejevee ceevele nesles. leer®e ÒeLee Heg{s ceO³e³egieerve keÀeueKeb[e®³ee DeebjYeeHe³e¥le meg© nesleer.
HeefjCeeceer meceepeeceO³es F&µJejer mJe©Heeyeeyele, mebkeÀuHevesyeeyele Jeeo efvecee&Ce Peeues nesles. cee$e
YekeÌleermebÒeo³eeves F&µJej ne SkeÀ®e Deens keÀer mebkeÀuHevee ueeskeÀeb®³ee ceveeceO³es ©peJeC³eeme meg©Jeele
kesÀueer. ³eener Heg{s peeJetve ³ee HebLeeleerue ueeskeÀebveer ³ee HebLeele ³esCeeN³ee ueeskeÀebvee SkeÀe®e F&µJeje®eer
Hetpee keÀjC³ee®ee mebosµe efouee. HeefjCeeceer ne Ieìk eÀ ³ee mebÒeoe³ee®³ee cenÊJeHetCe& Jewefµe<ìîee®ee SkeÀ
Yeeie yeveuee.
2. meceefHe&le YekeÌleer : YekeÌleer mebÒeoe³eeves p³ee ÒeceeCes F&µJeje®³ee SkeÀ mJe©Heeuee cenÊJe efoues nesles.
l³ee®e ÒeceeCes DeeHeu³ee mebÒeo³eele l³eebveer F&µJej YekeÌleeruee meg×e cenÊJe efou³ee®es efometve ³esles.
l³eebveer DeeHeu³ee mebÒeo³eele menYeeieer nesCeeN³ee Òel³eskeÀ YekeÌleebvee Deble:keÀjCeHetJe&keÀ YeeJevesves
F&µJeje®eer YekeÌleer keÀjC³ee®eer efJevebleer kesÀueer Deens. ³eener Heg{s peeJetve l³eebveer ueeskeÀebvee D emes
meebefieleues Deens keÀer DeeHeCe F&µJej YekeÌleer yejesyej F&µJejemeeþer ÒeeLe&vee, Yepeves, mlegeflem$ees$es pej
ieeF&ueer lej F&µJej ke=ÀHesves DeeHeCeeme cees#eÒeeHleer nesT µekeÀles. YekeÌleermeeþer F&µJejeJejerue Þe×e
cenÊJee®eer Deens. l³ee yee yele®es leÊJe%eeve ³ee IeìkeÀele Deens.
3. l³eeiece³e YekeÌleer : YekeÌleer mebÒeoe³eeves F&µJeje®es SkeÀ©He, YekeÌleer ceeie& ³ee iees<ìeRvee cenÊJe efoues
Deens. ³eeyeeyele®eer ceeefnleer DeeHeCe Heeefnueer Deens. ³ee cegÐeele ³ee mebÒeo³eeves l³eeiece³e Ye keÌleer yeeyele munotes.in

Page 49

YekeÌleerHebLe ®eUJeU
49 meebefieleues Deens. ³ee mebÒeoe³eele ³esCeeN³ee Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves DeeHeu³ee peerJeveeleerue SsefnkeÀ F®íe,
DeekeÀeb#ee, J³ekeÌleeriele ueesYe ³eeb®ee l³eeie keÀjeJee Je meledceeiee&ves F&µJejYekeÌleerµeer SkeÀ©He JneJes.
Demes kesÀu³ eeves F&µJejeyejesyej SkeÀ©HelJe efceUles. ns kesÀJeU l³eeiece³e YekeÌleerves®e µeke̳e nesles.
cnCetve®e ne IeìkeÀ ³ee mebÒeo³ee®³ee Jewefµe<ìîee®ee SkeÀ Yeeie yeveuee Deens.
4. ieg©YekeÌleer : YekeÌleer mebÒeoe³eeves p³ee ÒeceeCes F&µJeje®³ee SkeÀ©Heeuee ce nÊJe efoues Deens. l³ee®e
ÒeceeCes ieg©®³ee DeefmlelJeeuee Je ieg©®³ee ceeie&oµe&veeuee DeeHeu³ee mebÒeoe³eeceO³es cenÊJe efoues Deens.
³ee mebÒeoe³eeceO³es menYeeieer nesCeeN³ee Òel³eskeÀ YekeÌleeves YekeÌleermeeOevesmeeþer ieg© keÀjeJee ³ee meeþer
Òel³eskeÀ YekeÌleeves `ieg©efJeCe keÀewve yelee³es Jeeì' ns Je®eve ue#eele þsJeeJes. osJeeÒele peeC³ee®eer Jeeì
ieg©®³ee DeeµeerJee&oeves ®eesKeeUlee ³esles ns YekeÌleeves efJeme© ve³es. cnCetve®e ne IeìkeÀ ³ee
mebÒeoe³ee®³ee Jewefµe<ìîee®ee SkeÀ Yeeie yeveuee D eens.
5. peeefleHebLeeme vekeÀej: YekeÌleer mebÒeoe³eeves F&µJeje®³ee SkeÀ©He DeefmlelJeeuee Je ieg©ceeie&oµe&veeuee
cenÊJe efoues Deens. l³ee®eyejesyej meJe& meceeJesµekeÀ YekeÌleerHebLeeuee meg×e cenÊJe efoues Deens.
F&µJejeuee meJe& YekeÌle meejKes Demelee le. cnCetve ³ee mebÒeoe³eeceO³es menYeeieer nesCeeN³ee keÀesCel³eener
YekeÌleeves peele -Heele YesoYeeJe ceevet ve³es. ³ee mebÒeoe³eele keÀesCel³eener peeleer®³ee ueeskeÀeb®ee -YekeÌleer®ee
meceeJesµe nesJet µekeÀlee Demes meebieC³eele Deeues nesles. HeefjCe eceer ne mebÒeoe³e ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{C³eeme ceole Peeueer. cnCetve®e ne IeìkeÀ ³ee mebÒeoe³ee®³ee Jewefµe<ìîee®ee Yeeie yeveuee.
6. cetefle&HetpesJej DeefJeµJeeme: YekeÌleer mebÒeoe³eeves F&µJeje®³ee SkeÀ©Heeuee ceeveues Deens. cee$e
F&µJeje®³ee Òeeflek eÀelcekeÀ ©He DemeCeeN³ee cetefle&Hetpesuee Deceev³e kesÀues Deens. cnCepes®e ³ee
mebÒeoe³eeves cetefle&HetpesJej DeefJeµJeeme oeKeJeuee Deens. ³ee yeeyele keÀener meblee®eer celes efJe®eejele IesCes
DeeJeµ³ekeÀ Deens. meble veeceosJe cnCeleele `oie[e®³ee cetleeaceO³es osJe Demelee lej legkeÀe&veer cetleea
HeÀes[u³ee lesJne l³ee cetleealeerue osJe ieHHe keÀe yemeuee?' keÀyeerj cnCeleele `oie[ele osJe Demesue lej
ceer HeJe&leeb®eer Hetpee keÀjerve' efkebÀJee ieg©veevekeÀ cnCeleele `keÀesCel³eener DeekeÀeje®³ ee HegleUîeele osJe
Demele veener. cnCetve cetefle&Hetpee keÀ© ve³es.' ³ee meJe& ceneve mebblee®³ee efJe®eej ÒeCeeueer®ee efJe®eej
keÀjlee ³ee mebÒeoe³eeves cetefle&HetpesJej DeefJeµJeeme oeKeefJeuee neslee Demes efomeles. cnCepes®e ³ee
mebÒeoe³eele cetefl e&Hetpesuee cenÊJe veJnles. cnCetve®e ne IeìkeÀ ³ee mebÒeoe³ee®³ee Jewefµe<ìîee®ee SkeÀ
Yeeie yeveuee neslee.
7. Oeeefce&keÀ keÀce&keÀeb[eme efJejesOe: YekeÌleer mebÒeoe³e Oeeefce&keÀ efJe®eej peeie=leer®ee DeeieUe -JesieUe
ÒeJeen neslee ³ee mebÒeoe³eeme HejbH ejeiele Oeeefce&keÀ keÀce&keÀeb[ Deceev³e neslee. cnCetve®e ³ee mebÒeoe³eeves
Oecee&®³ee veeJeeJej ®eeueCeeN³ee ³e%e, nesce, nJeve, yeUer ³ee iees<ìeRvee Je Oecee&®³ee veeJes ®eeueCeeN³ee
Devee®eejeuee, Del³ee®eejeuee keÀ[e[tve efJejesOe kesÀuee cnCepes®e ³ee mebÒeoe³eeves mJe®í
Oecee&mebkeÀuHevesme efJekeÀmeerle keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. HeefjCeeceer ne IeìkeÀ ³ee mebÒeoe³ee®³ee
Jewefµe<ìîeeb®ee SkeÀ Yeeie yeveuee.
8. YekeÌleermeeþer þjeJeerkeÀ YeeYekeÌleermeeþer keÀesCel³eener SkeÀ YeeefJe®eejele mHe<ì kesÀues nesles. ³ee yeeyeleerle DeefOekeÀ mHe<ìerkeÀjCe keÀjleevee ³ee mebÒeoe³eeves Demes
cnìues Deens keÀe r F&µJejYekeÌleermeeþer Yeepeer Yee

Page 50

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
50 ³ee mebÒeoe³eeme ÒeeHle Peeues. ³ee JesieUîe e efJe®eej ÒeJeenecegUs ne IeìkeÀ ³ee mebÒeoe³ee®³ee
Jewefµe<ìîee®ee SkeÀ Yeeie yeveuee.
YekeÌleermebÒeoe³e F&µJeje®³ee SkeÀ©Heeuee ceeveCeeje neslee, F&µJeje®³ee YekeÌleermeeOevesuee ceeveCeeje neslee,
F&µJejemeeþer l³eeiece³e YekeÌleer meceefHe&le keÀjCe eje neslee. ieg©®³ee DeefmlelJeeuee Je ceeie&oµe&veeuee
ceeveCeeje neslee, peeleerHebLe veceeveCeeje neslee, cetleeaHetpesJej efJeµJeeme þsJeCeeje veJnlee, Oeeefce&keÀ
keÀce&keÀeb[eme efJejesOe keÀjCeeje neslee. SkeÀmebIelesuee Je meceepe efJekeÀeme Je Hee fjJele&veeme cenÊJe osCeeje
neslee. l³eecegUs®e ³ee mebÒeoe³eeme JesieUs DeefmlelJe efvecee&Ce Peeues nesles. Je ne mebÒeoe³e Jewefµe<ìîesHetCe&
yeveuee neslee.
3De.4 YekeÌleerHebLe ®eUJeUerleerue cenÊJeHetCe& meble
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele mebleeveeer YekeÌleerceeie& ®eUJeU Jee{efJeueer. ³ee ®eUJeUer®es #es$e GÊej -oef#eCe
Yeejleele efkebÀyengvee mebHetCe& osµeele nesles. ³ee keÀeueKeb[eleerue mebleeveer DeeHeu³ee megueYe keÀeJ³ee®³ee Je
DeYebieeÜejs ueeskeÀebvee meogHeosµe keÀ©ve meeceeefpekeÀ Je Oeeef ce&keÀ megOeejCee keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
Oecee&®³ee yeenîe DeJe[byejeJej l³eebveer n}Áe ®e{efJeuee. Òescece³e F&µJejYekeÌleer ner cees#eÒeeHleer®es ÒeYeeJeer
meeOeve Deens Demes meebefieleues YekeÌleerceeie& ®eUJeU ner meelel³eeves ®eeueuesueer Je me g$eye× ®eUJeU nesleer
Demes cnCelee ³esCeej veener lej JesUesJesUer nesJetve iesuesu³ee mebleeb®³ee ÒeYeeJeer efJe®eejecegUs Je ceeie&oµe&veecegUs
ner ®eUJeU ®eeuet jeefnueer.
Deµee ³ee YekeÌleerHebLe ®eUJeUerleerue cenÊJeHetCe& mebleeb®eer ceeefnleer Keeu eerue ÒeceeCes Deens. meJe& ÒeLece
DeeHeCe ceneje<ì^eleerue YekeÌleerHebLe ®eUJeUerleerue meblee®eer ceeefnleer HeneCeej Deenesle leodveblej mebHetCe&
Yeejleeleerue Flej meblee®eer ceeefnleer HeneCeej Deenesle.
De) ceneje<ì^eleerue YekeÌleermebÒeoe³eeleeru e meble:
ceneje<ì^ ner mebleeb®eer Yetceer Deens. l³ee®es cegK³e keÀejCe cnCepes YekeÌleermebÒeo³eeves ceneje<ì^ele peele,
Oece&, HebLe efJejefnle ceeie& cees#eÒeeHleermeeþer efveJe[uee. l³eemeeþer osJee®eer GlkeÀì YekeÌleer keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ
Deens Deme s YekeÌleermebÒeoe³eeleerue Leesj mebleeveer DeeHeu³ee ke=Àleerves meJe& meceepeeuee HeìJetve efoues.
ceneje<ì^eleerue ne mebÒeoe³e meeceeefpekeÀ¢<ìîee meKeesue, Goej DeeefCe SkeÀelce neslee. l³ee®eÒeceeCes
ceneje<ì^eleerue peveles®³ee ÒesceYeeJevee efJeÇu eeYeesJeleer keWÀêerle Peeu³ee nesl³ee. Heb{Hetj®ee efJeþesyee ke=Àogmejs ©He Deens. Deµeer meJe& ueeskeÀeb®eer YeeJevee Peeueer nesleer. ³ee YekeÌleerHebLeeletve cejeþer
meeefnl³eJee*ce³ee®ee efJekeÀeme Peeuee neslee, peeleerHeeleer®³ee µe=Kebuee mewue nesC³eeme ceole Peeueer nesleer.
meefnHetpeeHeeþe Hes#ee Òesce DeeefCe Þe×e ³eeb®eer Jee{ ueeskeÀeb®³ee ceveele Peeueer nesleer DeeefCe SkesÀµJejJeeoeuee
®eeuevee efceUeueer nesleer.
ceneje<ì^eleerue YekeÌleermebÒeoe³ee®es `JeejkeÀjer' Je `OeejkeÀjer' Demes oesve HebLe ceeveues peeleele. `JeejkeÀjer'
HebLe ne keÀenermee meewc³e Je mecepegleoej lej `OeejkeÀjer' HebLe keÀenermee Dee¬eÀcekeÀ, J³eJenejer Je Jew®eeefjkeÀ
yewþkeÀ HekeÌkeÀer Demeuesuee neslee. JeejkeÀjer HebLeeleerue ueeskeÀ ojJeDeeHeCeeme cees#e ÒeeHleer efceUsue Deµeer Deeµee ceveele þsJeleele. %eevesµJej, veeceosJe, legkeÀejece, SkeÀveeL e ns
JeejkeÀjer YekeÌleermebÒeoe³eeleerue ÒecegKe meble ceeveues peeleele lej OeejkeÀjer HebLeer³e jecee®eer YekeÌleer keÀjleele
Je l³eener Heg{s peeJetve ceneje<ì^eefJe

Page 51

YekeÌleerHebLe ®eUJeU
51 meJe&Þes<þ meble ceeveues peeleele. ³ee oesvner HebLeeleerue mebleeb®eer ceeefnleer DeeHeCe mebef#eHle mJe©Heele
HeneCeej Deenesle.
1) meble %eevesµJej: YeeieJele Oecee&®ee Hee³ee IeeueCeejs DeeÐe meble cnCetve meble %eevesµJeje®es veeJe Iesleues
peeles. ieesoeJej er®³ee leerjer HewþCepeJeU DeeHesieeJe ³esLes 1275 ceO³es %eevesµJejeb®ee pevce Peeuee.
yeeueHeCeeHeemetve®e l³eeb®³eeceOeerue efJeue#eCe yeg×er®eer ®ecekeÀ mHe<ìHeCes peeCeJele nesleer. `efYeble ®eeueJeCes'
`HeeþerJej ceeb[s YeepeCes' ³ee meejKes DeveskeÀ ®ecelkeÀej l³eebveer kesÀu³ee®es meebefieleues peeles.
Je³ee®³ee 16 J³ee Jeyeg×ermeeceL³ee&leerue Jew®eeefjkeÀ ®ecelkeÀej nes³e. lesJne %eevesµJejerves cejeþe r De#ej Jee*ce³eele meJeex®³e
mLeeve ÒeeHle kesÀues nesles. cee³e cejeþerle l³eebveer %eevesµJejer efuentve meJe&meeceev³e ueeskeÀebHe³e¥le
YeieJeleieerles®es leÊJe%eeve Heesn®eefJeues. Deeþµes JeueeskeÀefÒe³elee ³eeflkebÀef®elener keÀceer Peeueer veener. Deepe %eevesµJejer®es DeveskeÀ YeeDeens.
cejeþerceO³es DeO³eelcee®eer Je YekeÌleer®eer Þes<þlee meebieCeejs %eevesµJej ns Heefnues meble Deensle. %eevesµJejer
J³eefleefj keÌle %eevesµJejeves `Dece=leevegYeJe' `DeelceevegYeJe' `YeeJeeLe& oerefHekeÀe' ns ûebLener efueefnues Deensle.
l³eeb®³eekeÀ[s DemeCeejs efJeue#eCe yeg×er®eeleg³e&, %eevemeeOevee, %eeveJeeCeer ³ee®³ee peesjeJej l³eebveer DeeHeues
DemebK³e Deveg³ee³eer efve cee&Ce kesÀues nesles. l³eeb®es Deveg³ee³eer meJe& peeleerHebLeeleues nesles. ³e%e³eeie, Oeeefce&keÀ
keÀce&keÀeb[, HetpeeHeeþ l³eebvee Deceev³e neslee.
Yepeve, DeesJ³ee ieeJetve osJee®³ee meeefveO³eele peeCes, osJee®eer ceveeHeemetve YekeÌleer keÀjCes, osJ ee®eer ceveesYeeJes
ÒeeLe&vee keÀjCes ³eele®e peerJevee®es meej Deens Deµeer l³eeb®eer OeejCee nesleer. Heb{jer®³ee efJeþesyee®³ee
Jeejermeeþer peeCes ne l³eeb®ee HeefjHeeþ neslee. l³eeb®ee osJe efJeµJeelcekeÀ neslee. Hemee³eoevee®³ee ceeO³eceeletve
Òel³eskeÀ ÒeeCeerpeeleeuee pes nJes les l³eeme efceUeJes Deµeer l³eebveer ceefveDeieeOe %eeveer, Þes<þ efJeÇue YekeÌle Je³ee®³ee 23 J³ee JeDeeUboer ³esLes meceeefOemLe Peeuee. %eevesµJejer ûebLeele kesÀuesues Hemee³eoeve ns ceeveJeles®es efoJ³e ÒeeflekeÀ
Jeeìles. l³eeb®ee %eevesµJejer ûebLe Þeesle=mebJeeo, Dece=leevegYeJe ne DeelcemebJeeo, ®eebieosJe Heeme<ìer ne efce$e
mebJeeo lej DeYebieieeLee ne ueeskeÀmebJeeo ûebLe c eeveuee peelees.
2) veeceosJe: %eevesµJeje®es efve<þeJeble Deveg³ee³eer mecepeu³ee peeCeeN³ee veeceosJee®³ee pevce F.me. 1270
ceO³es Heb{jHetj ³esLes SkeÀe efµebHeer kegÀìgbyeele Peeuee neslee. les %eevesµJejebHes#ee Je³eeves 5 JeDemes Demegvener les %eevesµJejebvee ieg© ceevele nesles. l³eeb®³ee Jeef[ueeb®es veeJe oeceeµesÆer Je DeeF&®es veeJe
ieesCeeF& nesles. veeceosJe efJeÇueYekeÌle nesles.
meJe& ceeCemes meceeve Deensle, osJee®³ee ÒeeHleermeeþer YekeÌleer ne SkeÀcesJe ceeie& Dee ns Demee l³eeb®ee iee{e
efJeµJeeme neslee. l³eebveer DeeHeu³ee YekeÌleer®ee DeefJemebÒeo³eeleerue %eevesµJeje ÒeceeCes®e efJeÇueeJej Þe×e DemeCeejs les ÒeeceeefCekeÀ Je ceneve YekeÌle nesles. meble
%eevesµJej Je ieg© efJeþesyee Kes®ej ³eeb®³ee GHeosµeecegUs®e l³eeb®eer YekeÌleer [esUme yeveueer.
%eevesµJejeb®³ee ce=l³egveblej veeceosJeeveer l³eeb®es leÊJe%eeve meJe& YeejleYej Òemle=le keÀjC³eemeeþer ceesþer
Ye´cebleer kesÀueer nesleer. l³eebveer ceje þer yejesyej®e efnboer YeeYeejleele l³eebveer YeeieJele Oecee&®ee Òemeej kesÀu³eecegUs l³eebvee lesLes npeejes efµe<³e efceUeues. l³eebveer cejeþer
Je efnboer Yee

Page 52

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
52 veeceosJeeves ³ee keÀeUele keÀce&keÀeb[eme efJejesOe kesÀuee. peeleHeele YesoYeeJe keÀjCeeN³eebvee efJejesOe kesÀuee,
meJe&®e peeleer®³ee ceeCemeebvee YekeÌleer®ee DeefOekeÀej efouee. yengpeve meceepeeefleue ueeskeÀ l³eeb®³ee
efµekeÀJeCeerkeÀ[s DeekeÀefmeceeefJe<ì keÀjC³eele Deeueer Deensle. Hebpeeyeeleerue l³eeb®ee Deveg³ee³eebveer `Iegceeve' ³ee efþkeÀeCeer l³eeb®es
efJeµeeue mce=leercebefoj yeebOeues Deens. veeceosJee®ee osneble He{bjHetj ³esLes Peeuee.
3) meble SkeÀveeLe : YekeÌleer mebÒeoe³eeleerue meble %eevesµJej, meble veeceosJee ÒeceeCes®e veeJee©Heeue Deeuesues
eflemejs cenÊJeHetCe& meble cnCepes meble SkeÀveeLe nes³e. meble SkeÀveeLeeb®ee pevce 1538 ce O³es ieesoeJejer
veoer®³ee keÀeþer Demeuesu³ee HewþCe ³ee efþkeÀeCeer Peeuee. l³eeb®³ee ueneve Je³eele®e l³eeb®³ee DeeF& Jeef[ueeb®ee
ce=l³eg Peeuee. l³eeb®es mebieesHeve l³eeb®es Deepeesyee ®e¬eÀHeeCeer ³eebves kesÀues. Je³ee®³ee 12 J³ee JeDeO³eelcee®eer iees[er ueeieueer. Je l³eebveer peveeo&ve mJeeceeR®es efµe<³elJe efmJekeÀejues.
meble %eevesµJej, meble veeceosJee ÒeceeCes®e SkeÀveeLeeveener meeceeefpekeÀ SkeÀelceles®eer keÀeme Oejueer.
lelkeÀeueerve meceepeeleerue peele -Heele, HebLeYeso v e<ì keÀjC³eemeeþer Òe³elve kesÀues. ÒeHeb®e keÀ©ve HejceeLe&
meeO³e keÀjlee ³esJet µekeÀlees. Demee GHeosµe l³eebveer meeceev³epeveeHe³e¥le Heesn®eJeeruee.
HegpeeHeeþ, Oeeefce&keÀ efJeOeerJej l³eeb®ee efJeµJeeme veJnlee, meJe&meeceev³e ueeskeÀebvee DeO³eee flcekeÀ efµekeÀJeCe
Ðee³e®eer Demesue lej leer l³eeb®³ee®e Yeel³eebveer cejeþer Yeeefueefnueer. iejerye -Þeerceble Demee YesoYeeJe ve keÀjlee oerve -oefuele og:Keerleeb®eer mesJee keÀjeJeer, Heµeg -He#eer,
ÒeeCeer ³eeb®³eeJej o³ee keÀjeJeer Demes l³eebveer DeeHeu³ee Yee©[ele Je DeYebieele ÒeefleHeeove kesÀues. lemes®e
l³eebveer mJele:ner ³ee iees<ìer Dee®ejCeele DeeCeu³ee.
meble SkeÀveeLee®eer DeYebies, Yee©[s ³eeefµeJee³e YeeieJele HegjeCe, `SkeÀveeLeer YeeieJele' `©eqkeÌceCeer mJe³ebJej'
`YeeJeeLe& jecee³eCe' Deµee Yee<³eJepee j®evee ner kesÀu³ee Deensle. l³ee®es HeefJe$e Dee®ejCe Je ueeske Àceevemeele
efcemeUtve DeO³eelcee®eer efµekeÀJeCe osC³ee®eer neleesìer ³eecegUs®e les mJele:®e SkeÀ DeeHeu³ee efJe®eejeb®es Gllece
GoenjCe Peeues nesles. l³eeb®ee ce=l³et 1599 ceO³es Peeuee.
4) meble legkeÀejece : ceneje<ì^ YekeÌlemebÒeoe³e ®eUJeUerleerue meble %eevesµJej, meble veeceosJe, meble
SkeÀveeLee ÒeceeCes®e YekeÌleerceeiee&®eer keÀeme OejCeejs DeeCeKeer SkeÀ cenÊJeHetCe& meble cnCepes meble legkeÀejece
nes³e. meble legkeÀejecee®ee pevce SkeÀe Jewµ³e JeeC³ee®³ee kegÀìgbyeele HegC³ee peJeUerue osng ³esLes 1608 ceO³es
Peeuee ueneCeHeCeeHeemetve®e l³eebvee Oeeefce&kesÀles®eer DeeJe[ nesleer. les Heb{jHetj®³ee efJeÇuee®es iegCeieeve
keÀjCeejer Heos Je m$eesle mJele: j®etve leer ieele efHeÀjle Demele. meble %eevesµJej, meble veeceosJe, meble
SkeÀveeLe ³e e ceneve mebleeÒeceeCes®e meble legkeÀejeceevesner YekeÌleerceeiee&®eer keÀeme Oejueer nesleer. µesleer, Iej,
ogkeÀeve mJeceeueefkeÀ®es Demetvener les keÀOeer mebmeejele jceues veenerle. les ieeJeeHeemetve otj DemeCeeN³ee
ìskeÀ[erJej peeJetve efJeÇuee®es i egCeieeve keÀjCeejs mJejef®ele DeYebie ieele Demele Je veecemcejCeele le}Áerve
nesle Demele. Deemeble legkeÀejece efµeJeepeer cenejepeeb®es mecekeÀeueer ve nesles. legkeÀejece cenejepeeb®eer efkeÀleea SsketÀve efµeJeepeer
cenejepe KetHe ÒeYeeefJele Peeues nesles. legkeÀejece cenejepeeb®ee Deeoj keÀjC³eemeeþer l³eebvee Yesìer -vepejeCes
HeeþefJeues nessles. HeCe legkeÀejece cenejepeebveer les efvejer®íHeCes mJeerkeÀejues veenerle.
meble legkeÀejece cenejepeeb®es mJejef®ele DeYebie Del³eble ueeskeÀefÒe³e Peeues nesles. l³eebveer DeeHeu³ee efkeÀle&veeletve
meceepeeleerue Deefve<ì ©{er, oes

Page 53

YekeÌleerHebLe ®eUJeU
53 ÒeyeesOevee®es, meceepe megOeejCes®es ceneve keÀe³e& kesÀues. `pes keÀe jbpeues ieebpeues, l³eemeer cnCes pees DeeHegues,
osJe lesLesef®e peeCeeJee' Deµeer legkeÀejece cenejepeeb®eer efµekeÀJeCe nesleer. ceneje<ì^eleerue Kes[îeeHee[îeele
l³eebveer DeYebie Ye keÌleerves iee³eues. l³eeb®³ee veblej l³eeb®es DeYebie ³ee Kes[îeeHee[îeeleerue ueeskeÀ ieeJet ueeieues.
cejeþer meeefnl³e efJeµJeele ³ee DeYebieevee cenÊJeHetCe& mLeeve ÒeeHle Peeues. leerve -®eej µelekesÀ Gueìtve
iesu³eeveblejner meble legkeÀejeceeb®³ee D ebYeiee®eer ueeskeÀefÒe³elee jerleYej ner keÀceer Peeueer veener. Deµee ³ee
ceneve meblee®ee ce=l³eg 1651 ceO³es Peeuee.
5) mece Le& jeceoeme : OeejkeÀjer HebLeeleerue SkeÀ meJe&Þes<þ meble cnCetve p³eeb®es veeJe Iessleues peeles. l³ee
meceLe& jeceoemee®ee pevce ieesoeJejerkeÀeþer DemeCeeN³ee peebye ³esLes 1608 ceO³es Peeuee. l³eeb®es cetU veeJe
veeje³eCe ns nesles. ÒeHeb®eele De[ketÀve DeeHeCeeme DeeHeues peerJevekeÀe³e& Heej Hee[lee ³esCeej veener ³ee®eer
l³eebvee peeCeerJe Peeueer nesleer cnCetve®e les ue ivee®³ee yeesnu³eeJe©ve efveIetve iesues DeeefCe l³eebveer Heb®eJeìerle
leHe:meeOevee kesÀueer. veblej les Þeerjecee®es YekeÌle yeveues. Þeerjecee®es les oeme yeveues cnCetve®e l³eebveer
mJele:uee jeceoeme ns veeceeefceOeeve Iesleues. Þeerjecee®es uee[kesÀ mesJekeÀ DemeCeeN³ee nvegceevee®esner les YekeÌle
nesles. nvegceeve ner µekeÌleer®eer osJelee Demeu³eekeÀejCes l³eebveer DeKeb[ ye´cn®e³e& HelkeÀ©ve µekeÌleer®eer
DeejeOevee kesÀueer. lemes®e l³eebveer Þeerjece Je nvegceevee®eer DeveskeÀ cebefojs ceneje<ì ^ele mLeeHeve kesÀueer.
meceLe& jeceoeme efµeJeí$eHeleeR®es mecekeÀeueerve nesles. efµeJeepeer cenejepeeb®es efnoJeer mJejep³e mLeeHeves®es
keÀe³e& meg© Demeleeveeb®e ceneje<ì^eleerue pevelesuee peeie=le keÀjC³ee®es lemes®e pevelesuee keÀe³e&ÒeJe=Êe
keÀjC³ee®es keÀece jeceoemeeveer kesÀues. pesJne cegmueerce meÊeebbveer efnobgJej Dev³ee³e meg© kesÀuee neslee lesJne
jeceoemeeveer ceneje<ì^eleerue efnbotvee SkeÀ nesC³ee®es DeeJeneve kesÀues nesles. ceneje<ì^ Oece& Jee{efJeC³eemeeþer
keÀe³e& kesÀues nesles. `c ejeþe eflelegkeÀe efceUJeeJee, ceneje<ì^ Oece& Jee{JeeJee' ne l³eeb®ee pevelesuee ceesþe
mebosµe neslee. l³eebveer ueeskeÀebvee ` DeeOeer ÒeHeb®e keÀjeJee vesìkeÀe ' ner ÒeJe=ÊeerHej efµekeÀJeCe osJetve DeeHeueer
keÀle&J³e Heej Hee[C³eeme ueeskeÀebvee ÒeJe =Êe kesÀues.
meceLe& jeceoemeeb®ee pevemeeceev³eevee GHeosµe keÀjCeeje `oemeyeesOe' ne ûebLe DeveskeÀ efHe{îeebvee ceeie&oµe&keÀ
þjuee Deens. l³eeb®es keÀe³e& ceneje<ì^euee Je ceneje<ì^eleerue pevelesuee mebIeìves®es cenÊJe meebieCeejs Deens.
`meeceL³e& De ens ®eUJeUer®es' ns ue#eele þsJetve Dev³ee³eeefJe©× melele Peie[CeeN³eebvee yeU osCeejs Deens.
Deµee ³ee lespemJeer mebleeves 1682 ceO³es meppeveie[eJej meceeOeer Iesleueer.
ye) YekeÌleer mebÒeoe³eeleerue Flej meble:
oef#eCe Je GÊej efnbogmLeeveeleerue Ye keÌleermebÒeoe³eeleerue meble peele -Heele, iejerye Þeerceble, efµe#eerle -
Deefµe#eerle, mee#ej -efvej#ej Demee YesoYeeJe ceevele veJnles. l³eebvee GHeefvekeÀener osCes IesCes veJnles. Gueì l³eeb®³eekeÀ[s GoeÊe ¢<ìerkeÀesve nesle e. meJee&Yetleer HejcesµJej Deens Demes
ceeveC³ee®eer Je=Êeer, lemes®e l³eeb®³ee cevee®ee ceesþsHeCee ³ee iegCeecegUs les Del³eble ceveeHemetve efmJekeÀejueer
nesleer. Deµee ³ee mebÒeoe³eeleerue keÀener cenÊJeHetCe& mebleeb®eer ceeefnleer Heg{erue ÒeceeCes Deens.
1) jeceevegpe: oef#eCesleerue SkeÀ Leesj Jew12 J³eeµelekeÀele l³eebveer ueeskeÀe×ej keÀjC³eemeeþer l³eebveer osJeYekeÌleer®ee JeeHej kesÀuee. ³eebvee
YekeÌleerceeiee&® es pevekeÀ ceeveues peeles. l³ee®ee pevce oef#eCe Yeejleele 1016 ceO³es Peeuee. keÀeb®eer ³esLes
l³eebveer efµe#eCe mebHeeove kesÀues. ef$e®eVeeHe}Áer peJeUerue Þeerjbiece ³ee ieeJeer jentve l³eebveer ef®ebleve kesÀues.
l³eebveer Jesoeble meejce, Jesoeble mebûence, YeieJeleieerlee keÀer ìerkeÀe, Jesoeble oerHekeÀ Je $eerYee<³e ns ûebLe
efueefnues. l³eebveer µebkeÀje®ee³ee&®ee cee³eeJeeo Je DeÜwleJeeoe®es Keb[ve keÀ©ve l³ee peeieer efJeefµe<ì
ÜwleJeeoe®ee Òemeej kesÀuee. meiegCe GHeemevesJej l³eebveer Yej ef ouee. meiegCe ye´cne®eer ÒeeHleer keÀjC³eemeeþer munotes.in

Page 54

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
54 l³eebveer YekeÌleerceeiee&®eer keÀeme Oeje Demee me}Áe efouee. keÀce&³eesieeJej l³eebveer Yej efouee. ye´cn Je Deelcee ns
JesieJesieUs Deensle Demes ÒeefleHeeoCeejs les Heefnues YekeÌleerceeieea meble nesles . les efJeefvejefvejeUîee efþkeÀeCeer 700 Jewl³eebveer Jewceeie& Keguee kesÀuee neslee. l³eeb®ee mebÒeoe³e Þeer mebÒeoe³e ³ee veeJeeves DeesUKeuee peele neslee. [e@. ³egmetHeÀ
ngmewve cnCeleele, ’jeceevegpee®ee³e& ceO³ekeÀeueerve mebleeb®es ceeie&oµe&keÀ nesles. meceepemegOeejCes® ³ee ¢<ìerves
l³eeb®es keÀe³e& cenÊJeHetCe& nesles.“
2) jeceevebo: GÊej Yeejleeleerue SkeÀ ceneve meble cnCetve jeceeveboe®es veeJe Iesleues peeles. l³eeves peele,
Heele, Oece&, efuebie, pevce Demee YesoYeeJe ve keÀjlee YekeÌleer®eer keÀJee[s meJee&vee®e Ke gueer kesÀueer. lees
jeceYekeÌle neslee. `osJeeÒeleer HetCe& Òesce' Je `meJee&Yetleer yebOeglee' ner oesve leÊJes l³eebveer ÒeefleHeeove kesÀueer.
ueeskeÀYeel³eeves osJeemeceesj µetê nsner meceeve Deensle, Oece& ner mebkeÀuHevee Þe×s®eer, YeeJeves®eer iees<ì Deens.
leLeekeÀefLele nueke̳ee peeleerleerue ceeCemeeueener osJeYekeÌleer keÀjlee ³esles DeeefCe keÀesCee®³eener ceO³emLeer
efµeJee³e l ³eeuee osJeeÒele Heesn®elee ³esles ³ee iees<ìer meebefieleu³ee. jeceeveboe®es Heefnues yeeje Deveg³ee³eer efJeefJeOe
peeleerHebLee®es®e nesles. ®eebYeej jefJeoeme, keÀes<ìer keÀyeerj, peeì µeslekeÀjer OeVee, vneJeer mesvee, jpeHetj
efHeHee, YeeJeevebo, meg Keevebo, Deemeevebo, metjmegjevebo, Hejceevebo, cenevebo DeeefCe ÞeerDeevebo ³ee yeeje
Deveg³ee³eeveer jeceeveboe®eer efµekeÀJeCe meJe&$e Òeme=le kesÀueer.
3) jefJeoeme: jeceeveboe®ee meJee&le peemle Òeefme× Deveg³ee³eer cnCetve jefJeoemekeÀ[s Heeefnues p eeles.
jefJeoeme ne pevceeves ®eebYeej neslee. cee$e l³ee®es Oeeefce&keÀ Dee®ejCe Del³eble µeg× Je HeefJe$e nesles. ieg©
ûebLemeeefnye ³ee efµeKe ûebLeele jefJeoemee®³ee leermengve DeefOekeÀ j®eveeb®ee meceeJesµe keÀjC³eele Deeuee Deens.
keÀefyejeves meg×e DeeHeu³ee oesnîeele jefJeoemee®ee DeeojHetJe&keÀ G}ÁsKe kesÀuee Deens. ’osJe DeeHeu³ee
Ûo³eele Demelees, l³ee®³ee ÒeeHleermeeþer keÀesCeleerner Oeeefce&keÀ efJeOeer Jee keÀce&keÀeb[ keÀjC³ee®eer iejpe veener,
p³eeuee osJeYesìer®eer Del³ebeflekeÀ leUceU De ens l³eeuee®e osJe Yesìlees DeeefCe Dee³eg<³eeleerue meJee&le
cenÊJee®es Oeeefce&keÀ keÀe³e& cnCepes ceeveJe mesJee nes³e.“ Deµeer jefJeoemee®eer efµekeÀJeCe nesleer.
4) keÀyeerj: ceO³e³egieerve keÀeueKeb[eleerue SkeÀ Þes<þ meble cnCetve keÀyeerjekeÀ[s He eefnues peeles. keÀyeerj
jeceeveboe®ee Deveg³ee³eer neslee. jeceeveboeves GYeejuesu³ee peeleer HebLee efJe©×®³ee ue{îeeves keÀyeerj ÒeYeeefJele
Peeuee neslee. cnCetve®e ns keÀe³e& Heg{s vesC³eemeeþer l³eebveer lelkeÀeueerve Yeejleer³e meceepeele Oeeefce&ke À Je
je<ì^er³e megmebJeeo efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee neslee. keÀyeerj ©{eLee&ves osJe ceeveCeeje DeeefmlekeÀ Je
ef®ebleveµeerue leÊJe%eeveerner veJnlee. lees peieeuee efµekeÀJeCe osCeeje SkeÀ efµe#ekeÀ neslee. `YekeÌleer' ner
keÀyeerje®³ee efµe keÀJeCeer®eer ceO³eJeleea keÀuHevee nesleer. keÀyeerje®³ee efµekeÀJeCeerleeruee cenÊJee®eer leÊJes Deµeer
nesleer.
1) peeleerHebLe Yesoeme vekeÀej
2) efnbot Oecee&leerue 3) YekeÌleerefµeJee³e Oece& Deµeke̳e
4) YepeveeefJevee GHeemeleHeeme, oeveOece& efvejLe&keÀ
keÀyeerjeves DeeHeu³ee leÊJe%eeveeletve efnbot -cegmeueceeveevee meceeve efµekeÀJeCe efoueer. l³eeuee les ³eesi³e Jeeìsue
les®e l³eebveer peeefnjHeCes meebefieleues. Oeeefce&keÀ keÀce&keÀeb[euee l³eebve er keÀmetve efJejesOe kesÀuee. efleLe&#es$eeb®eer munotes.in

Page 55

YekeÌleerHebLe ®eUJeU
55 ³ee$ee keÀjCes ne l³eeme DebOeÞe×eUtHeCee Jeeìle Demes meleer, He[oe He×leer Fl³eeoer ÒeLeeb®eer keÀyeerjeves
DeeHeu³ee oesnîeele efKe}Áer G[Jeueer Deens. ye´ecnCeJeCee&®³ee Þes<þlJeeuee l³eebveer efJejesOe kesÀuee Deens.
Hegve&pevcee®³ee keÀuHeves®eer l³eebveer efKe}Áer G[Jeueer Deens. ceeCemee®eer pevcee veblej peele þjles. cee$e
pevceeuee ³esleevee ceeveJe SkeÀe®e ÒekeÀejeves pevceeuee ³eslees. leÜle oesIesner meceeve Deensle Demes l³eebveer
ÒeefleHeeove kesÀues. iejerye Þeerceble, G®®e -efve®e ns YesoYeeJe keÀ© vekeÀe Demes meebefieleues Deens. efnbot Je
cegmeueceeveele yebOetYeeJe efvecee&Ce nesC³eemeeþer l³eebveer DeeHeu³ee Dee³eg<³eele DeeìeskeÀeì Òe³elve kesÀues.
HeefjCeeceer l³eeme oesvner Oecee&®es D eveg³ee³eer efceUeues.
keÀyeerj ne mebmeejer meble neslee. l³eebveer ceeveJeer peerJeveemeeþer meoe®eeje®es efve³ece meebefieleues Je mJele: les
efve³ece keÀìe#eeves Dee®ejCeele DeeCeues. l³ee®es peerJeve Deieoer meeOesmegOes nesles. Òel³eskeÀeves Þece keÀ ©ve
GojefveJee&n keÀjeJee SkeÀceskeÀebvee menkeÀe³e& keÀjeJes, ceole keÀjeJeer. DeveeJeµ³ekeÀ OevemebHeÊeer keÀesCeer
meeþJet ve³es, meeþJeueer®e lej l³ee®ee JeeHej ceeveJeles®³ee mesJesmeeþer keÀjeJee. J³eeJnejerkeÀ mel³ee®es %eeve
l³eebveer meJe&meeceev³ e ueeskeÀebHe³e&le Heesn®eJeerues keÀyeerje®eer efµekeÀJeCe meeOeer nesleer. efµekeÀJeCeermeeþer Òemebieer
l³eeveer ueeskeÀYeeDeLe& ienve Demes. keÀyeerj e®³ee ce=l³egveblej efnbot DeeefCe cegefmuece Oeefce&³eebveer keÀyeerje®eer JesieJesieUer mceejkesÀ
GYeejueer. `keÀyeerje®es oesn' De#ej Jee*ce³eele cees[Ceejs Demetve YekeÌleermebÒeoe³eeleerue Leesj efµekeÀJeCe
l³eele ûebLeerle keÀjC³eele Deeueer Deens.
5) ceuetkeÀoeme Je oeot : ns keÀyeerje®es ceneve efµe<³e nesles ³ee efµe<³eebveer keÀyeerje®eer efµekeÀJeCe mebHetCe&
GÊej efnbogmLeeveele Òeme=le kesÀueer. oeot®es efµe<³e megbojoeme Je jppeye ³eeveerner keÀyeerje®³ee efµekeÀJeCeer®ee
Òemeej keÀjC³ee®es ke Àe³e& Heg{s meg© þsJeues.
6) ieg© veevekeÀ: GÊej efnbogmLeeveele jeceeveboeves YekeÌleermebÒeoe³e ®eUJeUer®ee DeejbYe kesÀuee. veblej
GÊej efnbogmLeeveele ³ee ®eUJeUerme ieg© veevekeÀeb®³ee ©Heeves ogmeje GlkeÀì YekeÌle efceUeuee. osJeeuee
ÒemeVe keÀ©ve I essC³eemeeþer l³ee®eer ceveesYeeJes YekeÌleer keÀjeJeer ³ee mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme nesle Demeleevee®e
veevekeÀe®es J³ekeÌleerceÊJe Ie[le nesles. ³ee YekeÌleerletve®e SkeÀe veJ³ee efµekeÀJeCeer®ee pevce Peeuee. Yeejleer³e
meceepeeuee JesieUer efoµee osC eeje veJee `µeerKeOece&' ieg© veevekeÀ ³eebveer mLeeHeve kesÀuee. efnbog DeeefCe
cegmeueceeve ³ee oesneWvee SkeÀ$eerle DeeCeCeeje lemes®e l³eeb®³eele SkeÀles®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjCeeje ne Oece&
neslee. osJeemeeþer l³eebveer jece, ieeWefJeo, njer, ce gjejer, jye, jefnce, Deµeer oesvner Oecee&leerue veeJes DeeHeu³ee
Oecee&leerue osJeemeeþer GHe³eesieele DeeCeueer. oesvner meceepeeleerue Yeso oµe&efJeCeeN³ee ke=À$eerce efYebleer ve<ì
keÀ©ve l³eebvee SkeÀ®e Oece& ÒemLeeefHele keÀjeJe³ee®ee neslee.
ieg©vee vekeÀe®eer efµekeÀJeCe :
 peeleerHeeleer®ee efJe®eej keÀjCes cegKe&HeCee®ee Deens.
 ceeCemee®eer Òeefle<þe l³ee®³ee mLeeveeHes#ee l³ee®³ee YeeJeYekeÌleer®³ee GlkeÀìlesJe©ve DeesUKeeJeer.
 osJe ceeveJee®es iegCe peeCelees, lees ceeveJee®³ee peeleer®eer oKeue I esle veener.
 osJe DeekeÀej vemeuesuee `efvejbkeÀej' Deens.
 cetleeaHetpee efve DebOeÞe×e cnCepes meebmke=ÀeflekeÀ ceeieemeuesHeCee Deens. munotes.in

Page 56

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
56  DebOeÞe×sHeemetve Oece&cetu³e JesieUer Deensle.
 meceepeele efYeleer efvecee&Ce keÀjCeejer DemHe=µ³elee v e<ì kesÀueer Heeefnpes.
 meoiegCeeefµeJee³e YekeÌleer µeke̳e veener.
 mel³e Þes<þ Deens®e HeCe l³eentvener mel³ee®es Dee®ejCe Þes<þ Deens.
 YekeÌleer®ee SkeÀ ceeie& cnCepes osJee®es veecemcejCe nes³e.
 mel³ee®³ee µeesOeele DemeCeeN³eeves osJee®es melele mcejC e kesÀues Heeefnpes Je l³eemeeþer meJe&mJee®ee l³eeie
kesÀuee Heeefnpes.
 osJee®ee µeesOe yeensj keÀ© vekeÀe osJe legce®³ee Ûo³eele Deens.
 mel³e yeesuee cnCepes DeeHeu³eeleerue osJee®eer Òeef®eleer ³esF&ue.
 meJe&µekeÌleerceeve JeemleJe cnCepes®e osJe nes³e.
ieg©veevekeÀ ³eebvee GÊece efµe#eCe efceUeues nesles. Hebpeeyeer efµeJee³e l³eebvee efnboer Je HeÀejµeer Yeenesl³ee l³eebveer Oece& keÀe³ee&meeþer YeejleYej ÒeJeeme kesÀuee neslee. ³ee ÒeJeemeele l³eebvee Yeejleeleerue DeveskeÀ
peeleer, Oece&, H ebLe, ®eeueerjerleer®ee Heefj®e³e Peeuee. l³eebveer DeveskeÀ mHetÀleeaoe³ekeÀ keÀJeves efueefnueer. l³eeb®eer
keÀJeves veblej `DeefoûebLe' ³ee ûebLeele Òeefme× Peeueer. ueneveHeCeeHeemetve®e l³eeb®eer ÒeJe=Êeer Jewjei³eekeÀ[s
nesleer. Je³ee®³ee 30 J³ee Je< eea l³eeveer ie=nmLeeÞecee®ee l³eeie keÀ©ve Jewjei³e OeejCe kesÀues. l³eeveer µeerKe
Oecee&®eer mLeeHevee kesÀueer. l³eeveer SkesÀµJejJeeoe®ee HegjmkeÀej kesÀuee. Je F&µJeje®eer efveieg&Ce GHeemevee Þes<þ
ceeveueer ieg©veevekeÀebveer leerLe&³ee$ee, peHepee H³e, ye´cneJe[byej G®®eefve®e YesoYeeJe Je peeefleYesoe®ee
efOekeÌkeÀej kesÀuee. efnbog -cegmeueceeveele mecevJe³e meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. 1539 ceO³es Hebpeeyeele
l³eeb®ee osneble Peeuee.
7) ®ewlev³e ceneÒeYet: YekeÌleermebÒeoe³e ®eUJeUerleerue SkeÀ c eneve meble cnCetve yebieeueceOeerue ®ewlev³e
ceneÒeYetbvee DeesUKeues peeles. l³eeb®³ee pevceeHetJeea YekeÌleer mebÒeoe³ee®ee SkeÀ IeìkeÀ Demeuesuee JewyebieeueceO³es DeefmlelJeele neslee. Hebjlet ®ewlev³e ceneÒeYetveer JewHebLeeme yebieeue Je DeesefjmeeceO³es Del³eble ueeskeÀ efÒe³elee efceUJetve efoueer. ®ewlev³eÒeYet®es cetU veeJe efJeµJebYej
DeeefCe l³eeb®ee pevce veJeÜerHe ³esLes HesÀye´gJeejer, 1486 ceO³es Peeuee.
®ewlev³e ceneÒeYet Del³eble ngµeej nesles. mebmke=Àle, J³eekeÀjCe, leÊJe%eeve, leke&Àµeem$e, meeefnl³e ³ee
efJel³eebveer Je³ee®³ee 22 J³ee Je®ewlev³ee®eer meJe& meebmeefjkeÀ Je SsefnkeÀ yebOeves ieUtve He[ueer. Je lees cegkeÌle Peeuee.
®ewlev³e ceneÒeYet meJeex®³e mLeeveer DemeCeeN³ee osJee®eer Deble:keÀjCeHetJe&keÀ YekeÌleer k eÀjle nesles osJeeme les
`ke=ÀosJeYekeÌleer GlkeÀì nesleer. ieerle, mebieerle, ve=l³e, ³ee pe}Áesne®e HetCe& HejcesµJej Deens Demee l³eebvee efJeµJeeme Jeeìle neslee. l³eebveer ns keÀe³e& keÀjle Demeleevee npeejes
Deveg³ee³eer efceUefJeues. Dee³eg<³ee®³ee DeKesjerme les Hegjer ³esLes JeemleJ³eeme Deeues. lesLes®e l³eeb®ee 1533
ceO³es ce=l³eg Peeuee . munotes.in

Page 57

YekeÌleerHebLe ®eUJeU
57 8) meble ceerjeyeeF& : 16 J³ee µelekeÀeleerue mebleefµejesceCeer cnCetve meble ceerjeyeeF&®es veeJe Iesleues peeles.
ceerjeyeeF&®ee pevce jep³emLeeveeleerue celee& efpeunîeeleerue kegÀ[Jeer ³ee ieeJeer 1498 ceO³es Peeuee. jeCee
mebiee®ee Leesjuee cegueie e Je jep³ee®ee Jeejme Yeesjepee ³ee®³eeµeer ceerje®ee efJeJeen Peeuee neslee. leer®es
Je[erue Deepeesyee ³eeb®³ee JebµeHejbHejsves ke=ÀmJele:uee ke=ÀLejeleerue m$eer -Heg©K³eeleer otjJej Hemejueer nesleer.
ceerjeyeeF&®eer Yepeves, YekeÌleerie erles meJe& GÊej efnbogmLeeveele Òeefme× Peeueer nesleer. efle®eer keÀener Heos Je´pe Je
keÀener jep³emLeeveer YeeDeensle. l³eecegUs efle®eer ke=Àcelee& mebmLeeve peesOeHetj®³ee ceeue&osJeves efpebketÀve Iesleu³ee veblej leer ke=ÀÜejkesÀuee iesueer Je lesLes®e efleves 1546 meeueer osn þsJeuee.
9) Je}ÁYee®ee ³e& : JewPeeuee. ke=ÀmLeeef³ekeÀ nesJetve ke=Àmebmeejele jentve®e l³eebveer ke=ÀJe}ÁYee®ee³ee&®ee celes osJe ÒeeHleer ne SkeÀìîeeves De vegmejC³ee®ee ceeie& Demetve l³eemeeþer ke=ÀSkeÀcesJe Ghee³e Deens. `cegkeÌleer' efceUefJeC³eemeeþer osJee®eer `Heg<ìer' ÒeeHle keÀ©ve Iesleueer Heeefnpes.
ke=Àve³es. Deµeer ÞeerveeLepeer cnCepes Je}ÁYee®ee³ee¥®eer Þe×e nesleer.
10) metjoeme : ke=Àke=Àjlve' Je `metj meeiej' ³ee metjoemee®³ee leerve Òeefme× keÀeJ³eûebLeele l³eebveer ke=ÀGlkeÀìlesves DeeUJeuesueer Deens ns ue#eele ³esles . ke=Àyeeueceevemeµeem$ee®es pes %eeve J³ekeÌle kesÀues Deens l³eeme lees[ veener metjoemee®³ee keÀeJ³e j®eveeb®ee HeÀej
ceesþe ÒeYeeJe lelkeÀeueerve peveceevemeebJej Peeu³ee®es efometve ³esles.
11) legu emeeroeme: metjoemee FlekeÀe®e GlkeÀì Je keÀJeercevee®ee meble cnCetve leguemeeroeme K³eeleveece
Deens. meg³e&Hetefj³eve ye´ecnCe kegÀìgbyeele leguemeeroemee®ee pevce 1532 ceO³es JeejeCeµeer ³esLes Peeuee. Helveer
jlveeJeueer efnves kesÀuesueer l³ee®eer ef veYe&lmevee l³eeme ke=ÀkeÀeJ³ej®evee `jece®eefjleceeveme' ³ee keÀeJ³eeves j®eC³eeme meg©Jeele kesÀueer. ³ee efµeJee³e l³eebveer ieerleeJeueer,
keÀJeerleeJeueer, efJeve³eHeef$ekeÀe Fl³eeoer keÀeJ³ej®e vee kesÀu³ee. leguemeeroeme jeceYekeÌle neslee. l³eebveer
DeeHeu³ee osJeles®eer `jece' mlegeflekeÀeJ³e FlekeÀer mebgoj efueefnueer Deensle keÀer l³eebveer jecee®es veJes ©He®e
pevetkeÀener ueeskeÀeb®³ee meceesj GYes kesÀues Deens. jece ne SkeÀ DeeJeleej De ens DeeefCe YekeÌleer kesÀu³eeme
YekeÌleeuee jece©He ÒeeHle nesJet µekeÀles Demes leguemeeroemee®es cnCeCes nesles `jece®eefj$e ceeveme' ne l³eeb®ee
keÀeJ³eûebLe efnboer meeefnl³e#es$eeleerue meJeexlke=À<ì j®evee mecepeueer peeles. `jece®eefjle ceeveme' Je
`efJeve³eHeef$ekeÀe' ³ee ûebLe j®evescegUs leguemeeroemee®eer JewceeCemee®³ee Ûo³eele peeJetve Heesn®eueer nesleer. l³eeb®ee Je³ee®³ee 91 J³ee Je

Page 58

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
58 Oece& megOeejCee, meceepe megOeejCee D eµee ognsjer GÎsµee®³ee meeOelesmeeþer Yeejleeleerue ceO³e³egieerve
keÀeueKeb[eleerue mebleeveer cenlJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeueer. ceneje<ì^eleerue YekeÌleermebÒeoe³eeleerue meblee HewkeÀer
%eevesµJej cenejepeeveer ³ee mebÒeoe³ee®ee Hee³ee Ieeleuee lej veeceosJe, SkeÀveeLeeveer ³ee mebÒeoe³ee®eer Fceejle
efJemleejerle mJe©Heele GYeer kesÀueer lej ³ee FceejleerJej keÀUme ®e{efJeC³ee®es keÀece legkeÀejece cenejepeebveer
kesÀues.
mebHetCe& Yeejlee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee jeceevegpe, jefJeoeme, keÀyee rj, ceuetkeÀoeme, ieg©veevekeÀ,
®ewlev³e ceneÒeYet, ceerjeyeeF&, Je}ÁYee®ee³e&, metjoeme, leguemeeroeme ³ee mebleebveer mebHetCe& YeejleYej
F&µJeje®³ee SkeÀ©Heer DeefmlelJeeuee ceevele YekeÌleermeeOevesuee cenÊJe osle peele, Oece&, Heble, jerleer efjJeepe,
DebOeÞe×e, keÀce&keÀeb[, ³ee efJe©× DeeJeepe GþJetve meceeveles®es leÊJe YekeÌleerYeeJeele Je meceepeele
©peefJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues. l³ee®³ee ³ee efvemJeeLeea mesJescegUs Deepener ³ee ceneve mebleeb®es mLeeve
meceepele De{U Deensle. Deepener l³eeb® eer %eeve meeOevee, ûebLe, leÊJe, keÀe³e&, meceepee®³ee ¢<ìerves
ceeie&oµe&keÀ Je ÒesjkeÀ Deensle.
3De.5 YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®es HeefjCeece
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele Yeejleele Ie[tve Deeuesueer YekeÌleerHebLe ®eUJeU ner SkeÀ Deefleµe³e cenlJeHetCe&
®eUJeU ceeveueer peeles. ³ee ®eUJeUerves Deefleµe³e ÒeYeeefJeHeCes keÀe³e& kesÀues. efnogb Oece& Je meceepeeleerue
otnesleer. ³ee ®eUJeUercegUs meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®³ee ceveeceO³es YekeÌleerceeiee&yeeyele ceesþîee ÒeceeCeele DeemLee
efvecee&Ce Peeueer. [e@. ÞeerJeemleJe ³eeb®³ee celeevegmeej ’YekeÌleerceeie& ®eUJeU ns SkeÀ peve Deeboesueve nesles.
l³eeves ueeskeÀebvee KeesueJej ÒeYeeJeerle kes Àues nesles. yeew× Oecee&®³ee Heleveeveblej YekeÌleer DeeboesueveemeejKes
osµeJ³eeHeer Deeboesueve DeeHeu³ee osµeele Peeues veener.“
³ee ®eUJeUer®es Òel³e#e DeÒel³e#e Je otjieeceer HeefjCeece Yeejleer³e meceepeeJej Ie[tve Deeues ³ee HeefjCeeceeb®eer
ceeefnleer Keeueer vecego keÀjC³eele Deeueer Deens.
 meceepe HeefjJele&ve: YekeÌleerceeie& HebLeeves meceepeeleerue {eWieer ueeskeÀeb®eer {esiebyeepeer, Oeeefce&keÀ
DeJe[byej, keÀce&keÀeb[, cegefle&Hetpee, Je´leJewHeÀu³e, peeleerYeso, ceÐeHeeve ³ee JeeF&ì iees<ì eRvee efJejesOe
kesÀuee. lej ³eenerHeg{s peeJetve meble®eefj$e Je Deble:keÀjCe µeg×lesuee cenlJe efouee. l³eecegUs meeceeefpekeÀ
megOeejCesuee GÊespeve efceUeues l³ee®ee HeÀe³eoe lelkeÀeueerve meceepeeme nesJetve meceepe HeefjJele&veeme
ceole Peeueer.
 efnbog-cegefmuece mecevJe³e: ceO³e³egieerve keÀeueKeb[eleerue ieg©veevekeÀ, keÀyeerj Je oeot ³eemeejK³ee
efveie&gCeesHeemekeÀ meblee®³ee Òe³eemeecegUs efnbot Je cegmeueceeve ³ee oesvner Oecee&leerue Jewyejer®e keÀceer Peeueer. ³ee oesvner Oec ee¥vee SkeÀ$e DeeCeC³ee®eer cenlJeHetCe& keÀeceieerjer ³ee mebleeveer kesÀueer.
HejerCeeceer ³ee oesve Oecee&leerue mebIe ÒeeosefµekeÀ Yeemeeefnefl³ekeÀ Je keÀJeer nesles. DeeHeu³ee YekeÌleerHebLee®es efJe®eej meeceev³e ueeskeÀebvee keÀUeJesle, meeceev³e
ueeskeÀebHe³e¥le Heesn®eeJesle cnCetve®e l³eebveer ueeskeÀeb®³ee Yeele³eej k esÀues. efnboer, cejeþer, iegpejeleer, jepemLeeveer, yebieeueer. ³ee YeeJee*ce³e le³eej Peeues nesles. p³ee Heefjmejele p³ee Yee

Page 59

YekeÌleerHebLe ®eUJeU
59 ÒekeÀej®³ee Jee*ce³ee®eer efveefce&leer kesÀueer p eele nesleer. HeefjCeeceer l³ee ueeskeÀebvee les Jee*ce³e mecepeCes
meesHes peele Demes. cnCepes®e ueeskeÀYeelelkeÀeueerve mebleeveer ³ee ceeO³ecee®ee ®eebieuee JeeHej kesÀu³eeb®es efometve ³e sles. ³ee ceeO³ecee®ee HeefjCeece
lelkeÀeueerve meceepeeJej ®eebieuee Peeuee neslee
 efnbotvee DeeµeeJeeoer efoueemee : ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele efnbotJej Peeuesueer Fmueeceeb®eer
Dee¬eÀceCes. l³eeb®³ee meÊee mLeeHevesveblej meg© Peeuesuee Fmueeceer meÊ es®ee melele®ee $eeme ³ee
iees<ìercegUs efnbot $emle Peeues nesles. cee$e ³ee keÀeueKeb[ele megg© Peeuesu³ee YekeÌleerceeiee&ves ³ee
ueeskeÀebvee efoueemee efouee. ³ee ®eUJeUerves HejcesµJej Je YekeÌleer ³ee oesve iees<ìeRvee cenÊJe efoues nesles.
cnCetve® e ³ee ueeskeÀebvee Demee DeeµeeJeeo Jeeìle neslee keÀer HejcesµJej Deepe vee GÐee ³ee mebkeÀìeletve
DeeHeues j#eCe keÀjsue. ®eUJeUerleerue keÀener ueeskeÀebveer ³eeuee Heuee³eveJeeo cnìues Deens cee$e ner
ìerkeÀe yejesyej veener Demes keÀener le%eeb®es cel e Deens.
 peeleerÒeLesuee efJejesOe : YekeÌleerceeie& ®eUJeUerleerue meJe& mebleeveer meeceeefpekeÀ meceles®ee HegjmkeÀej
keÀjle Òe®eueerle peeleer ÒeLesuee efJejesOe kesÀuee. HeefjCeeceer keÀefve<þ peeleerleerue ueeskeÀebvee cees#ee®es
ojJeepes ceeskeÀUs P eeues. HejcesµJej ne SkeÀ Deens, meJe&Þes<þ Deens, l³ee®³ee ojyeejele G®®e -veer®e
Demee YesoYeeJe veener ns meJe& mebleeveer ueeskeÀebvee HeìJetve efoues. keÀesCel³eener J³ekeÌleeruee HejcesµJeje®eer
YekeÌleer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Deens, l³eeme cees#e D eens, l³eeme HejcesµJej ÒeeHleer nesJet µekeÀles Demes
³ee mebleeveer meebefieleues. HeefjCeeceer meJe&®e peeleervee meceeveles®eer JeeieCetkeÀ efceUeueer. l³eecegUs ne
HeefjCeece lelkeÀeueerve meceepee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®ee þjuee.
 Sske̳eYeeJe Jee{: YekeÌleerceeie& ®eUJeU p³ee®³ee efþkeÀeCeer Jee{ueer l³ee l³ee efþkeÀeCeer Sske̳eYeeJe
efvecee&Ce Peeuee. Hebpeeye, ceneje<ì^, yebieeue, iegpejele Fl³eeoer Òeosµeele pevepeeie=leer Ie[tve Deeueer.
mJele:®³ee mebmke=Àleer®ee DeeefCe Oecee&®ee DeefYeceeve Jee{ erme ueeieuee. l³eecegUs cegmeueceeveer Del³ee®eej
efnbogveJej keÀceer nesJet ueeieues. peyejomleerves efnbotvee yeeìJetve cegmeueceeve keÀjC³ee®es ÒekeÀej keÀceer
Peeues. ³ee YekeÌleerceeie& ®eUJeUercegUs efnbogceO³es SkeÀ veJeerve ÒesjCee efvecee&Ce Peeu eer. YekeÌleerceeie&
®eUJeUer®es lelkeÀeueerve keÀeueKeb[ele meJe&®e #es$eeJej HeefjCeece Ie[tve Deeu³ee®es efomeles. Oeeefce&keÀ,
meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meeefnl³e, Jee*ce³e ³ee ¢<ìerves HeefjJele&ve Peeu³ee®es peeCeJeles. ³ee
®eUJeUeruee ueeYeuesu³ee keÀe³e&#ece meblee®³ee vesle=lJeeves ner ®eUJeU lej ÒeYeeJeµeeueer þjueer®e HeCe
³ee ®eUJeUerves lelkeÀeueerve meceepeeJejner ceesþîee ÒeceeCeele ÒeYeeJe efvecee&Ce kesÀuee.
3De.6 meejebµe
YekeÌleerHebLe ®eUJeU ner ceO³e³egieerve keÀeueKeb[eleerue SkeÀ ce nÊJeHetCe& ®eUJeU ³ee ®eUJeUer®ee Giece
lelkeÀeueerve Deefve<þ ÒeLee, jerleer, jerJeepe jepekeÀl³ee&®ee ogyeUs HeCee, HejkeÀer³e jepekeÀl³ee¥®es Del³ee®eej,
Oeeefce&keÀ ®etkeÀer®es keÀce&keÀeb[ ³eecegUs Peeuee.
³ee ®eUJeUeruee ueeYeuesues ceneve meble ³ee mebleeveer lelkeÀeueerve meceepe ÒeyeesOeveemeeþer kesÀuesue keÀe³e&,
meceepeeveer l³eeb®³ee %eevee®eer kesÀuesueer keÀoj lemes®e meceepeeceO³es Ie[tve Deeuesues yeoue ³ee®es Þes³e ³ee
mebleevee ÐeeJes®e ueeiesue. ³ee ®eUJeUerleerue meble %eevesµJej, meble veeceosJe, meble SkeÀveeLe, meble
legkeÀejece, meble jeceoeme ns ceneje<ì^eleues veeceJeble meble. lemes®e jeceevegpe, jeceevebo, jefJeoeme, keÀyeerj,
ceuetueoeme, oeot, ieg©veevekeÀ, ®ewlev³e ceneÒeYet, meble efcejeyeeF&, Je}ÁYee®ee³e&, megjoeme leguemee roeme ns munotes.in

Page 60

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
60 mebHetCe& Yeejleeµeer meceOeerle DemeCeejs meble ³ee meJe& meble cenelc³eeveer lelkeÀeueerve Yeejleer³e meceepeeleerue
De%eeve otj keÀ©ve Yeejleer³e meceepeeuee %eeveer yeveefJeC³ee®eer cenÊJeHetCe& keÀeceefiejer yepeeJeueer.
³ee ®eUJeUer®³ee ÒeYe eJeeves meceepe HeefjJele&ve, efnbog cegefmuece mecev³eJe³e, ÒeyeesOeveHej Jee*ce³e efveefce&leer,
DeeµeeJeeo, efoueemee. Deefve<þ ÒeLee efyecees[, Sske̳eYeeJe Jee{ Deeoer ®eebieueer HeefjJele&ves Ie[Jeerueer.
megHeÀer mebÒeoe³ee®ee Giece, GlkeÀ®eUJeUer®eer DeefOekeÀ ceeefnleer mHe<ì keÀjleele.
3De.7 Òeµve
1) YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®³ee Go³eeme peyeeyeoej keÀejCeeb®ee Dee{eJee I³ee.
2) YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®eer þUkeÀ J ewefµe<ìs mHe<ì keÀje.
3) YekeÌleerHebLe ®eUJeUerleerue meblee®eer mebef#eHle ceeefnleer efuene.
4) YekeÌleerHebLe ®eUJeUer®es HeefjCeece efJe5) megHeÀer mebÒeoe³ee®³ee Giecee®eer ceeefnleer meebietve ³ee mebÒeoe³ee®es lelJe%eeve mHe<ì keÀje.
3De.8 meboYe&
1) ceO³e³egieerve Yeejle – Òee. iepeeveve efYe[s
[e@. efJepe³e veueeJe[s
[e@. Jewpe³ebleer veeF&keÀveJejs
2) meceûe Yeejlee®ee Fefleneme – Òee®ee³e& ³e. vee. keÀoce.
3) ceO³e³egieerve Yeejlee®ee Fefleneme – [e@. µe. iees. keÀesueejkeÀj
4) cegIeue Yeejle – Òee®ee³e& keÀoce – osµeHeeb[s.
5) cejeþskeÀeueerve mebmLee Je efJe®eej – iee³ekeÀJee[, mejosmeeF& Leesjele. nveceeves.
6) cejeþîeeb®ee ÒeµeemekeÀer³e meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ Fefleneme – Òee. yeer. Sme. meeJeble. Òee.
peeOeJe.

munotes.in

Page 61

61 ३ब
सुिफवाद / सुिफ पंथ
घटक रचना :
३ब.० उेश
३ब.१ तावना
३ब.२ सूिफ पंथाचा उदय
३ब.३ सूिफ पंथाचे वैिश्ये
३ब.४ संकपना आिण स ूिफवादाची िशकवण
३ब.५ िसलािसला िक ंवा सूिफ पंथाया शाखा
३ब.५.१ िचित प ंथ
३ब.५.२ सुहरावद प ंथ
३ब.५.३ दखनमधील स ूिफ संदाय
३ब.६ भि प ंथ आिण महाराातील स ूिफ संदाय
३ब.७ समारोप
३ब.८
३ब.९ संदभ
३ब.० उेश
 भारतातील स ूिफ संदायाचा उगम व तवान अयासण े.
 भारतातील स ूिफ संदायाचा वप अयासण े.
 िवाया ना सूिफ संदायाची स ंकपना व िसलिसलो (उपशाखा ) समजाव ून सांगणे.
 सूिफ संदायाच े इतर धिम यांशी संबंध तपासण े.
 दखन मधील स ूिफ स ंदायाचा सार अयासण े.
 महाराातील आयािमक स ंेषण (देवाणघ ेवाण) अयासण े.

munotes.in

Page 62

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
62 ३ब.१ तावना
मयकालीन भारतातील इलामच े महवप ूण वैिश ह े सूिफ स ंदाय होत े. मयकालीन
इितहासान े धािम क अट (झािवया ), मुिलम धािम क चळावळी, पंथ आिण िवचारवाह
पािहल े होते. यातील इलामी ग ुढवाराला स ूिफवाद िक ंवा स ूिफ चव ळ हटल े जात े.
इलामया भारतातील आगमनाया व ेळी िहदू - मुिलम स ंकृितचे देवाणघ ेवाण झाली
होती. अनेक िस म ुिलम िवाना ंनी या आयािमक द ेवाणघ ेवाणीसाठी काय केले.
इलािमक तवान व ग ुढवाद / रहयवादाचा चार सार क ेला. पिव क ुराण मधील
धािमक वचन े आिण इलामच े ेिषत म ुहमदच े िवचारधन (हदीस ) याार े सूिफ दश नाचा
चार सार क ेला. सूिफवादाचा म ूय पाया क ुशन व हदीसच होत े. सनातनापास ून दुर
राहन स ुिफंनी इलामची म ूळ समतावादी , ेम व शा ंतीवादी स ंकपना स ृत केली.
फिकरीत राहन , जाडेभरडे लोकरी व (सूफ) घालून िनव ृी जीवन जगणार े सूिफ
लोकिय झाल े. 'सूफ' या शदापा सून या ंना 'सूिफ' हणून ओळखले गेले. उर भारतात
या सूिफंना आयािमक स ंबंध भि च ळवळशी आला . यातूनच िमदा स ंकृती व सव धम
समभाव , बंधुभावाची स ंकपना िवकिसत झाली .
मयय ुगीन भारतातील राीय एकामता वाढिवयामाग े भि - सूिफ स ंदायाचा मोठा
वाटा होता .
३ब.२ सूिफ पंथाचा उदय
सूिफ स ंदाय एक ग ूढामक रहयवादी तवानावर आधारत एका ंतात ईशभि करणारा
पंथ आह े. िस िवान ताराच ंदांया मत े, सूिफ स ंदायाची िनिम ती िविवध
िवचारवाहा ंया िमलनान े झाली आह े. िनओ ल ेटोिनअम व ईसाइ धमा या भाव यावर
िदसतो . िविवध भि पर ंपरा आिण साधना पतया वीकार या स ूिफ स ंदायात क ेलेला
िदसतो . मूळ गाभा मा पिव क ुराण आिण हदीसचाच आह े. िहदू, बौ आिण इराणी
पिशयन तवानाचाही भाव िदसतो . इलामी आयािमक ग ुढवादी तवानाला सूिफ
पंथ िकंवा तसव ूफ हटल े गेले. सूिफ स ंदायाचा उदय तसा म ूळ इलाम उदयातच
झालेला िदसतो . ेिषत म ुहमदा ंया का ळात काही लोक सामािजक जीवनात ून िवर
घेऊन एका ंतात ईशभि करत असत . यांची मूळ ेरणा ही क ुराणमधील अलादची भ
आिण ेिषत म ुहमदा ंचे िवचार (हदी) आचरण होत े. यांचा म ूळ उेश सनातनी
कमकाडाप ेा वत :ला य ु करण े, िन:वाथ जीवन जगण े आिण आयािमक मागा ने
आमश ुी करण े, हा होता .
आठया शतकापास ून सूिफ स ंदायाचा िवकास झाला . यामय े उपशाखा िक ंवा पंथापंथ
भेद नहत े. नवया शतकापय त पिश या िक ंवा इराणपय त सूिफ स ंदायात मोठा िवकास
झाला. िविवध साधना पतचा वीकार या प ंथाने िविवध धमा तून घेतला. यामय े िहंदू,
बौ, जैन आिण िान धमा चा समाव ेश होतो . बगदादया अबासी िखलाफत का ळात
सूिफ स ंदाय ौढवास आ ले. अल गझािल (१०५७ -१११२ इ.स.) या अरबी िवानान े
सूिफ स ंदायाच े आिधभौितक तवान आपया िलखाणात चिच ले होत े. इलामी
धमशााया म ूळातूनच स ूिफंचे भि स ंदाय िवकिसत झाल े, असे मत यान े मांडले. munotes.in

Page 63

सुिफवाद / सुिफ पंथ

63 इलाम उदयाया का ळात आठया शतकात अरब आिण इराणी यापारी जलमाग भारताशी
यापार करत . तयात यमन आिण पिश यन आखाताार े भारतीय अख ंडाशी जलमाग
यापार चाल े. यात चीनपास ून पूव आिशया , मयप ूव आिशया , इिज व भ ूमयसामरीय
देशांचा यापार समािव होता . झामेरन (सामुक) राजान े केरळ िकनाया वरील अरब
यापाया ना आय िदला होता . या का ळात भारतात सव थम इलामचा चार सार
झाला. केरळ, लीप आिण ील ंका भागात अन ेक थािनकानी इलामचा वीकार क ेला.
या यापारी मागा चा वापर कन अन ेक िवान स ूिफ स ंत भारतात आल े. ते सव शरीअतच े
जाणकार , नमाज पठण करणार े इमाम , जलमागा तील वाशा ंचे आयािमक ग ु आिण
परिकय यापारी व ऐतद ेशीयांतील मयथ हण ून काय करत . अबू इसहाक कझणी या ंचे
असंय खानकाह (सूिफ आम ) यमन त े चीनपय त थापन झाल े होत े. तेराया
शतकातील वाशी इन बत ूताने केरळ ते वॅटन (चीन) पयतया स ूिफ मािहती िलिहली
आहे. याव समजत े क, बाराया शतकाया प ूवपास ूनच भारतात अन ेक सूिफंचा व ेश
झाला होता . यांचा इरानवाद काठीयावाद , िसंध त े केरळ, ीलंका, लीप ,
मालदीवजपय त थापन झाला होता . पंजाबमय े सुा स ुलतान महम ूद गझनीया
आमणाप ूवच स ूिफंचे वानकाह थापन झाल े होते. भूमाग पंजाबमय े लाहोर व म ूलतान
परसरात अन ेक सूिफ थाियक झाल े होते. पृवीराज चौहानया राजवटीत गझनीहन
अजम ेरया वाजा म ुईनुीन िचती (मृयू १२३५ ) येऊन थाियक झाल े. यांची दगा हय
(कबर) आजही अनेक ितथा टन करणाया चे आकष ण क आह े. मुसलमानी आमदनी मय
आिशया आिण इराणमध ून अस ंय स ूिफ भारतात आल े.
भारतीय भि स ंदायातील साध ूंमाण े यांनी थािनक पोषाखा ंचा वीकार कन आदान
(खानयाह ) थान क ेले. अपृय आिण कमी ल ेिखया ग ेलेया दीनदिल तांची सामािजक
बांिधलकन े सेवा केली. शांततेया मागा ने समता , बंधुभाव व ईश ेमाची वाणी स ृत केली.
यांया िवचारधना ंनी धम सार झाला .
इलाम धमा त गुढवाद हणज े इहसाण (अलंकृत अंमला), कुब (अहादची साधना ),
तरीकत (अलाहकड े वास ), सुलूक (अलाशी एकप होण े) आिण तसव ूफ (जाडे भरड े
कपडे परधान करण े) होय. तसख ूफ संकपना , जाडे भरड े लोकरी व परधान कन
एकांतात अलाहची भि करत जीवन जगयाचा माग , मानली जात े.
यािशवाय अन ेक संकपना आह ेत, या िविवध वाहान े सूिफंचा अथ सांगतात.
अदूल उस स ुपÌफा : काही स ूिफंना आपला स ंबंध ेिषत म ुहमद प ैगंबरांया का ळातील
अहल उस स ुपÌफाशी जोडण े योय वाटतो . ते लोक म ुहािजरीन होत े. जे मका त े मदीना
शहयन थला ंतरत होऊन आल े होते. अशा िनवारारिहत लोका ंची राहयाची यवथा
मिजद े नबवीया अ ंगणात एक चब ूतयावर होती . चबूतयाला अरबीत स ूपÌफा हणतात .
ेिषतांया का ळापासून अशाकार े सुिफंची पर ंपरा िवकिसत झाली .
अस सफ अल अवल : नमाजमय े सवथम ओ ळीत थांबून ाथ ना करणाया लोका ंचे
भिव ंत पायीक स ूिफच आह ेत. असा मानणारा एक गट स ूिफ स ंदायात आह े. यांना अस
सफ अला अवल या अरबी शदावन स ूिफ नाव िम ळाले. munotes.in

Page 64

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
64 अय सफा : सफा िक ंवा साफ हणज े पिव . या पिव आिण श ु जीवन जगणाया चा पंथ
हणून सूफ, असा एक मतवाह आह े.
अस स ूफ : इज तयिमया व इज खद ूनया जाड े भरड े िचा ंचे कपड े घालणार े ते सूिफ
लोक. लोकरी वा ंपेा कापडी िढग ळे लावल ेले व परधान करणारा तो स ूिफ, अशी
संकपना या भि स ंतांची नावलौिकक झाली . असा एक मतवाह आह े.
थोडयात सा ंगावे तर, तसव ूफ हा अरबी शद इ ंजीत स ुिफझम हण ून वापरला जातो .
आयािमक मागा ने जो स ूिफ तवानावर चालतो व भि त लीन होतो , याला स ूिफ
हणयाचा घात पडला असावा अस े वाटत े. सूलामी (मृ. १०२१ ) या अरबी ल ेखकाया
िलखाणात स ूिफ शदयोग सव थम आढ ळतो. सव सूिफ भ सव इलामी तवानावर
आिण क ुराणमधील धमा चरणावर अ ंमल करताना िदसतात . ते ाम ुयान े ेिषत
मुहमदा ंया िवचारधना ंवर अ ंमल करत व अलाहाया भित लीन राहत . आयाला
शांततेया मागा ने पिव कन ईशभि करण े हाच यामागील ह ेतू होता . फिकरी आिण
दरवेशी जीवन जग ून ते आमल ेपाार े िन:वाथ जीवन जगत . धािमक व आयािमक
ान िम ळवून आलीत बन त. यांया ग ु िशय पर ंपरेला पीर -मुरीदी हणतात .
आपली गती तपासा :
१) सूिफ संदायाया उदयावर िटपण िलहा .
३ब.३ सूिफ पंथाचे वैिश्ये
सूिफंचे िवचार फार ग ूढ धािम क होत े. आम परणात ून अितशय िनयमा ंनी चा ंगली आचरण
कन त े जीवन जगत . ईशसेवा हणज ेच मानव स ेवा ते मानतात . आमसमप ण कन
अलाहाया यानधारण ेत ते जीवन यतीत करतात . नामजप िक ंवा िझकर कन
आमसाधना क ेले जाते. सूिफंमये अनेक उपशाखा आह ेत. यांचा िविश स ंथापक िक ंवा
ंथ नाही . इलामच े ेिषत म ुहमद या ंचे मागदशन आह ेत. यांचा पिव ंथ कुराण आह े.
आमशा ंती व पिव मनासाठी त े यानधारणा करतात . ेममागा ने अलाहाला ख ुष करण े
यांचे उेश असत े. अलाहाया ाीसाठी स ंिगत आिण न ृयसादन े करत े ते भिमाग
अवल ंिबताना िदसतात . ईशभित लीन होऊन म ृयूला कवटा ळून फना होण े, हे यांचे
उेश होत े.
सफा िक ंवा पािवयाार े जीवन यशवी जगयाच े यन करणारा प ंथ सूिफ होय . दुसया
मतवाहात थम ओ ळीत ाथ ना करणाया लोका ंना सूिफ हटल े गेले. ेिषतांचे सहकारी
िम (सहावा ) यांया मध ूनच काही ज े सुफावर (चबुतयावर) वसत, यांयातून या प ंथाचा
उदय झाला , असेही मानल े जाते. तर अ ंितम वाह अस े सांगतो क , जाडे भरड े िचा ंचे
लोकरी व िक ंवा घघड े घालणार े भ हण ून सूिफ असादी मतवाह आह े.
हे सव सूिफ शा ंततावादी िवचारात , चळवळी आिण धमपद ेशक होत े. यांनी जेथे जेथे गेले
तेथील थािक भाषा िशक ून सोया भाष ेत कुराण आिण हदीसचा अथ वचनाार े
सांिगतला . मानवतावाद आिण जातपात िवरिहत समानत ेचे िवचार मा ंडले. यांया
खानकाह िक ंवा सूिफ आयात धािम क आिण लौिकक िशणाची सोय होती . कधी कधी munotes.in

Page 65

सुिफवाद / सुिफ पंथ

65 दुकाळ, यु िकंवा महाप ुरासारया न ैसिगक आपीत खानयसत े वप अनभवल े, लंगर
वपात पालटत असत . िदनदिलत व गरीबा ंची सेवा केली जाई . अनेक खाकाहनी िवहीरी
व तलावा ंची सोय कन जनमाणसा ंची सेवा केली होती . अशाकार े शांतता मागा ने सूिफनी
धमसारही क ेला होता . सूिफ सािहयाकार िलिखत वपात इित हास िलखाणासाठीची
अनेक साधन े िमळतात. यातून मयय ुगीन इितहासाच े धािमक व सामािजक प ैलू कळतात.
भारतात अरबी , फारसी , उदू, बंगाली, पंजाबी आिण इतर अन ेक थािनक भाषा ंमये सूिफ
सािहय िम ळतो. िविवध िवभागा ंमये सूिफ सािहयाच े वगकरण करता य ेते.
१) मलफूझ (सूिफ ग ुचे िवचारधन व तवान ज े यांनी िक ंवा या ंया िशयान े
िलखाणब क ेले.)
२) मकूबात (सूिफंचे प यवहार )
३) सूिफ संदायािवषयी वत : सूिफंनी िलिहल ेले सािहय
४) तधिकरात (चर, िशय िक ंवा भान े तकालीन स ूिफ स ंतांचे जीवनपट , ंसग िक ंवा
चमकारी नदी वही )
३ब.४ संकपना आिण स ूिफवादाची िशकवण
सूिफ स ंत फार उदारमतवादी िवचारा ंचे पायीक होत े. भारतीय जनमाणसा ंत ते िमळून
िमसळून गेले होते. यामुळेच या ंना आज मोठी िसी िम ळाली. यांनी अन ेक भारतीय
परंपरांचा वीकार क ेला होता . तयाचया िसलिसया ंया (उपशाखा ) साधनापदरतीत िह ंदू
भाव जाणवतो . यांनी मानव स ेवेत आपल े जीवन यतीत क ेले. वहदत ूल वुजुद हणज े
िनमायाया तवात िनिम त जनमाणसा ंचा लीनव ा कन द ेणारा मतवाह . शेख
मुईबुीन ईज ुल अरबीया मत े, अलाहिशवाय काही नाही . सव तोच आह े. अंितम तोच
उन राहणार आह े.
सूिफंनी आमसमप ण कन सवय शीलव लीन होयासाठी ेमसाधन ेचा माग सांिगतला .
पीर हणज े गु हे सूफचे आयािमक माग दशन होत े. मुरीद हणज े िशय . मरकत हणज े
अलाहशी एकव आिण आमसमप णासाठी पीर हा म ुरीदला माग दशन करतो .
अनंत शि परमायाला ा करयासाठी ेममागच एकम ेव माग आहे. यासाठी ाथ ना व
भि साधना आवयक आह े. असे सव सूिफ मानतात . यासाठी मन :शुी झाली पािहज े.
तौबा (ायित ), जुहद (शीला), फ (िवर ), स (सबूरी), शु (आभार ) आिण खौफ
(भीती), रजा (आशा), तवकल (संतोष) आिण रझा (आमसमप ण) या तवा ंारे जीवन
यतीत करत . तक दुिनया हणज े लौिकक नर जीवनापास ूर दुर राहण े. तसेच खानलाह
िकंवा जमातखानामय े आयािमक जीवन जग ून सूफ अलाहची भ करत असत .
आपली ग ती तपासा :
१) सूिफ संदायाचा अथ व वप सा ंगा.
२) सूिफ संदायाची िशकवण व स ंकपना प करा . munotes.in

Page 66

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
66 ३ब.५ िसलािसला िक ंवा सूिफ पंथाया शाखा
सूिफंया िशकवणी व साधना पतया भ ेदाभेदावन अन ेक उपशाखा (िसलिसल े) िनमाण
झालेले िदसतात . संथामक स ूफ स ंताया नावान े या उपशाखा िवकिसत झाया या ंनाच
साखळी िकंवा िसलिसला हटल े जाते. पीर म ुरीद पर ंपरेने यात अिधकच भर पडली . १७५
पेा जात स ूफा िसलिसल े मुिलम जगतात िवकिसत झाल ेत. मुघल भारतात अब ुल
फझलन े १४ सूिफ िसलिसया ंचा उल ेख केला आह े. यात िचती िसलिस ला स ंपूण
भारतात आढ ळतो. सुहरावद िसलिसला िस ंध आिण उर पिम भारतात (वायक )
आढळतो.
३ब.५.१ िचित प ंथ :
वाजा म ुईुनीन िचती गरीब नवाज या ंनी या िसलिसयाची थापना िचत
(अफगािणतान ) येथे केली. भारतात अजम ेरमय े याचा िवकास झाला . संपूण भारतात
राजथान , पंजाब, उर द ेश, िबहार , बंगाल, ओरसा आिण दखन पठारावर िचित
सूिफ िसलिसला आढ ळतो. िसजीतान इराण - अफगािणतान सीमा ंत देशातून आल ेया
या स ंदायान े अनेक भारतीय साधना पती िवकारया . जसे समा (संिगत) साधना
करवावी .
वाजा म ुईबुीन िचती यांनी िदनदलीता ंची स ेवा कन जणमाणसात थान िम ळिवले.
इ.स. १२३५ मये यांचे िनधन झाल े. आजही िह ंदू-मुिलम भािवक मोठ ्या भिभावान े
अजम ेरला या ंया दया ला जातात . यांयानंतर श ेख हिमदोीन नाजौरी , शेख फरीदोीन
बाक फरीद , शेख बुतबुीन बितयार काक , शेख िनझाम ुीन औबीया आिण श ेख सलीम
िचती या ंनी िचती स ंदाय स ंपूण भारतात पसरिवला .
िचित जनमाणसापास ून िनखल राहन जमातखान िक ंवा खाननाहमय े जीवन यतीत
करत . िचती स ंत उदारमतवादी होत े. मानव स ेवा आिण समाजात सरिमस ळून जायाया
वृीने यांना िसीस आणल े. ते फिकरीत राहत . रायकया या द ेणयांया
लोभापास ून दूर राहत . धनसंपीची लालसा मानवाया आयािमक िवकासाला बािधत
आहे असे ते मािनत .
३ब.५.२ सुहरावद प ंथ
वायय भारतातील हा महवाचा िसलिसला होता . बजदार य ेथे िशहाब ुीन सहरावद यांनी
१२.४ मये या िसलिसयाची थापना क ेली. शेख बहाउीन झकारया या ंनी मुलतात य ेथे
या िसलिसयाचा भारतात िवकास क ेला. सहरावद िवर जीवन जगत नसत . यांनी
गृहथ जीवन जग ून साधना करण े व राजकय द ेणया िवकान जनस ेवा करयाचा माग
िवकारला . बरेच सुहरावद म ुघल अमरिलत मोठमोठ ्या शासकय पदावर होत े. हाच
सुहरावद व िचित ंमधील फरक होता .
munotes.in

Page 67

सुिफवाद / सुिफ पंथ

67 यािशवाय अन ेक सूिफ िसलिसल े भारतात िवकिसत झाल े. यामय े ांतााता ंत फरक
िदसतो . यात कादरी िसलिसला . भारतात सयद म ुहमद िगलानी (१४१७ ), तर िफदसी
िसलिसला श ेख बुदुीन, रालास िसलिसला श ेख अब ु शलारी व नशब ंदी िसलिसला
वाजा बाक िबबाद या ंनी िवकिसत क ेला.
चौदाया शतकाया मयापय त या स ूिफंमये अन ेक भ ेदाभेद वाढल े. राजकय
परिथतीतही बदल यामागील कारण होत े. परंतु भारतीय जनमाणसात व भि
संदायाशी आल ेया संबंधामुळे सूफचे सांकृितक योगदान िवसरता य ेत नाही .
३ब.५.३ दखनमधील स ूिफ स ंदाय
िखलजी व त ुघलक राजवटीन ंतर दखनया पठारावर बहामणी राजवट थािपत झाली .
बहामणनी १३७३ मये तेलंगणा, १४२१ मये वारंगल तर १४७२ मये आंध िजंकले.
१४८२ मये पाच शाया ंमये बहामणी सायाच े तुकडे झाल े. अहमदनगरची
िनझामशाही , िबजाप ूरची आिदलशाही , िबदरची बदीलशाही , बेरारची इमादशाही आिण
गोवलकड ्याची क ुतुबशाही मय े दखनया पठार राजिकयरया िवभागला ग ेला. १६८६
मये आिदलशाही , १६२६ मये िनझामशाही , १६८८ मये कुतुबशाही म ुघलांनी िज ंकून
घेतली. १७०७ मये बादशहा और ंगजेब आलमगीरया िनधनान ंतर दखनमय े मुघल
पकड िनसरडी झाली . १७२४ मये आसफजहा थम िनझाम उल म ुकने वत ंय
िनझाम रायाची थापना क ेली.
या राजकय परप ेयात त ेराया शतकापास ूनच दखनमय े सूफ सा ंदाय िवकिसत व
चार सार झाला . िदलीया िनझाम ुीन औकचा या ंया िचित स ंदायान े १४००
िशय िदलीहन दौलताबादला थला ंतरत झाल े. तुपवाल यला राजधानी बदलाचाही
या थला ंतराना ताका िलन िनिम ठरला . िनझाम ुीन अविलया िचित ह े बाबा फकर
यांचे िशय होत े. बाबा फरीर ग ंज शकरच े नातू वाजा अिझझोीन िचित दौलतबादला
येऊन थाियक झाल े.
मुहमद िधन त ुघलाकया िदली त े दौलताबाद राजधानी थला ंतराया िनण याने
िदलीची लोकस ंया दौलताबा द-खुलताबादला य ेऊन थाियक झाली . शेख बुहाणुीन
गरीब िचित या ंना आयािमक िशघवाची िवलायत (िखलाफत ) देऊन श ेख िनझाम ुीन
अविलया ंनी ख ुलताबादला पाठिवल े. यांयासह मौलाना फ ुीन, अमीर हसन िसजसी ,
सयद य ुसूफ राज ू ह सैनी, वाजा हस ैन, वाजा उमर , आिण अन ेक स ूफ िवान
दखनमय े थला ंतरत झाल े.
तेराया शतकापास ून दखनमय े िचित , कादरी , इफाई , नथब ंदी आिण सहरावरी
खानकाह थापन झाल े. आजही ख ुलताबाद , दौलताबाद , औरंगाबाद , बुहानपुर, िबजाप ूर,
िबदर, गुलबगा, बालाप ूर आिण ह ैाबाद य ेथे सूफ दग पाहावयास िम ळतात. असंय िह ंदू
मुिलम भ उस कायमाना मोठ ्या भिभावान े भेट देताना िदसतात .
िखलजी - तुघलाक का ळात दौलताबाद व ख ुलताबाद द े सूफ के िवकिसत झाल े. बहामणी
व पाच शाया ंया का ळात िबदर , गुलबगा, िबजाप ूर, हैाबाद , कंधार, औरंगाबाद , बुहाणपुर
आिन बालाप ूर के िवकिसत झाल े. िनझाम ुीन अविलया िचतच े िशय दौलताबाद - munotes.in

Page 68

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
68 खुलताबाद य ेथे येऊन थाियक झाल े होते. यापैक या ंचे मुय ितिनधी िक ंवा खािलफा
बहानउीन गरीब ह े १४०० सूफसोबत दौलताबादला आल े होते. शहा य ुंतिजब झर झरी
झरवश , हिमद कलंदर, अल िदन काशानी , फरीर अदीब िचती , झैनुीन िशसनी
(१३०१ -१३६९ ) शहा जलाल ुीन िचती , युसूफ हस ैदी, अमीर हसन रससी (कवायत
उल फवाद ंथाचे लेखक) इयादचा समाव ेश या १४०० िशया ंमये होतो . दौलताबाद
येथे हजरत मोमीन स ुहरावद या ंची दगा आहे. यािशवाय श ेख चा ँद बोधल े कादरी या ंची
दगाह दौलताबाद य ेथे आहे. बहामणी का ळात वाजा सखर मगद ूम सयाह रफाई ह े सूफ
संत इराकमध ून येऊन क ंधार य ेथे थाियक झाल े. नांदेडजवळ यांचा कंधार दगा ह फार
िस आह े. पैठण य ेथे सयद िनझाम ुीन िचती आिण शहा म ुईनोी न िचती स ंत
थाियक झाल े. वाजा अब ुल फझल कोचकधाह शह ेनशादबली बीडमय े थाियक झाल े.
बीडया मस ुरशाह वली दया चा मराठी सरदार महादजी िश ंदे पेशवेकाळात भेट देत असत े.
मलील अ ंबरने १६०८ मये खडक या ख ेड्याजव ळ औरंगाबाद शहराची थापना क ेली.
मुघल का ळात और ंगाबदा चा िवकास झाला . मुघल का ळात अन ेक खानकाह आिण स ूफ दग
येथे िवकिसत झाल े. शहापुर िमया हसक कादरी इराकमध ून येऊन य ेथे थाियक झाल े.
१६९२ मये यांचे िनधन झाल े. यांची दगा आज और ंगाबादमय े महवाच े सूफ क
आहे. बाबा शाह म ुतािफर व बाबा शहा पच ंगपोष न थबंदी याच का ळात और ंगबादला
येऊन थाियक झाल े. यांची पनचक दगा फार िस आह े. १८६४ मये इंज म ेजर
रॉबट िगला पनचक दया ला िह ंदू - मुिलम भािवका ंचे महवाच े ाथान असयाच े
नद करतो . िनझाम ुीन िचित और ंगाबादी ह े सुा आसफना िनजाम राजवटीत महवाच े
सूफ होत े. यालाही दगा आज और ंगाबाद य ेथे िस आह े.
दखनमधील अन ेक दगा आिण खानकाह त ुघलाक का ळापासून ते मुघल -मयन
कालख ंडापयत अन ेक देवांनी स ंपन झाल ेले हाते. वत: छपती िशवाजी महाराज
केळशीया बाबा याक ूब सरबरी या ंया खातबादला भ ेट देत. सुवणईज, रनािगरीजव ळ
महाराजा ंनी बाबा याक ूतांना जिमनी इनाम िदली होती . बाबा याक ूतांचे िनधन १६८१ मये
झाले. यांची दगा ह आन ंदी कोकण परसरात िस आह े.
आपली गती तपासा :
१) िचित िसलािसलाच े योगदान सा ंगा.
२) दखनच े सूफ को ण होत े? ते िलहा .
३) महाराातील स ूफ के िलहा .
४) सुहरावद िसलिसलाची मािहती ा .
३ब.६ भि प ंथ आिण महाराातील स ूिफ स ंदाय
मयका ळात िहंदु भि प ंथ आिण स ूफ स ंदायाची आपापसात अन ेक बाबची द ेवाणघ ेवाण
केलेली िदसत े. यामय े योगसाधना , जपमाल , संगीत, यानधारणा व भजन कत ने यांचा
समाव ेश होतो . योगी नाथ प ंथाथी कादरी स ूफचे संबंध आल े होते. उर भारतात या ंनी
ासावासावर िनय ंण िम ळवून िझकर (नाममरण / जमपा ळ) करयाची योगसाधना नाथ munotes.in

Page 69

सुिफवाद / सुिफ पंथ

69 योगकड ून िशकली . लंगर पर ंपरा स ुा िह ंदू - मुिलम सा ंकृितक द ेवाणघ ेवाणाच े ितक
आहे. गु िशय पर ंपरा िक ंवा सूफची पीर म ुरीद पर ंपरा बर ेच साय आह े. वेदांत िकंवा
उपिवषधाितक ईशउपासना तवान स ूफनी वीकारल ेला िदसतो . िबहार , बंगाल व
आसाममय े तर नवम ुिलमा ंनी जुया भारतीय सा ंकृितक पर ंपरांना आपया आच रणात
तसेच ठेवलेया िदसतात . या सव बाबचा परणाम भि -सूफ आयािमक द ेवाणघ ेवाणीत
झाला. भि प ंथातील अन ेक शैव आिण व ैधव स ंतानी जाितयवथा आिण अप ृयतेचा
िवरोध क ेलेला िदसतो .
तेराया शतकात महाराात अन ेक भागात मराठी कवी ल ेखकांनी समाज स ुधारणा आिण
जाितअ ंत चळवळ सु केलेली िदसत े. संत ान ेरांनी मराठी भाष ेत गीताियका , भावाथ
िविवध िक ंवा ान ेरी िलहन भि च ळवळीचा िवकास क ेला. आळंदी, नेवासा आिण
पंढरपूर येथून भि च ळवळ वाढत ग ेली. पंढरपूरचे ी िवल मंिदर वारकरी व नाथा ंचे
कथान बनल े. या मराठी व ैणव प ंथाचे मूळ जाितिनयिदत समाज व जनसामाया ंतह
ईषभची समाज स ंधी या वारकरी च ळवळीने िमळवून िदली .
भागवत धम व वारकरी पर ंपरेने िवण ू अवतार मानया ग ेलेया ी िवल मंिदराला
कथान बनिवल े. असंय मराठी ग -प रचना आपयाला तकालीन महारााची
सामािजक धािम क व आयािमक मािहती द ेतात. वषातून दोनदा वारी कन या
तीथयाेचा ओघ मराठी मनात उकष पावल ेला िदसतो . या भ रसात सव जातीतील
सामील होत े. शु, अितश ु, कुंभार, माळी, महार, सोनार सव अलुतेदार व बल ुतेदार यात
सामील हो ते. संत चोखाम ेळा, गोरा क ुंभार, नरहरी सोनार , बांला, महार, इयादी अन ेक
जातीतील लोक स ंत-कवी हण ून याच का ळात िवकिसत झाल े. सत नामद ेव, तुकाराम ,
एकनाथ आिण रामदास या ंनीही ही भ पर ंपरा िवकिसत क ेली. संत एकनाथा ंचे भाड ं
िहंदू-तुक संवाद दखनी भाषा िमित आह े. यावर दौलताबाद - पैठण परसरातील स ूफ
संदायाचा भाव जाणवतो . तुकारामाया गाथाही महवाया भि साधना आह ेत. मराठी
भजन कतना ारे या का ळात मराठी भाषा िवकिसत होत ग ेलेली िदसत े. कुणबी, यापारी
वाणी व कलाकारानी या सा ंकृितक च ळवळीत योगदान िदल ेला िद सतो. महादेव गोिव ंद
रानडे यांया मत े, याच का ळात मराठी भाषा सािहय व सामािजक बोधन य ुगाचा िवकास
सु झाला . ताराच ंदांनी तर म ुिलम आमदानीतील महाराातील मराठी भाषा िवकास व
भि स ूफ आयािमक - देवाणघ ेवाणीला फार महव िदल े आहे. बहामणी , आिदलशाही व
कुतुबशाही दरबारात मराठीही बोलली जात अस े. अनेक मराठा सरदार या राजवटमय े
मोठा पदा ंवर होत े. कुतुबशाही आिण आिदलशाही यापारातील सािहयावर दखनी ,
मराठी व फारसी भाषा भाव प जाणवतो . उर भारतातील फकर आिण नानक
परंपरेत जस े भ -सूफ िमण िदसत े तसेच महारातही झाल े.
बाबा फरीदा ंचे काय आपयाला ी ग ु ंथ सापडत े. संत कबीर या ंचा पु कमाल न े
आपया किवत ेत संत नामद ेवांचा उल ेख खालीलमाण े केला आह े. (िहदी) ’दखनका
नामा दरजी , उनके बंधा िवल है, और स ेवा कुछ नह जान े अंदर भीतर क ेशव ह ै, उचर
माने भावे किबरा रामचरण का ब ंदा है, उनका प ूत है कमाल , दोनोका बोलबाला ह ।“
munotes.in

Page 70

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
70 अशाकार े कमालन े संत नामद ेव व स ंत कबीराची त ुलना क ेली आह े. बाराया व त ेराया
शतकापय त ण - अण जातीयवथा भि प ंथांया काया मुळे िथितका होत होती .
मराठी भाष ेचा वापर स ंकृतपेा जात होऊ लागला होता . संत ान ेर त े मुेरापय त
मराठीचा िवकास व ेगाने झाला .
महारा भचा मोठा कथानी द ेश आह े. कृणपतार ी िव लाची प ुजा वारकरी
सांदाय करतो . पंढरपूरला सव वारकरी जमा होता . संत ान ेर, नामदेव, तुकाराम ,
एकथान , नरहरी , चोखा म ेळा, दामाजी प ंत, काहे पाा, गोरा क ुंभार, आिण अन ेक संतांनी
भ पत ंच िवकिसत क ेलेली िदसत े. अठराया शतकात मिहपतीन े िलिहल ेया स ंतचराच े
भाषांतर कन जटीन अ बॉटने मयय ुगीन मराठी भ पर ंपरेवर महवप ूण काश टा कला
आहे.
ामीण महाराान े या मराठी भ पर ंपरेला िवकिसत क ेले. कमकाडात ून समाजाला
बाहेर काढ ून ान ेराने मराठीत रचना िलहन जनमाणसात धािम क परवत न आणल े. संत
तुकारामा ंचा जम १६०८ मये देह येथे झाला होता . ते छपित िशवाजी महाराजा ंचे
रामकाली न होत े. यांची दखवी ओवी - ’अलाह द ेणे, अला िदखाव े, अला द ेवे, अला
िखलाव े, अला िबन भी कोय , अला कर े से होया .“ ’िफिकर करो अला क , बाबा
सवाया अ ंदर भे. तुका जो नार ब ुझे सोिह दरव ेश.“ ’नक एक त ू, नक एक त ू.“ ’अलाह
एक त ू“ अशा अन ेक दखनी ओवी त ुकारामांया िलखानात आयात .
संत एकनाथ प ैठणचे िस स ंत होत े. यांचा जम १४३३ मये पैठण य ेथे झाला . यांचे
गु दौलतबागच े ी वामी जनाद न होत े. संत एकनाथा ंचे एकनाथी भागवत व भावाथ
रामायण िलखाण िस आह े. नांदापूरकरांया मत े, संत एकनाथ ह े एकम ेव नाथ होत े
यांनी वारकया ना माग दशन केले. संत एकनाथा ंची गुपरंपरा खालीलमाण े आहे.

शेख चा ँद केधले कादरी िस कादरी स ूफ स ंत होत े. यांचा दगा दौलताबाद िकयाया
समोर आजही िह ंदू मुिलम भािवका ंना आकिष त करताना िदसतो .
मयय ुगीन महाराा त अन ेक मुिलम स ूफनी मराठी सािहय िनिम ती केलेली िदसत े.
भि पर ंपरेशी या ंचे आयािमक द ेवाणघ ेवाण झाल ेली िदसत े. जैन, शैव, वैणव,
महानुभाव, नाथयोगी आिण भागवत वारकरी प ंथांशी या ंचे संबंध आल ेले िदसतात . शेख
मुहमद ीगद ेकर, महामुनी, हसैन अंबरखा न, जमालशाह , अलम खान , शेख सुलतान
इयादचा यात समाव ेश होतो . यांचे मराठी भाष ेतील सािहय तकालीन आयािमक
देवाणघ ेवाण व धािम क सौहाद चे ितक आह े. अलामखान ह े नामेश संदायातील िशय munotes.in

Page 71

सुिफवाद / सुिफ पंथ

71 होते. भानजी ि ंबक द ेशपांडे य ांचा १८२४ या नाग ेशबीलाम ृत या ंथात ३९ या
करणात अलमखान या ंची मािहती िम ळते. करबी कारणी (उमानाबाद िजहा ) येथे
अलमखान या ंची कबर आह े. ीगोधा ंया श ेख मुहमद ीगद ेवर महाराजा ंचे िशय
आझमन ेही अन ेक मराठी आरया िलिहया आह ेत.
हजरत लालाड े मशेख राघवच ैतय (१४६० -१५६० ) हे सुा एक मराठी म ुिलम किव
होते. यांयावर द स ंदायाचा भाव होता . आखंद (िज. गुलबगा) येथे यांची समाधी
आजही िह ंदू, जैन, िलंगायत व म ुिलम भािवका ंमये िस आह े.
शहाम ुनी (१७३० -१८०८ ) हे उर भारतात ून महाराात ीगदा य ेथे येऊन थाियक
झाले. शहाम ुनीने िसा ंतबोध हा मराठी ंथ िलिहला . यानंतर हस ैन अंबरखान (१६०३ -
१६५३ ) यांनीही मराठी सािहयात भर टाकली . यांनी ान ेरानंतर मराठी भाष ेत गीता
भाय िलिहल े. याचे नामकरण अ ंबरहस ैनी अस े केले. अंबरखानच े िपता याक ूतखान
दौलताबाद िकयावर अिधकारी होते. तंजावरया व ैनाथक ृत िच ंदबाराय ंती ंथात
अंबरखानचा स ंदभ येतो.
शेख म ुहमद ीगद ेकर म ुळचे धारच े. माळोजीराज े भोसल या का ळात ीगधारा
थाियक झाल े. ते कादरी िसलिसयान े सूफ स ंत होत े. यांनी योगस ंाम, िनकल ंक बोध ,
पवन िवजय आिण ा नसागर ंथ िलिहली . यांना महारााच े कबीर हटल े जाते.

योगसा ंडाममय े शेख म ुहमद िलिहतात - ’नमो ी चा ँद बोधल े। यानी ानोप ंत
अंगीकारल े।। ानोबान े एका उपद ेिशले।“



munotes.in

Page 72

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
72 नाव िठकाण / वेश िलखाण / पंथ कालख ंड /
राजवट
अलमखान करळी कारळी
(समाधी )
उमानाबाद िजहा नाजेश पंथ बहामणी /
तुघलक
लाडल े मश ेख
(१४६० - १५६० ) आबद (दगा) िजहा
कलबुज द प ंथ बहामणी
अलाम भ ू
(१४७८ - १५३९ ) दौलताबाद द प ंथ बहामणी
हसैन अंबरखान ीगदा गीताभालकार
अंबरहस ैनी िनझामशाही
चाँद बोधल े कादरी दौलताबाद सूफ पी र िनझामशाही
शहाम ुनी शहागड (बीड) मराठी कवी िनझामशाही
शेख म ुहमद
ीगद ेकर ीगदा (िज.
अहमदनगर ) महारााच े कबीर -
मराठी रचना िनझामशाही /
मुघल

आपली गती तपासा :
१) महाराातील भि प ंथ व स ूफ संदायावर िटपण िलहा .
२) मराठी सािहयातील म ुिलम लेखनांचे योगदान प करा .
३ब.७ समारोप
सुवातीच े सूफ फार तपवी वपाच े एकांत जीवन जगणार े होते. यात काहनी स ंयास
जीवनही अ ंिगकारला होता . लौिकक जीवनातील वाथ यला पारलौिकक भिपास ून
दूर करतात अस े ते मानत . यामुळे खानलाहमय े एकांतात ाथना, उपवास , नामजप
करीत जीवन यतीत करत . िचती व सहरावद स ूफनी रायकया ना आयािमक
मागदशन कन मयका ळात धािम क सौहाद चे व सा ंकृितक द ेवाणघ ेवाणीच े केले. सूफया
पूयितथीला उस महोसव साजरा होतो . दग यावेळी िहंदू मुिलम भािव कांनी गजबजल ेली
असतात . महाराा अन ेक िठकाणी िजहा शासन थािनक स ुी जािहर करतात .
मयकालीन स ूफ दया या यवथ ेसाठी इनामी जिमनी व अस ंय द ेणया िदया .
बहामणी त े पाच शाा , िनजाम , मराठे व मुघलेतर राजवटीपय त देणया िदल ेया आह ेत.
munotes.in

Page 73

सुिफवाद / सुिफ पंथ

73 चौदाया शतकापास ून मा स ूफ स ंदायाचा हा स होताना िदसतो . राजकय घडामोडी
याला कारणीभ ूत आह ेत. मा स ूफना सा ंकृितक द ेवाणघ ेवाण व िम स ंकृती िनमा ण
केली. कला, भाषा, सािहय व स ंिगत ेात भरभराट आली . भि व स ूिफ स ंतांनी
भारताया िविवधत ेतील एकत ेने नटल ेया समाजाची िनिम ती केली. िचित ंया सभा व
करवाली स ंिगत ेरणेने संपूण समाज आजही आन ंदोसवात िविवधा ंगाने परंपरा
जोपासताना िदसतो . आयािमक द ेवाणघ ेवाण व धािम क सौहादा साठी एक ितक हण ून
सूफ संदायाच े महव नाकारता य ेत नाही .
३ब.८
१) सूिफ स ंदायाच े तवान चचा करा. सूफ स ंदायावरील भ च ळवळीचे भाव
सांगा.
२) मुघल राजवटीतील धािम क व आयािमक पर ंपरांचे िटकामक परण िलहा .
३) भारतातील स ूफ संदायाच े धािमक धोरण िटकामक मा ंडा.
३ब.९ संदभ
1. एस.आर. शमा, 'द रलीजीयस पॉिलसी ऑफ मुघल इपरस ', कलका , १९४० .

2. हसैन, वाय, 'िलपस ेस ऑफ इंिडयन कचर - मेिडकल ', मुंबई, १९५७

3. अरबेरी, ए.जे., 'इोडशन ट ू िही ऑफ सूिफझम। ल ंडन, १९४२

4. िफड डोरोथी , 'रलीजन ऑफ िसखस ', लंडन, १९४२

5. रझवी एस .एस.ए., 'ए िही ऑफ स ुिफझम इन इ ंिडया', मुिययम मनोहरलाल
पिलक ेशन ायव ेट िलिमट ेड, यू िदली , १९७८

6. शेख मुसाक रजाक , 'ए िही ऑफ सुिफझम इन ड ेकन', ऊन पाली , यू िदल ,
२०१५

7. सेन के. एम., 'मेिडकल िसटीसीझम इन इ ंिडया', यू िदली १९७४

8. नाईक ीन , 'इंिडयन स ुिफझम िसस द स ेनेटीन स युरी, सट, बुकस अ @ड
इपायरस इन द मिलम ड ेकन', टवेज टेलर ािसस ुप, लंडन, २००४

9. िनझामी क े.ए., 'सूफ म ुहमट इन द ड ेकन', एच.के. शेरवानी अ ॅड पी .राम. जोशी
(संपा), िही ऑफ मेिडकल ड ेकन (१२०५ -१९२० , २ खंड, हैाबाद , १९७३ )

10. पगडी, सेतू माधवराव , 'सूफ संदाय' (मराठी ), परचुरे काशन , मुंबई, १९५३

11. िनझामी क े.ए., 'सन असप ेट ऑफ रलीजन अ ॅड पॉिलिटस इन इ ंिडया ड ्युरंग
थटन स युरी', अलीगड , १९६१ munotes.in

Page 74

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
74 12. काल डल ू. अनट, 'इटनल गाड न : िमिटसीझम , िही अ ॅड पॉलीिटस अ ॅट अ
साउथ एिशयन स ूफ सटर। ऑसफड युिनहिसटी ेस, यू िदली २००४

13. पठाण , यु. राम, 'मुसलमान मराठी स ंतांचे मराठी सािहय ', महारा राय सािहय
आिण स ंकृती मंडळ, मुंबई २०११

14. तारा च ंद, 'इपÌयुरास ऑफ इलाम इन इ ंिडयन कचर ' इलाहाबाद , १९५४

15. ििमंघम, मे. पेसर, 'द सूफ ऑडर इन इलाम ', ऑसफड युिहविस टी ेस,
लंडन, १९७३

16. हिमद हस ैन, 'सुिफझम अ ॅड भ म ुहमट : इटनल रल ेहेस', मानक काशन ,
िदली १९७०



munotes.in

Page 75

75 4
cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLee
IeìkeÀ j®evee:
4.0 GefÎ<ìs
4.1 ÒemleeJevee
4.2 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îee®es mJe©He
4.3 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue meceepe j®evee
4.4 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue Jeleve mebmLee
4.5 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue Jeleveoej
4.6 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue Jeleveoeje®es nkeÌkeÀ Je keÀeces
4.7 meejebµe
4.8 Òeµve
4.9 meboYe&
4.0 GefÎ<ìs
 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îee®es mJe©He mecepetve IesCes .
 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeb®eer meceepe j®evee peeCetve IesCes.
 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue Jeleve mebmLeeb®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Jeleveoejeb®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Jel eveoejer He×leer®eer ceeefnleer mecepetve IesCes.
4.1 ÒemleeJevee
cejeþe keÀeueKeb[eleerue ceneje<ì^ ne DemebK³e Kes[îeeves efceUtve yeveuee neslee. ³ee keÀeUele Kes[er ner
DeeefLe&keÀ¢<ìîee mece=× nesleer. cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[er ner meeceeefpeke À Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer
keWÀêefyebot yeveueer nesleer. Kes[îeevee cejeþe keÀeueKeb[ele ûeece, osns, ceewpee Demesner veeJes nesleer. cejeþe munotes.in

Page 76

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
76 keÀeueKeb[eleerue meceepe cnCepes Kes[îeeleerue ûeeceerCe meceepe DeeefCe ³ee meceepee®eer j®evee DeeefCe
meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ J³eJenej cnCepes `efµeJekeÀeueerve ieeJeiee[e' nes³e.
cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjleebvee DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele cejeþe
keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeb®es mJe©He keÀmes nesles, Kes[îeeleerue meceepej®evee keÀµeer nesleer, Kes[s
Òeµeemeveemeeþer Jeleve mebmLee keÀesCel³ee nesl³ee, Jeleveoej keÀesCe nesles, Jeleveoejevee keÀesCel³ee ÒekeÀej®es
nkeÌkeÀ nesles, Jeleveoejebvee keÀesCel³ee ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele nesleer ³ee meJe& ceeefnleer®ee Dee {eJee
IesCeej Deenesle.
4.2 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îee®es mJe©He
µesleer keÀjC³ee³eesi³e peceerveer®³ee meYeesJeleeueer jneC³ee®³ee GÎsµ³eeves SkeÀ$e Deeuesueer ueeskeÀJemleer Je
l³eebveer efveJe[uesues ns jneC³ee®es keÀe³ece JeemleJ³ee®es efþkeÀeCe cnCepes ieeJe nes³e. ³ee ieeJeele pes jneCeejs
ueeskeÀ Demele les lesLeerue µesleerJej DeeOeejuessues J³eJemee³e keÀjle Demele. ieeJeeb®eer efveefce&leer kesÀJne Peeueer ns
meebielee ³esle veener. HeCe keÀener ieeJes meenmeer Je=Êeer®³ee ueeskeÀebveer Heg{ s ³esTve JemeJeueer. lej keÀener
jepekeÀl³ee¥veer DeeHeu³ee mees³eervegmeej, iejpesvegmeej Je GHe³egkeÌlesvegmeej JemeJeueer.
ieeJee®³ee Giecee®ee efJe®eej kesÀu³eeveblej ieeJee®es mJe©He mecepetve IesC³eemeeþer DeeHeCeeme ieeJee®³ee
#es$eHeÀUe®ee efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. ³ee keÀeUele ieeJeeb®es #es$eHeÀUeuee Devegme©ve oesve Yeeie Hee[C³eele
Deeues nesles. Heefnuee Yeeie cnCepes ieeJeeleerue ueeskeÀJemleer jenlees lees Yeeie. ³ee Yeeieeuee `Heeb{jer' efkebÀJee
`Heeb{jer DeeF&' Demes cnìues peele Demes. ³ee Yeeieeleerue Iejs ner Heeb{N³ee ceeleerJej yeebOeuesueer Demele.
ogmeje Yeeie cnCepes µeslepeceerveer®ee. ³ee peceerveeruee `keÀeUer' DeLeJee `keÀeUer DeeF&' Demes cnCele
`keÀeUer' Je `Heeb{jer' efceUtve ieeJe yevele Demes. Deµee ³ee ieeJeeuee efµeJeke ÀeUele `osns', `ceewpee' efkebÀJee
`ûeece' Demes cnìues peele Demes.
cejeþe keÀeueKeb[eleerue yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej ieeJee®eer ueeskeÀmebK³ee Jee{le iesueer. Heg{s ueeskeÀ ³ee
ieeJee®³ee µespeejer Jemeleer keÀ© ueeieues. Heg{s Deµee Jemleer Jee{l e iesu³ee. ³ee Jemlîee ieeJee®³ee
GHeefJeYeeiee®ee Yeeie yevet ueeieu³ee. Deµee ³ee GHeefJeYeeieeme osµeeJej `cepeje' DeLeJee `Jee[er' Demes
cnCele. lej keÀeskeÀCeele `Hee[er' DeLeJee `Keejer' cnCele.
cejeþe keÀeueKeb[ele pesJne SKeeÐee ieeJee®³ee µespeeje r Jemleer Jee{le Demes Je l³ee Jemleer®es ©Heeblej pesJne
ogmeN³ee ieeJeele nesle Demes, lesJne oesve ieeJes le³eej nesle Demele. Deµee oesve ieeJeeb®es JesieUsHeCe
oeKeefJeC³eemeeþer cetU®³ee ceesþîee ieeJeeme `yegêgkeÀ' cnìues peele Demes Je íesìîee ieeJ eeme `Kego&' cnìues
peele Demes.
cejeþe keÀeueKeb[eleerue efµeJekeÀeueerve keÀeieoHe$eele ieebJeevee `ceewpee', `keÀmeyee', `Hesþ' Demes mebyeesOeues
peele Demes. one -efJeme ceewpeeb®³eeceO³es SKeeos ceesþs ieeJe Demes. l³eeme keÀmeyee Demes cnCele. keÀmey ee ne
µeyo `keÀmeye' ³ee µeyoeHeemetve le³eej Peeuee Deens. p³ee ieeJeele ceewpeeHes#ee keÀmeyeer keÀejeieerj, J³eeHeej -
Goerce keÀjCeejs ueeskeÀ DeefOekeÀ mebK³esves Jemleer keÀ©ve jenleele l³eeme keÀmeyee Demes cnìues peele Demes.
keÀener keÀmey³eeb®es ye epejnìer®³ee ceeO³eceeletve DeeefLe&keÀ Guee{eueer®es J³eJenej Jee{u³eeves l³ee keÀmey³eeb®es
Hesþsle ©Heeblej nesle Demes. keÀener Òemebieer J³eeHeej -Goerceemeeþer Keeme `Hesþ' yemeefJeC³ee®eer meveo keÀener
ueeskeÀebvee efoueer peele Demes. l³eemeeþer l³ eebvee Fveecener efoues peele Demes yebojeb®³ee efþkeÀeCeer Dee³eele -
efve³ee&le J³eeHeejecegUs l³eeme Hesþs®es mJe©He DeeHeesDeeHe®e le³eej nesle Demes. Deµee yebojeb®³ee ieeJeeme efcejs
Demes cnìues peele Demes. munotes.in

Page 77

cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLee
77 4.3 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue meceepej®evee
cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue meceepe j®evee ner He×leµeerj efvecee&Ce Peeuesueer meceepe j®evee
nesleer. ner meceepej®evee iejpe, keÀece, DeefOekeÀej, nkeÌkeÀ, peyeeyeoeN³ee ³ee IeìkeÀebvee Devegme©ve efvecee&Ce
Peeu³ee®es DeeHeCeem e efometve ³esles. ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCe Keeueerue ceeefnleeruee Devegme©ve cejeþe
keÀeueKeb[eleerue meceepej®eves®eer ceeefnleer HeneCeej Deenesle.
µesleer®³ee meYeesJeleeue®³ee Heefjmejele yengmebK³e ieeJee®eer efveefce&leer Peeu³eeves Je µesleer ne®e GojefveJee&ne®es
meeOeve Demeu³eeves p³eeb®³eekeÀ[s peceerve Demes lees µeslekeÀjer l³ee ieeJe®³ee ÒecegKe jefnJeeµeer Demes. l³eeb®³ee
JebµeHejbHejsves µesleer keÀjC³ee®ee J³eJemee³e keÀe³ecemJe©Heer meg© Demes. HeefjCeeceer Demes ueeskeÀ ³ee ieeJee®es
keÀe³ece jefnJeeµeer Demele.
µeslekeÀN³eebyejesyej®e µeslepeceerve vemeCeejs Je ogmeN³ee®³ee µesleerJej ceesuecepetjer keÀjCeejs cepetj ns meg×e
GojefveJee&nemeeþer ³ee ieeJeele jnele Demele. keÀOeer keÀOeer ³ee ueeskeÀebHewkeÀer keÀener ueeskeÀ µeslekeÀN³ee bkeÀ[tve
Keb[eves keÀmeC³eemeeþer peceerveer Iesle Demele. l³eeb®es GojefveJee&nemeeþer ³ee ieeJeele keÀe³ece DeefmlelJe
Demes. HeefjCeeceer ns ueeskeÀ ieeJeeleerue meceepe j®eves®ee SkeÀ Yeeie yeveues nesles.
µeslekeÀjer, µeslecepetje veblej ieeJeeleerue meceepe j®evesleerue p³eevee Jeefj<þ ceb[Uer cnCetve mecepeues peele
Demes les Jeefj<þ opee&®es µeeµJele DeefOekeÀejer cnCepes Heeìerue, kegÀuekeÀCeea, ®eewieguee, µesìs, cenepeve nes³e.
ner ceb[Uer Jeleveoej nesleer. keÀeieoHe$eele ³eebvee `osµekeÀ' Demes mebyeesOeues peele Demes. ³ee DeefOekeÀeN³eebvee
DeeHeu³ee mesJesyeÎue mejkeÀjeletve peceerve, Fveece Je þjeJeerkeÀ nkeÌkeÀ lemes®e ceeveHeeve efceUle Demes.
cejeþe keÀeueKeb[eleerue meceepe j®evesleerue µeslekeÀjer, µeslecepetj, DeefOekeÀejer ³eeb®³ee ye jesyej®e
DeeCeKeerve SkeÀ cenÊJeHetCe& ueeskeÀeb®ee Jeie& Òe®eueerle neslee lees Jeie& efcejemeoejeb®ee Jeie& nes³e. efcejemeoej
cnCepes JebµeHejbHejsves peceerveer®eer ceeuekeÀer GHeYeesieCeejs ueeskeÀ nes³e. ³ee®e efcejemeoejebvee LeUkeÀjer Deµeer
meb%ee nesleer. meceepej®evesleerue ³ee Jeiee&uee ceevee®es mLeeve nesles.
³ee veblej ieeJe j®evesleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes `yeueglesoej' nes³e ns ieeJee®eer mesJee keÀjCeejs
ûeecemesJekeÀ nesles. l³eeb®³ee mesJes®ee ceesyeouee cnCetve l³eebvee DeeHeu³ee GlHeVeeb®ee keÀener Jeeìe -yeuegles osle
Demele. meeOeejCeHeCes yeueglesoejeb®eer mebK³ee 12 Demes. ³eele megleej, ueesnej, ®eebYeej, cenej, ceebie,
kegbÀYeej, vneJeer, Oeesyeer, iegjJe, peesµeer, Yeeì DeLeJee µeeefnj Je cegueeCee ³eeb®ee meceeJesµe Demes.
³ee J³eefleefjkeÌle ieeJej®evesle SketÀCe ®eej meÊee Òe®eefuele nesl³ee. ³ee ceOeerue Heefnueer meÊee cnCepes
ieeJeeleerue DeefOekeÀeN³eeb®eer meÊee ³ee ceO³es `nJeeueoej' `cegpegceoej' `keÀejketÀve' ³ee DeefOekeÀeN³eeb®ee
meceeJesµe Demes. ns jepemebmLes® es DeefOekeÀejer Demele. ³eeb®eer meÊee ner `efoJeeCeer meÊee'.
ieeJej®evesleerue ogmejer meÊee cnCepes `osµekeÀ meÊee' nes³e. ³ee osµekeÀ meÊesceO³es ieeJe®es Heeìerue,
kegÀuekeÀCeea, osµecegKe -osµeHeeb[s, µesìs -cenepeve, yeeje yeueglesoej ³eeb®ee meceeJe sµe Demes. ner meÊee efoJeeCeer
meÊesntve efYeVe Demes. ³ee meÊesuee mJeleb$e DeefmleÊJe Demes. ³ee meÊesuee Kejs cnCepes ieeJe®eer Kejer meÊee
Demesner cnìues peele Demes.
ieeJej®evesleerue eflemejer meÊee cnCepes `Oece&meÊee' DeLeJee `%eeleermeÊee' nes³e . ner meÊee mJeleb$e nesleer.
Oece& HejbHeje efkebÀJee %eebleer HejbHeje ³ee meboYee&le pej ieeJeele keÀe³e Jeeo efvecee&Ce Peeuee lej ner meÊee ³ee
keÀeceeceO³es cenÊJee®eer Je efveCe&³eebkeÀ YetefcekeÀe efveYeeJele Demes.
munotes.in

Page 78

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
78 ieeJemeÊesleerue ®eewLeer Òeefl eef<þle meÊee cnCepes `J³eeHeejer' meÊee nes³e. ner meÊee meJe&meeOeejCeHeCes
`keÀmeyee' DeLeJee `Hesþ' ³ee efþkeÀeCeer DeefmleÊJeele Demes. µesþs -cenepeve ns ³ee meÊes®es ÒecegKe DeefOekeÀejer
Demele.
Lees[ke̳eele ieeJej®evesle Jeleveeoej, efcejemeoej, y eueglesoej Je GHejer Demes ®eej meeceeefpekeÀ Jeie& Je
GHeefjefveefo&<ì ®eej meÊeener veebole nesl³ee.
4.4 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue JelevemebmLee
cejeþe keÀeueKeb[eleerue Jeleve mebmLee nîee Kes[îeeleerue Òeµeemevee®³ee DeeOeejYetle IeìkeÀ y eveu³ee
nesl³ee. ³ee JeleveermebmLee lelkeÀeueerve meceepe peerJeveeµeer efveie[erle Hee³eeYetle mebmLee Demeu³eeves ³ee
mebmLeevee meceepeele Òeefle<þe ÒeeHle Peeueer nesleer. ieeJeeb®³ee mLew³ee&meeþer Je efJekeÀemeemeeþer JelevemebmLeeb®eer
efveefce&lee r keÀjC³eele Deeueer nesleer. ÒeebeflekeÀ meÊes®³ee efJe¬eWÀefêkeÀjCeeletve®e Jeleve mebmLeeb®eer efveefce&leer Peeueer
nesleer.
ieeJee®ee keÀejYeej megefve³ebef$ele jeneJee. ieeJeeceOeues keÀppes, Keìues Je Flej yeeyeer ieeJeeleerue
³eb$eveskeÀ[tve®e efve keÀeueele efveIeeJ³eele, ieeJeele µeeblelee jneJeer, ieeJee®³ee µesleer®ee efJekeÀeme JneJee,
ieeJeeleerue meCe -GlmeJe ³ee$ee megJ³eJemLeerle Dee³eesefpele JneJ³eele ieeJee®es mebj#eCe JneJes ³ee ÒekeÀej®eer
keÀeces ³ee Jeleveer mebmLeevee keÀjeJeer ueeiel e nesleer.
JelevemebmLesceO³es pes keÀece keÀjCeejs Jeleveoej nesles les SkeÀ ÒekeÀej®es ûeeceefOekeÀejer®e nesles. ûeecee®ee
keÀejYeej keÀe³e&#ece He×leerves ®eeueeJee ³eemeeþer®e l³eeb®eer efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer nesleer.
4.5 cejeþe keÀeueKeb[e leerue Kes[îeeleerue Jeleveoej
cejeþe keÀeueKeb[eceO³es Jeleveoejer He×le Òe®eefuele Demeu³ee keÀejCes Jeleveoejer ®eeueefJeC³eemeeþer
Jeleveoej vesceues peele Demele. SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee keÀe³e&#eceles®ee efJe®eej keÀ©ve ³ee J³ekeÌleer®eer efveJe[
mejkeÀejkeÀ[tve ³ee Heoemeeþer kesÀueer peele Demes. ®eekeÀjer®³ee ceesyeou³eele Jeleveoejeuee peer peceerve
osCeieer cnCetve efceUle Demes efleuee `Jeleve' Demes cnìues peele Demes. SkeÀoe keÀe SKeeÐee J³ekeÌleeruee
Jeleveoejer efceUeueer keÀer leer Heg{s l³ ee J³ekeÌleer®³ee kegÀìgbyeemeeþer Jebµe HejbHejsves ®eeuele Demes. pees He³e¥le ³ee
kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer Jelevee®³ee vesceCetkeÀer®es keÀece ÒeeceeefCekeÀHeCes keÀjerle Demele lees He³e¥le les Jeleve l³ee
kegÀìgbyeekeÀ[s®e jenle Demes. Jeleveoejerc eO³es DeÒeeceeefCekeÀlee pej peeCeJeueer lej l³ee J³ekeÌleerkeÀ[tve
Jeleveoejer keÀe{tve Iesleueer peele Demes.
Heeìerue, kegÀuekeÀCeea, osµecegKe, osµeHeeb[s, ®eewieguee, µesìs -cenepeve ns ieeJeeleerue ÒecegKe Jeleveoej nesles.
³ee Jeleveoejeb®es Heeueve HeesmesJee keÀjC³ee®³ee ceesyeou³eele ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve `veKle' (jesKe jkeÌkeÀce) DeeefCe `ieuee' (Jemlet) efceUle
Demele. ³ee efµeJee³e Òel³eskeÀ Jeleveoejele ieeJeek eÀ[tve `nkeÌkeÀueeefpeces' ÒeeHle nesle Demele. nkeÌkeÀ cnCepes
Jeleveoejeme nkeÌkeÀeves efceUCeejer yeeye lej ueeefpecee cnCepes Jeleveoejeme Ssef®íkeÀ mJe©Heele efceUCeejer
yeeye ³ee keÀeueKeb[ele Òel³eskeÀ Jeleveoeje®es nkeÌkeÀueeefpeces JesieJesieUîee ÒekeÀej®es Demele.

munotes.in

Page 79

cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLee
79 4.6 cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue Jeleveoejeb®es nkeÌkeÀ Je keÀeces
cejeþe keÀeueKeb[ele Heeìerue, kegÀuekeÀCeea, osµecegKe, osµeHeeb[s, ®eewieguee, µesìs, cenepeve ns ÒecegKe
Jeleveoej nesles ³eener Heg{s peeTve yeeje yeuegl esoej Je Deeueglesoejeb®eener meceeJesµe ³ee JeleveoejebceO³es
keÀjC³eele Deeuee neslee. ³ee Jeleveoejeb®³ee nkeÌkeÀe®ee Je keÀeceeb®ee Dee{eJee DeeHeCe KeeefueueÒeceeCes Iesle
Deenesle.
De) Heeìerue
cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue SkeÀ cenÊJeHetCe& Jeveleoej cnCetve HeeìueekeÀ[s Heeefnues peele nesles.
Heeìerue ne ieeJe®ee ÒecegKe Demes. l³eeuee ieeJe®ee jepee cnìu³eeme ®egkeÀer®es nesCeej veener.
efµeJekeÀeueKeb[eleerue He$eele Heeìuee®ee G}ÁsKe `Heeìerue', `ieeJeHeeìerue', `ceeskeÀeoce', Demee kes Àuesuee
Dee{Ulees. jep³eJ³eJenejkeÀesµeeble l³eeuee `ûeeceieesHekeÀ' Deµeer meb%ee efouesueer Deens.
Hegjeleve keÀeUele ûeeceeefOekeÀejer Heeìerue ns Heo Òe®eefuele nesles. Heg{s meenmeer efcejemeoej Heeìerue HeoeJej
efve³egkeÌle Peeues. ieeJeeleerue efce jemeoeje®es IejeCes ÒecegKe ceeveues peeT ueeieues. Heeìueeuee ieeJeeyeeyele®es
ceguekeÀer Je efoJeeCeer DeefOekeÀej Demele. Heg{s ³ee Heeìueeletve®e Heg{s mejoej Go³eeuee Deeues. HesµeJeeF&le
ceneopeer efµebosmeejK³ee Heje¬eÀceer mejoejemener DeeHeCeeme H eeìerue cnCeJetve IesC³eele Oev³e Jeeìle nesles.
1) Heeìuee®es nkeÌkeÀ :
Heeìueebvee pes nkeÌkeÀ nesles les HeeefìuekeÀer®³ee meveosle GHeYeesieeJe³ee®³ee nkeÀueeefpeceeceO³es veeWoefJeues
Deensle. ³ee nkeÌkeÀeb®eer ceeefnleer Heg{erue ÒeceeCes Deens.
2) ceeveHeeve :
ieeJeele ieeJe ÒecegKe ³ee veel³eeves Heeìueeuee ceeveHeeve efceUle Demes. meCeemegoeruee DeLeJee DeeveboÒemebieer
Heeìueeuee DeûenkeÌkeÀ efceUle Demes. ieeJeeleerue pe$ee DeLeJee GlmeJee®ee lees vee³ekeÀ Demes. ceeveHeevee®ee
Yeeie cnCetve l³e eme nesUer®eer HeesUer Je cekeÀj meb¬eÀeleerme leerU efceUle Demes.
3) Kegoe& efkebÀJee jeskeÀ[ :
mejkeÀej®ee ÒeefleefveOeer Je ieeJee®ee ÒecegKe cnCetve Heeìerue ieeJeemeeþer keÀece keÀjle Demes. ieeJeeHeemetve
mejkeÀejuee pees[GlHeVe efceUle Demes. l³eel eerue keÀener jkeÌkeÀce Heeìueeuee efceUle Demes. Heeìueeuee
efoueer peeCeejer jkeÌkeÀce mejkeÀej þjJele Demes. keÀener keÀeieoHe$eele HeeìeruekeÀer®³ee nkeÌkeÀe®es ÒeceeCe
GHeueyOe Deens. ns ÒeceeCe 22… Deens. ³ee yeeyele Demes efueKeeve Deens, ’Heeìeruek eÀer®ee nkeÌkeÀ 22…
efoJeeCee®es vescetve Iesleues“.
4) ieuee DeLeJee Ssveeefpevemeer :
Heeìueeuee ieeJe ÒecegKe ³ee veel³eeves ieeJeeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve p³ee keÀener Jemlet efceUle l³eeuee ieuee Demes
cnìues peele nesles. peceerveoejekeÀ[tve Heeìueeue e Oeev³e DeLeJee Jemlet efceUle l³eeuee `Iegiejer' Je
`HeUkeÀer' Demes cnCele. `Iegiejer' cnCepes HemeeYej Oeev³e Je `HeUkeÀer' cnCepes HeUerYej lesue DeLeJee letHe.
ieeJeeleerue keÀejeefiejekeÀ[tve Je J³eeHeeN³eebkeÀ[tve keÀener Jemlet Yesì cnCetve ojmeeu e efceUle Demele. Goe. munotes.in

Page 80

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
80 ®eebYeejekeÀ[tve Hee³eHeesmeer, keÀes<ìîeekeÀ[tve HeemeeW[er, efJeCekeÀjekeÀ[tve `®eesUKeCe' Hesþsleerue
J³eeHeeN³eekeÀ[tve veejU, megHeejer, ceebme F. Jemlet l³eebvee efJeveecetu³e efceUle Demele.
5) Jesþefyeieejer :
Heeìueeuee Jes þefyeieej þsJeC³ee®ee nkeÌkeÀ neslee. SkeÀ jeyelee cenej Heeìuee®³ee lewveeleeruee Demes. lemes®e
l³eeuee cenej, Jeepeb$eer Je keÀejeieerj ³eeb®³eekeÀ[tve efJeveecetu³e keÀece keÀ©ve IesC³ee®es DeefOekeÀej nesles.
cnCepes®e ³ee keÀeUele Heeìueeuee Jesþefye ieej þsJeC³ee®es nkeÌkeÀ nesles ns efme× nesles.
6) keÀj :
Heeìueeuee keÀj ©Heeves pecee nesCeeN³ee mejkeÀejer jkeÌkeÀcesletve keÀener efnmmee efceUle Demes. Goe.
ieeJeeleerue ueiveebJej DeekeÀejuee peeCeeje `JeNne[ìkeÀe' DeLeJee `Heeìoece' DeeefCe ieeJeel eerue Dee³eele -
efve³ee&le ceeueeJejerue pekeÀele keÀjeleerue efnmmee Heeìueeuee efceUle Demes.
2) Heeìuee®eer keÀeces :
Heeìerue ³ee keÀeueKeb[ele ieeJee®ee ÒecegKe neslee. ieeJee®ee ÒecegKe ³ee veel³eeves p³ee ÒeceeCes l³eeuee nkeÌkeÀ
l³ee®e ÒeceeCes l³e euee ieeJeemeeþer JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer keÀecesner keÀjeJeer ueeiele Demele. ner keÀeces Heg{erue
ÒeceeCes Deensle.
1) ieeJeeleerue ueeJeCeer -meb®eCeer -GieJeCeer J³eJemLee HeneCes.
2) ieeJeeleerue He[erkeÀ peceerve ueeieJe[erKeeueer DeeCeves.
3) ieeslemeYes®ee ÒecegKe ³ee veel³eeves ieeslemeYes®³ee yewþkeÀeb®es meb®eueve keÀjCes.
4) ieeslemeYes®³ee ceeO³eceeletve ieeJeeleerue lebìîeeb®ee v³ee³eefveJee[e keÀjCes.
5) ieeJeeleerue µeeblelee Je megjef#eleles®eer peyeeyeoejer meebYeeUCes.
6) kegÀuekeÀC³ee&®³ee ceoleerves Òee fleJe7) ieeJee®³ee meeje efveefµ®eleeryeeyele mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eebyejesyej ®e®ee& keÀjCes.
8) ogojyeejele ÒeefleefveefOelJe keÀ©ve j³elesuee meeN³eele metì efceUJetve osCes.
9) ieeJeeleerue efcejemeoejeb®eer ceeefnleer mejkeÀejuee HegjJeCes.
10) ieeJeele Iesleu³ee peeCeeN³ee efHekeÀeb®eer ceeefnleer mejkeÀejuee HegjJeCes.
11) ieeJeeleerue GlHeVeeb®eer ceeefnleer mejkeÀejuee HegjJeCes.
12) ieeJeeleerue meeje Jemetueer®eer ceeefnleer mejkeÀejuee HegjJeCes.
13) ieeJeeleerue meeje Jemetueer®es keÀece keÀjCes.
14) JesU Òemebieer mejkeÀej®eer ®eekeÀjer keÀjCes. munotes.in

Page 81

cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLee
81 ye) kegÀuekeÀCeer& :
Heeìerue ne ieeJee®ee cegK³e Jeleveoej neslee. Heeìuee®³ee KeeueesKeeue kegÀuekeÀCeea ne Heoeme keÀeieoHe$eele
`kegÀuekeÀCe&' DeLeJee `uesKeveJe=Êeer' Demes cnìues Deens. ieeJee®ee efnµesye þsJeCes ns cegK³e keÀece l³ee®³eekeÀ[s
Demes. Heeìuee®ee efnµesyeveerme cnCetve l³eeme keÀece keÀjeJes ue eiele Demes.
cejeþe keÀeueKeb[ele p³ee ÒeceeCes Heeìerue ns Jeleveoej Heo Òel³eskeÀ ieeJeemeeþer Demes lemes Òel³eskeÀ
ieeJeemeeþer kegÀuekeÀCeea ns Jeleveoej Heo Demes Demes veener. keÀejCe l³ee keÀeueKeb[ele mee#ejles®es ÒeceeCe
Deefle DeuHe Demes. Heef jCeeceer kegÀuekeÀCeea Heoemeeþer DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejer ceeCemes GHeueyOe nesle veJnleer.
HeefjCeeceer SkesÀkeÀe kegÀuekeÀC³ee&keÀ[s keÀener JesUe Hee®e -one ieeJesner vescetve efouesueer Demele.
kegÀuekeÀC³ee¥®³ee Iejele `kegÀuekeÀCe&' Jeleve JebµeHejbHej sves veebole Demes. kegÀuekeÀCeea IejeC³eele l³ee ¢<ìerves
efueKeeHe{er keÀjCeejs Jeejme le³eej nesle Demele. efkebÀyentvee leer kegÀuekeÀC³ee¥®eer peyeeyeoejer Demes. keÀener
efþkeÀeCeer kegÀuekeÀCeea DeeHeu³ee JeleveeJej Dev³e ceeCetme `cegleeefuekeÀ' cn Cetve vescele Demele. lej keÀener
ieeJeele kegÀuekeÀCeeaHeo efjkeÌle jeefnues lej ieeJekeÀjer SkeÀ$e ³esTve uee³ekeÀ ceeCemee®eer efveJe[ ³ee HeoeJej
keÀjle Demele Je mejkeÀej ojyeejer Depe& keÀ©ve ceev³elee Iesle Demele.
kegÀuekeÀCeea ne yengOee ye´eïeCe peeleerleerue Demes. HeCe keÌJeef®ele Òemebieer lees efueieeb³eleemeejK³ee meceepeeleerue
Demes.
1) kegÀuekeÀC³ee&®es nkeÌkeÀ :
Heeìuee ÒeceeCes®e kegÀuekeÀCeea ne ieeJee®ee Jeleveoej Demeu³eeves l³eeueemeg×e ieeJe Jeleveoejer®es nkeÌkeÀ ÒeeHle
Peeues nesles . l³ee®es nkeÌkeÀ Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
2) cenmetuee®ee keÀener Yeeie :
cenmetue pecee keÀjC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀece kegÀuekeÀC³ee&uee keÀjeJes ueeiele Demeu³eeves cenmetuee®ee keÀener
Yeeie kegÀuekeÀC³ee&uee efceUle Demes. cee$e ³ee®es ÒeceeCe efk eÀleer nesles ³ee yeeyele ceeefnleer GHeueyOe veener.
3) mee efoue Jeej :
kegÀuekeÀCeea ne p³ee ÒeceeCes ieeJee®ee Jeleveoej Demes l³ee®e ÒeceeCes lees ieeJee®³ee cenmetue oHleje®ee
ÒecegKener Demes. HeefjCeeceer ³ee oHleje®es mebHetCe& keÀecekeÀepe l³ee uee HeneJes ueeiele Demes. ³ee oHleje®³ee
keÀecekeÀepee®³ee Ke®ee&meeþer l³eeuee keÀener jkeÌkeÀce efceUle Demes. ner jkeÌkeÀce mejkeÀejkeÀ[tve DeLeJee
ieeJeekeÀ[tve efceUle Demes. ³ee jkeÌkeÀcesuee®e mee efoue Jeej Demes cnCeleele. ³ee jkeÌkeÀcesJej l³ee® ee nkeÌkeÀ
Demes.
4) YesìJemlet :
kegÀuekeÀC³ee&uee l³ee®³ee keÀecekeÀepee®³ee p³ee ÒeceeCes mejkeÀejer ceesyeouee nkeÌkeÀ ©Heeves efceUle neslee,
l³ee®e ÒeceeCes ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve meg×e l³eeuee nkeÌkeÀ mJe©Heele YesìJemlet cnCetve ceesyeouee efceUle D emes.
Goe. ®eebYeejekeÀ[tve Hee³eHeesmeer, µeslekeÀN³eebkeÀ[tve Iegiejer, ng[e&, Iejle, letHe, HeÀUs, YesìJemlet mJe©Heele
efceUle Demele.
munotes.in

Page 82

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
82 5) Jesþefyeieejer :
kegÀuekeÀC³eee&uee Heeìuee ÒeceeCes®e Jesþefyeieejer yeeyele nkeÌkeÀ nesles. l³ee®³ee Keepeieer keÀeceemeeþer l³eeuee
SkeÀ jeyelee cenej efceUle Demes. l³ee®³eekeÀ[tve keÀece keÀ©ve IesC³ee®es DeefOekeÀej l³eeuee nesles.
Heeìerue Je kegÀuekeÀC³ee&®³ee nkeÌkeÀe®ee efJe®eej kesÀuee lej ³ee oesnesle DeefOekeÀeje®³ee yeeyeleerle KetHe
leHeÀeJele peeCeJel es. ieeJeele Heeìueeuee ceevee®es mLeeve nesles. cee$e kegÀuekeÀC³ee&uee ceeveeyeeyele og³³ece
mLeeve nesles. Jemlet DeLeJee jkeÌkeÀcee®³ee nkeÌkeÀe yeeyele pejer efJe®eej kesÀuee lejer HeeìueeHes#ee
kegÀuekeÀC³ee&uee ns nkeÌkeÀ Je l³eeHeemetve efceUCeeje ceesyeouee ne keÀceer neslee. cee$e oHlejKe®ee&meeþer
efceUCeejer jkeÌkeÀce ner kegÀuekeÀC³ee&®³ee peces®eer yeepet nesleer. Demes pejer Demeues lejer ³ee oesvner
Jeleveoejebvee HejmHej mebieCeceleeves Je meceeve GÎsµeevee ieeJeemeeþer keÀeces keÀjeJeer ue eiele nesleer.
2) kegÀuekeÀC³ee&®eer keÀeces :
kegÀuekeÀCeea ne HeesleHeeìuee®ee ceoleveerme Demes. l³ee®ee G}ÁsKe `ieeJekegÀuekeÀCeea', `ûeeceuesKeer' Demee
keÀjC³eele Deeuee Deens. l³eeuee DeeHeu³ee keÀe³ee&uee Devegme©ve Keeefueue ÒekeÀej®eer keÀeces keÀj eJeer ueeiele
Demele.
1) ieeJee®ee pecee Ke®ee&®ee efnµesye efueefnCes.
2) ieeJeeleerue meJe& ÒekeÀej®³ee peefceveer®³ee veeWoer þsJeCes.
3) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee veeJeeJej DemeCeeN³ee peceerveer®³ee Je cenmetuee®ee pecee -Ke®e& þsJeCes.
4) cenmetueeletve pecee nesC eeN³ee jkeÌkeÀces®eer KeelesJenerle veeWo þsJeCes.
5) cenmetue yeekeÀer®ee lekeÌlee le³eej keÀjCes.
6) ieeJee®³ee ueeJeCeer -meb®eCeerkeÀ[s ue#e osCes.
7) ieeJeeleerue µesleer J³eJemee³eeme Òeeslmeenve osCes.
8) ieeJeeleerue peemleerle peemle peceerve ueeieJe[ermeeþer Òe³elve keÀjCes.
9) cenmetue pecee keÀjC³eemeeþer Heeìuee®eer ceole IesCes.
10) cenmetuee®eer jkeÌkeÀce mejkeÀej ojyeejer pecee keÀjCes.
11) Heeìuee®³ee DevegHeefmLeleerle ieeslemeYes®es vesle=ÊJe keÀjCes.
SKeeÐee kegÀuekeÀCeea pej keÀe³e&#ece Demeuee lej lees ieeJe Heeìueeuee yeepetuee mejkeÀeJetve ieeJee®es Je
ieeslecepeueerme®es vesle=ÊJe keÀjle Demes. ceie l³ee ieeJe®ee Heeìerue ne veeceOeejer jnele Demes.
cee$e SKeeÐee kegÀuekeÀCeea pej DeÒeeceeefCekeÀ Demesue lej l³eeuee keÀ[keÀ µeemeve nesle Demes. l³ee®es
Jelevener keÀe{tve Iesleues peele Demes. SKeeÐee efþkeÀeCeer kegÀuekeÀCeea IejeCes efveJe&bµe Peeues Demesue lej les
Jeleve ieeJee®³ee ceeuekeÀer®es nesle Demes Je ieeJekeÀjer l³ee Jelevee®eer efJe¬eÀer keÀjle Demele. efJe¬eÀerHeemetve ÒeeHle
nesCeeN³ee jkeÌke Àcesuee `µesjCeer' Demes cnìues peele Demes. ³ee µesjCeer®ee JeeHej ieeJee®eer keÀpex YejC³eemeeþer
efkebÀJee ieeJekeÀer®³ee Flej keÀeceemeeþer kesÀuee peele Demes. munotes.in

Page 83

cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLee
83
keÀ) ®eewieguee
ûeeceJ³eJemLesleerue cejeþe keÀeueKeb[eleerue eflemeje cenÊJeHetCe& Jele veoj cnCepes ®eewieguee nes³e.
cejeþîeeb®³ee jep³eJ³eJenej keÀesµeele ®eewiegu³eeuee `ûeeceerCe' Demes cnìues Deens. ®eewiegu³eeuee
Jeleveoeje®ee opee& Deens. meeceev³ele: ®eewieguee ne cejeþe peeleer®ee Demes. HeCe DeHeJeeo cnCetve keÀener
efþkeÀeCeer efu eieeb³ele, pewve, cegmeueceeve Fl³eeoer meceepeeleerue ®eewiegues Demele. SkebÀojerle Heeìuee®³ee
KeeueesKeeue ³ee Jeleveeme Òeefle<þe DemeeJeer. ®eewiegu³eeme Heeìerue kegÀuekeÀC³ee¥veblej ceevee®es mLeeve nesles.
ieeslemeYesle l³eeuee Heeìueeveblej®es mL eeve nesles. l³eeme keÀeieoHe$eele keÀenerJesUe `osµe ®eewieguee' Demee
µeyoÒe³eesie meeHe[lees. ³eeJe©ve®e lees osµecegKe, osµeHeeb[îeeÒeceeCes®e HejieC³ee®eener DeefOekeÀejer Demeuee
Heeefnpes. l³ee®eer efveµeeCeer keÀener efþkeÀeCeer `veebiej' lej keÀen er efþkeÀeCeer `keÀeþer' Deens. ³eeJe©ve®e lees
peceerve ceespeCeerµeer mebyeOeerle DemeeJee Je Heeìueeuee ³ee keÀeceer lees ceole keÀjle DemeeJee Demee Deboepe
keÀe{uee peelees. l³ee®³ee nkeÌkeÀeyeeyele Hegjsµeer ceeefnleer GHeueyOe veener.
1) ®eewiegu³ee®e er keÀeces :
ûeece J³eJemLesleerue ®eewieguee ne pejer Jeleveoej Demeuee lejer lees kegÀuekeÀC³ee&ÒeceeCes®e ieeJe Òeµeemeveeuee
Devegme©ve ÒeµeemekeÀer³e mJe©Hee®eer keÀeces Henele neslee. ³ee peyeeyeoejeruee Devegme©ve l³eeuee Heg{erue
ÒekeÀej®eer keÀece s keÀjeJeer ueeiele nesleer.
1) ieeJee®³ee keÀejYeejemeeþer Heeìueeuee ceole keÀjCes.
2) mejkeÀej ojyeejer ieeJee meboYee&leerue He$eJ³eJenej Heesn®eefJeCes.
3) mejkeÀej ojyeejer efnµesyee®eer keÀeieoHe$es Heesn®eefJeCes.
4) ieeJee®ee meeje Jemetue keÀjC³eeme Heeìueeu ee ceole keÀjCes.
5) ieeJe mees[tve iesuesu³ee kegÀUebvee Hejle ieeJeele DeeCetve l³eebvee efmLej keÀjCes.
6) ieeJeeleerue Jemlet©Heeves pecee Peeuesuee cenmetue megjef#ele jeKeCes.
7) ieeJeeleerue keÀesþeje®³ee megjef#eleles®eer peyeeyeoejer meebYeeUCes.
8) ieeJeelee rue ieeslemeYesme ÒeefleefveOeer cnCetve GHeefmLele jneCes.
9) ieeJeeleerue peceerve ceespeCeer®³ee keÀeceeme ceole keÀjCes.
10) ieeJeeleerue pecee Peeuesu³ee cenmetue HejieC³ee®³ee cegK³e keÀ®esjerle vesJetve YejCes.
[) µesìs cenepeve :
cejeþe keÀeueKeb[eleerue µesìs cenepeve ns ûeece J³eJemLesleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejeµeer mebyeefOele DemeCeejs
Jeleveoej nesles. ieeJee®³ee Hesþs®es les JebµeHejbHejeiele DeefOekeÀejer nesles. ieeJeele `Hesþ' JemeefJeC³ee®es keÀece
`µesìs' keÀjle Demes cnCetve®e lees Hesþs®ee Òe cegKe Demes lej Hesþs®ee `efnµesye' þsJeC³ee®es keÀece `cenepeve'
keÀjle Demes. ieeJeeceO³es YejCeeN³ee ieeslemeYesle Hesþs®es meYeemeo cnCetve les yemele Demele. les ieeslemeYes®³ee
keÀecekeÀepeelener menYeeieer nesle Demele. ieeslemeYes®³ee efveJee[îeeJe j l³eeb®eer lejepet ner efveµeeCeer munotes.in

Page 84

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
84 GceìJeueer peele Demes. ieeJeeleerue meeJekeÀejer J³eJenej cegK³ele: µesìs -cenepeveebkeÀ[tve kesÀues peele
Demele.
1) µesìs cenpeveeb®es nkeÌkeÀ :
cejeþe keÀeueKeb[ele Heeìerue, kegÀuekeÀCeea ³eebvee p³ee ÒeceeCes Jelev eoejer®es nkeÌkeÀ l³ee®e ÒeceeCes µesìs
cenepeveeveemeg×e Jeleveoejer®es nkeÌkeÀ nesles.
2) ogkeÀeveeHeemetve efceUCeejs nkeÌkeÀ :
Òel³eskeÀ ieeJeele Hesþe Demele. ³ee HesþebceO³es þjeJeerkeÀ efoJeµeer yeepeejHesþ Yejle Demes. ³ee yeepeejHesþsle
pesJeþer o gkeÀeves Demele lesJe{îee meJe& ogkeÀeveeHeemetve µesþs cenepeveebvee megHeejer efceUle Demes. ne l³eeb®ee
nkeÌkeÀ keÀe³ece mJe©Hee®ee neslee.
3) Heeves efceUefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ :
HesþebceO³es pesJe{er Heeveeb®eer ogkeÀeves Demele leer ogkeÀeves leebyeesU îeeb®eer Demele. ³ee leebyeesUîeekeÀ[tve ojjespe
Hee®e Heeves efceUefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ µesþs cenepeveebvee Demes.
4) lesue efceUefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ :
HesþebceO³es pesJeþer lesuee®eer ogkeÀeves Demele l³ee lesu³eeve Heemetve veT ìekeÀ (HeUîee) lesue efceUe fJeC³ee®ee
nkeÌkeÀ µesþs -cenepeveebvee Demes.
5) ogkeÀeveoejebkeÀ[tve efceUCeeN³ee Jemlet :
HesþebceO³es DemeCeeN³ee ogkeÀeveebceOetve µesþs cenepeveevee DeOee&µesj njYejs efceUle Demele. lemes®e omeje,
efoJeeUer, efµeceiee, Hee[Jee ³ee meCeeb®³ee efoJeµe er Òel³eskeÀ ogkeÀeveoejebkeÀ[tve HeeJeµesj ieng DeLeJee leebotU
efceUle Demele.
6) efJeCekeÀjebHeemetve efceUCeeN³ee Jemlet :
cejeþe keÀeueKeb[ele keÀeHe[ GÐeesiee®ee efJekeÀeme ceesþîee ÒeceeCeele Peeuee neslee. HeefjCeeceer efJeCekeÀjevee
cenÊJe Deeues nesles. ns efJeCekeÀj HesþebceO³es DeeHeu³ee le³eej kesÀuesu³ee Jemlet DeeCele nesles. Deµee Òel³eskeÀ
efJeCekeÀjebkeÀ[tve µesþs -cenepeveevee SkeÀ Heemees[er efceUle Demes.
7) ®eebYeejeHeemetve efceUCeeN³ee Jemlet :
cejeþe keÀeueKeb[ele µesþs -cenepeveebve e Òel³eskeÀ Je8) IejHeÆer yeeyele meJeuele :
µesþs cenepeve pejer Jeleveoej Demesue lejer les Hesþeb®³ee keÀecekeÀepee®³ee ceeO³eceeletve cejeþe mejkeÀej®es
ÒeefleefveOeerlJe keÀj nesles. HeefjCeec eer l³eevee p³ee ieeJeele jnele Demele l³ee Iejeuee IejHeÆer vemes.

munotes.in

Page 85

cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLee
85 2) µesìs cenepeveeb®eer keÀeces :
µesìs cenepeve ns DeeefLe&keÀ yeeyeerµeer mebyeOeerle DemeCeejs Jeleveoej Demeu³eeves l³eeb®ee mebyebOe peemle
ÒeceeCeele J³eeHeejer Hesþe Je Hesþebleie& le ®eeueCeeN³ee J³eJemee³eebyejesyej ³esle Demes. l³ee DevegµebieeCes l³eebvee
JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele Demele ner keÀeces Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1) ieeJeele veJeerve Hesþe JemeefJeCes.
2) SKeeÐee ieeJeele yeepeej Yejle vemesue l ej l³ee ieeJeele veJ³eeves yeepeej YejJetve lees yeepeej
efve³eefcele meg© jenC³ee®eer J³eJemLee HeneCes.
3) J³eeHeejer HesþebceOeerue Jepeveeb®eer leHeemeCeer keÀjCes.
4) Hesþsleerue ueeskeÀebkeÀ[tve keÀjeb®eer Jemetueer keÀjCes.
5) Hesþe®ee efnµesye þsJeCes.
6) HesþeyeÎue mejkeÀejuee ceeefnleer osCes.
7) ieeJee®³ee ieeslemeYesme Hesþeb®es ÒeefleefveOeer cnCetve npej jneCes.
8) ieeJee®³ee ieeslemeYes®³ee keÀecekeÀepeele menYeeieer nesCes.
9) ieeslemeYes®³ee efveJee[eHe$eeJej `lejepet' ner efveµeeCeer GceìJeCes.
10) ieeJeeleerue m eeJekeÀejer J³eJenejebyeeyele ceO³emleer keÀjCes.
11) Hesþeb®³ee mebj#eCeekeÀ[s ue#e osCes.
12) HesþebceOeerue J³eeHeeN³eeb®³ee De[er -De[®eCeer mecepetve IesTve l³ee mees[efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
13) J³eeHeejer Hesþeb®es J³eJemLeeHeve meg³eesi³e He×leerves meg © Deens efkebÀJee veener ³ee®eer HeneCeer keÀjCes.
F) efcejemeoej Je GHejer :
JebµeHejbHejsves DeefmlelJeele Deeuesuee Kes[sieeJeeleerue ogmeje Jeie& cnCepes efcejemeoej Je GHejer nes³e.
ieeJeeleerue ueeieJe[ermeeueer DemeCeejer peceerve keÀmeC³ee®es keÀe ce ne Jeie& keÀjle Demes.
1) efcejemeoej : efcejemeoej ns ieeJeeleerue peefceveer®es JebµeHejbHejeiele Je JeefnJeeìerves peceerve keÀmele
Demele. ieeJeeleerue 75 les 80… peefceve ³ee Jeiee&®³ee ceeuekeÀer®eer Demes. efcejemeoejebvee veeieefjkeÀÊJee®es
meJe& nkeÌkeÀ GHeYeesieeJe³eeme efceUle Demele. l³eebvee Keeueerue ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele nesleer.
1) Kes[sieeJeele Jemeenleer le³eej keÀjCes.
2) Kes[s ieeJeeleerue peefceveer ueeieJe[erKeeueer DeeCeCes.
3) yeensj®³ee ueeskeÀebvee peefceveer ueeieJe[erK eeueer DeeCeC³eeme Òeeslmeneve osCes.
4) ieeslemeYesle ÒeefleefveOeer cnCetve GHeefmLele jneCes. munotes.in

Page 86

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
86 5) ieeslemeYes®³ee keÀecekeÀepeele me¬eÀer³e menYeeie IesCes.
6) ueeieJe[erKeeueer DemeCeeN³ee DeeHeu³ee ceeuekeÀer®³ee peceerveer®³ee efve³eefcele meeje YejCes.
efcejemeoejevee pes nkeÌkeÀ ÒeeHle Peeues nesles l³ee nkeÌkeÀevee efcejemeer nkeÌkeÀ Demes cnìues peele nesles.
cejeþîeeb®³ee cenmetue GlHeVee®ee mebyeOe ³ee ueeskeÀebyejesyej Demeu³eeves ³ee ueeskeÀebvee ³ee jepeJeìerle
mJeleb$e DeefmlelJe efvecee&Ce Peeues nes les. cnCetve®e ³ee ueeskeÀeb®es cenÊJe Jee{ues nesles.
2) GHejer :
efcejemeoejebvee l³eeb®³ee µesleer®³ee DeLeJee Dev³e keÀeceemeeþer ceole keÀjC³eemeeþer pes ueeskeÀ ieeJeele ³esle
Demele l³eevee GHejer Demes cnìues peele Demes. GHeN³eebve HejkesÀ ceeveue s peele Demeu³eeves ieeslemeYesyejesyej
l³eeb®ee keÀener mebyeOe vemes. ieeslemeYesle mLeeve vemeu³eeves l³eebvee ieeJeelener keÀmeues®e mLeeve vemes. keÀener
JesUe ieeJee®eer JepeeJeì peceerve keÀjC³eemeeþer les mejkeÀejeletve cegoleerves Iesle. keÀeueele jebves l³ee peceerveer®es
ceeuekeÀer nkeÌkeÀ l³eebvee efceUtve l³eeb®eer ieCevee efcejemeoejele nesle Demes. GHeN³eeletve efcejemeoejer
efceUeuesu³ee ³ee ueeskeÀebveer Heg{s ûeece efJekeÀemeeme neleYeej ueeJeu³ee®eer ceeefnleer cejeþîeeb®³ee Feflenemeeletv e
Heg{s Deeueer Deens.
F& yeueglesoej Je Deeueglesoej :
cejeþe keÀeueKeb[ele Kes[sieeJeele HejbHejsves ®eeuele Deeuesu³ee Jeleveoejele yeueglesoej Je Deeueglesoej ³eeb®ee
meceeJesµe Demes. ieeJee®³ee DeY³ego³eemeeþer DeeefCe mLew³ee&meeþer yeueglesoej -Deeueglesoej HeÀej ceesuee®eer
keÀeceefiejer yepeeJele Demele. [e@. yeeUke=ÀcnCeleele, ’yeueglesoej He×leerves ceneje<ì^eleerue Kes[sieeJeeb®³ee meceepej®evesle Je jepekeÀer³e peerJeveele
cenÊJee®eer keÀece efiejer yepeeJeueer peele Je meeceeefpekeÀ mLeeve ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve Òel³eskeÀ yeueglesoej ne
ieeJee®³ee Òeµeemeveele cenÊJee®eer keÀeceefiejer keÀjle Demes“. KeN³ee DeLee&ves yeuegosoej ns ûeecemesJekeÀ®e
nesles. yeueglesoejebvee ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve l³eeb®³ee keÀecee®ee ceesyeouee cnCetve megieer®³ee efoJemeele efHekeÀeb®ee
keÀener Yeeie efnmmee cnCetve efceUle Demes. l³eeuee `yeueglee' cnCele. ³ee yeuegl³ee®³ee ceesyeou³eele mebyeOe
Jelejer DeveskeÀ yeeyeleerle l³eeuee µeslekeÀN³eebJej DeJeuebyetve jneJes ueeiele Demes. yeueglesoejeb®eer ceeefnleer
lelkeÀeueerve cenpejeJe©ve (efveJee[eHe$eeJe©ve) efceUles.
ieBì [HeÀves “History of the Ma rathas” ³ee ûebLeele 12 yeueglesoej Je 12 Deeueglesoej ³eeb®eer
³eeoer efoueer Deens.
yeueglesoej : 1) megleej 2)ueesnej 3) ®eebYeej 4) cenej 5) ceebie 6) kegbÀYeej 7) vneJeer 8) Oeesyeer
9) iegjJe 10) peesµeer 11) Yeeì 12) cegueeCee
Deeueglesoej : 1) meesveej 2) pebiece 3) efµebHeer 4) keÀesUer 5) lejeU 6) ceeUer 7) ieesmeeJeer
8) Ie[meer 9) jeceesµeer 10) lesueer 11) leebyeesUer 12) ieeWOeUer.
efµeJekeÀeUeleerue meceepeefmLeleer®es SkeÀ mebµeesOekeÀ [e@. De. je. kegÀuekeÀCeea ³eebveer yeuegleso ej Je Deeueglesoej
³eeb®es ieeJemesJesmeeþer pes ³eesieoeve Deens, l³ee Je©ve efleve Yeeie Hee[ues Deensle. 1) keÀejeieerj DeLeJee
J³eeJemeeef³ekeÀeb®ee Jeie& 2) mesJekeÀeb®ee Jeie& 3) Oeeefce&keÀ mesJekeÀeb®ee Jeie&. munotes.in

Page 87

cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLee
87 1) keÀejeieerj DeLeJee J³eeJemeeef³ek eÀeb®ee Jeie& :
³ee Jeiee&le megleej, ueesnej, vneJeer, ®eebYeej, kegbÀYeej, Oeesyeer ³eeb®ee meceeJesµe neslees. ³ee Jeiee&leerue megleej
ieeJekeÀN³eebvee ueeieCeejer µesleer®eer DeJepeejs yeveJele Demele. ueesnej µesleermeeþer ueeieCeejer ueesKeb[er
DeJepeejs yeveJele Demele Je og©mle keÀjle Demele. kegbÀYeej ceeleer®eer Yeeb[er yeveJetve leer µeslekeÀN³eebvee
HegjJele Demes. Oeesyeer ieeJeeleerue ÒecegKe Jeleveoejeb®es keÀHe[s OegJetve osle Demele. vneJeer ieeJeeleerue
ueeskeÀeb®³ee npeeceleer keÀjerle Demes.
2) mesJekeÀeb®ee Jeie& :
³ee Jeiee&le cenej, lejeU, ceebie, jeceesµeer, ³eeb®ee meceeJesµe neslees. cenej -ceebie ns Jeleveoejeb®es mesJekeÀ
nesles. l³eeb®³ee Jeleveeuee `n[keÀer' DeLeJee `Hee[sJeejer' Demes cnCele. ûe@ì [HeÀ cnCelees, keÀer
’ceneje< ì^eleerue cenej peceele ner Del³eble keÀecemet GHe³egkeÌle DeeefCe ngpeveeJejevee nueefJeC³ee®es keÀece l³eeb®³eekeÀ[s Demes. ieeJeele Ie[CeeN³ee iees<ìeR®eer Ke[eveKe[e ceeefnleer
cenejeuee Demes. ieeJekeÀer®³ee keÀ eceele l³eeb®ee Jeeìe ceesþe Demes. Hee[sJeej cnCepes ieeJekeÀerJej vescetve
efouesuee cenej DeeefCe je³elee ceoej cnCepes IejkeÀeceemeeþer efouesuee cenej. DeeHeuee Oeveer Heeìerue ³ee®ee
lees mebj#ekeÀ Demes. lejeU Je cenejkeÀer®es Jeleve yengOee SkeÀe® e J³ekeÌleerkeÀ[s Demes. mejkeÀejer obJe[er j³eles
He³e¥le Heesn®eefJeC³ee®es keÀece lejeU keÀjle Demes.
ceebie ceesìs®es oesjKeb[, ®eeyetkeÀ, ®eece[îee®³ee Jeeoer Fl³eeoer Jemlet le³eej keÀ©ve lees µeslekeÀN³eebvee
HegjJele Demes. ieeJee®³ee j#ekeÀe®es ke Àece l³ee®³eekeÀ[s Demes ieeJeeleerue ®eesjer Je iegvnîeeb®³ee leHeemee®es keÀece
jeceesµeer keÀjle Demes.
3) Oeeefce&keÀ mesJekeÀeb®ee Jeie& :
³ee Jeiee&le peesµeer, iegjJe, þeketÀj, pebiece Je cegueeCee ³ee yeueglesoejeb®ee meceeJesµe neslees. ieeJeelee rue
ieeJekeÀN³eeb®³ee Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ iejpee YeeieefJeC³ee®es keÀece ne Jeie& keÀjle neslee. peesµeer Heb®eeie
Jee®etve ueeJeCeer -meb®eCeermeeþer lemes®e cebieue keÀe³ee&meeþer cegntle& keÀe{C³ee®es keÀece keÀjle Demele. iegjJe
cebefoje®³ee He gpeeN³ee®es keÀece Je cebefoje®eer osKeYeeue keÀjle Demele. peiebce ns efuebiee³ele Hegjesefnle nesles. les
yesue JeeìC³ee®es keÀece keÀjerle Demele. þeketÀj ne µegê peeleerleerue efJeµespeceeleer®ee Hegjesefnle neslee. cegueeCee ne ieeJe®³ee ceefµeoer®eer Je keÀyejmleevee®eer osKeYeeue cegueeCee keÀjerle
Demes. lemes®e ieeJee®³ee KeeìerkeÀ DeLeJee keÀmeeF& cnCetvener lees keÀece keÀjer. cegmeueceeve meceepee®es meJe&
Oeeefce&keÀ efJeOeer lees®e keÀjle Demes. cegueeCee ne cegmeueceeve ie=nmLe yeueglesoejebceO³es meceeefJe<ì kesÀuee neslee.
Deeueglesoej :
yeueglesoejebµeerJee³e ieeJeele pes keÀejeefiej DeLeJee J³eeJemeeef³ekeÀ Demele. cee$e l³eeb®eer mesJee ieeJekeÀN³eebvee
DeefveJee³e& veJnleer. HeefjCeeceer ³ee keÀeueKeb [ele meceepeJ³eJemLesle ³ee ueeskeÀebvee cenÊJee®es mLeeve veJnles.
Hejblet Òemebieer ieeJekeÀN³eebvee l³eeb®eer iejpe ueeiele Demes. cnCegve®e l³eebvee ieeJeele jenC³ee®eer Je DeeHeueer
GHeefpeefJekeÀe keÀjC³ee®eer meJeuele efoueer peele Demes. l³eeb®ee o pee& GHejer ueeskeÀebmeejKee Demes. Deµee
ueeskeÀebvee Deeueglesoej cnCeC³ee®ee ÒeOeeve neslee. Deeueglesoejeb®eer mebK³eener 12 nesleer Demes ceeveues peeles.
ûe@ì [HeÀves Deeueglesoejeb®eer ³eeoer efoueer Deens leer Heg{erue ÒeceeCes, meesveej, keÀesUer , pebiece, efµebHeer, lejeU,
ceeUer, [Jejer, Ie[µeer, jeceesµeer, lesueer, leebyeesUer, ieeWOeUer. munotes.in

Page 88

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
88 Jejerue veeJes cenpejeletve yeueglesoeje®³ee ³eeoerlener Dee{Uleele. J³eJemee³e keÀjCeeN³ee ueeskeÀebvee `keÀe©'
Je `vee©' Demes cnCele. `keÀe©uee' yeuegleso ej DeeefCe `vee©uee' Deueglesoej Demes cnìues peeles. ³ee
oesnesle HeÀjkeÀ Demee keÀer p³eeb®³ee mesJeeJee®etve µeslekeÀN³eeb®es njIe[er ve[les lees keÀe© DeLeJee yeueglesoej
Je p³ee®eer mesJee efceUeueer veener lejer µeslekeÀN³ee®es HeÀejmes ve[le veener lees vee© DeLeJee Deeueglesoej
yeueglesoejebvee ieeslemeYes®³ee meYeevee npej jentve keÀecekeÀepeele menYeeieer nesC³ee®³ee DeefOekeÀej neslee.
ieeJee®³ee cenpejeJej l³eeb®eer veeJe efveµeeCeer Demes. Òel³eskeÀ yeueglesoeje®eer mJeleb$e efveµeeCeer Demes. Je leer
l³eeb®³ee veeJee meceesj keÀe{ueer peele Demes. ieeJe pej ueneve Demesue lej meJe& yeueglesoejebvee ieeJee®eer mesJee
keÀjCes µeke̳e nesle Demes. cee$e ieeJe pej ceesþs Demesue lej l³eebvee mebHetCe& ieeJeeuee mesJee osCes µeke̳e nesle
vemes. l³ eemeeþer ÞeceefJeYeeieCeer®³ee leÊJee®ee DeJeuebye kesÀuee peele Demes. ceie Deµee Òemebieer yeensj®³ee
ieeJeeleerue yeueglesoej yeesueeefJeuee peele Demes Je l³ee®³eekeÀ[s efieNneF&kesÀ yeebOetve efoueer peele Demele.
Pe) osµecegKe :
osµecegKe ns pejer H ejieC³ee®es Jeleveoej Demeues lejer HejieC³eeleerue ieeJeele l³eeb®eer peemle peefceve
Demeu³eeves ieeJeeyejesyej l³eeb®ee efvekeÀì®ee mebyeOe ³esle Demes.
1) osµecegKeeb®es nkeÌkeÀ :
osµecegKee®ee opee& ne meJe& Jeleveoejele Þes<þ Demeu³eeves osµecegKeeb ®es nkeÌkeÀ efJemle=le nesles. l³ee®es nkeÌkeÀ
Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
2) jesKe jkeÌkeÀces®ee nkeÌkeÀ :
osµecegKe ne pejer HejieC³ee®ee DeefOekeÀejer Demeuee lejer l³ee®es mebyeOe ieeJeeyejesyej ³esle Demele. Òel³eskeÀ
ieeJeekeÀ[tve l³eeuee l³ee®ee oew je Ke®e& cnCetve 1 nesve jesKe jkeÌkeÀce efceUle Demes. l³ee®e yejesyej
peveeJejeb®³ee Kejsoer efJe¬eÀerJej 3 ©kesÀ (leey³eeb®eer veeCeer) jesKe mJe©Heele efceUle Demele. lemes®e
ieeJeeJej ÒeµeemekeÀer³e keÀeceemeeþer ³esC³ee®es ceeveOevener efceUle Demes.
3) mesJee nkeÌkeÀ :
osµecegKe ne Þes<þopee&®ee Jeleveer DeefOekeÀejer neslee. HeefjCeeceer l³eeuee l³ee®³ee Jew³ekeÌleerkeÀ keÀeceemeeþer
efJeveecetu³e mesJee IesC³ee®ee nkeÌkeÀ ÒeeHle Peeuee neslee. HeefjCeeceer ojJel³eeuee jeyelee cenej keÀeceemeeþer efJeveecetu³e IesC³ee®ee DeefOekeÀej neslee.
4) vepejeC³ee®ee nkeÌkeÀ :
osµecegKe HejieC³ee®ee DeefOekeÀejer Demeu³eeves ³ee Heoeuee Òeefle<þe nesleer. HeefjCeeceer Òel³eskeÀ Kes[îeeletve
l³eeuee Yesì DeLeJee vepejeCee ©H eeves DeveskeÀ Jemlet efceUle Demele. Goe. µeslekeÀN³eekeÀ[tve efHekeÀefJeuesu³ee
Oeev³ee®ee keÀener efnmmee, ieJeleHeÀeìe, peUCe Fl³eeoer Jemlet l³eeuee ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve efceUle Demele.
lemes®e yeueglesoejebkeÀ[tve le³eej kesÀuesu³ee Jemlet efceUle De mele. Goe. OeveiejekeÀ[tve ueeskeÀj,
®ece&keÀejekeÀ[tve JeneCee, kegbÀYeejekeÀ[tve ceeleer®eer Yeeb[er, lesu³eekeÀ[tve lesue Fl³eeoer efceUle Demes.
ceesceervekeÀ[tve meglee®³ee iegb[îee, HejJesieejekeÀ[tve jsµecee®³ee iegb[îee, leebyeesUîeekeÀ[tve Heeve, megHeeN³ee,
YeepeerJeeu³eekeÀ[tve Yeepeer Fl³eeoer Jemlet l³eeuee efJeveecetu³e efceUle Demele.
munotes.in

Page 89

cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLee
89 5) keÀejeefieje®³ee yeeyeleerleuee nkeÌkeÀ :
osµecegKeebvee mJele:®³ee keÀeceemeeþer keÀejeefiejeb®eer ceole IesC³ee®ee nkeÌkeÀ neslee. cnCetve®e pesJne pesJn e
iejpe ueeiele Demes lesJne lesJne osµecegKe DeeHeu³ee keÀeceemeeþer Deµee ueeskeÀeb®eer ceole Iesle Demele.
keÀejeefiejeyejesyej®e J³eeHeeN³eeb®eer meg×e ceole Iesle Demele.
2) osµecegKee®eer keÀeces :
osµecegKe ne pejer HejieC³ee®ee DeefOekeÀejer Demeu ee lejer l³ee®es mebyeOe ieeJeebyejesyej ³esle Demele.
HejieC³eeleerue ieeJeebJej l³eeuee osKejsKe ner þsJeeJeer ueeiele Demes. lees ieeJeeleerue meJe& Heeìueeb®ee vee³ekeÀ
Demes. l³eeuee Heg{erue ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele Demele.
1) HejieC³eeefl eue ieeJeeb®³ee HeeìueebJej keÀeceeJej osKejsKe þsJeCes.
2) ieeJeeleerue JepeeJeì peceerve ueeieJe[erKeeueer DeeCeCes.
3) ieeJeeleerue peceerveer®ee meeje Jee{efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
4) HejieC³eeleerue ieeJeebceO³es oewje keÀe{tve ieeJeeb®ee meeje efveefµ ®ele keÀjCes.
5) HejieC³eeleerue ieeJeeb®³ee mecem³ee mees[efJeCes.
6) HejieC³eeleerue ieeJeeb®eer ueeskeÀJemleer efìkeÀefJeCes Je ueeskeÀJemleer®ee efJekeÀeme keÀjCes.
7) ieeJeeleerue peceerveer®³ee ueeieJe[ -efmeb®eveekeÀ[s ue#e osCes.
8) Heeìueeb®³ee ceoleerves ieeJ eeleerue meeje Jemegue keÀ©ve lees mejkeÀej ojyeejer YejCes.
9) og10) HejieC³eele ³esCeeN³ee ieeJeele µeeblelee Je megJ³eJemLee jeKeCes.
11) HejieC³eeleerue ieeJeeb®³ee mebj#eCee®eer peyeeyeoeje r meebYeeUCes.
Lees[ke̳eele osµecegKe ne mejkeÀej Je ieeJe ³eeb®³eeceOeerue ogJee Demes. cnCetve®e mejkeÀej, HejieCee Je ieeJe
³ee eflevner IeìkeÀele osµecegKeeuee cenÊJee®es mLeeve nesles.
Pe) osµeHeeb[s :
HejieC³ee®ee ogmeje cenÊJeHetCe& DeefOekeÀejer c nCepes osµeHeeb[s. osµeHeeb[s pejer HejieC³ee®ee DeefOekeÀejer
Demeuee lejer l³ee®ee mebyeOe osµecegKee ÒeceeCes®e ieeJee yejesyej ³esle Demes.
1) osµeHeeb[s®es nkeÌkeÀ :
osµeHeeb[suee Keeueerue ÒekeÀej®es nkeÌkeÀ ÒeeHle Peeues nesles.

munotes.in

Page 90

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
90 2) jesKe jkeÌkeÀ ces®ee nkeÌkeÀ :
osµecegKee ÒeceeCes®e osµeHeeb[suee meg×e HejieC³eeleerue ieeJeebceOetve jesKe jkeÌkeÀce efceUefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ
neslee. cee$e ns ÒeceeCe osµecegKeeuee peer jkeÌkeÀce efceUle Demes l³ee®³ee efvec³es Demes.
3) mesJee nkeÌkeÀ :
osµeHeeb[sue e osµecegKee ÒeceeCes®e yeueglesoejebkeÀ[tve mesJee efceUefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ ÒeeHle Peeuee neslee. lees
Òemebieeveg©He Je iejpesvegmeej ³ee mesJes®es nkeÌkeÀ GHeYeesiele neslee.
4) ceeveHeeCee®ee nkeÌkeÀ :
HejieC³eeleerue ieeJeele pej ueive Demesue lej osµ eHeeb[suee ceeve efouee peele Demes. l³eeuee ceeve cnCetve
meeKej, Heeve, megHeejer Je µesuee, Heeieesìs Yesì efceUle Demes.
5) Flej nkeÌkeÀ :
osµeHeeb[suee Keìu³eeleerue `nejkeÀer' HewkeÀer keÀener jkeÌkeÀce efceUle Demes. lemes®e Òel³eskeÀ Tme ceUîeeceei es
5 µesj iegU, SkeÀ Tmee®ee Yeeje Je SkeÀ Tmee®³ee jmee®eer Ieeiej efceUle Demes. µeslekeÀN³eebkeÀ[tve
YeepeerHeeuee efceUle Demes, Oeev³e efceUle Demes, keÀes<ìîeekeÀ[tve Heemees[er, ®eebYeejekeÀ[tve Hee³eHeesmeer Je
ieg©JeekeÀ[tve He$eeJeUîee l³eeuee ef ceUle Demele.
2) osµeHeeb[s®eer keÀeces :
osµeHeeb[s ne HejieC³ee®ee Jeleveer DeefOekeÀejer neslee. l³ee®e Òel³e#e mebyeOe HejieC³eeleerue ieeJeebyejesyej ³esle
Demes. l³eeuee ³ee ieeJeebmeoYee&le JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele Demel e ner keÀeces Heg{erue
ÒeceeCes Deensle.
1) HejieC³eeleerue ieeJeeb®es efnµesye HeneCes.
2) HejieC³eeleerue ieeJeeb®³ee kegÀuekeÀC³ee¥®³ee keÀeceeJej osKejsKe þsJeCes.
3) HejieC³eeleerue keÀesCel³eener ieeJee®ee De®eevekeÀ efnµesye leHeemeCes.
4) Heeìueebvee mejkeÀe j ojyeejer keÀecekeÀepeele ceole keÀjCes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îee®es mJe©He peeCetve I³ee.
2. cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleer meceepe j®evesuee peeCetve I³ee.
3. cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeele keÀesCel³ee J elevemebmLee nesl³ee l³eeb®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
4. cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[îeeleerue Jeleveoejeb®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
munotes.in

Page 91

cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLee
91 4.7 meejebµe
cejeþe keÀeueKeb[eleer ûeeceJ³eJemLee peeCetve Iesle Demeleevee DeeHeCe meJe& ÒeLece ³ee keÀeueKeb[el e
Kes[îeeb®es mJe©He peeCetve Iesle Demeleebvee Kes[îee®eer efveefce&leer keÀesCeer kesÀueer, Kes[îeeb®es #es$eHeÀU l³ee
#es$eHeÀUevegmeej Kes[îeeb®es He[uesues Yeeie, Kes[îeeleer cegK³e Yeeie, GHeYeeie ³ee®eer ceeefnleer Heeefnueer.
l³ee®eyejesyej ³ee keÀ eueKeb[ele Kes[îeebvee DemeCeejer SsefleneefmekeÀ keÀeieoHe$eeleerue veeJes peeCetve Iesleueer.
³ee meJe& ceeefnleerJe©ve DeeHeCeeme lelkeÀeueerve Kes[³ee®es mJe©He mecepeC³eeme ceole Peeueer.
Kes[îeeleerue meceepej®evee ner µeslekeÀjer, µeslecepetj, ieeJe eleerue Jeleveer DeefOekeÀejer Heeìerue, kegÀuekeÀCeea,
®eewieguee, µesìs, cenepeve ³eeb®³ee Jeie&Jeejerves keÀµeer jve®eeye× Peeueer lemes®e ieeJeemeeþer mesJee HegjefJeC³ee®eer
keÀeceefiejer keÀjCeeN³ee yeueglesoej Je Deeueglesoejeb®ee ³eeceO³es keÀmee m eceeJesµe Peeuee ³ee meJe& ceeefnleer®ee
Dee{eJee Kes[îeeleerue meceepej®evee ³ee IeìkeÀe®³ee Devegµebieeves Iesleuee.
l³ee®e yejesyej ieeJeeleerue Jeleveer DeefOekeÀej ieepeJeCeeN³ee DeefOekeÀeN³eevee Jeleveer DeefOekeÀej keÀmes ÒeeHle
Peeues, l³eeb®³ee DeefOekeÀeje®es mJe©He keÀe³e nesles. lemes®e ³ee DeefOekeÀeN³eebvee keÀesCel³ee ÒekeÀej®eer keÀeces
keÀjeJeer ueeiele nesleer ³ee®eer ceeefnleer peeCetve Iesleueer.
³ee meJe& ceeefnleer®³ee DeeOeejs DeeHeCeeme efµeJekeÀeU Je HesµeJeskeÀeUeleerue Kes[îee®e s mJe©He, Kes[îeeb®eer
meceepej®evee, Kes[îeeleerue Jeleveer mebmLee, Kes[îeeleerue Jeleveer DeefOekeÀejer, l³ee®es nkeÌkeÀ, l³eeb®eer keÀeces
³ee yeeyele®eer ceeefnleer mecepeC³eeme ceole Peeueer.
4.8 meboYe&
1) µe. vee. peesµeer, ’cejeþskeÀeu eerve meceepeoµe&ve“
2) [e@. De. je. kegÀuekeÀCeea, ’ceO³e³egieerve ceneje<ì^“
3) efµeJekeÀeueerve Jesþefyeieej, ’vee. iees. YeJejs“
4) HesµeJeskeÀeueerve ceneje<ì^, ’Jee. ke=À. YeeJes“
5) ceneje<ì^ mebmke=Àleer -Ie[Ce Je efJekeÀeme, ’Òee. n. µeer. µesCeesueerkeÀj“, [e @. Òe. ve. osµeHeeb[s.
6) ’cejeþer meÊes®ee Go³e“ [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej
7) ’cejeþîeeb®e ÒeµeemekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ Fefleneme“ – Òee. yeer. Sme. meebJele,
Òee. peeOeJe
4.9 Òeµve
1) cejeþe keÀeueKeb[eleerue Kes[î ee®es mJe©He meebietve Kes[îeeleerue meceepej®eves®eer ceeefnleer efuene.
2) cejeþe keÀeueKeb[eleerue ûeeceJ³eJemLes®eer j®evee meebietve, ûeeceJ³eJemLes®³ee keÀe³e&He×leer®ee
Dee{eJee I³ee.
3) cejeþe keÀeueKeb[eleerue Jeleveoejeb®eer ceeefnleer m eebietve, l³eeb®³ee nkeÌkeÀ Je keÀle&J³eeb®es
mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
 munotes.in

Page 92

92 5
meeceeefpekeÀ j®evee :
peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
IeìkeÀ j®evee:
5.0 GefÎäs
5.1 ÒemleeJevee
5.2 peeefleJ³eJemLes®ee Giece
5.3 cejeþe keÀeUeleerue peeefleJ³eJemLes®eer efJeefJeOe Debies
5.4 peeleer®es mebIeìve
5.5 DemHe=M ³eles®³ee GieceemebyeOeer efmeOoeble
5.6 cejeþe keÀeUeleerue DemHe=M³elee
5.7 cejeþe keÀeUeleerue DemHe=M³eles®es mJe©He
5.8 DemHe=M³elee DeeefCe yeeJeVe DeefOekeÀej
5.9 cejeþe Je®e&mJeeKeeueer iegueeceefiejer®es m$eesle
5.10 cejeþe meÊesKeeueer iegueec eefiejer®es mJe©He
5.11 Heg©5.12 iegueeceeb®ee J³eeHeej
5.13 m$eer³eeb®eer iegueeceefiejer
5.14 meceepeeleerue iegueeceeb®es mLeeve
5.15 iegueeceefiejer
5.16 meejebMe
5.17 Òeµve
5.18 meboYe&
munotes.in

Page 93

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
93 5.0. GefÎ<ìîes
³ee ÒekeÀjCee®³ee DeY³eemeeveblej efJeÐeeL³ee¥vee
 peeleer mebmLes®ee Giece mecepesue.
 cejeþe keÀeUe ojc³eeve Demeuesueer peeefleJ³eJemLes®eer JesieJesieUer Debies ceeefnle nesleerue
 cejeþe keÀeueerve meceepeeceO³es Demeuesues peeleer®es mLeeve ceeefnle nesF&ue .
 cejeþe keÀeUeleerue DemHe=M³eles®es mJeªHe mHeä keÀjCes.
 cejeþe meÊes®³ee Je®e&mJeeKeeueer Demeuesu³ee meceepeeleerue DemHe=M³eles®eer efmLeleer ceeefnleer keÀªve
IesCes.
5.1 ÒemleeJevee
peele ner SkeÀ efmLej mebIeìvee Demetve, leer DeMeer SkeÀcesJe Jeie ea³e j®evee Deens efpe®es meYeemeoÊJe p³ee®³ee
DeeOeejs þjles, leer efJeefMeä ª{erJeeoer yebOeveebceO³es peKe[ueer DeeefCe þjeefJekeÀ DeefOekeÀejebJej DeeOeejueer
Deens. `Cast’ ne Meyo Heesleg&ieeueer Meyo `Cast a’ ceOetve Deeuee Deens p³ee®ee DeLe& DeJeuee o
(GlHeÊeer), JebMe Jee opee& Demee neslees. Yeejleer³e GHeKeb[eleerue efnbot meceepeelebie&le Demeuesueer
meeceeefpekeÀ Jeie&Jeejer oMeefJeC³eemeeþer ne Meyo Heefnu³eeboe JeeHejuee iesuee. pejer lees `Cast’ ³ee Meyoe®ee
cetU metef®ele DeLe& Demeuee lejer peieeleerue Flej YeeieeceO³es JesieJesieUer Go³eeme Deeuesu³ee meeceeefpekeÀ
J³eJemLes®es mebHetCe&HeCes Jee DebMele: JeCe&ve keÀjC³eemeeþer GHe³eesieele DeeCeuee iesuee Deens.
meJe&meeOeejCe peele ner j®evee l³ee keÀeUeleerue ÒecegKe meÊeeOeejer DeeefCe l ³ee®³ee meuueeieej ceb[Ue®³ee
cemeueleerletve mebIeìerle kesÀueer iesueer. þjeefJekeÀ Oeeefce&keÀ GlmeJe DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce meepejs
keÀjC³eemeeþer leer vesnceer SkeÀmebIe Demee³e®eer.
Heg{s peeTve peeleer mebIeìves®es ns meYeemeo J³eJeme e³e DeeefCe efJeMesÒeMve ³ee DevegmeYeemeoebHegjles ce³ee&efole Peeues ³ee®ee®e DeLe& SkeÀ$e pesJeC³eemeeþer l³ ee®e peeleerleerue meYeemeo SkeÀ$e
yemet ueeieues. Heg{s keÀener keÀeUeveblej kegÀìgbyee®ee ieìeb®ee mecegn pees meeceeef³ekeÀ Iejele jent ueeieuee DeeefCe
oblekeÀLesleerue meeceeef³ekeÀ HetJe&pe, ceveg<³e Jee F&éejer MekeÌleer®eer JebMepe Demeu³ee®ee oeJe e keÀª ueeieuee lees
peele ceeveuee iesuee. ³ee ceesþîee Jeleg&Ue®ee Yeeie Demeuesuee meYeemeo meeceeef³ekeÀ veeJeeves®e DeesUKeuee
peeF& DeeefCe lees l³ee Jeleg&Ueyeensjerue J³ekeÌleerMeer efJeJeen keÀª MekeÀle vemes, ³ee DeLee&ves peeleer ner yengleebMe
Debleiee&ceer®e J³eJemLee nesleer. ³ee®e efJemle=le Jeleg&Uele osKeerue DeveskeÀ íesìer Jeleg&Us nesleer. p³eeleerue
Òel³eskeÀ peCe Debleiee&ceer ieì®e neslee.
5.2 peeefleJ³eJemLes®ee Giece
De) peeefleJ³eJemLes®³ee Giecee meboYee&le YeejleeceO³es DeveskeÀ efme×eble Deensle. l³ee®ee meejebMe
KeeueerueÒeceeCes
1) HeejbHeefjkeÀ meebmke=ÀeflekeÀ efme×eble : ³ee efme×ebleevegmeej peeefleJ³eJemLee ner ®eej JeCee&cegUs
DeefmlelJeele Deeueer. ³ee JeCe&J³eJemLes®ee mebyebOe oblekeÀLesleerue F&éejeMeer pees[uee Deme tve p³eevegmeej ³ee munotes.in

Page 94

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
94 F&éeje®³ee cegKeeletve ye´eïeCe efvecee&Ce Peeuee, ob[eletve #eef$e³e efvecee&Ce Peeuee, JewM³e ne ceeb[îeeletve
pevceeuee Deeuee lej Metêe®eer GlHeÊeer l³ee®³ee leUHee³eeletve Peeueer Demee GuuesKe Deens.
2) JeebefMekeÀ ¢efäkeÀesve : ³ee efme×ebleevegmeej, peele ner Dee³e& DeeefCe êefJe[e ojc³eeve®³ee mebyebOeeletve
DeefmlelJeele Deeueer.
3) kegÀìgbye DeeefCe Hegve©lHeeove efme×eble : Òee®eerve FjeCeer, jesceve DeeefCe Yeejleer³e meeceeefpekeÀ
J³eJemLeeceO³es Demeuesu³ee meec³emLeUeblet ve Demee ¢äerkeÀesve ¿ee efme×ebleeÜejs meceesj þsJeuee peelees.
4) J³eJemee³e Deeoer efme×eble : ne efme×eble Demes ÒeefleHeeefole keÀjlees keÀer, ueeskeÀebceOeerue J³eeJemeeef³ekeÀ
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ Yesoeletve peele ner meceepeeceO³es Go³eeme Deeu eer.
5) meceepee®³ee mlejerkeÀjCee®ee efme×eble : ne efme×eble ÞeceefJeYeeieCeer®³ee leÊJeeJej DeeOeejuesuee
Deens p³eevegmeej ceeCemee®eer peele ner meceepeeleerue l³ee®eer vewmeefie&keÀ DeeefCe De®etkeÀ peeiee Deens. ne
efme×eble Heg{s Demeb meebielees k eÀer, HetJexkeÀ[erue DeeefCe Heef½eceskeÀ[erue osMeebceO³es Demeuesuee peele DeeefCe
Jeieea³e Yeso ns iegCeJeÊesJej DeeOeeefjle nesles DeeefCe veblej®³ee keÀeUele l³eebveer JebMe HejbHejeiele DeeefCe
Yeejleeleerue peeleer J³eJemLee ner peiee®³ee Feflenemee leerue SkeÀcesJeeefÜleer³e meeceeefpekeÀ mebIeìve Deens. ns
mebIeìve pejer DeveskeÀ JeowJeer F®ís®ee®e Yeeie ceeveuee peelees.
peeefleJ³eJemLes®³ee GieceemebyebOe er®³ee HeejbHeeefjkeÀ efme×ebleevegmeej peele ner SsefleneefmekeÀ keÀeUe SJe{er
Òee®eerve Deens DeeefCe JewefokeÀ keÀeUele JeCe&J³eJemLesDebleie&le efleves DeeÐe mJeªHe OeejCe kesÀues. Ner SkeÀ
JewefokeÀ keÀeUeleerue meeOeer ®eej JeCee&®eer J³eJemLee nesle er. Hejbleg keÀeUe®³ee DeesIeele leer iegbleeiegbleer®³ee
DeeefCe efJemle=le J³eJemLes®³ee ªHeele Jee{ueer.
leer J³eJemLee efJeveemee³eeme efHel³eekeÀ[tve cegueekeÀ[s meesHeefJeueer iesueer. l³eecegUs®e leer yeoueueer ner veener
DeeefCe mebcegU veäner Peeu eer veener. leer JebMeHejbHejsves ®eeuele Deeuesueer mee®euesueer efmLej yeveueer DeeefCe
keÀeUe®³ee DeesIeele efle®³ee DebMeer cetuele: Demeuesueer ueJeef®ekeÀlee njJetve yemeueer.
5.3 cejeþe keÀeUeleerue peeefleJ³eJemLes®eer efJeefJeOe Debies
cejeþe ke ÀeUeleerue peeefleJ³eJemLee DeY³eemeC³eeceeieerue cegK³e GefÎä ns l³ee keÀeUeleerue
meceepeJ³eJemLesJej ³ee peeleJ³eJemLes®ee He[uesuee ÒeYeeJee®ee Deboepe IesC³ee®ee Òe³elve keÀjCes ns Deens. ³ee
keÀeUele peele ner leguevesves efmLej jeefnueer DeeefCe veb lej®³ee keÀeUele DeveskeÀ DeeIeeleebvee meeceesjer peele
leer GHepeeleeRceO³es Keb[erle Peeueer. veblej®³ee keÀeUele leer efveef½ele meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ opee&
Demeuesueer Peeueer p³eeÜejs Deeblej -peeleer³e mebyebOee®es mJeªHe DeeefCe J³eeHleer þ jefJeues iesues.
1) y³ekeÌleer®eer peele ner l³ee®³ee pevceeJeªve þjefJeueer iesueer : SKeeÐee J³ekeÌleeruee l³ee®eer peele
yeoueCes Jee peeleer®³ee efMekeÌke̳eeHeemetve megìkeÀe keÀªve IesCes Meke̳e veJnles, pejer l³eeves DeeHeuee Oece&
yeoueuee lejer l ³ee®³ee peeleer®ee efve³ece DeeefCe yebOeveeHeemetve lees megìkeÀe lej keÀªve Iesle veener vee ³eeJej
ue#e þsJeues peeF&. ner yebOeves Flej kegÀþu³eener meeceeefpekeÀ mebmLes®³ee veweflekeÀ mebkesÀleeHes#eener DeefOekeÀ
peKe[Ceejs nesles DeeefCe mebyebefOe le J³ekeÌleerves l³ee®³ee meceepeieìe Òeleer keÀjeJe³ee®eer leer keÀle&J³es Deensle
Demes mecepeues pee³e®es. ³ee efve³eceebvee Je mebkesÀleevee keÀesCeleener YeewieesefuekeÀ yebOeves veJnleer DeeefCe
J³ekeÌleer®ee meceepeieì l³ee J³ekeÌleerJej ³ee mebkesÀ leevee HeeUC³ee®eer DeHes#ee þsJeerle Demes. munotes.in

Page 95

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
95
2) J³ekeÌleer®eer peele ner l³ee®³ee J³eJemee³eevegmeej þjueer : Oeg³ex®³ee celeevegmeej, osMeele
peeleerJ³eJemLes®ee Go³e nesC³eeceeies J³eJemee³e ne meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ neslee. Òel³eskeÀ peele ner
efveef½ele J³eJemee³eeMeer IeÆ pees[ueer iesueer nesleer. pej SKeeoer J³ekeÌleer l³ee®³ee peeleerMeer mebyebefOele
J³eJemee³e mees[t Fef®íle Demesue lejer l³eeuee lemes keÀjC³ee®eer HejJeeveieer efoueer peele vemes. Demeb cnìueb
peeleb keÀer, Òel³eskeÀ meceepe ieìeves DeeHeu³ee meYeemeoebvee Flej kegÀþueener J³eJemee³e keÀjCes keÀmeb
DeHeefJe$e Jee nu³ee opee&®es keÀece Deens Demeb efyebyeJetve l³eeHeemetve HejeJe=Êe kesÀues. SKeeÐee J³ekeÌleerves
DeeHeuee mJele:®ee J³eJemee³e mees[tve DeekeÀmeceepeieìe ceeHeÀle ueeJeues iesuesues ns SkeÀ veweflekeÀ yebOeve®e nesles. ogmeN³ee meceepeieìeleerue ueeskeÀebÜejs
DeeHeu³ee J³eJemee³eeJej Deefle¬eÀceCe nesles Deens Demes pesJne Jeeìues l³ee JesUsme DeeefL e&keÀ IeìkeÀeefMeJee³e
Flej meceepe ieìeleerue meYeemeoebveer l³eeuee peesjoej Dee#esHe Iesleuee.
3) peeleerJ³eJemLesves Glejb[er®eer J³eJemLee GYeejueer : ³ee J³eJemLesceO³es J³ekeÌleer®ee meeceeefpekeÀ
mlej ne J³ekeÌleer®³ee meceejbYeHetJe&keÀ kesÀuesu³e e Meg×er®³ee þjeefJekeÀ opee&Jej DeeOeejuesuee neslee. ³ee®ee®e
DeLe&, meeceeefpekeÀ Glejb[erÜejs meceepeeleerue l³ee®es (J³ekeÌleer®es) mLeeve þjefJeleevee efJeOeerJej mebmkeÀej
IeìkeÀeuee DeeefLe&keÀ IeìkeÀeHes#ee DeefOekeÀ cenÊJee®es mecepeues iesues, p es mebHetCe&le: Deeleefke&ÀkeÀ nesles.
meJee&le Jej®³ee peeleerves mJele:keÀ[s G®®elece efJeOeerJele Meg×les®ee oeJee kesÀuee lej Flej keÀener peeleer
vekeÀejelcekeÀ efJeOeerJele Meg×lesves ûeemeuesu³ee Deensle Demes meebefieleues iesues, l³eecegUs cejeþe keÀeUele
meeceeefpekeÀ j®evesceO³es Heefnu³ee peeleeruee meJee&le Jej®eer Hee³ejer DeeefCe ogmeN³ee peeleeruee meJee&le Keeue®eer
Hee³ejer efceUeueer.
4) J³ekeÌleer®es megjJeeleer®ee efJeOeerJelemlej pevceeves þjuee iesuee : cejeþe keÀeUele Jej veceto
kesÀu³eevegmeej, J³ekeÌleer®ee megjJeeleer®ee efJeOeerJelemlej þjefJeC³eemeeþer pevce ne®e kesÀJeU SkeÀ efvekeÀneslee. Goe. J³ekeÌleer p³ee efJeefMeä peeleerle pevceeuee ³esF& l³eeuee l³ee peeleeruee Demeuesuee ne®e l³ee®ee
opee& Demes. Hejbleg JebMeHejbHej sves Deeuesuee efJeOeerJej opee& ne kegÀþu³eener ÒekeÀejs Jej®³ee mlejeJej vesuee
peele vemes. DeM³ee DeveskeÀ Ieìvee yeIee³euee efceUleele p³eeceO³es Demes efJeOeerJele opee& Keeue®³ee mlejeJej
vesC³eele Deeuee Jee keÀceer Òeefleÿs®ee keÀjC³eele Deeuee. G oe. yeskeÀe³eosMeerjefjl³ee pevceeuee Deeuesu³ee
ueneve ceguee®ee opee& ne keÀe³eosMeerj pevceeuee Deeuesu³ee cegueeHes#ee nuekeÀe Òeleer®ee ceeveuee peeF&.
l³eecegUs SKeeÐeeuee DeeHeu³ee JebMeHejbHejeiele efJeOeerJele opee& efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer l³ee ®³ee mJele:®³ee
peeleerÜejs le³eej keÀjC³eele Deeuesu³ee Dee®eejefve³eceebvee ef®ekeÀìtve l³ee®es Heeueve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
yeveles.
5) HeeefJe$³e DeeefCe DeHeefJe$³eemeboYee&leerue (efJeìeU) keÀener efJeef®e$e Þe×e : peeleerJ³eJemLes®³ee
Òeef¬eÀ³esojc³e eve, HeeefJe$³e Je DeHeefJe$³e®³ee mebkeÀuHevee DeeefmlelJeele Deeu³ee Demes meebefieleues iesues keÀer,
J³ekeÌleeruee DeHeefJe$³ee®eer ueeieCe Keeueerue ieesäercegUs nesles.
1) efvecveefJeOeerJele opee& Demeuesu³ee J³ekeÌleerMeer mHeMee&Üejs, DeVeeÜejs Je ueQefiekeÀ mebyebOeeÜejs mebHekeÀe&le
Deeu³eeme ogmeN³ee J³ekeÌleeruee l³ee mebHekeÀe&Üejs.
2) iee³eer®eer nl³ee keÀjCes meejK³ee Oece&Ieeleer ke=Àl³es kesÀu³eeme
3) pevce, ce=l³et DeeefCe ceeefmekeÀ HeeUer IeìveeÜejs munotes.in

Page 96

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
96 4) p³ee J³eefkeÌle®ee efJeOeerJele op ee& efvecveHeeleUerJej kesÀuee iesuee Deens DeeefCe p³eecegUs l³eeme DeHeefJe$e
ieesäer®eer ueeieCe Peeueer Deens. DeM³eeMeer ³esCeeN³ee mebHekeÀe&Üejs, ceeefmekeÀ HeeUer ®eeuet Demeu³ee®³ee
keÀeueeJeOeerle l³ee m$eerMeer Deeuesuee mebHeke&À, pevce, ce=l³e t ³eeJesUsme l³ee pevceuesu³ee Je ce=le Demeuesu³ee
J³ekeÌleerMeer Peeuesuee mebHekeÀe&Üejs efvecee&Ce nesCeejer DeHeefJe$elee ner leebef$ekeÀ¢äîee DeHeefJe$elee mecepeueer
pee³e®eer DeeefCe l³ee þjeefJekeÀ keÀeUeHegjlee J³ekeÌleer®ee opee& keÀceer nesle D emes. l³eemeeþer vescetve efouesueer
Ghee³e³eespevee kesÀu³eeveblej HetJe&Jele opee& ÒeeHle nesle Demes.
Demeb cnìueb peeleb keÀer HeeefJe$³eeHes#ee ns DeHeefJe$³ee®ee®e ÒeYeeJe peele Demes. Keeue®³ee peeleer®³ee
J³ekeÌleer®³ee mebHekeÀele Deu³eeves G®®e p eeleer³e J³ekeÌleer®eer J³ekeÌleer DeHeefJe$e nesle Demes Hejbleg Keeue®³ee
peeleer®eer J³ekeÌleer G®®e peeleer³e J³ekeÌleer®³ee mebHekeÀe&ves HeefJe$e Peeueer Demes keÀOeer mecepeues pee³e®es veener.
l³eecegUs l³ee J³ekeÌleeruee l³ee®³ee mJele:®³ee peele erves vescetve efouesu³ee Dee®eejebMeer ef®ekeÀìtve jne³euee®e
ueeies. ³eeletve®e DeveskeÀ ª{er Jee efJeJeenmebyebOeeleerue l³eep³e ieesäer efkebÀJee yebOeves metef®ele Peeueer. peer Heg{s
peeTve cejeþe keÀeUeleerue peeleerJ³eJemLes®eer Keeme JewefMeäs yev eueer.
6) peceeleJee{er veerefleyee¿e ieesäer
DeveskeÀ efveye¥Oe nesles Hejbleg meJee&le cenÊJeHetCe efveye&Oe KeeueerueÒeceeCes
1) DeVe mJeerkeÀejC³eeme ÒeefleyebOe : Keeue®³ee peeleerleu³ee ceeCemeeÜejs efMepeefJeuesues DeVe mJeerkeÀeju³eeme
2) Keeue®³e e peeleer®³ee ceeCemeeb®³ee neletve efoues iesuesues HeeCeer mJeerkeÀeju³eeme ÒeefleyebOe
3) Keeue®³ee opee& Demeuesu³ee J³ekeÌleermeesyele pesJej keÀjC³eeme ÒeefleyebOe
Demeb cnìueb peele ³eemeJe& ÒekeÀjCeele SkeÀe®e ÒekeÀej®ee DeHeefJe$³elee Demele veen er. Keeue®³ee peeleerleu³e
ceeCemeekeÀ[tve DeVe efmJekeÀeju³eeme ÒeefleyebOe ner yeeye JeieUlee Flej ÒekeÀjCeele keÀener ÒeceeCeele ner yebOeves
efMeLeerue Demele. Demebner pejer HeenC³eele ³esle Demes keÀer, Keeue®³ee opee&®³ee peeleerleu³ee
J³ekeÌleerye jesyej pesJeCe IesC³eeme HejJeeveieer Demeueer lejer Demeb cnìueb peele Demes keÀer, pej G®®epeeleer³e
mlejeJejerue J³ekeÌleer ns HeeUC³eeme veeKet7) efJeJeenmebyebOeeyeeyele®eer yebOeves : ³ee keÀeUele, efJeJeen ns J³ ekeÌleer®³ee efJeOeerJele opee&Meer
efvekeÀìjerl³ee pees[ues iesues nesles. meenefpekeÀ®e l³ee®³ee ieìeDebleie&le®e efJeOeerJelejerl³ee ns efJeJeen nesle
Demele. mesefHe[e DeeefCe meÒeJejeieìeceOeerue efJeJeenmebyebOeeceO³es Flejner keÀener yeeyeeR®ee efJe ®eej nesle Demes.
pejer Debleie&le efJeJeen (Debleiee&ceer) keÀjCeejs®e nesles lejer l³eebvee yeeìe®³ee yeensj efJeJeen (yeefniee&ceer)
keÀjCeejs Demes ceeveues pee³e®es DeeefCe l³eecegUs l³eeb®³eeMeer efJeJeen pegUCeer ìekeÀueer peele Demes ner
efJeOeerJele HeeefJe$³e peHeC³emeeþer veJns lej Flej keÀener mecepegleervegmeej Demes kesÀues peele Demes.
8) efJeJeenmebyebOeer yebOeveeb®es GuuebIeve De#ec³e ieesä Demes : p³ee J³ekeÌleerves efJeJeen meboYee&leerue
yebOeveeb®es GuuebIeve kesÀues Demesue l³eeuee Ke eue®ee opee& YeesieeJee ueeiele Demes. SKeeÐee J³ekeÌleerves
ÒeefleyebefOele peeleerleerue J³ekeÌleeryejesyej efJeJeen kesÀu³eeme l³eeme l³ee®ee efJeOeerJele opee& lesJne®e Hegvne ÒeeHle
nesT MekeÀle Demes pesJne leer J³ekeÌleer lees efJeJeen cees[tve keÀe ner Òee³eef½ele Yeesiele Demes. l³eecegUs Flej
J³ekeÌleer®³ee MeejerefjkeÀ mHeMe& ìeUCes DeeefCe peeleer Debleie&le®e mebyebOe ce³ee&efole þsJeC³eeme J³ekeÌleerme yeeO³e
kesÀues iesues.
munotes.in

Page 97

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
97 9) DemHe=M³elesme efle®eer mJele:®eer Keeme JewefMeäîes nesleer : ³ee keÀeUele Demes ceeveues peele Demes
keÀer, MeejerefjkeÀ mHeMee&Üejs otefmHeMe& ìeUuee peele Demes. jkeÌlee®es veeles mebyebOe Demeuesu³ee J³ekeÌleer®³ee pevceecegUs Jee ce= l³etcegUs ner
DeHeefJe$elee efvecee&Ce nesles. efm$e³ee®³ee yeeyeleerle pesJne ceeefmekeÀ HeeUer ®eeuet Demeles l³ee keÀeUele ner
DeHeefJe$elee efvecee&Ce nesles. Hejbleg ³ee ÒekeÀjCee ueeJeueer peeCeejer DemHe=M³elee ner leelHegjl³ee
keÀeueeJeOeermeeþer D emee³e®ee lej Keeue®³ee opee&leerue J³ekeÌleeryeeyele ueeoueer peeCeejer DemHe=M³elee ner
keÀe³ecemJeªHeer Demee³e®eer. ³ee®ee®e DeLe& ³ee keÀeUele HeeUueer peeCeejer DemHe=M³elee ner meeHes#e nesleer.
keÀener peeleer ³ee keÀener þjeefJekeÀ peeleeRkeÀ[tve DemHe=M³e þjJeu³ee iesu³ee Hejbleg Flej peeleer l³eebvee
DemHe=M³e ceevele veJnles. ³ee®ee DeLe&, efJeOeerJele HeefJe$³e ns DemHe=M³elesMeer efveie[erle veJnles. keÀener peeleer
DeHeefJe$e meceepee®ee peele Jee p³eeb®³eeMeer efJeJeenmebyebOeer pees[ues pee le vemele cee$e DeM³ee peeleeRvee
DemHe=M³e cnìues peele vemes. DeHeefJe$elesmeboYee&le keÀener ÒeceeCeele Yeso neslee. keÀener peeleeRvee DemHe=M³e
cnìues peele nesles cee$e l³eeb®³eekeÀ[tve Iejeleerue keÀeces keÀjJetve IesC³eeme cegYee nesleer lej ogmeje rkeÀ[s
keÀener peeleeRvee G®®e peeleer³eeb®³ee mees³eervegmeej leerJe´ DemHe=M³eles®eer JeeieCetkeÀ efoueer peele Demes p³eeceeies
keÀener lekeÀeakeÀ DeeOeej veJnlee. Hejbleg l³ee mebHetCe&le: DemHe=M³e þjefJeu³ee iesuesu³ee peeleeRvee meJee&le
efveo&³eer DeeefCe ìeskeÀe®eer DeHeceeveemHeo JeeieCetkeÀ efoueer peele Demes. ³ee Jeiee&le DeveskeÀ ogue&ef#ele peeleeR®ee
meceeJesMe neslee. l³eebvee DeefleMe³e Jee Del³eble cnCepes meJee&le eflejmkeÀjCeer³e peeleer cnìues peele Demes Je
l³eebvee ieeJee®³ee JesMeer ®³ee Deele jne³e®eer HejJeeveieer vemeu³eeves ieeJeeyeensj jneJes ueeiee³e®es.
10) Keeue®³ee peeleerleerue ueeskeÀebvee veeiejer nkeÌkeÀ veekeÀejues peele Demele : Demes cnìues peeles
keÀer DeefleMetêebvee veeiejer nkeÌkeÀ efoues peele vemele keÀejCe l³eeb ®³ee mHeMee&cegUs ieesäer DeHeefJe$e nesleele
Demes keÀener peeleeRvee Jeeìle Demes. l³eebvee ieeJe®ee Hegpeejer, vneJeer ³eeb®³eekeÀ[tve keÀece keÀªve Ieslee ³esle
vemes lemes®e ieeJeeleerue Flej ueeskeÀ p³ee efJeefnjerletve efHeC³ee®es HeeCeer JeeHejerle Demele lesLetve HeeCeer IesC³eeme
ceppeeJe neslee. cesuesu³ee iegjeb®eer keÀele[er meesueCes DeeefCe Flej nceeueer®eer keÀeces keÀjCes ³eeefMeJee³e
peieC³emeeþer l³eebvee keÀesCelee®e DeeefLe&keÀ DeeOeej veJnlee. Jej®³ee peeleer mJele:uee meceepeeceO³es m eJee&le
HeefJe$e ceevele Demele. meenefpekeÀ®e les peeleer®³ee Glejb[erceO³es meJee&le Jej DeeefCe meeceeefpekeÀ j®evesle
meJee&le Þesÿ ieCeues peele Demele. l³eebveer þjeefJekeÀ veeiejer Je Oeeefce&keÀ keÀe³ex ner l³eeb®eer efvemeie&oÊe nkeÌkeÀ
DeeefCe De efOekeÀej cnCetve peenerj kesÀueer lemes®e Flej peeleeRJej yengleebMe MetêebJej þjeefJekeÀ pee®ekeÀ Deìer
ueeou³ee pesCes keÀªve l³eeb®es Je®e&mJe DeyeeefOele jenerue.
11) G®®epeeleer³eebveer oeJee kesÀuee keÀer Jesoeb®ee DeY³eeme ne l³eeb®ee efJeMesJesoeY³eemee®³ee keÀeUele G®®epeeleer®eer JewefokeÀ ceb$eevegmeej meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ efJeOeeR®ee HegjsHegj ueeYe
Iesleuee. ne kesÀJeU l³eeb®ee®e DeefOekeÀej Jee nkeÌkeÀ Deens Demee oeJee l³eebveer kesÀuee. ogmeN³ee keÀesCel³eener
peeleerÜejs ns efJeOeer keÀjC³ee®eer HejJeeveieer l³eebveer efoueer veener. Keeue®³ee peeleerleerue ueeskeÀebveer l³ee
HeewjeefCekeÀ ceb$ee®³ee DeeOeejs®e l³eeb®es meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ efJeOeer keÀjeJesle DeMeer mekeÌleer kesÀueer. p³eeves
kegÀCeer ³ee efve³ecee®ee Yebie kesÀuee l³eeuee G®®e peeleerkeÀ[tve efMe#ee osC³eele Deeueer. DeM³ee®e SkeÀe
meesveejeves pesJne ¿ee efve³ecee®ee Yebie kesÀuee lesJne l³ee®eer peerYe keÀeHeC³eele Deeueer. DeM³ee®e ÒekeÀejs
efuebiee³ele peeleer®³ee HegpeeN³eeves ©êeefY eDeefOekeÀej Deens ³ee keÀejCeeves ef®e[tve l³eeuee ner efMe#ee keÀjC³eele Deeueer.
12) Keeue®³ee peeleer®³ee ueeskeÀebvee cebefojele ÒeJesMee®eer HejJeeveieer veener : Keeue®³ee peelee rleerue
meYeemeoebvee G®®epeeleer³eeb®³ee cebefojele ÒeJesMe keÀjC³eeme HejJeeveieer efoueer peele vemes Demes cnìueb
peeles. veevemeensye HesMeJes ³eebveer veeefMekeÀ ³esLeerue $³ebyekesÀéej cebefoje®³ee osKeYeeueerkeÀ[s efJemle=le efve³ece Je
Meleea DeeK etve efou³ee nesl³ee. HesMeJ³eebveer Demee DeeosMe®e keÀe{uee neslee keÀer Keeue®³ee peeleerleerue munotes.in

Page 98

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
98 keÀesCeener J³ekeÌleerves cebefojele ÒeJesMe keÀ© ve³es, l³eeves kesÀJeU cebefoje yeensªve®e osJeeuee vecemkeÀej
keÀjeJee.
13) G®®e peeleer³eebveer DeveskeÀ meeceeefpekeÀ Je Oeee|cekeÀ ÒeefleyebOe ueeoues : meJeeF& ceeOeJejeJe
HesMeJ³eeb®³ee keÀeUele Keeue®³ee peeleerJej DeveskeÀ veeiejer Je Oeeefce&keÀ ÒeefleyebOes ueeoueer iesueer nesleer. leer
KeeueerueÒeceeCes :
1. l³eebvee pejer JewefokeÀ ceb$e DeJeiele Deme leerue lejer l³eeb®ee JeeHej cnCepes®e G®®eej keÀª ve³es. kesÀJeU
HegjeefCekeÀ ceb$eeb®ee®e JeeHej keÀjeJee.
2. HetJe&peebvee (efHe$eebvee) oeve (efHeb[oeve) DeHe&Ce keÀjleevee G®®epeeleer³e osleele l³eeÒeceeCes Yeelee®es
ieesUs JeeHeª ve³esle.
3. l³eebveer G®®e peeleer³eebvee Iejer yeesueeJetve efMepeefJeuesues DeVe osTve ve³es Jee pesJeCe osT ve³es.
4. efve³eceebvegmeej Keeue®ee peeleerleu³ee J³ekeÌleerme l³ee®³ee Iejer keÀesCeener ye´eïeCe m$eer Je Heg©mJe³ebHeekeÀer, HeeCeer DeeCeC³eemeeþer Jee veeskeÀj c nCetve keÀeceeme þsJelee ³esle vemes.
5. ye´eïeCeer osJeleeb®eer Hetpee keÀjC³eeme Jee ye´eïeCeer cebefojebvee Yesìer osC³eeme Keeue®³ee peeleeRvee ceveeF&
nesleer.
6. G®®e peeleer³e J³ekeÌleerme vecemkeÀej keÀjleevee Keeue®³ee peeleerleerue J³ekeÌleerves HetCe& JeeketÀve®e
vecemkeÀej kesÀuee Heeefnpes Demes yebOeve Demee³e®es p³eeme `ob[Jele` cnCele Demele.
7. G®®e peeleer³e efJeOeJeeb®³ee HegveefJe&Jeeneme Keeue®³ee peeleerleu³ee J³ekeÌleeRveer njkeÀle IesT ve³es DeMeer
met®evee®e G®®e peeleer³eebkeÀ[tve kesÀueer iesueer nesleer. meceepeeleerue ³ee Dee®ee=efJe®eejebcegUs®e G®®e
peeleer³eebvee G®®e opee& DeeefCe Keeue®³ee peeleeRvee nuekeÀe opee& DeMeer efJeYeeieCeer kesÀueer.
14) G®®e DeeefCe efvecve meeceeefpekeÀmlej DeMeer meJe&meeOeejCe ÒeJe=Êeer : ³ee keÀeUele, DeefOekeÀej
DeeefCe ÒeefleyebOes ns®e cegÎs l³eeJesU®³ee meceepeeleerue peeleer -peeleerceOeerue les{ DeeefCe leCeeJee®es ÒecegKe
m$eesle yeveues. keÀener cenÊJeHetCe& Demes KeeueerueÒeceeCes -

1. leebyeì DeeefCe JeeCeer ³eeceOeerue les{ : oesvner peeleeR®ee Demee oeJee neslee keÀer ueivee®eer Jejele
keÀe{levee Oeeefce&keÀ efJeOeermeeþer JeeHejuee peeCeeje HeeC³ee®ee Ie[e IesTve yeepeejHesþs®³ee
jml³eeJeªve ueivee®eer Jejele keÀe{C³ee®ee DeefOekeÀej l³eeb®³ee®e peeleeruee Deens. ne oerIe&keÀeU
®eeueuesuee Peie [e neslee DeeefCe cejeþe keÀeUeveblejner lees meeceesHe®eejeves mees[efJeuee iesuee veener.
2. kegbÀYeej efJeª× megleej, leebyeì DeeefCe ueesnej ceOeerue les{ : veJeerve ueive keÀjCeeN³ee pees[H³eeb®eer
Iees[îeeJeªve Jejele keÀe{C³ee®³ee DeefOekeÀejeJeªve ³ee peeleerle Yeeb[Ces nesleer. ne osKeerue
oerIe&keÀeU ®eeueuesuee Peie[e neslee pees cejeþe keÀeUele megìuee veener.
3. ye´eïeCe DeeefCe ÒeYet ojc³eeve les{ : Demeb cnìueb peeleb keÀer, meeceeefpekeÀ opee& þjefJeleevee peeleer®ee
efJeOeerJele opee& þjefJeuee p eele Demes efkebÀJee oesve ieesäer HejmHejebJej DeeOeeefjle nesl³ee. HesMeJ³eeb®³ee
keÀeUele cejeþe meÊes®ee efJemleej Peeuee. cejeþe jep³e cejeþe meece´ep³eele ©Heebleefjle Peeues. ³ee
yeoueecegUs J³ekeÌleeriele iegCeJeÊee, Meew³e& oeKeefJeC³ee®eer mebOee r efceUeueer DeeefCe peele keÀener Demeueer
lejer JesieUer meeceeefpekeÀ Hele efvecee&Ce Peeueer. efJeefJeOe peeleerceO³es DeveskeÀ peCeebvee megyeÊee ÒeeHle munotes.in

Page 99

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
99 Peeueer DeeefCe lees G®®e efJeOeerJele opee&meeþer G®®e peeleer³eebMeer mHeOee& keÀª ueeieues. Kee ue®³ee
peeleer osKeerue G®®e efJeOeerJele opee& efceUefJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjle Demeleevee, G®®e efJeOeerJele
opee& jeKetve Demeuesuee ogmeje SkeÀ ieì l³eebveer kesÀuesu³ee oeJ³eeme efJejesOe keÀª ueeieues. DeM³ee
ÒekeÀejs ner les{ oerIe&keÀeU ®eeuele j eefnueer. HesMeJ³eebveer ne Jeeo efceìefJeC³eemeeþer yeveejme ³esLetve
G®®elece peeCekeÀejebvee Deeceb$eCe kesÀues. Hejbleg lejerner HesMeJ³eeb®³ee keÀeUeveblejner ne Jeeo efceìuee
veener. keÀejCe l³eeletve kegÀþueener meceeOeevekeÀejkeÀ lees[iee efveIeeue e veener. efoues iesuesues efveJee[s
YejYekeÌkeÀce DeeOeeje®es veJnles. les keÀOeer ye´eïeCeeb®es yeepetves lej keÀOeer ÒeYetb®³ee yeepetves nesles.
DeM³eeÒekeÀejs ns Jewj oerIe&keÀeU ®eeuet jeefnues.
5.4 peeleer®es mebIeìve
Jej veceto kesÀu³eeÒeceeCes, ef JeefJeOe peeleer ojc³eeve Demeuesu³ee les{ercegUs meceepeeceO³es Òel³eskeÀ JesUer DeeefCe
l³ee l³ee JesUer leCeeJee®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. SkeÀe®e peeleerceOeerue efJeefJeOe ieìe ojc³eeve osKeerue
Jewcevem³e DeefmlelJeele nesles. meceepeceOe erue Jeiee&®³ee leguevesle peele ne SkeÀ yebefomle ieì Demeuee lejer
peele Glejb[erceO³es J³ekeÌleer®³ee ÒeeHle keÀewMeu³eecegUs veener lej l³ee®³ee pevceecegUs l³ee®ee Oece& þjle
Demelees. peeleer®ee efkebÀJee peeleerDebleie&le ieìe®ee efJeOeerJele opee& ne peeleerves efveOee&efjle kesÀuesu³ee
Dee®eejmebefnles®³ee ®eewkeÀìer®es Heeueve keÀjC³eeJej DeJeuebyetve Demelees. pej leer Dee®eejmebefnlee HeeUueer
veener, lej efJeOeerJele opee& Keeueer peelees. ³ee Òeef¬eÀ³esves peeleerie&le DeveskeÀ ieìebvee pevce efouee lemes®e
meceepeele peeleer®es efJeefMeä ÒeMeemeve efvecee&Ce kesÀues.
peeleerves SKeeÐee J³eJemeeef³ekeÀ ieìemeejKes mJele:®ee efJeOeerJele opee& jeKeuee DeeefCe efle®³ee meYeemeoeb®es
efnlemebyebOe peesHeemeues. efleves DeeHeu³ee meYeemeoeb®³ee Jel e&vee®es efve³eceve kesÀues DeeefCe menYeespeve,
JewJeeefnkeÀ mebyebOe DeeefCe peeleerceO³es Hegve&ÒeJesMe Jeiewjs yeeyeer meboYee&le peeleer efve³eceeb®ee Yebie meefnle Flej
v³eeef³ekeÀ meÊeeefOekeÀejeÜejs efveceb$eCe IeÆ kesÀues. peeleerDebleie&le Peeues ueer DeveeweflekeÀ mebyebOe, IeìmHeÀesì
DeeefCe Flej efJeJeeoemHeo ÒekeÀjCeeb®ee mees#ecees#e ueeJeC³ee®ee DeefOekeÀej peeleerkeÀ[s®e neslee. ner keÀeces
keÀjC³eemeeþer peele SkeÀ mJe³ebYet mebIeìve j®evesle HejeJeefle&le Peeueer. peeleer®³ee ÒecegKeeuee J esieJesieȳee
veeJeeves DeesUKeues peeT ueeieues Je JebMeHejbHejsves l³eeuee les Heo efceUt ueeieues Demesner cnìues peeles keÀer
keÀener peeleeR®³ee ÒecegKeebvee mejkeÀejkeÀ[tve Jeleves cebpetj Peeueer. peeleer®³ee ÒecegKeeuee peeleer®³ee
meYeemeoebkeÀ[tv e efJeMes1) Mesuee cnCepes [eske̳eeuee yeebOee³e®ee HeìkeÀe
2) peele meYeemeoeb®³ee efJeJeeneJesUer efkebÀJee HegveefJe&JeenJesUer keÀener jkeÌkeÀce
3) l³ee IejeJej DeeefCe iegjebJej keÀj Iesleuee peele vemes
4) ®ebovee®ee uesHe, efJe[îee®eer Heeves DeeefCe keÀHeeUeJej efMekeÌkeÀe ne ceeve l³eeueener efceUle Demes.
³ee J³eefleefjkeÌle v³ee³eefveJee[e ®eeueJeC³ee®ee DeefOekeÀej cenÊJee®ee mecepeuee peele Demes Hejbleg lees Keeme
DeefOekeÀej ve mes, mJele:®³ee peeleerleerue ueeskeÀebkeÀ[tve yewþkeÀerceO³es l³ee®es HegvejeJeueeskeÀve kesÀues peele
Demes. Goe. cegbyeF&®³ee Deeiejer kegÀCeyeer peeleer®³ee ÒecegKee®ee efveCe&³e l³ee®ee peeleer®³ee Flej meYeemeoebÜejs
leHeemeuee iesuee. keÀejCe Deeiej er kegÀCeyeer peeleer®³ee ÒecegKeeves keÀener nueke̳ee mecepeu³ee iesuesu³ee
ueeskeÀebvee l³ee FlejebMeer meuueecemeuele kesÀu³eeefJevee ÒeJesMe efouee neslee, p³eecegUs DeeHeu³ee peeleer®ee
meeceeefpekeÀ opee& Keeueer iesuee Demes peeleerleerue Flejeb®es cele Peeues. ³eeJeªve Demes efomeles keÀer ns munotes.in

Page 100

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
100 DeefOekeÀej Debleie&le ®eewkeÀMeerHeemetve cegkeÌle veJnles Demesner efveoMe&veeme ³esles keÀer peeleer®es efJeJeeo ns
meJe&meeOeejCele: l³ee®e peeleer®³ee ÒecegKee®³ee DeO³e#elesKeeueer peele meYeemeoe®³ee He b®ee³eleerÜejs
meesnefJeues peele Demele. ³ee peele Heb®ee³eleer peeleer meYee veeJeeves DeesUKeu³ee pee³e®³ee. ³ee peele
Heb®ee³eleer®³ee IeìkeÀ j®evesyeÎue DeeefCe l³ee®³eeÜejs ®eeueefJeu³ee peeCeeN³ee v³ee³eefveJee[e®³ee
keÀecekeÀepeHe×leeryeÎue mHeä ce eefnleer GHeueyOe vemeueer lejer efJeefJeOe keÀeieoHe$eebletve ieesUe kesÀuesu³ee
ceeefnleervegmeej l³ee®eer keÀener ªHes Keeueerue ÒeceeCes -
1) pesJne keÀOeer Òemebie ³esF& l³eeJesUsme peele Heb®ee³ele ner peele ÒecegKee®³ee efveJeememLeeveer yewþkeÀ Iesle
Demele DeeefCe Ieìves®eer ®e®ee& keÀjerle Demele. l³ee yewþkeÀermeeþer Flej peeleer®³ee ÒecegKeeuee efkebÀJee
SKeeÐee mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeuee efvecebef$ele kesÀues peele nesles keÀe ns mHeä veener Hejbleg ÒekeÀjCe
efceìefJeues peele Demes DeeefCe efoue suee efveJee[e l³ee®e peeleer®³ee meJe& meYeemeoebvee ceev³e nesle Demes.
2) ogmeN³ee SkeÀe veeWoervegmeej ®esTue Je jsJeoeb[e®es Heeþejs ÒeYet peeleer®es efJeJeeo l³eeb®³ee DeeHeeHemeele®e
mees[Jeerle Demele. l³eebveer l³eeb®³ee peeleer meboYee&le efJeJeeo k eÀOeerner keÀesCel³eener mejkeÀejer
DeefOekeÀeN³eekeÀ[s Jee mebmLeskeÀ[s meesHeefJeues veener DeeefCe Debeflece efveJee[e l³eeb®³ee peeleerleerue p³esÿ
J³ekeÌleerkeÀ[s SkeÀ Deeoje®es mLeeve ³ee veel³eeves meesHeefJeuee peeF&.
3) keÀmeyee veeìs ³eeb®³ee efmeoe vekeÀ ³eeb®es Heg{erue ÒekeÀjCe meebieles keÀer, le¬eÀejoej efmeoevekeÀ
HesMeJ³eebkeÀ[s Deeues DeeefCe le¬eÀej kesÀueer keÀer, pesJne les mewv³eeleerue keÀeceefiejermeeþer otj veeieHetjkeÀ[s
iesues nesles, l³eeb®eer yee³ekeÀes SkeÀìer Demeu³eeves efle®³ee DeeF&meesyele jnele nesleer. keÀesCeer SkeÀ meesvekeÀ
veecekeÀ J³ekeÌleer efmeoveekeÀ ³eeb®³ee meemegyeeF&®³ee Iejer iesuee DeeefCe lesLetve efmeoveekeÀ®³ee yee³ekeÀesuee
efHeÀleJetve ÒeleeHeie[eJej veeìsHeemetve HeÀej otj IesTve iesuee. efmeoveekeÀ ves pe ele Heb®ee³eleerkeÀ[s
(ieesìemeeyeer) le¬eÀej kesÀueer. p³eebveer meesvekeÀuee efmeoveekeÀ®eer yee³ekeÀes l³eeme Hejle keÀjC³ee®ee
efveoxMe efouee Hejbleg meesvekeÀves lees DeeosMe Oeg[keÀeTve ueeJeuee. HesMeJ³eebveer l³eeveblej ÒeleeHeie[
efkeÀuu³eeJejeru e nJeeueoejeme DeeosMe efouee keÀer efmeoveekeÀ®³ee peele Heb®ee³eleer®eer (ieesìemeeyee)®eer
yewþkeÀ veJ³eeves I³eeJeer DeeefCe ceeceuee v³eeef³ekeÀ He×leerves ÒekeÀjCe mees[JeeJes. FLes efveCe&³e keÀe³e
Peeuee ns cenÊJee®es vemetve ieesìemeyee cnCepes pe ele Heb®ee³eleerves keÀM³ee efjleerves keÀece kesÀues DeeefCe
ÒekeÀjCe keÀmes mees[efJeues iesues ns cenÊJee®es þjles. ÒeleeHeie[eJejerue nJeeueoejeves HesMeJ³eebvee
DenJeeue efouee keÀer meoj ÒekeÀjCe peele Heb®ee³eleerÜejs mees[efJeues iesues.
4) Depetve Sk eÀ keÀeieoHe$e cejeþe keÀeUeleerue peele Heb®ee³eleer®³ee keÀecekeÀepe He×leerJej Peesle ìekeÀles.
Jner.ìer.iegCes ³eeb®³ee celeevegmeej cejeþe keÀeUe®³ee megjJeeleeruee v³ee³eeue³eerve ÒekeÀjCes cepeefuemeÜejs
cnCepes peelecesUeJ³eeÜejs mees[efJeueer peel e. Hejbleg veblej®³ee cejeþe keÀeUele ner ÒekeÀjCes peele
Heb®ee³eleerÜejs mees[efJeueer peele DeeefMe l³ee peele Heb®ee³eleer cnCepes íesìs HeCe l³ee l³ee efþkeÀeCe®es
peele SkeÀkeÀ®e Demele. meJe&meeOeejCele: ner ieesìemeYee Jee peele Heb®ee³eleer®eer íe sìs SkeÀkeÀ #eguuekeÀ
cenÊJee®eer ÒekeÀjCes leHeemeerle Demele. lej HeefJe$e keÀªve IesCes, yeefnefkebÀJee kegÀCeeuee peeleeryeensj nekeÀueCes ³eemeejKeer peemle cenÊJee®eer ÒekeÀjCes Demeleerue leer efJeefJeOe
efpeune peele Heb®ee³eleer efkebÀJee l³ee ÒeosMeeleerue peele Heb®eeleerkeÀ[s HeeþefJeueer peele Demele DeeefCe
l³eeb®eer cebpegjer Iesleueer Demes. ³ee®es SkeÀ GoenjCe cnCepes HegCes DeeefCe meejmeJe[ceOeerue efMebH³ee®³ee
ojc³eeve efvecee&Ce Peeuesuee efJeJee n Demeb Peeueb keÀer, l³eeJesUer HegC³eeleerue efMebH³eebveer l³eeb®³ee
meceepeeleerue p³ee SkeÀeves Keeue®³ee peeleerleerue cegueerMeer ueive kesÀues nesles l³eeme Hegvne DeeHeu³ee
peeleerle Iesleues. meemeJe[ceOeerue efMebHeer peeleerves ³ee ÒeJesMe Òeke ÀjCeeme Dee#esHe Iesleuee keÀejCe
l³eeb®³ee cnCeC³eevegmeej DeM³ee ÒekeÀejs Hegvne peeleerle ÒeJesMe osles JesUer HegC³eeleu³ee efMebHeer peeleerves munotes.in

Page 101

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
101 l³eebvee efJeéeemeele Iesleues veener. peeleHeb®ee³eleer®³ee v³eeef³ekeÀ DeefOekeÀejebceO³es iegvne keÀjCee N³eeme
efMe#ee keÀjC³ee®ee DeefOekeÀeje®ee osKeerue meceeJesMe Demelees. efMe#ee oesve ÒekeÀej®³ee Demeleele. 1)
ob[ þesþeJeCes, 2) yeefnIeeuetve efouesu³ee Dee®eejmebefnles®ee Y ebie kesÀu³ee®³ee DeeOeejeJej þesþeJeu³ee peeleele. ne Yebie
KeeueerueÒeceeCes Demet MekeÀlees.
1) Keeue®ee peeleer®ee opee& Demeuesu³ee SKeeÐee J³ekeÌleeryejesyej ueive keÀjCes Je l³eeyejesyej Yeespeve
keÀjCes.
2) mJele:®³ee veeleueiee®³ee ce=l³etveblej®es efoJ eme HeeUCes cnCepes l³ee efoJemeeleerue DeHeefJe$³ee®ee
Òemeej nesT ve osCes.
3) ceveg<³ee®³ee Jee iee³eer®³ee ce=l³etme keÀejCeerYetle þjCes.
4) ®esìtkeÀ Je peeotìesCee®ee DeJeuebye keÀjCes.
yeefnÒekeÀej®es meeceeefpekeÀ mebyebOe þsJeC³ee®es yebo keÀjCes. 1) jeìer -yesìer J³eJenej yebo, 2) veeJner
DeeefCe Oeesy³eekeÀ[tve mesJee efceUCes yebo, 3) meoj J³ekeÌleer®³ee Iejer Oeeefce&keÀ meceejbYe Heej
Hee[C³eeme HegpeeN³ee ®ee vekeÀej, 4) yeefnmebO³ee efJeOeer keÀjC³eeme ceveeF&. DeM³ee ÒekeÀej®³ee yeefnDeeefCe DevekesÀJesUe DeM³ee J³ekeÌleer®eer ceeueceÊee peHle kesÀueer peele D emes Je mejkeÀejer
DeefOekeÀeN³eeÜejs ³ee®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀueer peeF&. DeM³ee ÒekeÀej®es iebYeerj DeefOekeÀej peele
Heb®ee³eleerkeÀ[s nesles.
peeleer®es leesìs : ³eecegUs G®®e peeleer³eebvee meceepeele DeveskeÀ ceeske̳ee®eer mLeeves DeeefCe efJe MesefceUeues Hejbleg meJe&meeOeejCele: ³ee peeleJ³eJemLesves Keeue®³ee peeleermeeþer Heg1) ³ee J³eJemLesves J³ekeÌleeRJej DeVe Je efJeJeen mebyebOeeryeeyele DeveskeÀ yebOeves ueeoueer.
2) efle®³ee Oeeefce&ke À mecepegleercegUs peele ner HetCee&Lee&ves Deme¿e Demes meeceeefpekeÀ DeesPes nesTve yemeues.
SKeeÐee meYeemeoekeÀ[tve l³ee®³ee peeleer®³ee efve³ecee®ee Yebie Peeu³eeme mejkeÀejer ³eb$eCee l³ee®³ee
efJejesOeele keÀejJeeF& keÀjle Demes DeeefCe l³eeme l³ee® ³ee peeleer efve³eceevegmeej Jele&CetkeÀerme Yeeie Hee[ues
peeF&. DeveskeÀ ÒekeÀjCeele mejkeÀej DeM³ee peeleer®³ee efJejesOeele Jele&CetkeÀ keÀjC³ee®³ee J³ekeÌleerkeÀ[s
DemeCeeN³ee JeleveeJej peHleer DeeCele Demes.
3) peeleerves meceepeeJej DeefleMe³e IeÆ HekeÀ[ yemeefJeueer DeeefCe meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ efmLejlee efvecee&Ce
kesÀueer. keÀener G®®e peeleer³eebkeÀjerlee leer Jejoeve þjueer Hejbleg Keeue®³ee peeleermeeþer veeMee®es
keÀejCe yeveues. l³eeb®³eemeeþer GlHeVee®es keÀener®e meeOeve ve Gju³eev es meceepeeceO³es l³eebvee efmLejlee
ueeYet MekeÀueer veener.
4) peeleerves HegÀìer®eer Je yeskeÀer®eer YeeJevee Jee{erme ueeJeueer p³eecegUs meceepee®es legkeÀ[s He[ues DeeefCe
l³eecegUs cejeþîeeb®³ee vesle=ÊJeeKeeueerue meceepee®es ceesþîee ÒeceeCeele ve gkeÀmeeve Peeues. munotes.in

Page 102

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
102 5) peeleer ¿ee mJe³ebYet meeceeefpekeÀ SkeÀkeÀ yeveu³ee p³ee Òel³eskeÀe®es meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ efnlemebyebOe
Flej meceepeeMeer HetCe&HeCes efJeueie Peeues DeeefCe meeceeefpekeÀ mecejmelesmeeþer keÀener JeeJe jeefnuee
veener.
6) meceepeele Demeuesuee efJeOeerJele opee& ne®e peeleer®ee DeeOeej neslee. p³eeletve peele ner keÀener
ueeskeÀebmeeþer®e Demeuesuee yebefomle ieì yeveuee p³eeceO³es J³ekeÌleer®³ee efJekeÀemeeuee JeeJe jeefnuee
veener.
7) cejeþîeeb®³ee keÀeUele peele ner Jej®³ ee mlejele Heesn®eC³eeme Dee[keÀe[er þjueer.
8) Òel³eskeÀ peeleerves DeeHeu³eele DeveskeÀ GHeieì le³eej kesÀues, p³eebveer Glejb[erceO³es Jej peeC³eemeeþer Je
DeeHeu³ee ieìe®ee meeceeefpekeÀ opee& Gb®eeJeC³eemeeþer mJele:®³ee HeefJe$³eefme× keÀjC³ee®ee Òe³ elve
kesÀuee. ³eeletve meceepeele ìeskeÀe®es meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e Jewj efvecee&Ce Peeueer.
9) Jeiee&®³ee leguevesle peeleJ³eJemLesves pegUJetve Iesleues veener DeeefCe cejeþe keÀeUele peeleer®ee ÒeYeeJe
efìkeÀtve®e jeefnuee l³eecegUs®e leer Òeeflei eeceer, efmLeleerMeerue DeeefCe leeþj®e jeefnueer.
Jele&ceeve peeleerJ³eJemLee : peele Jee JeCe& ieb[ Depetvener DeefmlelJeele Deens DeeefCe lees l³ee®³ee
mJele:®³ee ®eewkeÀìerle keÀceer DeefOekeÀ megOeejerle ªHeele keÀe³e& keÀjerle Deens. Depetve l³ee l³ ee peele
Heb®ee³eleer®³ee efveJee[îeevegmeej meYeemeoebvee peeleer®eer De®eej mebefnles®ee Yebie kesÀu³eeJeªve peeleeryeensj
Demesue Jee Hegve:ÒeJesMe efouee Demesue. meenefpekeÀ J³ekeÌleer®ee meeceeefpekeÀ opee& l³ee®³ee mJele:®³ee
peeleerJeªve®e þjuee ie suee Deens.
Demes Demeues lejer JesieJesieȳee peeleeRvee Jee JeCee¥vee vescetve efouesues nkeÌkeÀ DeeefCe keÀle&J³eeceO³es Deecetueeûe
yeoue Peeues. eflemeje JeCe ne JesieJesieȳee DeeefLe&keÀ Oe[erle mJele:ntve Go³eeme Deeuee lej ®eewLee JeCe&
1947 meeue er Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUeu³eeHeemetve ue#eele IesC³eepeesiee yeoueuee. ûeeceerCe
ueeskeÀmebK³es®es Menjer Yeeieeme nesle Demeuesu³ee mLeueeblejecegUs peeleer®³ee Oe[erceO³es cetueYetle yeoue
Peeues. DeM³ee®e jerleerves keÀener yeefniee&ceer ieì pes K etHe Jee{ues nessles les íesìîee íesìîee ieìele legìues
Deensle les meceepeeceO³es peeleer®ee opee& Hegmeì keÀjerle Deensle. mLeueeblejecegUs J³eJemee³e yeoueues Deensle
DeeefCe yeouesuee J³eJemee³e keÀener meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ª{eRvee lemes®e yeou el³ee peeleer ¢efäkeÀesveeuee
ojmlejer³e Deensle. lejerosKeerue Yeejleer³e meceepeeJejerue peeleerJ³eJemLes®eer HekeÀ[ HetCe&le: megìueer Deens
Demee kegÀþueener HegjeJee veener. Òel³eskeÀ peeleerceO³es Jele&ceeve keÀue Heenlee pemepeMeer Òel³eskeÀ efveJe[ CetkeÀ
peele mebIeìvee®³ee DeeOeejs ue{efJeueer peele Deens lememes Òel³eskeÀ peele meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e
efnlemebyebOeevegmeej mJele:uee Ie[Jeerle Deens.
Flej #es$eeleerue peeefleJ³eJemLee : Demeb cnìueb peeleb keÀer, peele ne De®eue Jei e& DeeefCe Jeie& ne
®eeueleer peele Deens. ns peieeleerue Òel³eskeÀ meceepeele Dee{Ules. Òee®eerve jesceceO³es He@efì^efMe³evedme DeeefCe
Huesefye³evemed ns DeM³ee®e iegbl³eeves pees[uesues nesles. pesJne pesJne jesce DeeefLe&keÀ¢äîee Je mewefvekeÀero=äîee
Jee{uee, meceepeeves cegkeÌle efJenejeuee JeeJe efouee HeefjCeeceer Jeiee&ceO³es mebIeHeeleUerJej Heesn®eues. pesJne keÀOeer DeMed³ee mebIeDeeueer, v³ee³ee®³ee veeJe eKeeueer efmLej meceepeJ³eJemLes®eer ceeieCeer kesÀueer iesueer, jesceve meceepeeceO³es
mecelee ÒeeHle keÀjC³eemeeþer Jeiee&veer vesnceer®e mebIemeceepeeleerue pewmesLes HeefjefmLeleerme mebj#eCe osle Debleie&le kegÀjyegj ìeUueer. ne peele Jeie& DeKeb[ mebIepeieeleerue DeeOegefvekeÀ Demeles Jee Òee®eerve meJe& meceepeele DevegYeJeeme ³eslees. pesJne meceepe ieefleMeerue munotes.in

Page 103

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
103 Demelees DeeefCe yeoueeme meeceesje peele Demelees lesJne lees vekeÌkeÀer®e Jei e& J³eJemLes®ee efJemleej keÀjle
Demelees lej ogmejerkeÀ[s pesJne meceepe Jeie& yebefomle keÀª Heenlees, lees peeleerceO³es ©Heeblejerle neslees efkebÀJee
les peeleer®³ee DeefOe#eCeeKeeueer kesÀues peeles. ³egjesHeceOeerue pegv³ee meeceefpekeÀ ieìebkeÀ[tve l³eeb®es
peeefleJ³eJemLes®es IeìkeÀ keÀOeer®e ieceeJeuesues iesues veenerle. Deieoer meeceeefpekeÀ efmLel³eblejs DeeefCe
ueeskeÀMeener cetu³eJele&CetkeÀer®³ee keÀeUele Deblepee&leer³e efJeJeen HeÀejmes Je menpeHeCes Peeuesues veenerle. keÀener
meceepeMeem $e%eebveer l³eeb®³ee DeeoMe& keÀu³eeCekeÀejer meceepeJ³eJemLes®³ee leeefÊJekeÀ GÎsMeeJej DeeOeeefjle
³egjesefHe³eve yeesuMesefJeCe DeeefCe veePeer ®eUJeUerleerue peeleer efJemeeJ³ee MelekeÀeleerue efYecegKe lelJe%eevee®ee
Dee{eJee Iesleuee Deens. Decesefjk esÀle pejer peeleJ³eJemLee vemeueer lejer keÀener Jeie& me¢M³e J³eJemLeeb®es
DeeefCe MJesleJeCeea³e Je ke=ÀmeJe&meeOeejCeHeCes, peele ner Oeeefce&keÀ, HegjeCe keÀLee Je De eefLe&keÀ-jepekeÀer³e keÀejCeebcegUs efJemleejle Deens Je
meÊesmeeþer®³ee mebIeYeejleer³e peeleerJ³eJemLee Oeeefce&keÀ -HegjeCekeÀLee Jeeoer ÒekeÀej®eer m ecepeueer peeles. Hejbleg keÀener GÊej -
DeeOegefvekeÀ meceepeMeem$e%e l³ee®ee ceeie keÀe{uee Deens keÀer ner J³eJemLee DeeefLe&keÀ -jepekeÀer³e ÒekeÀej®eer
vepeerkeÀ®³ee keÀeUeleerue iegCeOecexOeejCe keÀjerle Deens. ³egjesHeceO³es, Demee SkeÀ ÒeJeen Deens ke Àer, peele ner
Jeiee&ceO³es efJeue³e HeeJele Deens Je Jeie& ns peeleerceO³es IeÆ nesle Deens. Hejbleg Yeejleele ne ÒeJeen keÀOeer®e
He=<ìYeeieer Deeuee veener keÀejCe Yeejleeleerue peeleJ³eJemLee ner vesnceer®e jepekeÀer³e meÊesmeeþer®es meeOeve
keÀe³e& ke Àjerle jeefnueer pes ûeeceerCe Yeejleeleerue yengmebK³e ueeskeÀebÜejs mJeerkeÀejues iesuesues Deens.
5.5 DemHe=M³eles®³ee GieceemebyeOeer efmeOoeble
[e@. yeer. Deej. Deebyes[keÀjeb®³ee ceeb[Ceervegmeej DemHe=M³elee cnCepes DeMeg×lee, HeeefJe$³eYebie, otef yeeyele®eer mebkeÀuHevee DeeefCe ³ee DeMeg×lesHeemetve megìkeÀe keÀªve IesC³ee®es ceeie& l³ee®eer meeOeves.
Deeefoce keÀeUeHeemetve DemHe=M³eles®ee ÒeMve DeefmlelJeele Deens. [e@. Deebyes[keÀj cnCeleele keÀer, Deeefoce
meceepeeves DemJe®íles®³ee k eÀuHevesJej kesÀJeU efJeéeeme®e þsJeuee Demes veener lej l³eeb®³ee ³ee þece
mecepegleerletve®e efJeOeer DeeefCe ª{eR®eer megmHeä meebie[ Demeuesueer efpeJeble J³eJemLee®e Jee{erme Ieeleueer.
Deeefoce meceepee®eer OeejCee nesleer keÀer, DeMeg×lee ner 1) keÀ ener þjeefJekeÀ JemletbMeer mebHeke&À Deeu³eeves, 2)
þjeefJekeÀ J³ekeÌleeRMeer mebHeke&À Peeu³eeves, 3) DeeefCe pevce, cegbpe, Je³eele ³esCes, ueive SkeÀ$e jenCes DeeefCe
ce=l³et Fl³eeoer keÀejCeecegUs nesles. ³ee meceepee®eer DeMeer ner OeejCee nesleer ke Àer Jejerue Ieìveeb®³ee mece³eer
¢<ìelcee SkeÀe J³ekeÌleerletve ogmeN³ee J³ekeÌleerle Òe#esefHele nesle Demelees.
DemHe=M³eles®³ee Giecee meboYee&le DeveskeÀ efme×eble Deensle. l³eeHewkeÀer peer meJe&meeOeejCeHeCes ceeveueer peeles
leer DeMeer, Demes cnCeu es peeles keÀer, YeejleeceO³es 3000 Hes#ee DeefOekeÀ peeleer Deensle. p³ee mebK³esves
DeeefCe DeekeÀejeves DeveskeÀ Heìerves Jesieȳee Deensle. Yeejleer³e meceepe ne ceguele: JeCee&®³ee (DeLe&
mebmke=ÀleceO³es jbie) DeeOeejs ®eej Yeeieele efJeYeeieuesuee D eens. ³ee JeCe&meboYe& ÒeLece meboYe& meJee&le Òee®eerve
Yeejleer³e ûebLeeHewkeÀer SkeÀ Demeuesu³ee $eÝieJesoele meeHe[lees. $eÝieJesoevegmeej Yeejleer³e meceepe ne Hee®e
ìHH³ee®³ee Glejb[er®ee yeveuesuee Deens. Heefnues ®eej JeCe& Heg{erueÒeceeCes 1) ye´e ïeCe cnCepes Hegpeejer DeeefCe
efJeÜeve, 2) #eef$e³e cnCepes ³ees×s DeeefCe meÊee ®eeueefJeCes 3) JewM³e cnCepes J³eeHeejer, keÀejeefiej DeeefCe
4) MeslekeÀjer DeeefCe Metê cnCepes veeskeÀj Je iegueece 5) Hee®eJee efJeYeeie ne JeCe&J³emLes®³ee yeensj cnCep es
DemHe=M³e. Heefnu³ee leerve JeCee&vee HeefJe$e ûebLe Jee®eC³ee®eer cegYee nesleer keÀejCe pevceeveblej l³eeb®³eeJej
cegbpemebmkeÀej Peeuesuee Demelees. Metê ns mJe®í Je DemJe®í DeMee oesve Yeeieele efJeYeeieues nesles. DemJe®í
MetêekeÀ[tve mHeMe& Peeues ues Deved DeeefCe Hes³e Flej leerve JeCee&keÀ[tve DeeefCe mJe®í MetêekeÀ[tve mJeerkeÀejues munotes.in

Page 104

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
104 peele vemes. DeM³ee jerleerves DemHe=M³eles®ee ÒeMve meceepeele le³eej Peeuee. megjJeeleer®³ee keÀeUeleerue
ueJeef®ekeÀlee leerves ieceeJeueer DeeefCe cejeþe keÀeUel e leer SkeÀe leeþj meceepeJ³eJemLesle ªHeeblejerle Peeueer.
osMeeleerue efnboglJeJeeoeceO³es DemHe=M³eles®ee Giece Je Jee{ keÀMeer Peeueer ³ee®es SKeeos®e efJeefMeä®e keÀejCe
ceeb[Ces DeJeIe[ Deens. efnbog meceepeeceO³es nuekeÀer keÀeces keÀjCeeN³eeme ®eeb [eU cnCepes pees iegueeceeR®³ee
uee³ekeÀer®ee Deens. oeme Deens cnCepes®e JewefokeÀ keÀeUele p³eeuee HejeYetle kesÀuesuee Deens. l³eebvee Flej
meceepeeHeemetve JesieUs þsJeC³eele Deeues nesles DeeefCe osMeeleerue yengleebMe meceepeekeÀ[tve l³eebvee HeMegHe s#eener
nerve JeeieCetkeÀ efceUle Demes. efnbot osJeUele ÒeJesMe keÀjC³eeHeemetve, keÀesCel³eener efnbot cesUeJ³eeHeemetve DeeefCe
l³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer efMe#eCe IesC³ee®³ee nkeÌkeÀeHeemetve l³eebvee Jebef®ele þsJeues iesues. DemHe=M³e
ueeskeÀmebK³ee ner meceepee®ee SkeÀ ceesþe efnmmee Demeleeveener Yeejleeleerue yengmebK³e mecegoe³eeuee l³ee®es
keÀener®e Jee{ues veener DeeefCe l³eebveer DemHe=M³eebvee meceepee®³ee cegK³e ÒeJeeneHeemetve FlekesÀ otj ueesìues keÀer
l³eeb®eer meeJeueer osKeerue He[ueer lejer DeHeefJe$e mecepeues peeF&. HeefjCeeceer, les oeefjêîe, De%eeve,
efvej#ejlee Je YeerkesÀ®es JeeìskeÀjer þjues.
5.6 cejeþe keÀeUeleerue DemHe=M³elee
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®³ee les DemHe=M³elee ns efnbot lelJe%eevee®es DeefYeVe Debie Deens . keÀe³eÐeeves pejer
efleuee ceppeeJe kesÀuee lejer efnbot ceeveefmekeÀlesletve leer peeT MekeÀueer veener. efnbot vesnceer®e cnCeleele keÀer,
DemHe=M³eeb®eer efmLeleer HeÀej®e o³eveer³e Deens, DemHe=M³elee efceìefJeC³eemeeþer keÀenerlejer kesÀues Heeefnpe s,
DemHe=M³elee DeeHeesDeeHe veeMe HeeJesue. mJele:uee mHe=M³e mecepeCeeN³eebvee yeoueC³eemeeþer keÀener keÀjC³ee®eer
iejpe veener. ner mecepe ³eesi³e veener. mJele:uee mHe=M³e mecepeCeeN³eebveer mJele:uee yeoueues Heeefnpes DeeefCe
l³eeletve DemHe=M³elee efJeue³eeme peeF&ue. Hejbleg Demes Peeues veener DeeefCe ne ÒeMve DeveskeÀ efHe{îee lemee®e
jeefnuee.
cejeþe meÊes®³ee keÀeUele, HesMeJ³eebveer ÒeOeeveceb$eer ³ee veel³eeves peemleerle peemle keÀeU yebOeves jeyeefJeC³eeme
megjJeele kesÀueer. l³eecegUs meve eleveer DeeefCe peeleeryebOeveebvee meceepeele ÒecegKe mLeeve efceUeues. ³eogveeLe
mejkeÀej ³eebveer cnìues Deens keÀer, í$eHeleer efMeJeepeer DeeefCe Heefnuee yeepeerjeJe ³eebveer efceUefJeuesu³ee
efJepe³ee®eer Òeefleef¬eÀ³ee cnCetve efnbot meveeleveJeeoe me yeue efceUeues DeeefCe owvebefove J³eJenejele efJeOeerJele
HeeefJe$³e DeeefCe peeleerYeso Jee{ues. DeM³ee ÒekeÀejs peele DeeefCe HejbHejsves peKe[uesuee cejeþe meceepeeves
J³eeHekeÀ ÒeceeCeele DemHe=M³elee HeeUC³eeme megjJeele kesÀueer.
5.7 cejeþe keÀeU eleerue DemHe=M³eles®es mJe©He
cejeþe keÀeUele DemHe=M³elee ner meeHes#e nesleer keÀejCe keÀener ueeskeÀ keÀener peeleeRvee DemHe=M³e ceeveerle Hejbleg
Flejebmeeþer leer peele DemHe=M³e vemes. keÀener þjeefJekeÀ peeleer ³ee Flej peeleeR®³ee meboYee&le efJe OeerJele
DeHeefJe$e mecepeu³ee peele DeeefCe l³ee peeleer DeMee DeHeefJe$e mecepeu³ee peeleermeesyele menYeespeves keÀjerle
vemele. lejerosKeerue l³eebvee DemHe=M³e mecepeues peele vemes. HeefJe$eles®³ee meboYee&le DeMeer SkeÀ keÀuHevee
nesleer keÀer p³eev egmeej þjeefJekeÀ Keeue®³ee peeleer®³ee MeejerefjkeÀ mHeMee&ves Jej®³ee peeleer DeHeefJe$e nesle
Demele. DeMee Keeue®³ee peeleer DemHe=M³e mecepeu³ee peele Demele. Hejbleg Jej®³ee peeleer®³ee ueeskeÀeb®³ee
Iejele Yeepeer ef®ejCes, Yeeb[er mJe®í keÀjCes Je Flej keÀeces keÀjC³ee®eer cegYee l³eebvee Demes. DeMee DeveskeÀ
Keeue®³ee peeleerner nesl³ee keÀer, p³eeb®³eeyeeyeleerle Fleke̳ee ìeskeÀe®eer DemHe=M³elee HeeUueer peele Demes keÀer,
l³eeb®eer meeJeueer osKeerue DeHeefJe$e mecepeueer peele Demes. DeMee K eeue®³ee peeleermeboYee&le DemHe=M³elee ner
meeHes#e veJns lej HetCe& HekeÌkeÀer Demes. meenefpekeÀ®e ³ee peeleer peele Glejb[er®³ee meJee&le Keeueer nesl³ee. munotes.in

Page 105

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
105 cejeþe keÀeUeceO³es ³ee peeleeRvee G®®e peeleer³eebkeÀ[tve kesÀu³ee peeCeeN³ee Del³eble DeHeceeve emHeo DeeefCe
keÀþesj Jele&CegkeÀeruee meeceesjs peeJes ueeies. ³ee keÀeUele l³eebvee ieeJeele jne³e®eer HejJeeveieer vemes DeeefCe
ieeJee®³ee JesMeeryeensj ngmekeÀeJetve ueeJetve lesLes jenC³eeme yeeO³e kesÀues peele Demes. HegC³eeleerue G®®epeeleer³e
ueeskeÀ l³eeb®³ee ueebye meeJeueerves DeHeefJe$e nesT ve³esle cnCetve ogHeejer 3 les je$eer 9 ojc³eeve l³eebvee HegCes
Menjele ÒeJesMe keÀjC³eeme ceveeF& nesleer. SJe{s®e veJns lej p³ee p³ee JesUsme les ieeJeele ÒeJesMe keÀjle
Demele l³ee l³ee JesUer l³eebvee LegkeÀC³eemeeþer ieȳeele ce[kesÀ DeeefCe l³eeb®eer Gceìuesues HeeJeueeb®es þmes
HegmeC³eemeeþer neleele Pee[t IesTve peeJes ueeies. ³ee®es keÀejCe Demes keÀer l³eeb®eer LegbkeÀer DeeefCe l³eeb®³ee
HeeJeueeb®es þmes ¿ee oesvner ieesäerbcegUs DeeHeCe DeHee fJe$e nesT Demes G®®e peeleer³eebvee Jeeìle Demes. ³eele
l³eebvee ceeveJeer nkeÌkeÀe®ee keÀener mebyebOe Jeeìle vemes. DemHe=M³e peeleer p³ee p³ee ieesäeRuee mHeMe& keÀjleerue
l³ee l³ee meJe& DeHeefJe$e nesleerue, l³eebvee Òel³eskeÀ ieesä®e veekeÀejueer pe ele Demes. l³eebvee keÀesCel³eener
DeeJeM³ekeÀ ieesäer HegjefJeu³ee peele vemele. l³eebvee vee Hegpeejer vee vneJeer mesJee osle Demes. l³eebvee l³eeb®eer
keÀeces mJele:®e keÀjeJeer ueeiele Demes. l³eebvee meeceeef³ekeÀ efJenerjerletve HeeCeer IesTve efoue s peele vemes efkebÀJee
FlejebÒeceeCes meceepeele keÀener jespeieej keÀªve DeeHeuee ®eefjleeLe& ®eeueJeC³eeme ceveeF& Demes. veeveemeensye
HesMeJ³eebveer veeefMekeÀ ³esLeerue $³ebyekesÀéej cebefojeleerue J³eJemLeeHeveeyeeyele keÀ[keÀ Deìer Je efve³ece yeve Jetve
DemHe=M³eebvee lesLes ÒeJesMe keÀjC³eeme ceveeF& kesÀueer Je l³eebvee cebefojeyeensªve®e Hetpee keÀjeJeer ueeiele Demes.
cejeþe keÀeUele, meJee&le Jej®³ee peeleerves DeeHeCe meJee¥Hes#ee peemle HeefJe$e Demeu³ee®ee oeJee kesÀuee DeeefCe
meceepeeme mJ ele:®eer meeceeefpekeÀ Þesÿlee ueeoueer. ³ee peeleerves veeiejer Je Oeeefce&keÀ efJeOeer keÀjC³ee®ee
efJeMesefJeMesmLeeefHele kesÀuee. DeM³ee meJe& efJeMesOeeefce&keÀ efJeOeer JewefokeÀ ceb$eevegmeej Heej Hee[C³ee®ee efJeMesmeJee&le Jej®³ee peeleerves Keeue®³ee peeleeRvee l³eeb®es meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ efJeOeer Je ª{er HegjeefCekeÀ
ceb$eevegmeej keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues pes meeceeefpekeÀ opee&vegmeej JewefokeÀ ceb$eeHes#e e Keeue®³ee opee&®es
mecepeues peele. p³eebveer ¿ee ÒekeÀej®³ee J³eJemLesuee efJejesOe kesÀuee l³eebvee ob[ Je keÀþesj efMe#ee kesÀueer
iesueer. DeveskeÀ ÒekeÀjCeele, ¿ee®es GuuebIeve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer®ee efpeYes®ee MeW[e íeìC³eele Deeuee pesCes
keÀªve meceepeele G®®e peeleeR®ee ÞesÿlJe opee& mLeefHele JneJes.
DemeeceeefpekeÀles®³ee mJeªHeeyeÎue yeesueleevee [e@. yeer. Deej. Deebyes[keÀj cnCeeues, DemHe=M³eles®ee ÒeMve
p³etb®³ee ÒeMvee meceeve Deens. p³eebvee meueie keÀener MelekeÀ efJeefJeOe ³egjesefH e³eve osMeele ef¸e½eveebÜejs Demes
KetHe keÀener menve keÀjeJes ueeieues. p³etmeeþer ef¸e½eve pemes nesles lemes®e mHe=M³e ns DemHe=M³eebmeeþer nesles.
Hejbleg SkeÀe yeeyeleerle p³et®ee ÒeMve ef¸e½eveeb®³ee ÒeMveebMeer efJemebiele neslee. p³etb®ee Oece&ûeb Le Je ef¸e½eveeb®³ee
Oece&ûeLeeuee HejmHejefJejesOeer nesles l³ee DeLee&ves les oesIesner JesieUs nesles. Hejbleg DemHe=M³e peeleer Je mHe=M³e
peeleerceO³es kegÀþuesner oesve efJe®eejebcegUs JesieUs veJnles. l³eeb®ee SkeÀ meceeve Oece&ûebLe neslee DeeefCe les meceeve
ÒeLee HeeUle Demele Demes Demeleeveener ef¸e½eveebvee YetlekeÀeUele p³etbvee DeeHeu³eele meeceeJeC³ee®es DeveskeÀ
Òe³elve kesÀues. Demee Heefnuee Òe³elve 1895 ceO³es kesÀuee iesuee. pesJne yeìeefue³eve ÒepeemeÊeekeÀ mLeeHeve
Peeues; lej ogmeje Òe³elve vesHeesefue³eve yeesveesHeeì&®³ee keÀeUele 1806 ceO³es Peeuee. p³etbveer l³eeb®es
p³etJeeo peHeC³ee®es Hemeble kesÀues DeeefCe l³eeb®³ee Þe×svegmeej leer HeeUueer. Hejbleg mHe=M³e peeleeRvee keÀOeer®e
meg®eues veener keÀer DemHe=M³e peeleerbvee mee ceeJetve I³eeJes. Oeeefce&keÀ celeYesoe®eer kegÀþueerner ojer mHe=M³e Je
DemHe=M³ee ojc³eeve veJnleer. l³eebvee SkeÀ$e DeeCeC³ee®eer Òel³eskeÀ Meke̳elee nesleer. Hejbleg Demes kesÀues iesues
keÀer DemHe=M³eebvee mekeÌleerves JesieUs þsJeues iesues. cnCetv e®e DemHe=M³eelee ner Keeue®³ee peeleeRJej ueeoueer
iesuesueer ieesä Deens vee keÀer l³eeb®³ee F®ísvegmeej Ie[uesueer. munotes.in

Page 106

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
106 5.8 DemHe=M³elee DeeefCe yeeJeVe DeefOekeÀej
cejeþe keÀeUele, meJe& DeeefLe&keÀ keÀecekeÀepe peeleer®³ee DeeOeejeJej®e ®eeuele Demes DemH e=M³eebvee nuekeÀer
keÀeces l³eeb®³ee GojefveJee&nemeeþer mekeÌleerves keÀjeJeer ueeiele Demele. DeMee®e DeveglHeeokeÀ nueke̳ee
keÀeceeHeemetve megìkeÀe keÀªve IesC³ee®ee keÀesCeleeer ceeie& l³eebvee GHeueyOe veJnlee. meenefpekeÀ®e l³eebvee
Del³eble DeHec eeveemHeo Je og:Kece³e peerJeve peieeJes ueeies. cejeþe keÀeUele J³eeHekeÀ ÒeceeCeeJej HeeUueer
peeCeejer DemHe=M³elee ner l³eeJesU®³ee meeceeefpekeÀ j®evesleerue iebYeerj oeskeÀceer keÀjC³ee®ee SkeÀevesner Òe³elve kesÀ uee veener Gueì efJeefJeOe ceeO³eceeletve DeeefCe JesieJesȳee HeeleUerJej
efve³ece yeveJetve efleuee DeefOekeÀ®e KeleHeeCeer IeeueCes, DeM³ee HeefjefmLeleerle meemeJe[ceOeerue ueeskeÀebÜejs
yeepeerjeJe HesMeJ³eebme efueefnuesu³ee He$eele DemHe=M³eebÜejs H eeUu³ee peeCeeN³ee yeeJeVe DeefOekeÀejebkeÀ[s ue#e
JesOeC³eele Deeues. l³eele Demes cnìues nesles keÀer, les 52 DeefOekeÀej ceguele: cejeþe keÀeUe®³ee DeeOeer®³ee
MelekeÀele efyeoj®³ee yeneceveer jepeekeÀ[tve DemHe=M³eebvee osC³eele Deeues nesles. l³eeleer ue keÀener cenÊJee®es
DeefOekeÀej KeeueerueÒekeÀejs -
1) ieeJeeleerue peceerveoejeb®³ee peefceveer®³ee ceespeCeer meboYee&leerue meJe& keÀeces DemHe=M³eebvee neleer I³eeJeer
ueeies.
2) ieeJeeleerue peceerveer®ee cenmetue Òel³e#e ieesUe keÀjC³ee®es keÀece osKeerue DemHe=M³eebvee keÀjeJes ueeiele
Demes.
3) ieeJeeleerue le³eej GYeer efHekeÀeb®es j#eCe keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer DemHe=M³eeb®eer Demes.
4) ieeJekeÀjer DeeefCe Heesefueme efJeYeeie ojc³eeve®ee cenÊJee®ee ogJee cnCepes DemHe=M³e Demele.
5) Jeleveer peefceveer®³ee m eboYee&leerue efJeJeeoeceO³es cenÊJee®es mee#eeroej les Demele.
6) ieeJeele Ie[CeeN³ee Ieìveebyeeyele mejkeÀej ojyeejer KeyeN³ee cnCetve l³eebvee keÀece keÀjeJes ueeiele
Demes.
7) SkeÀe ieeJeeletve ogmeN³ee ieeJeele He$e Heesn®eefJeCeeN³ee Heesmìceve®³ee Debiej# ekeÀ cnCetve l³eebvee keÀece
keÀjeJes ueeiele Demes.
8) ieeJeeleerue IeeCeer®eer keÀeces Jee ceªve He[uesueer peveeJejs efJeunsJeeì ueeJeC³ee®eer keÀeceele ceole
keÀjC³ee®es keÀece l³eebvee keÀjeJes ueeiele Demes.
9) DemHe=M³eebvee meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCes, jm les DeeefCe ieeJee®³ee cenÊJee®³ee mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeb®eer
efveJeememLeeveeb®eer meHeÀeF& keÀjeJeer ueeiele Demes.
10) ieeJee®eer megj #ee (Jesme jeKeC³ee®es) keÀece DemHe=M³eebvee keÀjeJes ueeiele Demeu³eeves iegvnîee®ee
ÒekeÀjCeele l³eeb®eer mee#eH egjeJee cenÊJee®eer þjle Demes.
11. ®eesjer DeeefCe ojes[îee®³ee meejK³ee ÒekeÀjCeele, pej Keje iegvnsieej meeHe[uee veener lej p³ee®³ee
Iejer ®eesjer Jee ojes[e He[uee Demesue l³eeuee vegkeÀmeeve YejHeeF& osC³ee®eer peyeeyeoejer DemHe=M³eebJej
³esTve He[l es. munotes.in

Page 107

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
107 12. ieeJe®³ee Oeeefce&keÀ GlmeJeeceO³es DeeefCe keÀe³e&¬eÀceeceO³es FbOeveemeeþer ueeie[b lees[tve DeeCeC³ee®es mesJee
DemHe=M³eebvee yepeeJeer ueeiele Demes. ieeJe®³ee Heeìeruee®³ee Iejeuee jbie osCes, Oeeefce&keÀ GlmeJee®³ee
efoJeMeer mebO³eekeÀeUer MeesYes®³ee HegÀueebveer mepeeJeì keÀjC³ee®es keÀece osKeueer l³eebvee keÀjeJes ueeiele
Demes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. peeleer®³ee GiecemebyebOeer keÀesCeleer JesieJesieUer efme×ebkeÀves Deensle?
2. DemHe=M³eles®³ee Gieceeyeeyele Lees[ke̳eele ®e®ee & keÀje.
3. cejeþe keÀeUeleerue DemHe=M³eles®es mJeªHe mHeä keÀje.
5.9 cejeþe Je®e&mJeeKeeueer iegueeceefiejer®es m$eesle
Òee®eerve ueeskeÀpeerJeve DeeefCe lelkeÀeueerve meceepeJ³eJemLesle iegueeceefiejer®es DeveskeÀ m$eesle nesles. cejeþe
keÀeUele ieguee ceefiejer®ee Go³e nesC³ee®eer keÀener cenÊJee®eer keÀejCes KeeueerueÒeceeCes
1. ³eg× DeeefCe l³eeveblej®eer uetì
2. iegueece m$eeruee pevce
3. J³eeHeej
4. megìkesÀmeeþer efoueer peeCeejer jkeÌkeÀce, Keb[Ceer
5. DeeefLe&keÀ efJeHeVeeJemLee
6. DeveeLe
7. J³eefYe®eej
l³ee®³ee keÀ ejCeeb®eer ®e®ee& Lees[îee efJemleejeves KeeueerueÒeceeCes kesÀueer Deens.
1) ³eg× DeeefCe l³eeveblej®eer uetì : Yeejleeleerue iegueeceefiejer®³ee ÒeMvee meboYee&leerue DeekeÀ[sJeejer
Deepe GHeueyOe Deens. peer efye´efìMe DeefOekeÀeN³eebveer cejeþe®ee ÒeosMe ueeYeele Iesleu³eeveblej ieesUe
kesÀueer Deens. efye´efìMe DeefOekeÀeN³eebveer efceUefJeuesu³ee ceeefnleervegmeej cejeþe keÀeUeleerue iegueeceefiejer®es
meJee&le cenÊJee®es keÀejCe ns ³eg× DeeefCe l³eeletve efceUefJeuesueer uetì ns nesles. ³eg×keÀeUele De eefCe
l³eebvelej HejeYetle jepeekeÀ[erue yee³ekeÀe Je cegueeRvee cegkeÌleHeCes DeeefCe efJepe³eer jepee®³ee
nmle#esHeeefMeJee³e leey³eele Iesleues peele Demes. l³eebvee DeeHeu³ee osMeele IesTve peeTve
Kegu³eeefjleerves iegueece cnCetve efJekeÀues peele Dem es. DeM³ee jerleerves efJepe³eer jepee®es Mem$eOeejer mewv³e,
jepeeuee ceeefnleer Demees Jee vemees pes efceUsue les yee³ekeÀe, cegueermeefnle uetìle DeeefCe yeepeejele
efJeefJeOe ceesyeou³ee®³ee yeou³eele DeeefCe efkebÀceleerle efJekeÀle Demele.
2) pevce : Demes cnìues peeles keÀer cejeþe meÊes®³ee meeJe&ef$ekeÀ meceepeJ³eJemLesle Demes mecepeues peele
Demes keÀer iegueecee®³ee Heesìer iegueece®e pevceeuee ³eslees. m$eer iegueecee®³ee Heesìer pevceeuee ³esCeejs cetue munotes.in

Page 108

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
108 ceie les efle®³ee ceeuekeÀe®es Demees Jee kegÀCee Fleje®es les iegueece®e mecepeues peeF&. DeM³ee efjleerves
cejeþe meÊesceO³es iegueeceefiejer Jee{erme ueeieC³ee®es ns ner SkeÀ keÀejCe nesles.
3) J³eeHeej : iegueeceefiejer®es ns keÀejCe jeä^er³e Je Deeblejjeä^er³e HeeleUerJejerue keÀejCe Deens. ³ee
keÀeUele osKeerue ns®e cenÊJee®es keÀejCe nesles Demes cnìues peele Demes keÀer, Demes DeveskeÀ ieì nesles
pes SkesÀkeÀìs ueeskeÀ DeeefCe ìesȳeebJej ue#e þsJeerle. l³eebvee HekeÀ[ues peeF& DeeefCe yeepeejele iegueece
cnCetve efJekeÀues peeF&.
4) Keb[Ceer : Jej veceto kesÀu³eeÒeceeCes ³eg× ue{u³eeveblej efJepe³eer mewefvekeÀ Me$etHe#ee®³ee cegueer, yee³ekeÀe
DeeefCe Heg©nesleer keÀer, HekeÀ[uesu³ee Heg©megìkesÀmeeþer Keb[Ceer ceeefieleueer peele Demes. þjeefJekeÀ keÀeUele leer Keb[Ceer®eer jkeÌkeÀce efoueer iesueer
veener lej HekeÀ[uesu³ee Heg©SkeÀ keÀejCe nesles p³eecegUs cejeþe keÀeUele iegueeceefiejer efvecee&Ce Peeueer.
5) DeeefLe&keÀ efJeHeVeeJemLee : cejeþe keÀeUele efHekeÀe®es vegkeÀmeeve, Hetj, og³eemeejKes DeveskeÀ DeeefLe&keÀ ÒeMve efvecee&C e nesles. ³ee ÒeMvee J³eefleefjkeÌle jepekeÀer³e DeefmLejlescegUs
osKeerue DeVe ìb®eeF&®ee ÒeMve efvecee&Ce Peeuee? l³eeletve DeveskeÀ iejerye HeeuekeÀebvee DeeHeueer cegues,
YeeT DeeefCe yeefnCeeRvee iegueece cnCetve efJekeÀeJes ueeieues.
6) DeveeLe : cejeþe keÀeUeleerue efyekeÀì DeeefLe&keÀ mebkeÀìeojc³eeve ceesþîee ÒeceeCeeJej ueeskeÀ ce=l³etcegKeer
He[ues. Jee®euesueer DeveskeÀ peerJe ner ueneve yeeUs nesleer. p³eeb®eer keÀeUpeer IesCeejs kegÀCeer veJnles pes
DeeHemetkeÀ®e DeveeLe yeveues. meenefpekeÀ®e De M³ee efvejeOeejebvee iegueece cnCetve efJekeÀues peele Demes Jee
les mJele:ngve iegueeceefiejerle {keÀueues peele.
7) DeveweflekeÀ mebyebOe : DeveweflekeÀ mebyebOee®³ee iegvnîeemeeþer efm$e³eebvee iegueeceerle þsJeC³ee®eer ÒeLee
DeeefmlelJeele nesleer. HeCe Demes cnìues peeles p³ee efm$e³eebvee DeveweflekeÀ mebyebOe þsJeC³ee ÒekeÀjCeele
oesYeª MekeÀu³ee veener DeeefCe l³ee pej Òeefleefÿle kegÀìgbyeeleerue vemel eerue lej l³eebvee iegueeceefiejerle
{keÀueCes ner l³eeb®³ee iegvnîeemeeþer efMe#ee Demes.
yengleebMeefjl³ee, iegueeceefiejer®es SKeeos Depetve keÀener keÀejCe veJnles. SKeeÐee mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeves
mJele:®³ee HeÀe³eÐeemeeþer kegÀCeeuee iegueece cnC etve þsJeC³ee®ee Òele³ve kesÀuee lej mejkeÀejuee les cebpetj
vemee³e®es DeeefCe DeM³ee DeefOekeÀeN³eeuee meoj ÒekeÀjCeer mekeÌle leekeÀero efoueer peele Demes. GoenjCeeLe&
SkeÀe nJeeueoejeves SkeÀe iejerye m$eerme peer GojefveJee&nemeeþer keÀener nuekesÀ k eÀece keÀjerle Demee³e®eer
iegueece yeveefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee; pesJne nJeeueoeje®es ns ke=Àl³e GIe[keÀerme Deeues lesJne nJeeueoeje®eer
®eebieueer Kej[HeÆer keÀe{C³eele Deeueer DeeefCe iejerye m$eerme mees[tve osTve iegueeceerletve cegkeÌle keÀjC³eel e
Deeues.
5.10 cejeþe meÊesKeeueer iegueeceefiejer®es mJe©He
cejeþe keÀeUele iegueeceefiejer ner ceO³ece mlejeHegjleer®e ce³ee&efole nesleer. kegÀþu³eener ÒekeÀejs vee ye´eïeCe vee
DemHe=M³e iegueece kesÀues iesues Demeb cnìueb peeleb keÀer iegueece J³eeHe eN³eebHewkeÀer keÀeneRveer Òeefleefÿle kegÀìgbyeeleerue
keÀener efm$e³eebvee HetÀme ueeJetve HeUJetve vesues DeeefCe otj®³ee yeepeejele iegueece cnCetve efJekeÀues. pesJne ner munotes.in

Page 109

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
109 ieesä HesMeJ³eeb®³ee keÀeveeJej iesueer, l³eebveer ³ee ÒekeÀjCee®eer ®eewkeÀMeer keÀjeJe³eeme ueeJeueer DeeefCe oesJ³eeHeejebvee mepee osTve DeMee vejeOej ke=Àl³eeb®es iebYeerj HeefjCeece YeesieeJes ueeieleerue Demee FMeeje
Flejebvee efouee. l³eeJesUsme meceepeeceO³es keÀpe&oej -osCeejs ³eebceO³es kegÀþu³eener keÀjeje®eer ÒeLee ve Jnleer.
lejerosKeerue keÀpe& HesÀ[ues veener ³ee keÀejCeemleJe SKeeÐee J³ekeÌleeruee iegueece kesÀues pee³e®es. l³eeJesUsme
DeMeer ÒeLee nesleer keÀer keÀpe&oej keÀpe&HesÀ[er®³ee ceesyeou³eele mJe®ísves keÀpe& osCeeN³ee J³ekeÌleeruee DeeHeueer
mesJee osle Demes. Hejbleg DeM³ee jerleerves osJeeCeIesJeeCeerceO³es keÀesCeleerner Deì vemes DeeefCe l³eeletve keÀesCeer
iegueece Peeuee veener. pej keÀe Demeb keÀener Peeu³ee®eb ue#eele Deeueb efkebÀJee keÀesCeer ue#eele DeeCetve efoueb,
keÀpe& osCeeN³eeme keÀ[keÀ e fMe#ee YeesieeJeer ueeies. Demes ner ue#eele Deeues nesles keÀer keÀpe& IesCeeN³eeuee®e keÀpe&
HesÀ[er®³ee ceesyeou³eele DeM³ee ÒekeÀejs keÀpe& osCeeN³eeuee mesJee HegjefJeC³ee®eer F®íe nesleer. Hejbleg keÀpe&
IesCeejer J³ekeÌleer cegoleer HetJeea®e Jeejue er. l³eeveblej l³ee®³ee cegueebvee keÀpe& HesÀ[C³eeme peyeeyeoej Oejues iesues
veener. l³ee®³eeHewkeÀer kegÀCeeuee iegueece yeveJeues iesues. HesMeJ³eeb®³ee keÀeUele iegueeceefiejer cnCepes peeleerJej
DeeOeeefjle YesoYeeJeelcekeÀ Jele&CetkeÀ®e nesleer. mej keÀej®³ee DeeosMeevegmeej vee ye´eïeCe vee DemHe=M³e iegueece
yeveJeues iesues. Heefnu³eeboe Deeoje®es mLeeve nesles DeeefCe ogmeje meceepee®³ee ¢äerves efve©He³eesieer; l³eecegUs
oesIeebveener iegueece yeveJeC³eeHeemetve otj þsJeC³eele Deeues DeeefCe les HetJee&Heej ®eeuele Deeuesu³ee J³eJemLes®es
yeUer þjues. cegefmuece DeeefCe DeyeerefmeveerLeveme®ee yeeyele keÀener meboYe& Deensle keÀer p³eebvee iegueece yeveefJeues
iesues efkebÀJee Flej osMeebletve iegueece cnCetve efJekeÀle Iesleues iesues. Hejbleg me Je&meeOeejCeHeCes ÒeYet, meesveej,
Oeveiej, cejeþe DeeefCe kegÀCeyeer meejK³ee meceepeeleu³ee ceO³ece mlejeleu³eebvee Jej veceto kesÀuesu³ee
ie=nerlekeÀe®³ee DeeOeejs iegueece kesÀues iesues nesles. Jej®³ee peeleerleerue iegueeceebvee meeOeejCe Þeercebleeb ®³ee Je
G®®epeeleer³eeb®ee Iejele oeKeue kesÀues peele Demes DeeefCe l³eeb®³eekeÀ[tve l³eebvee keÀenerner keÀeces keÀjJetve
Ieslee ³esle Demes. ³ee keÀeUele iegueece l³eeb®³ee l³ee®³ee Jeef[ueeb®eer veener lej DeeF&®eer peele ueeJeerle
Demele. Hejbleg Metê ebveer l³eeb®³ee iegueece efm$e³eeb®³ee cetueebvee mJele:®³ee peHleervegmeej®e Jee{efJeCes. ¿eeyeÎue
meceepeeleerue keÀesCel³ee®e IeìkeÀeves Dee#esHe Iesleuee veener.
cejeþe meÊesKeeueer iegueeceefiejer ner ceguele: Iejiegleer nesleer. ns iegueece MesleeJe j keÀece keÀjerle Hejbleg ner
iegueeceefiejer DeveskeÀ Heeef½eceel³e osMeebceO³es HeeUu³ee peeCeeN³ee DeewÐeesefiekeÀ iegueeceefiejer®³ee SKeJeìuesu³ee
mJeªHee®eer veJnleer. lejerosKeerue l³eebvee efoueer peeCeejer JeeieCetkeÀ ner Heeef½eceel³e osMeele efo u³ee
peeCeeN³ee DeceevegDemes. ceeuekeÀeves iegueeceeuee cejsmleesJej ceeju³ee®eer DeMeer DeveskeÀ GoenjCes Deensle, learner Deieoer
#eguuekeÀ ®egkeÀebmee þer. l³eecegUs DeveskeÀ iegueece ceeuekeÀe®³ee leeJe[erletve megCetve HeUtve peele Demele.
iegueeceebvee ®eebieueer JeeieCetkeÀ efoueer lejer l³eeb®³ee neueDeHesäebvee HeejeJeej vemes. Iegueecee®es Je³e Peeues Jee
lees Je=× Peeuee lejer l³eeuee þsJetve I³e e³e®eer peyeeyeoejer ceeuekeÀeJej vemes. l³eeb®³ee YeefJe<³ee®eer keÀesCeleerner
lejleto ve keÀjlee ceeuekeÀ l³eeuee JeeN³eeJej mees[tve osle Demes. pes iegueece keÀece keÀjC³ee®³ee uee³ekeÀer®es
Gjues veenerle DeeefCe p³eebvee efJeketÀvener keÀesCeer Iesl e vemes DeeefCe pes DeeefLe&keÀ Yeej yeveleele DeMee
iegueeceebvee keÀesCeleerner megefJeOee Je l³eeb®³ee GlHeVee®es meeOevee®eer mees³eer vekeÀjlee ceeuekeÀ l³eebvee mees[tve
osle Demes. DeM³ee jerleerves ³ee keÀeUeleerue iegueeceefiejer ner Del³eble Deme ¿e Je DeceeveJeer J³eJemLee nesleer.
5.11 Heg©cejeþe meÊesDebleie&le meceepeele iegueeceefiejer®eer keÀener JesieUer JewefMeäîes nesleer peer Heeef½eceeʳe osMeebleerue
iegueeceefiejer J³eJemLesle Dee{Utve ³esle veenerle. ³eeHewkeÀer Ske À JewefMeäîe cnCepes yengleebMe Heg©kesÀues peele. yeN³ee®eJesUer Dee¬eÀceCekeÀl³ee¥veer ³eg×yebÐeebvee HekeÀ[ues lejer Keb[Ceermeeþer®e l³eebvee HekeÀ[tve
þsJeues nesles. Keb[Ceer efceUlee®e l³eebvee mees[ues peeF&. mejkeÀej®³ee DeeosMeevegm eej10 Je

Page 110

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
110 Heg©Yebie kesÀu³ee®³ee keÀejCeemleJe DeMeer efJe¬eÀer keÀjCeeN³eeme efMe#ee kesÀueer peeF&. Òe®eefuele Demeuesu³ee
ÒeLesvegmeej iegueece Demeuesu³ee m$eer®eer cegues ceeuekeÀe®eer cegues mecepeueer peele. Hejbleg l³eeHewkeÀer Heg©Heg{erue SkeÀ efHe{er iegueece cnCetve yeebOeueer peele Demele. ³ee®ee®e DeLe& Heg©J³ekeÌleer mecepeue er peele. ceO³e Yeejleeleerue iegueeceefiejer meboYee&le efJe®eej keÀjlee, mej pee@ve ceeukeÀce
cnCeleele keÀer leer HeÀkeÌle m$eer iegueeceefiejerHe³e¥le®e ce³ee&efole jeefnueer. keÀesCeerner Heg©veenerle Jee lemes l³ee ÒeosMeel e Dee{Uues veenerle. lesLes DeveskeÀ ueeskeÀ ceeueceÊeeOeejkeÀ mejoej nesles. pes
l³eeb®³ee ceeueceÊes®eer osKejsKe keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ veeskeÀj yeeUietve nesles. Hejbleg les iegueece vemetve
veeskeÀjer keÀjCeejs nesles.
5.12 iegueeceeb®ee J³eeHeej
³ee keÀeUele J³eeHeej ne iegueeceefiejer®³ee DeveskeÀ m$eesleeHewkeÀer SkeÀ m$eesle neslee. efm$e³ee DeeefCe cegues
cegkeÌleHeCes yeepeejele Kejsoer Je efJekeÀueer peele. Hejbleg ne iegueeceeb®ee J³eeHeej SJe{e J³eeHekeÀ Je Hemejuesuee
veJnlee pesJn{e lees le lkeÀeueerve Heeef½eceel³e meceepeele ®eeuele Demes. GHeueyOe omleSsJepe
HegjeJ³eevegmeej, Jebpeejer, yebpeeje, ieJeeefjnkeÀ, ns[s DeeefCe ®ejCe Jeiewjs Yeìke̳ee peceeleer ³ee keÀeUele
iegueeceeb®ee J³eeHeej keÀjerle Demele. Demes efomeles keÀer ³ee peceel eer®³ee Deeblejje<ì^er³e iegueece J³eeHeeN³eebMeer
mebyebOe veJnlee. l³eeb®ee JemleerJeªve jenC³ee®ee ÒeosMe HeÀej®e ce³ee&efole neslee. ne iegueeceeb®ee J³eeHeej
efm$e³ee Je cegueebHegjlee®e neslee p³eebvee les efMeleeHeÀerves HekeÀ[erle DeeefCe JesM³ee D eLeJee Þeerceble ueeskeÀebkeÀ[s
Iejie[er Jee MesleeJej keÀece keÀjC³eemeeþer iegueece cnCetve efJekeÀle Demele. DeVeOeev³e ìb®eeF&®³ee DeeefCe
JeeoUe®³ee keÀeUele ne iegueecee®ee J³eeHeej lespeerle Demes. SJe{s®e veener lej ns iegueeceeb®es J³eeHeejer kesÀ JeU
J³eeHeeje®³ee GÎsMeemeeþer cegueebvee DeeefCe efm$e³eebvee HekeÀ[erle Demele. DeM³ee efm$e³ee DeeefCe cegueebvee
otj®³ee yeepeejele vesues peeF& DeeefCe lesLes®e efJekeÀues peeF&. ceeuekeÀe®³ee celes, DeveskeÀ cejeþe DeeefCe
ye´eïeCe ³ee iegueeceeb®³ee J³eeHeeele iegbleuesues nesles. les efm$e³eeb®eer Kejsoer keÀjle DeeefCe l³eebvee HegC³eeuee
HeeþefJele. lesLes l³eeb®³eemeeþer peemle Hewmes efceUle. HegCes ner HesMeJ³eeb®eer jepeOeeveer nesleer DeeefCe yengleskeÀ
meJe& G®®eYe´t DeeefCe mejoej l³ee Menj ele jnele Demele. Demes cnìues peeles keÀer HegC³ee®³ee keÀener
iegueecee®³ee J³eeHeeN³eebveer ³ee OebÐeele DeceeHe Hewmee efceUefJeuee. cejeþe meÊesDebleie&le Demeuesu³ee ¿ee
iegueeceeb®³ee J³eeHeejeyeÎue yeesuele Demeleele. Heef½eceer osMee®³ee leguevesl e FLeuee J³eeHeej mLeeefvekeÀ DeeefCe
ceJeeU neslee. ³ee keÀeUele iegueecee®³ee efkebÀceleer iegueeceevegmeej JesieJesieȳee nesl³ee. l³eeb®es efomeCes,
le©CeHeCe DeeefCe peeleer®³ee DeeOeejeJej l³eebvee 35 ©. Heemetve 400 ©. He³e¥le YeeJe efouee peeF&.
meeOeejCele: megboj efomeCeeN³ee cegueer DeeefCe efm$e³ee meesyeleermeeþer Je JesM³eeJ³eJemee³eemeeþer Kejsoer kesÀu³ee
peele. meenefpekeÀ®e DeMee iegueeceebvee peemle YeeJe efouee peele Demes. Iejeleerue keÀeces keÀjC³eemeeþer
Kejsoer keÀjC³eele ³esCeejs ie gueece me¢{ Je cepeyetle Demele. mejkeÀej osKeerue efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceemeeþer
iegueece Kejsoer keÀjle Demes. keÀeUs, me[HeeleU yeebO³ee®es DeeefCe ®eHeU DemeCeeN³ee iegueeceebvee DeefOekeÀ
ÒeeOeev³e efoues peele Demes keÀejCe jep³ee®³ee ceesefnceebmeeþ er lemes®e efJeefJeOe mejkeÀejer efcejJeCetkeÀebceO³es
Demes iegueece mewefvekeÀemeesyele Jesie jeKet MekeÀle Demele.
5.13 m$eer³eeb®eer iegueeceefiejer
iegueeceefiejer J³eJemLesmeboYee&le efye´efìMe DeefOekeÀeN³eebveer pecee kesÀuesu³ee ceeefnleervegmeej Heg©iegueece cnìues peele Demes DeeefCe m$eer iegueeceebvee yeeìefkeÀve Jee kegÀCeyeerve cnìues peele Deens.
HeÀjmeyeboer HegmeCes, MesCeeves meejJeCes, Yeeb[er meeHeÀ keÀjCes, keÀHe[s OegCes, Yeepeer mJe®í keÀjCes Je ef®ejCes, munotes.in

Page 111

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
111 Oeev³e oUCe s Je ceeuekeÀe®ee efkebÀJee ceeueefkeÀCeer®es DebLe©Ce IeeuetCe osCes Jeiewjs Iejiegleer keÀeces keÀjC³eemeeþer
m$eer iegueeceebvee HeeþefJeues peele Demes efkebÀJee keÀeceeJej þsJetve Iesleues peele Demes. ye´e@ìveves kesÀuesu³ee
meJex#eCeevegmeej Demes e fometve ³esles keÀer, meJe&meeOeejCele: Þeerceble Iejer Demeuesu³ee iegueece efm$e³eeb®es DeeefCe
efmebefOe³ee ueeskeÀebveer keÀeceeJej þsJeuesu³ee iegueece efm$e³eeb®es owvebefove peerJeve DeefleMe³e Deejeceele Demee³e®es.
efmebefOe³ee ueeskeÀeb®³ee Iejer Demeuesu³ee iegueece efm$e³eebveer meebefieleues keÀer, l³eeb®ee owvebefove J³eJenej cnCepes
efmebefOe³ee®³ee yee³ekeÀebvee nJes vekeÀes lees HeenCes DeeefCe Iejeleerue Je=×, p³esÿîe Deejece keÀjle Demeleevee
l³eeb®es Hee³e ®eesUCes. je$eer®³ee JesUer l³e e l³eebvee nJes lemes peiee³euee ceeskeÀȳee Demele. Þeerceble Deemeeceer
DeeefCe mejoej meeOeejCeHeCes DeMee m$eer iegueeceebvee mJele:®³ee ueQefiekeÀ megKeemeeþer þsJetve Iesle Demele.
ueDemele. l³ee efm$e³eebvee vee®e, ieeCes DeeefCe ceveesjbpeve keÀjC³eeme le³eej kesÀues peele Demes DeeefCe MesJeìer
l³eeb®³eemeesyeleermeeþer þsJetve Iesleues peele Demes.
DeMee DeveskeÀ iegueece efm$e³ee ne sl³ee p³eebvee mejkeÀejves leyesues, nÊeer Je Gbìe®ee efJeYeeie, mHeÀesìkesÀ
efJeYeeie, nsjefiejer Je HegjJeþe efJeYeeieele keÀeceeme þsJeues nesles. Òel³eskeÀ efJeYeeieeleerue keÀener þjeefJekeÀ Je
vesnceer®eer keÀeces Demele. HeCe p³eeJesUer mejkeÀejuee keÀener Jesieȳee jerleer®eer keÀeces keÀjC³ee®eer iejpe Yeemes
l³eeJesUsme leer keÀeces ¿ee iegueece efm$e³eebJej meesHeefJeueer peele. l³ee J³eefleefjkeÌle keÀener Flej Demene³³e
iegueece efm$e³ee Demele p³ee JesM³eeb®³ee leeJe[erle meeHe[erle DeeefCe l³ eebvee JesM³eeJ³eJemee³e ®eeueefJeCeeN³ee
vee³eefkeÀCeer®³ee JesM³eeie=nele meeJe&peefvekeÀ JesM³eeJ³eJemee³e keÀjeJee ueeiele Demes. pesveefkeÀve®³ee
DenJeeueevegmeej, cejeþe meÊesceO³es iegueece efm$e³eebvee Del³eble ceeskeÀUerkeÀ nesleer Je l³eebvee cee veJeer
JeeieCetkeÀ efoueer peele Demes. iegueece efm$e³eebvee Kejsoer keÀjCeejs l³eebvee DeeHeu³ee kegÀìgbyeele®e Flej
kegÀìgbyeer³eemeceJesle HeeueveHeesefJekeÀle Iesle ues peele Demes lejer p³ee ueeskeÀebvee cegueyeeU vemes les ³ee efm$e³eebvee mJele:meejKes®e pesJeCe Je
keÀHe[sueÊes osle Demele. l³eebvee oÊekeÀ Iesuesu³ee cegueeÒeceeCes®e JeeieCetkeÀ osle Demele DeeefCe l³eeb®³ee
ueiveemeeþer YejHetj Ke®e& keÀjle Demele . keÀesì ³ee SkeÀe HejosMeer He³e&ìkeÀeves meebefieleu³eevegmeej,
HegC³eepeJeUerue ueesCeer ³esLes Jemleer keÀªve Demeuesu³ee iegueece efm$e³eeb®³ee Deeþ kegÀìgbyee®³ee kegÀìgbye
ÒecegKee®³ee ®eebieu³ee Jele&CegkeÀercegUs iegueeceefiejer®³ee yebOeveeletve keÀe³ece®eer megìkeÀe keÀjC³eele Deeueer.
ye´@eìve®³ee cnCeC³eevegmeej, efmebefo³ee®³ee mesJesle Demeuesu³ee iegueece efm$e³eebvee jespe ®eebieues DeVe efoues
peeF& DeeefCe JeFlej keÀesCel³eener l³eebvee nJes les keÀece keÀªve Hewmes keÀceefJeC³ee®eer cegYee nesleer. ye´e@ìve Heg{s cnCelees
efmebefo³eekeÀ[erue keÀener iegueece efm$e³eebvee je$eer LeebyeefJeues peele Demes Hejbleg Flejebvee cee$e je$e er kegÀþsner
peeC³ee®eer cegYee Demes. meeOeejCele: iegueeceefm$e³ee ³ee l³eeb®³ee ceeuekeÀeb®ede kegÀìgbyeeMeer/pees[tve®e jnele
Demele.
5.14 meceepeeleerue iegueeceeb®es mLeeve
cejeþe meÊes®³ee keÀeUele iegueeceebvee efJeefJeOe ÒekeÀejs JeeieefJeues peel e Demes. Þeerceble DeeefCe G®®eYe´t
J³ekeÌleerkeÀ[erue iegueeceebvee DeveskeÀ megefJeOee DeeefCe mJeeleb$³e GHeYeesielee ³esle Demes Hejbleg meeceev³e
ceeCemeebkeÀ[erue iegueeceebvee nueeKeerle efoJeme keÀe{eJes ueeiele Demes. l³eecegUs®e cejeþe meÊesDeble ie&le
meceepeeleerue iegueeceeb®³ee efmLeleeryeÎue ÒeMve efJe®eejuee peelees Demes cnìues peeles keÀer, ³ee keÀeUele
iegueeceebvee ceeuekeÀer®eer iegjs mecepeueer peele. meenefpekeÀ®e lees l³eebvee nJes lesJne ìeketÀve osT MekeÀle Demes,
SKeeÐee JemletÒece eCes efJeketÀ MekeÀle Demes. keÀpee&meeþer ogmeN³eekeÀ[s ieneCe ìeketÀ MekeÀle Demes DeeefCe
SKeeÐeeuee Yesì cnCetvener osT MekeÀle Demes. Demes DeveskeÀ meboYe& meeHe[leele. p³eevegmeej ueeskeÀebveer munotes.in

Page 112

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
112 Debl³eefJeOeer mebmkeÀej kesÀu³eeyeÎue ³ee keÀener Oeee fce&keÀ HetpeeefJeOeer kesÀu³eeyeÎue ye´eïeCeeuee DeeHeu³eekeÀ[erue
iegueece m$eer Yesì cnCetve efoueer Deens. DeM³ee iegueece efm$e³eebvee efJeMesOevee{îe J³eeHeeN³eebvee Yesì cnCetve efoues peele Demes lemes®e ce gueeR®³ee ueiveele osKeerue efle®³ee ueivee®eer
Yesì cnCetve efle®³ee HeeuekeÀebkeÀ[tve iegueece m$eer efoueer peele Demes. Demes DeveskeÀ meboYe& Deensle p³eevegmeej
DeveskeÀ iegueece efm$e³ee ceeuekeÀekeÀ[tve nesCeeN³ee íUeme Jewleeietve HeUtve peele. He jbleg mejkeÀej ceeuekeÀebvee
Demes iegueece Hejle efceUefJeC³eele ceole keÀjle Demes. DeMee SKeeoe iegueece DeveskeÀ Jeefve³eceevegmeej l³eeme l³ee®³ee ceeuekeÀekeÀ[s megHego& kesÀues pee³e®es. Lees[ke̳eele, iegueeceebvee Keepeieer
mebHeÊeervegmeej JeeieefJeues pee³e®es. keÀener iegueece efm$e³eeb®³ee yeeyeleerle, pej keÀe l³ee HeUtve iesuesu³ee iegueece
m$eerves ueive kesÀues DeeefCe veJeN³eemeesyele jnele Demesue lej ceeuekeÀ efle®³eeJejerue DeeHeuee oeJee mees[tve
osle Demes Demes cnìues peeles keÀer ueiveeveblej iegueece m$eer ner Òeefleefÿle m$eer mecepeueer peele Demes.
mejkeÀej ceeuekeÀeuee iegueece m$eerJejerue oeJee mees[C³eeme ye× keÀjle Demes DeeefCe DeM³ee ueive Peeuesu³ee
m$eeruee Hegvne iegueece cnCetve þsJet ve³es DeMee r leekeÀero osle Demes. lejer osKeerue iegueece m$eerves ueive keÀjeJes
keÀe veener ³ee®ee Debeflece efveCe&³e ceeuekeÀe®³ee neleer Demelees DeeefCe pees keÀesCeer ceeuekeÀe®³ee DeefOekeÀejeuee
DeeJneve osF&ue l³eeme mejkeÀej Meemeve keÀjerle Demes. Hejble g ceeuekeÀ efJeMeeue Deble:keÀjCeeves ueive
Peeuesu³ee iegueece m$eerJejerue ceeuekeÀer nkeÌkeÀ mees[le Demes DeeefCe efleuee efle®³ee veJeN³ee®³ee mJeeOeerve
keÀjle Demes.
ceeuekeÀeuee iegueeceeJej mebHetCe& nkeÌkeÀ Demeuee lejer ns l³ee iegueeceeuee efpe Jes ceejC³ee®ee nkeÌkeÀ l³eeuee
vemes. DeM³ee JesUer ce=le iegueeceeb®es veelesJeeF&keÀeves kesÀuesu³ee le¬eÀejerJeªve mejkeÀej ceeuekeÀeuee mekeÌle
leekeÀero osle Demes, Demes peeles keÀer cejeþe meÊesceO³es SKeeÐee iegueeceeuee mJele:®³ee ye®eleer®³ee He wM³eeletve
ogmeN³ee iegueeceeuee efJekeÀle Ieslee ³esle Demes. iegueece ogmeN³ee iegueeceeuee veHeÀe keÀceefJeC³eemeeþer Yee[îeeves
osT MekeÀle Demes. ³ee®ee®e DeLe& efJekeÀle IesCeeN³ee iegueecee®ee efJekeÀle Iesleuesu³ee iegueecee®³ee keÀceeF&Jej
HetCe& nkeÌkeÀ Je ceeuekeÀer Demes. DeM³ee jerleerves ³ee keÀeUele iegueecee®es cenÊJe SKeeÐee ¬eÀ³eJemletHes#ee
DeefOekeÀ vemeles keÀejCe l³eebvee ceeCetme veener lej JemletmeejKes®e JeeieefJeues peele Demes.
5.15 iegueeceefiejer
meJe&meeOeejCe ner J³eJemLee Fle j osMeebceOeerue J³eJemLesFlekeÀer keÀþesjHeCes ®eeuele vemes. Demes DeveskeÀ
meboYe& Deensle keÀer p³eevegmeej ceeuekeÀ mJele: meCeemegoermeeþer iegueeceebmeeþer keÀHe[s, ®eHeuee, mJemle
oeefieves efJekeÀle Iesle Demes. l³eebvee Yesì Jemlet efou³ee peele DeeefCe SJe{s®e veener lej keÀener ceeuekeÀ mJele:
iegueece m$eerMeer mJeKe®ee&ves ueive keÀªve efleuee iegueeceerletve cegkeÌle keÀjerle Demele. SkeÀ IeìvesceO³es
ceeuekeÀeves iegueeceeuee l³ee®³ee iegueeceerletve kesÀJeU cegkeÌle®e kesÀues veener lej Dee Heu³eekeÀ[erue peefceveer®ee
SkeÀ legkeÀ[e ner Jeleve cnCetve l³ee®³ee GojefveJee&nemeeþer oeve efouee. ³ee keÀeUele Depetve SkeÀ megefJeOee
iegueeceeuee efoueer peele Demes keÀer, l³eeves efkebÀJee efleves He³ee&³eer iegueecee®eer J³eJemLee kesÀu³eeme l³e e®eer
cegkeÌlelee kesÀueer peeF&ue. Goe. HegC³eeleerue Dec³egefveMeve He@ÀkeÌìjerceO³es oesve iegueece efm$e³ee nesl³ee.
l³eeHewkeÀer SkeÀ Je³eesJe=× DeeF& nesleer DeeefCe ogmejer efle®eer cegueieer, peer osKeerue iegueece nesleer. ogmejer le©Ce
nesleer He jbleg SkeÀe DeHeIeeleele meeHe[ueer DeeefCe DeHebie Peeueer. oesvner iegueece efm$e³ee keÀece keÀjC³eeme
DeHee$e þju³ee. l³eecegUs l³eebveer SkeÀ meg¢{ iegueecee®ee He³ee&³e mejkeÀejuee He@ÀkeÌìjerceO³es keÀece
keÀjC³eemeeþer efou³eeJej oesIeeRveener iegue eceerletve cegkeÌle keÀjC³eele Deeues.
cejeþe keÀeUele iegueeceefiejer Deefpeyeele®e keÀeueyee¿e Peeueer veJnleer. meceepeeceO³es DeveskeÀ cegÐebeJej
iegueeceeb®³ee vecegefceMeve Jee cegkeÌleermeboYee&le efJe®eej nesle Demes. l³eeHewkeÀer keÀener meejebMee ©Heeves
KeeueerueÒeceeCes munotes.in

Page 113

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
113 1. iegueeceeb®³ee G×ìHeCeeuee DeeefCe keÀece®egkeÀejHeCeeuee Jewleeietve ceeuekeÀebveer iegueeceebvee iegueeceefiejer®³ee
yebOeveeletve cegkeÌle kesÀues.
2. keÀener ÒekeÀjCeele pesJne iegueeceeb®³ee veelesJeeF&keÀ DeeefCe l³ee®es peelee ryeebOeJe ceeuekeÀeme Hewmes osle Je
Kejsoer keÀjle Demele l³eeJesUer ceeuekeÀ iegueeceer®es yebOeve efMeLeerue keÀjerle Demes.
3. Flej keÀener ÒekeÀjCeele, iegueeceeb®³ee veelesJeeF&keÀe®³ee DeeefCe peele yeebOeJee®³ee veweflekeÀ oyeeJeeHeg{s
veceles IesTve ceeuekeÀ iegueeceeuee cegkeÌle keÀjle Demes. Goe. Demes®e SkeÀoe pesJne iegueece m$eer³ee
DeuHeJe³eerve DeeefCe Heg©Deeu³ee, Heg©veJnleer DeeefCe HeÀkeÌle Iejiegleer iegueeceefiejer Òe®eefuele nesleer.
4. cejeþe meÊesle iegueeceefiejer®³ee ÒeLesves DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe J³eeHeuesuee veJnlee, l³eecegUs ceeuekeÀebveer
menpeHeCes iegueeceebvee c egkeÌle kesÀues.
5. iegueeceefiejer ÒeLesves peceerveoejebvee mJemle cepegj HegjefJeues veener lej DeeefCe J³eeHeejebmeeþer ner leer
HeÀe³eosMeerj m$eesle þª MekeÀueer veener.
6. ³ee keÀeUele iegueece Heojer þsJeCes ns l³ee J³ekeÌleer®³ee mebHeÊeer DeeefCe Òeefl eÿs®es ue#eCe nesles lejer
iegueeceeb®es Je=×HeCe DeeefCe l³eeb®³eekeÀ[tve efceUCeejer ®eebieueer mesJee ue#eele IesTve ner He×le keÀceer
nesle iesueer lemes®e keÀener yeeyeleerle Oeeefce&keÀ nslet ner ÒeYeeJeer nesle iesuesuee efometve ³esle Demes.
5.16 meejebMe
peele ner ©{eLee&ves efmLej mebIeìvee Demetve leer SkeÀ JewefMeäîeHetCe& Demee meeceeefpekeÀ Jeie& Deens DeeefCe
efle®es meYeemeoÊJe pevcee®³ee DeeOeejs þjefJeues peeles. efle®³eele efJeefMeä ª{erJeeoer yebOeves meeceeefJeä
Deensle. DeeefCe leer efJeMescnCepes DeJeueeo, JebMe l³ee peeleer®ee ceOetve Deeuee Deens DeeefCe lees Yeejleer³e GHeKeb[eleerue efnbot
meceepee®eer meeceeefpekeÀ efJeYeeieCeer oMe&efJeC³eemeeþe r Heefnu³eeboe JeeHejuee iesuee. Yeejleeleerue
peeleermebmLes®³ee GieceemeboYee&le HeejbHeeefjkeÀ meebmke=ÀeflekeÀ efme×eble, JeebefMekeÀ ¢efäkeÀesveeOeeefjle efme×eble,
kegÀìgbye Je 0000000 efme×eble, J³eJemee³eOeeefjle efme×eble DeeefCe meeceeefpekeÀ mle jerkeÀjCe efme×eble Demes
DeveskeÀ efme×ebkeÀves Deensle. ner efme×ebkeÀves SkeÀ Jeeke̳eer vemetve peeleer®³ee GieceemeboYee&le leer JesieJesieUer
ceeefnleer osleele Hejbleg les ceev³e keÀjleele keÀer peele ner JebMeHejbHejsves ®eeuele ³esTve mee®euesueer DeeefCe
efmLej yeveueer Deens DeeefCe efleves efle®eer cetU®eer ueJeef®ekeÀlee keÀeUe®³ee DeesIeele ieceeJeuesueer Deens.
cejeþe keÀeUeleerue peeleerJ³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjC³eeceeieerue cegK³e GÎsMe ne l³eeJesU®³ee peeleer
J³eJemLes®ee ÒeYeeJe lelkeÀeu eerve meceepeeJej keÀmee neslee ns DeY³eemeCes Deens. ³ee keÀeUele peele ner
legueveelcekeÀjerl³ee efmLej, ÒeJeene®³ee DeesIeele GHepeeleerle Keb[erle Peeueer DeeefCe Deeblejpeeleer³e
mebyebOee®es mJeªHe Je J³eeHleer þjefJeCeeN³ee SkeÀ®e meeceeefpekeÀ ª{eR Jeeoer opee& DemeCeeN³ee íesìîee yebefomle
meeceeefpekeÀ ieìeceO³es mebIeìerle Peeueer.
³ee keÀeUeleerue peeleerJ³eJemLes®eer DeveskeÀ JewefMeäîes Je Debies nesleer : J³ekeÌleer®³ee pevceeJeªve l³ee®eer peele
þjle Demeu³eecegUs peele yeoueCes Jee peeleer®e e efMekeÌkeÀe ìeUCes l³eeme Meyo veJnles. SKeeÐeeves DeeHeuee
Oece& yeoueuee lejer l³ee®³ee peeleer®³ee efve³ece Je DeìerHeemetve l³ee®eer megìkeÀe nesle vemes. J³ekeÌleer®eer peele
ner l³ee®³ee J³eJemee³eeMeer pees[ueer iesueer nesleer. Oeg³ex®³ee cnCeC³e evegmeej, Òel³eskeÀ peele ner SkeÀe efJeefMeä munotes.in

Page 114

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
114 J³eJemee³eeMeer pees[ueer iesueer nesleer. lees peeleieCe l³ee peeleer®ee J³eJemee³e mees[tve ogmeje keÀesCelee
J³eJemee³e keÀjC³eeme DeeHeu³ee meYeemeoebvee keÀOeer®e HejJeeveieer osle vemes. Peeleerves efJeOe erJele HeeefJe$³e
DeeefCe vekeÀejelcekeÀ efJeOeerJele HeeefJe$³ee®³ee DeeOeejs meceepeele Glejb[er®eer J³eJemLee GYeejueer.
meenefpekeÀ®e, l³eeletve menYeespeves, efJeJeenmebyebOe DeeefCe meeceeefpekeÀ osJeeCe -IesJeeCeeryeeyele yebOeves le³eej
Peeueer. efl eves Keeue®³ee peeleerleerue ueeskeÀebvee DeveskeÀ veeiejer DeefOekeÀej veekeÀejues, meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ
yebOeves ueeoueer DeeefCe meeceeefpekeÀ efJeOeerJele opee&®³ee efveefceÊeeves l³eeb®³eele Yeeb[Ces ueeJeueer. Peele ns SkeÀ
mebIeìve cnCetve, efle®es ceb[U Je l³ee®ee SkeÀ ÒecegKe ³ee ªHeele nesles. ³ee ÒecegKeeuee DeveskeÀ DeefOekeÀej
Demele DeeefCe peele mebIeìve ®eeueefJeC³eemeeþer efJeMesefnlemebyebOeevegmeej ³ee peeleerJ³eJemLes®es keÀener He Àe³eos Deensle Demes oMe&efJeues lejer cejeþe keÀeUele
peeleerJ³eJemLes®es DeveskeÀ leesìs®e nesles Demes efometve ³esles.
Yeejleeleerue DemHe=M³eles®ee Go³e DeeefCe efJekeÀeme keÀeces keÀesCeles SkeÀ keÀejCe veceto keÀjCes DeJeIe[ Deens.
efnbot meceepeele nuekeÀer keÀeces keÀjCeeN³eebvee yengleebMeer ®eeb[eU cnCepes pes iegueeceer®³ee uee³ekeÀer®es Deensle.
JewefokeÀ keÀeUele p³eeb®ee HejeYeJe Peeuesuee Deens. l³eebvee DemHe=M³eles®eer JeeieCetkeÀ efoueer peele Demes Je
osMeeleerue Flej yengmebK³e meceepee Heemetve Deueie þsJeues peele Demes. efnbot cebefojele ÒeJesMe, eEnot meCe -
meceejbYeele meeceerue nesCes, efJekeÀemeemeeþer efMe#eCeemeejKes DeefOekeÀejeHeemetve l³eebvee Jebef®ele þsJeues peele
Demes. Kejs Heenlee les meceepeeleerue ueeskeÀmebK³es®ee SkeÀ ceesþe efnmmee Demeleeveener, yengmebK³e meeceepeeves
l³eebvee cegK³e ÒeJeeneHeemetve lees[tve FlekesÀ otj þsJeues keÀer, l³eeb®eer meeJeueerosKeerue DeHeefJe$e þjefJeueer,
HeefjCeeceer, oeefjêîe, HetCee&Lee&ves YeerkesÀ®eer DeJemLee, efvej#ejlee DeeefCe De%eevee®³ee ielexle les efHe®ele
jeefnues.
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®³ee celes, DemHe=M³elee ner efnbot lelJeefJe®eeje®es DeefYeVe Debie Deens.
DemHe=M³eelee ner keÀe³eÐeeves pejer ÒeefleyebefOele kesÀueer lejer efnbot®³ee ceveeletve leer peeT Mek eÀueer veener.
cejeþekeÀeUelele HesMeJ³eebveer HebleÒeOeeve ³ee veel³eeves HetCe& DeefOekeÀej JeeHejC³eeme megjJeele kesÀueer. p³eecegUs
meceepeele meveeleve efJe®eej Je peeleeryebOeves efvecee&Ce Peeueer. DemHe=M³e þjefJeu³ee iesu³ee. DeM³ee®e jerleerves,
DeM³ee keÀener peeleer nesl³ee p³ee Flej peeleeR®³ee leguevesle efJeOeerJele HeefJe$e mecepeu³ee peele Demele. p³ee
peeleer mJele:uee efJeOeerJele HeefJe$e mecepele Demele l³ee efJeOeerJele DeHeefJe$e mecepeu³ee peeCeeN³ee
peeleermeesyele jesìer J³eJenej keÀjerle vemele. lejerosKeerue, l³ee DemHe=M³e mecepeu³ee peele vemele.
DeHeefJe$³ee®eer mebkeÀuHevee DeefmlelJeele nesleer. p³eevegmeej Keeue®³ee peeleer®³ee J³ekeÌleer®³ee MeejerefjkeÀ
mHeMee&ves p³ee G®®e peeleer DeHeefJe$e nesle Demele DeM³ee Keeue®³ee peeleervee DemHe=M³e mecepeues peele
Demes Hejbleg G®®e peeleer®³ee Iejele Yeepeer ef®ejCes, Yeeb[er mJe®í keÀjCes keÀeces keÀjC³ee®eer cegYee l³eebvee
nesleer. DeveskeÀ DeMee Keeue®³ee peeleer nesl³ee p³ee Yeeb[er mJe®í keÀjC³ee®es keÀece keÀjerle Demele . Flej
keÀener DeM³ee Keeue®³ee peeleer nesl³ee keÀer p³eebvee Del³eble ìeskeÀe®es DemHe=M³e mecepeues pee³e®es cnCepes
l³eeb®eer meeJeueerosKeerue DeHeefJe$e mecepeueer peele Demes.
³ee keÀeUele, meJe& DeeefLe&keÀ J³eJenej peeleer®³ee DeeOeejs ®eeuele Dem ele. nuekeÀer DeveglHeeouee keÀeces
keÀjC³eemeeþer DemHe=M³e peeleeruee yee¿e kesÀues pee³e®es. l³eecegUs®e l³eeb®es Dee³eg<³e Ie=CeemHeo Je keÀäer
yeveues. DeM³ee keÀeUele meemeJe[®³ee ueeskeÀebveer Leesju³ee yeepeerjeJe HesMeJ³eebvee efueefnuesues He$e Ò ekeÀeMeele
Deeues p³eeceO³es DemHe=M³eeb®³ee yeeJeVe DeefOekeÀejebyeÎue GuuesKe Deens. cegUele les DeefOekeÀej cnCepes
efyeoj®³ee yeneceveer jepeeves DemHe=M³eevee efouesueer meveo nesleer p³eeceO³es meJe& nuekeÀer Je DeveglHeeokeÀ
keÀeces osKeerue meceeef Jeä nesleer.
munotes.in

Page 115

meeceeefpekeÀ j®evee : peele, JeCe&, iegueeceefiejer DeeefCe DemHe=M³e Jeie&
115 5.17 Òeµve
1. cejeþe keÀeUeleerue peeleerJ³eJemLes®es cenÊJe mHeä keÀje.
2. cejeþe keÀeUeleerue DemHe=M³eles®es efJeJes®eve keÀje.
3. cejeþe meÊesKeeueer Demeuesu³ee meeceeefpekeÀ j®eves®eer ®e®ee& keÀje.
5.18 meboYe&
1. Oeg³ex peer. Sme. : keÀemì, keÌueeme DeB[ Dee@ke̳egHesMeve Fve Fbef[³ee,
4Leer Sef[Meve, v³et³ee@ke&À, 1961.
2. nove pes. S®e. : ueemìme Fve Fbef[³ee: l³ee®es mJeªHe
3. Òemeeo Sve. : oefce³e Dee@ue o keÀemìefmemìerce, Heìvee 1957
4. Oeg³ex peer. Sme. : keÀemì De@C[ jsme Fve Fbef[³ee, HeeH³eguej ÒekeÀeMeve,
cegbyeF&, 1969.
5. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj, jeF&efìbie De@C[ mHeer®esme, Jne. 7, mebHeeefoleÜeje Jemeble cetve, efMe#eCe
efJeYeeie, cenejeä^ mejkeÀej, 1990.
6. nìve pes. S®e. keÀe mìme Fve Fbef[³ee, F&ìdme ves®ej, HebÀkeÌMevme De@@C[ Deesefjpevme, keWÀefye´pe,
Fbiueb[ 1952.


munotes.in

Page 116

116 6
meeceeefpekeÀ mebj®evee : Jesþefyeieej , MeslekeÀN³eeb®eer
efmLeleer, efm$e³eeb®eer efmLeleer
IeìkeÀ j®evee:
6.0 GefÎäîes
6.1 ÒemleeJevee
6.2 Jesþefyeieej
6.3 meeceeefpekeÀ lelJe%eeve
6.4 meeceeefpekeÀ mebmLee
6.5 eEnot keÀe³eoe
6.6 Oece&
6.7 ceeueceÊee DeefOekeÀej efkebÀJee m$eerOeve
6.8 efm$e³eeb®eer YetefcekeÀe
6.9 cejeþe meÊes®³ee DeefOeHel³eeKeeueer Demeuesu³ee efm$e³eeb®³ee efmLeleer®es cetu³eceeHeve
6.10 MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer
6.11 meejebMe
6.12 Òeµve
6.13 meboYe&
6.0. GefÎ<ìîes
Keeueerue SkeÀkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej efJeÐeeL³ee¥vee Meke̳e nesF&ue.
 iegueeceefiejer®es cetU DeeefCe l³ee®ee DeLe& mecepetve IesCes.
 Heg© ³ee keÀeUeleerue iegueeceeb®ee J³eeH eej Je l³ee®ee J³eeHe ceeefnleer keÀªve IesCes.
 cejeþe keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ leÊJe%eeve mecepetve IesCes.
 cejeþe keÀeUele DeefmlelJeele Demeuesu³ee meeceeefpekeÀ mebmLee ceeefnleer nesCes.
 cejeþe DeefOeHelJeeKeeueer efJeJeen mebmLes®eer þUkeÀ JewefMeä îes mecepetve IesCes munotes.in

Page 117

meeceeefpekeÀ mebj®evee : Jesþefyeieej, MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer, efm$e³eeb®eer efmLeleer

117 6.1 ÒemleeJevee
iegueeceefiejer ner ceeveJeer JebMee®³ee keÀener cetþYej meYeemeoebveer Flej ceeveJeebJej ueeouesueer DemJewef®íkeÀ
mekeÌlecepegjer®e nesleer. ner DeJemLee Feflenemee®³ee meg©JeeleerHeemetve®e ceeveJeer meceepeele Deeef mlelJeele
nesleer.
cejeþe keÀeUeleerue meceepeele jepemeÊee ner F&éejer meÊes®es®e ªHe Deens. ne efJe®eej osJe ³ee keÀuHevesJej
HekeÀ[ þsJetve FlekeÀe Òe®eefuele neslee keÀer yeekeÀer meJe& keÀener l³eeHeg{s ieewCe nesles. cejeþe ns Oeeefce&keÀ Debieeves
efJe®eej keÀjCeejs nesles DeeefCe JesU Deeueer lej les mJele:®³ee mJeeLe mees[leerue HeCe Oecee&meeþer meJe&keÀener
keÀje³euee le³eej Demele. jepee ne HeefJe$e Demelees, iee³e ner HeefJe$e Demeles, %eeveer ceeCetme HeefJe$e
Demelees, l³eeb®eer HegmlekesÀ He efJe$e Demeleele DeeefCe DeeF& osKeerue HeefJe$e Demeles, DeM³ee ÒekeÀejs HeefJe$³ee®eer
keÀuHevee cejeþe meceepeele DeeefCe l³eeb®³ee vemeevemeele efYeveueer nesleer. cejeþe meceepee®eer meeceeefpekeÀ
j®evee ner efJeefJeOe J³eJemLeeJej DeeOeejuesueer nesl eer. p³ee®es cetU Hegvne F&éejer F®ís®e DeJeleej cnCetve®e
yeefIeleues peele Demes DeeefCe l³eecegUs®e leer j®evee oerIe&keÀeU yeoueueer iesueer veener DeeefCe efHel³eekeÀ[tve
cegueekeÀ[s DeMeer efHe{îeeveefHe{îee efJevee De[LeUe meesHeefJeC³eele Deeueer. pesJne J³eJemLee JebMeHejbHejeiele
yeveu³ee, efmLejles®es veJeerve lelJe meceepeele DeeCeues iesues. DeMee meeceeefpekeÀ j®evesceO³es efm$e³eeb®es mLeeve
keÀe³e nesles ³ee®ee DeY³eeme DeefleMe³e jbpekeÀ Deens.
keÀesCel³ee ner meceepeeleerue efm$e³eeb®eer e fmLeleer cegK³ele: oesve ÒecegKe IeìkeÀebJej cnCepes 1) l³ee
meceepeeleerue meeceeefpekeÀ lelJe%eeve, 2) l³ee meceepeeÜejs efJekeÀefmele kesÀu³ee iesuesu³ee meeceeefpekeÀ mebmLee
³eeJej DeJeuebyetve Demeles. ¿ee oesve IeìkeÀeb®eer ®e®ee& KeeueerueÒeceeCes -
6.2 Jesþefyeieej
cejeþe keÀeUe®ee DeY³eeme megueYeles®³ee ¢äerves meJe&meeOeejCeHeCes l³ee®es jepesMeener keÀeU DeeefCe ogmeje
HesMeJ³eeb®ee keÀeU Demes oesve Yeeie He[leele. meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe DeeefCe meeceeefpekeÀ J³eJemLee ³ee
oesvner yeeyeeRJe j DeeOeeefjle ³ee oesve keÀeUe®es keÀener DeueewkeÀerkeÀ JewefMeäs Deensle. jepesMeener®ee keÀeU ne
HetCe&le: meecebleMeener J³eJemLesJej DeeOeejuesuee neslee lej HesMeJeeF&®ee keÀeUeves cejeþe mejoejeb®³ee SkeÀe
veJeerve Jeiee&®³ee Go³ee®ee keÀeue Heeefnu ee Deens. ne cnCepes l³eeJesU®³ee meceepeeceO³es DeefmlelJeele
Demeuesu³ee Jeleveoejer J³eJemLes®ee Lesì HeefjCeece neslee. ³ee Jeiee&®³ee mJele:®³ee keÀener iejpee nesl³ee
cnCetve HesMeJ³eeb®³ee DeefOeHel³eeKeeueerue meeceeefpekeÀ Ie[erceO³es Keesleer He× le DeeefCe JesþefyeieejermeejK³ee
DeveskeÀ He×leer®ee pevce Peeuee. Jesþefyeieej cnCepes mekeÌleer®eer cepegjer. P³ee meceepeeceO³es iegueeceefiejer SkeÀ
mebmLeelcekeÀ ªHe cnCetve Òel³eskeÀ meeceeefpekeÀ keÀesHeN³eele HeÀesHeÀeJeueer, efleLes Jesþefyeieej þsJeC³ee®eer He×leer
meJe& efþkeÀeCeer ceesþîee ÒeceeCeeJej Debceueele DeeCeCes menpe Meke̳e nesles.
ner J³eJemLee Go³eeme ³esC³eeceeies DeveskeÀ keÀejCes Demeueer lejer meeJekeÀej DeLeJee keÀpe& osCeeN³ee
J³ekeÌleerkeÀ[tve Iesleuesues keÀpe& HesÀ[lee ve Deeu³eeves keÀpe&oejekeÀ[tve mekeÌleerves keÀece keÀjJetve IesC³eele ³esle
Demes. ns Kejs keÀejCe Deens. meenefpekeÀ®e meceepeeleerue Jebef®ele IeìkeÀ DeeefCe Keeue®³ee peeleerceOetve
Demeuesu³ee ueeskeÀebvee mekeÌleerves DeM³ee Jesþefyeieejer®ee mJeerkeÀe j keÀjeJee ueeies. ye´eïeCe DeeefCe Flej G®®e
peeleerleerue ueeskeÀebvee DeM³ee mekeÌleer®³ee keÀeceeletve JeieUues peele Demes. Jesþefyeieej cepetj
meJe&meeOeejCeHeCes Keeueerue GÎsMeebkeÀjerlee JeeHejues peele. munotes.in

Page 118

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
118 1. efkeÀuues, Heesefueme mìsMevemed, meeJe&pee fvekeÀ, Keepeieer, mejkeÀejer Fceejleer, OejCes DeeefCe leueeJe
Jeiewjs®³ee yeebOekeÀeceemeeþer Jesþefyeieej cepetj jeyeefJeues peele. ner yeebOekeÀeces DeefleMe³e GHe³egkeÌle DeeefCe
keÀesCel³eener mejkeÀejmeeþer cegueYetle iejpee Demele. Me$et yengleebMe JesUe ³ee yeebOekeÀeceeJej®e
Dee¬eÀceCe keÀjerle DeeefCe G×mle keÀjerle Demes. DeM³ee JesUer mejkeÀejuee l³ee®³ee og©mleermeeþer
Demes Jesþefyeieej cepetjeb®eer®e iejpe Demes. DeM³ee leNnsves l³eebvee efoues peeCeejs ns ceesþs keÀece Demes.
2. DeMee yeebOeke Àeceemeeþer ueekeÀ[er DeeW[ke̳eeb®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej DeeJeM³ekeÀlee Demes. l³eecegUs
Jesþefyeieej cepetjebvee ceesþeueer Pee[s Hee[Ces, l³eebvee ³eesi³e DeM³ee HeÀȳee Je yeebyetmeejKes keÀeHeCes
DeeefCe efpeLes kegÀþs iejpe Demesue lesLeHe³e¥le Jee ntve vesCes DeM³ee keÀeceemeeþer pegbHeues peele Demes.
3. cejeþe meÊes®³ee keÀeUele, efJe%eeve DeeefCe keÀerìkeÀveeMekeÀeb®³ee #es$eele HeÀejMeer ÒeieuYe veJnleer.
Mesleeleerue GYeer efHekesÀ veeMe nesC³eeme DeveskeÀ ieesäer keÀejCeercetle þjle Demele. meene fpekeÀ®e ceie
Jesþefyeieej cepegjebvee meeceev³ele: Mesleerleerue G®®e efHekeÀeb®es j#eCe keÀjC³eeme DeeefCe efJeMesJ³ekeÌleeR®³ee Mesleeleerue efHekeÀeb®es j#eCe keÀjC³ee®es keÀece meesHeefJeues peele Demes.
4. DeY³eemee ojc³eeve Demes Dee{Utve Deeues keÀer, ³ee keÀeUele Iees[s, nÊeer, yewue DeeefCe cnwMeermeejK³ee
DeveskeÀ peveeJejebvee ³eg×ele DeeefCe ue{îeele JeeHejues peele Demes DeeefCe DeMee peveeJejebvee HeesmeCes
DeeefCe KeeT IeeueC³eemeeþer mJemle cepetjeb®ee SkeÀ Jeie&®e DeeJeM³ekeÀ De mes. Jesþefyeieej cepetjebvee
mejkeÀejer peeieebJej Jee{uesues ieJele keÀeHeC³eemeeþer DeeefCe l³ee®es ³eesi³e l³ee DeekeÀeje®es DeeefCe
Jepevee®es Yeejs yeebOeC³eemeeþer HeeþJeerle Demele.
5. Jesþefyeieej cepetjebvee mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eele DeeefCe meeJe& peefvekeÀ efþkeÀeCeer keÀeces efoueer peele.
6. jepee®eer Keepeieer peeiee mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeb®eer efveJeememLeeves DeeefCe jepee®ee jepeJee[e DeeefCe
veblej HesMeJ³eeb®³ee ojyeejele Iejiegleer keÀeces keÀjC³eemeeþer Jesþefyeieej cepetj þsJeues peele.
7. cejeþe meÊesle, efve³eefcele DeMee Heesefueme oue veJnles l³eecegUs mejkeÀejves Menjeleerue J³eeHeejer keWÀês,
HeefJe$e mLeUs, yeepeej, ceveesjbpevee®³ee peeiee, ¬eÀer[e Je J³ee³eeceMeeUe efþkeÀeCeeb®eer efveiee Je
mebj#eCeemeeþer Jesþefyeieej cepetjebvee DeMee efJeefJeOe efþkeÀeCe®³ee ®eewke̳eebJej lewveele þsJeues.
8. cejeþîeeb®³ee keÀeUele, Jeleveoej DeeefCe mejoej nesles. p³eebvee l³eeb®³ee Jeleve meebYeeUC³eemeeþer
efJeefJeOe keÀeces keÀjCeejer Jesþefyeieej cepetj nJes Demele. DeM³ee JesUer Jeleveoej mee biesue l³ee
keÀeceemeeþer l³eebvee HeeþefJeues peele Demes.
iegueeceefiejer, Keesleer He×le DeeefCe DemHe=M³elee DeM³ee DeveskeÀ J³eJemLee DeeefmlelJeele Demeleevee, mekeÌleer®es
cepetj DemeCes HeÀej DeJeIe[ ieesä veJnleer. meceepeeleerue keÀece efJeYeeieu esues nesles DeeefCe l³eeb®³eekeÀ[tve
keÀªve Iesleues peele Demes. meeJe&peefvekeÀ meceejbYe, Oeee|cekeÀ GlmeJe DeeefCe efve³eefcele ³esCeeN³ee pe$eebceO³es
l³eeb®³ee mesJeebvee ceeieCeer Demes. meeceev³ele: Jesþefyeieej cepegjebvee vesnceer®e HegÀkeÀì keÀ ece keÀjC³eeme
yeesueefJeues peele vemes. DeMee Ieìvee ce³ee&efole Demele. mLeeefvekeÀ DeeefCe efvecve DeefOekeÀeN³eebvee vescetve
efouesu³ee þjeefJekeÀ keÀeUeHes#ee peemle keÀeU kegÀCeekeÀ[tvener ceesHeÀle keÀece keÀªve IesC³ee®e DeefOekeÀej
vemes. lejero sKeerue, DeMee DeveskeÀ le¬eÀejer Demele p³eevegmeej keÀener J³ekeÌleerkeÀ[tve DeefOekeÀejer efyevee
ceesyeouee keÀece keÀª Iesle DeeefCe vescetve efouesu³ee keÀeceeHes#ee peemle JesU LeebyeJetve Iesle. HeefjCeeceer DeveskeÀ
JesUe mekeÌleer®es keÀece ìeUC³ eemeeþer Jesþefyeieej cepetj HeUtve peele DeeefCe kegÀþslejer megjef#ele peeieer
Deemeje MeesOeerle. munotes.in

Page 119

meeceeefpekeÀ mebj®evee : Jesþefyeieej, MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer, efm$e³eeb®eer efmLeleer

119 meJe&meeceev³ele: keÀener þjeefJekeÀ Òemebieer mejkeÀejkeÀ[tve Keepeieer J³ekeÌleer DeeefCe mebmLeebkeÀ[tve
efJeveeceesyeouee keÀece keÀªve IesC³ee®eer cee ieCeer ner DeeosMeeyeensj Demes. DeeOegefvekeÀ J³eJemLesle osKeerue
iejpes®³ee JesUer, ìb®eeF&, og:Ke, ³eg× Je vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerHes#ee mejkeÀejves DeMee mesJeeb®eer, ceoleer®eer
DeHes#ee keÀª MekeÀles. Òel³eskeÀ efþkeÀeCe®es ueeskeÀ DeM³eeJesUer leer mecem³ee efveJeejCe nesF&He³e¥le Òe®eb[
ÒeceeCeele Òeeflemeeo osleele. l³eecegUs ns keÀener Dee½e³e&pevekeÀ veener keÀer cejeþe keÀeUele ceesþîee ÒeceeCeele
Jesþefyeieej He×leer jeyeefJeueer peele Demes.
6.3 meeceeefpekeÀ lelJe%eeve
¿ee IeìkeÀe®eer oesve GHeIeìkeÀele efJeYeeieCeer nesles.
a) l³ee meceepeeletve Go³eeme Deeuesueer meebmke=ÀeflekeÀ HeeleUer
b) keÀeUevegmeej meceepeeceO³es HekeÌkeÀe Peeuesuee meJe&meeOeejCe ¢efäkeÀesve
ns oesve IeìkeÀ l³ee JesU®³ee meceepeeceO³es efoues iesuesu³ee efMe#eCee®e e DeefJeYeep³e Yeeie Demeleele. keÀejCe
les l³ee JesU®³ee meceepeeceO³es efoues iesuesu³ee efMe#eCee®ee DeefJeYeep³e Yeeie Demeleele keÀejCe les l³ee
JesU®³ee Mew#eefCekeÀ met®eveebveer mebHetCe&HeCes ÒeYeeefJele Peeuesues Demeleele. cejeþe keÀeUeleerue ef Me#eCeHe×leer
ner Òee®eerve keÀeUeleerue efMe#eCe J³eJemLesJej DeeOeejuesueer nesleer. meenefpekeÀ®e m$eeruee Heg©meceeve HeeleUerJej efJe®eejele Iesleues peele vemes DeeefCe efleuee og³³ece uesKeues peele Demes. Lees[ke̳eele
m$eerkeÀ[s yeIeC³ee®ee meJe&meeOeejCe ¢efäkeÀesve ne leg®íleeJeeoer neslee. leer pejer meceepee®ee cegK³e mlebYe
nesleer lejer #eguuekeÀ mecepeueer peele Demes DeeefCe ogue&ef#ele kesÀueer peele Demes. Heg©¢efäkeÀesveeletve yeefIeleues pee³e®es l emee ¢ef<ìkeÀesve efm$e³eebyeeyele vemes.
6.4 meeceeefpekeÀ mebmLee
DeY³eemee®³ee mees³eermeeþer ¿ee®es DeveskeÀ Yeeieele KeeueerueÒeceeCes efJeYeeieCeer kesÀueer peeles.
1) kegÀìgbye, 2) efJeJeen, 3) efnbot keÀe³eoe, 4) Oece&
1. kegÀìgbye : ner DeepeHe³e¥le jeefnuesueer meceepee®eer meJee&le GHe³eesieer DeeefCe cetueYetle meeceeefpekeÀ mebmLee
Deens. kegÀìgbye ne®e SkeÀ IeìkeÀ Demee Deens keÀer pees p³ee meceepeele Deens l³ee meceepee®eer j®evee
efveOee&efjle keÀjlees DeeefCe l³ee®³ee meYeemeoeb®es ®eefj$e I e[Jelees. Meceepee®ee SkeÀ Hee³eeYetle SkeÀkeÀ cnCetve
kegÀìgbye meceepee®eer ueQefiekeÀ, Hegve©lHeeokeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe Mew#eefCekeÀ DeMeer ®eej DeefleMe³e
Del³eeJeM³ekeÀ keÀe³ex Heej Hee[lees. Heefnues DeeefCe ogmejs keÀe³e& ceeCemee®³ee cetueYetle pewefJekeÀ DeeefCe
meeceeefpekeÀ iejpeeb®eer Hetleea keÀjles DeeefCe ³ee®e keÀejCeecegUs kegÀìgbye ns cetueYetle meeceeefpekeÀ SkeÀkeÀ
mecepeues peeles. ner oesvner cetueYetle keÀe³ex FlekeÀer HejmHemebyebefOele Demeleele keÀer les HejmHejebvee cepeyetle
keÀjleele DeeefCe SkeÀ ogmeN³ee®es meceeOeeve keÀjleele l³eecegUs l³eebvee meeOeejCeHeCes SkeÀef$ele ue#eele Iesleues
peeles. Jejerue ®eej keÀe³ex Heej Hee[erle Demeleevee m$eer DeeefCe Heg©Demeleele. lejerosKeerue efm $e³eebvee efJeveekeÀejCe og³³ece uesKeues peeles. HesMeJ³eeb®³ee keÀeUele kegÀìgbye ns
cegueebvee meeceeefpekeÀ mlej efJevece´lee, Glejb[ervegmeej keÀjeJe³ee®es keÀe³e&, mJe³ebefMemle iegCeeb®eer peesHeemevee,
mJeeLe&l³eeie, Dee%eeOeejkeÀHeCee DeeefCe Je[e rueOeeN³ee ceb[UeR®eer mesJee DeeefCe Oecee&®eer efMekeÀJeCeer®es lebleesleble
HeeuekeÀ Jeiewjs meeceeefpekeÀ iegCeeb®es ÒeefMe#eCe osCeejer MeeUe®e Demes. SKeeÐeeves ns iegCe DebieerkeÀejCes
DeeJeM³ekeÀ Demeues lejer cegueer®³ee yeeyeleerle les keÀþesj De mee³e®es. jeIeespeer Yeesmeues 3js ³eeb®³ee Helveer munotes.in

Page 120

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
120 o³ee&yeeF&me HeeJe&leeryeeF¥Üeje efou³ee peeCeeN³ee met®evee ³eeyeeyeleerle mJemHeäerkeÀjCe osCeeN³ee Deensle.
HeeJe&leeryeeF¥veer o³ee&yeeF&me met®evee efou³ee nesl³ee keÀer ojjespe mekeÀeU®es Oeeefce&ke À efJeOeer neslee®e Iejeleerue
meJee&le p³esÿ Demeuesu³ee yeeF&me cnCepes DeepeeryeeF&®ee vecemkeÀej keÀjeJee, efle®³ee Keesueerle ³esCeeN³ee
Òel³eskeÀ p³esÿeMeer efJe®eejHetme keÀjeJeer DeeefCe les l³ee Keesueerle Demes leesJej GYes®e jneJes, Heeve KeeT v e³es
DeeefCe p³esÿemeceesj leȳee®ee JeeHej {eUeJee. l³eebveer ueneve cegueerceO³es p³esÿ DeeefCe Je[erueOeeN³eeb®eer
Dee%ee HeeUCes DeeefCe l³eeb®ee ceeve jeKeCes ³eebmeejKes iegCe mepeefJeues nesles. pes iegCe l³eeb®³eemeeþer ®eebieues
peieC³eemeeþer Dee JeM³ekeÀ nesles. l³eebveer cegueeR®³ee ceveele HetCe&HeCes efyebyeefJeues nesles keÀer, cegueeRveer l³eeb®³ee
p³esÿeb®³ee Dee%es®ee Jee F®ís®ee DeJeceeve keÀª ve³es. lemes®e les jeieeJeues efkebÀJee l³eebveer efMe#ee kesÀueer lejer
l³eeb®³eeefJeª× le¬eÀej keÀª ve³es. ³ee HegjeJ³eeJeªve ns mHeä nesles keÀer, meJe& yebOeves DeeefCe Deìer ³ee
HeÀkeÌle ueneve cegueeRmeeþer®e nesl³ee.
2. efJeJeen : ner meceepeeÜejs efvecee&Ce kesÀueer iesuesueer Heefnueer DeMeer mebmLee Deens efpeves
meeceeefpekeÀerkeÀjCee®³ee Ò eef¬eÀ³esceO³es meceepeeuee meJee&le peemle mene³³e kesÀues. kegÀìgbye ne efJeJeen mebmLes®ee
cetueYetle efnmmee Deens. Kejb lej efJeJeeneefMeJee³e kegÀìgbye®e DeefmlelJeele ³esT MekeÀle veener. cejeþe
keÀeUeleerue kegÀìgbye jkeÌlee®³ee veel³eeleerue efHel e=meÊeekeÀ kegÀU peHeCeeN³ee efHele=meÊeekeÀ ieìeb®eer yeveuesueer
Deens. YeeT, meeJe$e YeeT, cegueiee, yeefnCeer, efJeOeJee keÀekeÀer, l³eeb®eer cegues DeeefCe DeveeLe DeMee ÒekeÀej®es
meJe& meYeemeoeb®es efceUtve Demeuesueer les SkeÀ meb³egkeÌle kegÀìgby e®e nesles. pes ieìeleues p³esÿ meYeemeo
Demeuesu³ee Je[erueebmeesyele SkeÀ$e jnele Demele. DeMee kegÀìgbyeeceO³es meJe& efveCe&³e DeeefCe YeesJeleeue®eer
JemletefmLeleer m$eer®³ee efJejesOeele iesues DeeefCe leer og³³ece, #eguuekeÀ þjueer. meb³egkeÌle keg ÀìgbyeeceOeerue efJeJeen
ner keÀjej mJeªHee®eer Demele DeeefCe efJeJeen ner keÀjej mJeªHee®eer Demele DeeefCe efJeJeen keÀjCeeN³ee
pees[H³ee®³ee celeebvee efJe®eejele ve Ieslee ueneve Je³eele p³esÿ ceb[UeÜejs ueeJeueer peele. HeefjCeeceer
DeveskeÀ Deefveä DeeefCe yespeyeeyeoej Ieìvee Heg{s Deeu³ee.
1) efJeJeen keÀjC³eeme pees[îeebceOeerue efJemebieleer meJee&le peemle efvecee&Ce Peeueer.
2) veJeerve ueive Peeuesu³ee pees[H³eebceOeerue JewJeeefnkeÀ Òesce DeefOekeÀ IeÆ nesC³ee®³ee Meke̳elee leguevesves
keÀceer Peeueer.
3) meb³egkeÌle kegÀìgbyeeleerue meYeemeo DeveskeÀ efHe{îee SkeÀ$e jenele Demeu³eecegUs Heg$e -efHeleeceOeerue Òescee®es
veeles DeefOekeÀ IeÆ Peeues.
4) veJeje cegueiee l³ee®³ee DeeF&, yeefnCeer DeeefCe Iejeleerue Flej meYeemeoeb®³ee ÒeYeeJeeKe eueer yee³ekeÀes®³ee
leguevesle peemle Demes.
5) veJ³eeves ueive Peeuesu³ee veJeN³ee cegueerme efkebÀJee megvesme meemet meemeN³eeb®³ee efkebÀJee kegÀìgbyeeleerue p³esÿ
m$eer®³ee o³esJej mees[ues peele Demes.
6) ns meemet meemejs efkebÀJee p³esÿ efm$e³ee y eN³ee®eoe ³ee veJeerve ueive Peeuesu³ee cegueeRMeer pegueeceer
jepeebÒeceeCes Jeeiele Demele.
7) veJejs ¿ee vee l³ee keÀejCeeves DeeHeu³ee Demene³³e yee³ekeÀesme mecepetve IesC³eeSsJepeer DeeF&®eer Je
veelesJeeF&keÀeb®eer yeepet Iesle Demele.
8) meenefpeke À®e DeHeefjne³e&HeCes ³ee le©Ce megvee meemet meemeN³eeb®³ee íUeuee yeUer He[le Demele DeeefCe
Deelcenl³ee keÀjerle. munotes.in

Page 121

meeceeefpekeÀ mebj®evee : Jesþefyeieej, MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer, efm$e³eeb®eer efmLeleer

121 DeMee jerleerves efJeJeen, peer cejeþe keÀeUeleerue SkeÀ ÒecegKe meeceeefpekeÀ mebmLee nesleer leer m$eer³eeb®³ee
Debleeme keÀejCeerYetle þ jle nesleer DeeefCe l³eeletve®e l³ee keÀeUeleerue efm$e³eeb®³ee efmLeleer®ee opee& efme×
neslees. cejeþe keÀeUeleerue efJeJeen J³eJemLes®eer keÀener þUkeÀ DeeefCe efJeMesÒeYeeJeecegUs efm$e³eeb®eer HeefjefmLeleer efyekeÀì Pe eueer. ner JewefMeäîes DeMeer®e keÀe³e&jle jeefnueer Demeleer lej
l³ee®es efm$e³eebJej Deefveä HeefjCeece Peeues Demeles. ner JewefMeäîes DeMeer nesleer.
1. ngb[e
2. yeeueefJeJeen
3. yengHelveerlJe
4. efJeOeJee efJeJeeneuee ÒeefleyebOe
5. IeìmHeÀesì
3. ngb[e : cejeþe Dee efOeHel³eeKeeueerue meceepeele kegÀìgbyeeÜejs DeeefCe p³esÿ J³ekeÌleerÜejs efJeJeen
pegUefJeues peele Demele DeeefCe efJeJeen keÀjCeeN³ee pees[H³eebvee cee$e efJe®eejele Iesleues peele vemes. oesIeeb®³ee
kegbÀ[u³ee, keÀewìgbefyekeÀ Heeée&Yetceer, peele, He jmHeje ³eesi³e iees$e DeeefCe ngb[e ns®e IeìkeÀ pees[eroej
efveJe[ermeeþer cenÊJee®es Demele. HesMeJ³eeb®³ee keÀeUeleerue ngb[e osJeeCeIesJeeCe meboYee&le DeveskeÀ meboYe&
meeHe[leele. mejoej legUMeer yeeieJeeues ³eeb®³ee owvebefoveerceO³es veeWo Deens keÀ er, 1) kegÀCeer HegCes ³esLeerue
osMeHeeb[s ³eebveer l³ee®³ee JeOet He#eekeÀ[tve 800 ©He³es ngb[e Iesleuee, 2) meeJekeÀej JewÐe ³eebveer l³ee®³ee
JeOetkeÀ[tve 1500 ©He³es ngb[e cnCetve mJeerkeÀej kesÀuee. ce@keÌ[e@veu[ ³ee ie=nmLeebveer veevee
HeÀ[CeefJeme ebyeeyele®e l³eeb®³ee DeeþJeCeerletve meebefieleues Deens keÀer veevee HeÀ[CeefJemeebyeeyele®³ee l³eeb®³ee
DeeþJeCeerletve meebefieleues Deens keÀer veevee HeÀ[CeJeermeebveer l³eeb®³ee oÊekeÀ Heg$ee®³ee ueiveele peemleerle
peemle cnCepes 25000/ - SJe{e ngb[ e Iesleuee. pesJne ngb[îeemeejKee efJeJeen ÒeLes®ee jesie yeUeJeuee
peele neslee DeeefCe GHeJej cegueeRvee Jee l³eeb®³ee HeeuekeÀebvee ngb[îee®eer jkeÌkeÀce osC³ee®eer mekeÌleer kesÀueer peele
Demes. l³eeletve®e ns efveoMe&veeme Deeues keÀer meceepeele efm $e³eeb®eer efmLeleer ner Heg©veener lej Keeue®³ee HeeleUerJej Deens.
4. yeeueefJeJeen : cejeþe DeefOeHel³eeKeeueerue meceepeeleerue efJeJeen J³eJemLes®es ns Depetve SkeÀ cenÊJee®es
JewefMeäîe nesles Demes cnìues peeles keÀer, e fnbot®es keÀe³eos yeveefJeCeeN³eebveer DeeefCe Oece&Meem$eebveer yeeueefJeJeen
Jee lee©C³eHetCe& efJeJeen keÀjC³ee®eer peesjoej efMeHeÀejme kesÀueer Deens DeeefCe Demes met®eefJeues Deens keÀer pes
HeeuekeÀ DeeHeu³ee cegueeR®es efJeJeen lee©C³eHetCe& Je³ee le Heej Hee[C³eele DeHe³eMeer þjleerue l³eeb®³eekeÀ[tve
Ieesj HeeHe nesF&ue. HesMeJes ns ef®elHeeJeve ye´eïeCe Demeu³eeves mJele:uee efnbot keÀe³eos DeeefCe Oecee&®es
HeeuevekeÀlex mecepele DeeefCe efJeJeene®es efve³eceeb®es Heeueve nesles Jee veener ³eebk eÀ[s keÀ[keÀ ue#e HegjefJele
Demele. HesMeJ³eebveer DeveskeÀ JesUe leg©bieeleerue kewÀÐeebvee SJe{îeemeeþer yeensj mees[Ces pesCes keÀªve l³eebvee
l³ee®³ee cegueer®es efJeJeen lee©C³eHetCe& Je³eele keÀªve oslee ³eeJes. ogmeN³ee yeepeerjeJe HesMeJ³eeves meJ e&
ye´eïeCeebvee Demee DeeosMe keÀe{uee keÀer l³eebveer l³eeb®³ee cegueeR®es efJeJeen Je³ee®³ee 9J³ee JekeÀjeJesle. keÀener DeHeJeeoelcekeÀ HeefjefmLeleerle, pesJne cegueeR®ee efJeJeen ueebyeCeerJej cnCepes Je³ee®³ee 11
J³ee JeDeeHeu³ee cegueer®ee efJeJeen Je³ee®³ee 11 J³ee Jepeele Demes efkebÀJee l³eeme peeleerye ensj JeeUerle ìekeÀues peele Demes. efJeJeenemeeþer cegueer®³ee Je³eeuee ce³ee&oe
Demeueer lej Heg©

Page 122

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
122 efJeJeen Je³ee®³ee De[er®e Jee eflemeN³ee Je³esles keÀer Je³e JeDemee³e®es. pesJne cegueer®ee efJeJeen Je³ee®³ee 10 JepeerJeve Del³eble Mees®eveer³e DeeefCe neueDeHesäebveer Yejuesues Demes.
5. yengHelveerkeÀlJe : cejeþe DeefOeHel³eeKeeueerue ueeskeÀeb®³ee JewJeeefnkeÀ peerJevee®es ns Depetve SkeÀ
JewefMeäîe nesles. cegueer®e e efJeJeen ³eesi³e Je³eeJej keÀener ce³ee&oe Demeu³ee lejer Heg©Je³eeyeeyele DeMeer keÀener ce³ee&oe veJnleer. les keÀesCel³eener Je³eele efkeÀleerner JesUe ueive keÀª MekeÀle Demele.
³ee®ee®e DeLe& Heg©J³eJemLesefJeª× njkeÀle oerIe&keÀeU Iesleueer veener. Demes cnìues peeles keÀer Heg©mebK³esves efJeJeen keÀjej keÀª MekeÀle. Lee@ceme keÀesì meebielees keÀer, cejeþe DeefOeHel³eeKeeueerue
yengHelveerkeÀlJe ÒeLee Òe®eefuele DemeC³eeceeies DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe ns®e GIe[ keÀejCe nesles. veevee
HeÀ[CeJeerme, ogmejs yeepeerjeJe HesMeJes DeeefCe ceneopeer efMebos DeM³ee cenÊJee®³ee HeoeJejerue ueeskeÀebvee
SkeÀeHes#ee DeefO ekeÀ yee³ekeÀe nesl³ee. DeM³eejerleerves Òel³eskeÀ mlejeJej yengHelveerkeÀlJe ÒeLes®ee DeJeuebye nesle
Demes l³eeJeªve cejeþe meceepeeleerue efm$e³eeb®eer efmLeleer mecepetve ³esles.
6. efJeOeJee Hegvee|JeJeenebvee ÒeefleyebOe : cejeþe keÀeUele efm$e³eeb® eer efmLeleer oMe&efJeCeejs ns Depetve SkeÀ
efveoMe&keÀ Deens. cejeþe DeefOeHel³eeKeeueerue meceepeeves Heg©Iesleueer veener. Hejbleg Del³eble efvekeÀ[er®³ee JesUer osKeerue efm$e³eebvee HegveefJe&Jee ne®es mJeeleb$³e osC³ee®es ³ee®e
meceepeeves veekeÀejues. keÀener Fbûepeer®es DenJeeue Demes oMe&efJeleele keÀer DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&ue
meceepeIeìkeÀele DeeefCe meeO³ee iejerye peeleeRceO³es efJeOeJeeb®³ee HegveefJe&Jeene HejJeeveieer Demes Hejbleg Jej®³ ee
peeleerceO³es l³eeme HetCe& ÒeefleyebOe Demes. DeeefLe&keÀ¢äîee iejerye Jeiee&le efJeOeJeebvee lemes®e p³eeb®es Heleer yeje®e
keÀeUeHeemetve yesHeÊee Deens DeMee efm$e³eebvee HegveefJe&Jeen keÀjC³eeme HejJeeveieer Demes cee$e DeMee efm$e³eebvee
l³eeb®³e e Heleer®eer Jeeì yeIeC³eeme vescetve efouesu³ee cegoleerHetJeea HegveefJe&Jeen keÀjlee ³esle vemes ceie ne cegoleer®ee
keÀeU 5 JeJee Jeiee&®ee Dem ees Demee kegÀþueener cegoleer®ee keÀeU vescetve efouesuee vemes. ³ee keÀeUele efm$e³eeb®eer efmLeleer
keÀMeer nesleer ³ee®es ns Del³eble HeejoMeea GoenjCe Deens.
7. IeìmHeÀesì : meceepeeleerue efm$e³eeb®eer efmLeleer efveOee&efjle keÀjCeeN³ee cenÊJee®³ee efJeSkeÀ efJel³eele DeM³ee keÀener peeleer nesl³ee keÀer p³eebvee l³eeb®³ee peeleerceO³es IeìmHeÀesìeme ceev³elee osCes DeJe[le
vemes keÀejCe l³ee³eesies les ye´eïeCe peeleerMeer mHeOee& keÀªve mJele:®³ee peeleeruee keÀener ÒeceeCeele G®®e opee&
Demeu³ee®ee oeJee keÀª MekeÀle Demele. ye´eïeCeebveer keÀOeer®e IeìmHeÀesìeuee ceev³elee efoueer veener keÀejCe
l³eeb®³ee ¢äerves efJeJeen ns De l³eble HeefJe$e yebOeve Demeles DeeefCe ne efveCe&³e Hejle efHeÀjJelee ³esle veener.
Hejbleg pesJne meceepeele ns efme× nesle iesues keÀer efJeJeen ne IeeF&IeeF&ves DeeefCe ³eesi³e efJeOeer
keÀce&keÀeb[eefMeJee³e kesÀuee iesuee lesJne efJeJeene®ee efveCe&³ e Hejle efHeÀjefJeuee ner iesuee.
IeìmHeÀesì ne DeepekeÀeue JeeHejuee peeCeeje cejeþer Meyo Demeuee lejer cejeþe keÀeUele lees keÀenerMee
Jesieȳee DeLee&ves JeeHejuee peele Demes. efm$e³eebMeer Demeuesues mebyebOe HetCe&HeCes lees[tve ìekeÀCes efkebÀJee e fle®³ee
veJeN³eekeÀ[tve DeeefCe l³ee®³ee kegÀìgbyeekeÀ[tve efle®³eeJej meeceeefpekeÀ yeefnDemes mecepeues peeF&. pej keÀe veJeN³eeves Fmueece Oece& mJeerkeÀejuee Demesue efkebÀJee yee³ekeÀesves cegefmuece Jee
Metê J³ekeÌl eerMeer DeveweflekeÀ mebyebOe þsJeues Demeleerue Je DeMee mebyebOeeletve leer iejesoj jeefnueer Demesue Je
³eeefMeJee³e ogmejs keÀesCelesner keÀejCe vemesue lej IeìmHeÀesì nesle Demes DeeefCe l³eeme ceev³elee efoueer peeF&. munotes.in

Page 123

meeceeefpekeÀ mebj®evee : Jesþefyeieej, MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer, efm$e³eeb®eer efmLeleer

123 IeìmHeÀesìeÒeceeCes®e Keeue®³ee peeleerle efJeJeenmebyebOe lees[C³ee®³ee Òeef¬eÀ³esme keÀe[ercees[ cnìues peele
Demes. keÀe[ercees[ Keeueerue DeeOeejeJej Iesleuee peele Demes.
1. veJeje cegueiee Je cegueer®eer peele JesieJesieUer Demeu³ee®es efJeJeenesÊej efveoMe&veeme Deeu³eeJej.
2. yee³ekeÀe s®³ee GojefveJee&ne®eer peyeeyeoejer IesC³eeme veJeje DemeceLe& Demesue lej
3. oesIeebceOeerue Yeeb[Ces efJeJeenmebyebOe lees[C³eemeeþer oesIeeb®eer mebceleer Demesue lej
4. Heefnuee veJeje efpeJeble Demeleevee yee³ekeÀesves ogmeN³eeMeer HegveefJe&Jeen kesÀuee lej
³ee DeeOeejebJ³eefleefjkeÌle Flej Demee kegÀþuener DeeOeejeJej keÀe[ercees[ ceev³e kesÀuee peele vemes pejer lees
veJeje Del³eble ¬etÀj Demeuee DeeefCe yee³ekeÀesuee ceejPees[ keÀjerle Demeuee Je yee³ekeÀesuee l³ee®³eeyejesyej
jenCes DeMeke̳e nesle De meues lejer DeM³ee jerleerves IeìmHeÀesìe®ee DeeÞe³ee®ee DeYeeJe Demeu³eeves efm$e³eeb®eer
og:Kes Jee{le iesueer DeeefCe Ghee³eeefMeJee³e®e jeefnueer p³eeletve cejeþe keÀeUeleerue efm$e³eeb®eer efmLeleer
keÀUtve ³esles.
8. meleer : YeejleeceO³es DeveskeÀ keÀeU ®eeuele Deeuesu³ee meJee&le ¬etÀj J³eJemLeeHewkeÀer meleer ner SkeÀ
J³eJemLee nes³e. cejeþe keÀeUele p³eeJesUer yeeueefJeJeen ceesþîee ÒeceeCeeJej Demele ner ÒeLee meJe&$e peesceeves
®eeuet nesleer. cejeþe DeefOeHel³eeKeeueerue meceepe pees efJeOeJee b®³ee yeepetves vee yeeueefJeOeJeeb®³ee yeeyeleerle
menevegYetleerves efJe®eej keÀjCeeje neslee. GueìHe#eer ³ee meceepeeves l³eeb®³eeJej DeveskeÀ yebOeves ueeotve l³eeb®es
peieCes FlekesÀ og:Keo DeeefCe keÀäer kesÀues keÀer l³eebvee l³eeb®³ee veJeN³ee®³ee ce=l³etveblej l³ee®³ee peUl³ee
ef®elesJej mJele:uee peeUtve IesCes Yeeie He[les cnCepes®e meleer peeCes. l³eeJesU®³ee meceepee®ee efm$e³eebkeÀ[s
yeIeC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve keÀmee neslee DeeefCe efm$e³eeb®eer efmLeleer keÀe³e nesleer ³ee®e ns efveoMe&keÀ Deen s.
³ee keÀeUele meleer®eer ÒeLee ye´eïeCe, cejeþe meejK³ee G®®epeeleerceO³es DeeefCe ue{eT Jeiee&lener HeeUueer
peele Demes. DeMeer DemebK³e GoenjCes Deensle keÀer kesÀJeU uei³eele yee³ekeÀesves®e veenerlej meesyele
jenCeeN³ee efm$e³eebveer DeeefCe iegueec e efm$e³eebveer osKeerue DeeHeu³ee ceeuekeÀe®³ee ce=le Mejerjemeesyele mJele:uee
peeUtve Iesleues. efJeOeJeebÜejs meleer peeC³eeceeie®es Kejs keÀejCe ns veJeN³ee®³ee ce=l³egveblej l³eeb®³ee efJeOeJeebvee
meceepeeceO³es pees nerve opee& DeeefCe p³ee meeceee fpekeÀ yebOeveebvee meeceesjs peeJes ueeiele Demes les Deens.
l³eeb®ee íU keÀªve DeeefCe meceepee®³ee cegK³e ÒeJeeneletve yeepetuee {keÀuetve l³eebvee nerve opee&le {keÀueues
peele Demes. meenefpekeÀ®e l³ee meleer peeC³ee®ee Jesoveece³e ceeie& mJeerkeÀejer le. Heleer®³ee ce=l³etveblej
efJeOeJeebvee keÀesCel³ee neueDeHesäebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles ³ee®es DeveskeÀ HegjeJes Deensle. $eeJeefiej®³ee celes,
YeejleeceO³es Heg©oeefieves keÀe{tve Iesleues peele DeeefCe efle®es kesÀme keÀeHetve efleuee efJeêtHe kesÀues peele Demes. efleuee pevceYej
leMee®e DeJemLesle keÀesCel³eener DeHes#ee ve þsJelee iegueeceebHes#eener Ye³ebkeÀj efpeCes peiele jneJes ueeies. Demes
Deme¿e peerJeve peieeJes ueeiet ve³es ³ee eflejmkeÀejeletve leer efle®³ee veJeN³ee®³ee ce=leosnemeesyele mJele:uee
peeUtve Iesle Demes. DeM³ee®e jerleerves ogmeje SkeÀ HejosMeer He³e&ìkeÀ S[ceb[ ìsjer cnCelees, keÀer veJeN³ee®³ee
ce=l³etveblej eflejmkeÀejCeer³ e vepejebveer ueppeemHeo peieCes ìeUC³eemeeþer Yeejleeleerue efJeOeJee veJeN³eeb®³ee
Debl³emebmkeÀej®eer ef®eles®³ee Hee³eN³ee ®e{le Demele. pescme HeÀesye&meves osKeerue ns Hegve&ÒeefleHeeefole kesÀues keÀer,
Yeejleer³e efJeOeJeebvee DeeefÞele, #eguuekeÀ DeeefCe DeHekeÀerleeakeÀejkeÀ GJe&efjle Dee³eg<³e peieC³eeme Yeeie Hee[ues
peele Demeu³eeves l³ee mevceeveeves veJeN³ee®³ee ce=leosnemeesyele cejCes Hemebo keÀjleele Je meleer peeleele.
DeM³ee jerleerves ns HegjeJes DeeHeCeebme cejeþe keÀeUeleerue efm$e³ee b®eer efmLeleer mHeäHeCes oMe&efJeleele. munotes.in

Page 124

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
124 6.5 eEnot keÀe³eoe
eEnot keÀe³eÐeeleerue keÀener lejlegoeR®ee DeY³eeme kesÀu³eeefMeJee³e efm$e³eeb®³ee efmLeleer®ee DeY³eeme
efvepeerJeveeJej HeefjCeece keÀªve iesuee. JemlegefmLeleer®ee SkeÀ Yeeie Demee keÀer, peefceveer yeeyele®e keÀe³eoe ne
Heg©keÀener efvejer#eCes peer efm$e³eeb®³ee meboYee&leerue Deensle.
1. Òe®eefuele efnbot keÀe³eoe Heg©He#eHeeleerle nesles.
2. DeveweflekeÀ mebyebOeeyeeyele®ee keÀe³eoe kesÀJeU efm$e³eebv ee®e yebOevekeÀejkeÀ neslee Heg©keÀjC³eeme ceeskeÀUs nesles efkebÀJee meesyeleerCe Jee JesM³esMeer mebyebOe þsJet MekeÀle Demes.
3. efnbot keÀe³eÐeeves IeìmHeÀesìeme ceev³elee lej efoueer veener®e DeeefCe efm$e³eebvee l³eeb®³ee veJeN³eekeÀ [tve
nesCeeN³ee íUeHeemetve cegkeÌlelesmeeþer osKeerue keÀener kesÀues veener.
4. IeìmHeÀesìeJej Demeuesu³ee yebOeveecegUs m$eer DeeefCe Heg©ueeielees. Hejbleg ³ee yeeyeleerle Heg©l³ee®eer YejHeeF& nesle Demes. efm$e³eebvee DeM³ee ÒekeÀej®eer mees³e vemes.
5. cejeþe DeefOeHel³eeKeeueer efJeJeen keÀe³eos FlekesÀ m$eerefJejesOeer nesles keÀer cegueeRvee HeUJetve vesTve
DeLeJee efleuee peyejomleerves DevegªHe vemeuesu³ee Heg©Demeleevee, efleuee keÀesCel³eener ÒekeÀejs ceole keÀª MekeÀle vemele DeeefCe peerJeveYej efleuee ns og:Ke
YeesieeJes ueeiele Demes. cejeþe DeefOeHel³eeKeeueerue efle®³ee veJeN³ee®eer Jew³eefkeÌlekeÀ meceepeele efm$e³eebvee
l³eeb®³ee veJeN³ee®eer Jew³eefkeÌlekeÀ ceeueceÊee mecepeues peele Demes. veJejs efm$e³eebvee Dee³eg<³ee®eer
pees[eroej cnCetve JeeieCetkeÀ ve oslee l³eeb®es ceeuekeÀ Jee mejbpeeceoej mecepele Demele. Ske Àe ceeȳeeves
SkeÀoe l³ee®eer yee³ekeÀes l³ee®³ee meeJekeÀejekeÀ[s keÀpee&®³ee ceesyeou³eele Deveecele cnCetve þjeefJekeÀ
cegoleermeeþer þsJeueer nesleer. Hejbleg þjeefJekeÀ cegoleerle lees meeJekeÀeje®es keÀpe& HesÀ[t ve MekeÀu³ee
keÀejCeemleJe meeJekeÀej eves l³ee®eer yee³ekeÀes Me³³eemeesyeleermeeþer mJele:keÀ[s þsJetve Iesleueer. efnbot
keÀe³eÐeeves ³eeyeeyele keÀener njkeÀle Iesleueer veener.
6. efnbot keÀe³eÐeeves m$eeruee keÀefveÿ opee&®ee ceeveJepeele mecepeues Demes DeHesef#eues keÀer, l³eebveer l³eeb® ³ee
veJeN³eebmeceesj DeM³ee efjleerves De%eeOeejkeÀ Demeues Heeefnpes keÀer, veJeN³eeves l³eebvee efJekeÀjC³ee®eer Jee GIe[îee efJeefnjerle G[er ceejC³ee®eer Dee%ee kesÀueer lejer ve [ieceielee l³ee®³ee
Dee%es®es Heeueve kesÀues Heeefnpes. SJe{s ®e veener lej, DeveweflekeÀ mebyebOee®³ee mebMe³eeJeªve Heg©m$eeruee iegueece keÀªve þsJeC³eemener keÀe³eÐeeves Heg©keÀe³eÐeeÜejs efoueer peeCeejer Demeceeve JeeieCegkeÀerves efm$e³eebvee DeefOe keÀ®e Demene³³e yeveefJeues.
6.6 Oece&
cejeþe keÀeUele efm$e³eeb®eer efmLeleer efyekeÀì nesC³eeme keÀejCeerYetle Demeuesuee Depetve SkeÀ IeìkeÀ cnCepes
Oece&. cejeþe DeefOeHel³eeKeeueer DemeCeeN³ee Oece&Þe×ebHewkeÀer efnbot Oece&Þe×e ner meJee&le peemle u eeskeÀefÒe³e
Oece&Þe×e nesleer. ³ee Oecee&®ee oerIe& Fefleneme Deens DeeefCe lees Gl¬ebÀeefle, J³eeK³ee, mebIeìve, JeieeakeÀjCe munotes.in

Page 125

meeceeefpekeÀ mebj®evee : Jesþefyeieej, MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer, efm$e³eeb®eer efmLeleer

125 DeeefCe Jee{ ³ee efJeefJeOe ìHH³ee®es ÒeefleefveefOelJe keÀjlees. cejeþe keÀeUe®³ee DeeOeer®e ns meJe& ìHHes ³ee Oecee&le
Heej P eeues nesles. ne Oece& ®eej Heg©iegCeJeÊesvegmeej DeJeleej ÒeeHleer, YekeÌleer efMekeÀJeCe DeeefCe DeveskeÀ ³egieebHeemetve Demeuesues Flej keÀener keÀce&,
meleer DeeefCe cees#e ³ee me bkeÀuHeveeJej DeeOeeefjle Oeeefce&keÀ Dee®ejCe cejeþe keÀeUele ÒeYeeJeer nesles.
keÀce&efme×ebleele efMekeÀJeCe Demes meebieles keÀer, Òel³eskeÀ ef¬eÀ³esletve keÀener Òeefleef¬eÀ³ee efvecee&Ce nesles peer legce®³ee
®eebieu³ee Jee JeeF&ì ke=Àleer®ee HeefjCe ece DemeCes Je peer legcneuee megKe Jee og:Ke osles. ceeCemee®es Jele&ceeve
Dee³eg<³e ns l³eeb®³ee HetJee&³eg<³eele kesÀuesu³ee keÀe³ee&®³ee DeeOeejeJej þjuesues Demeles pes keÀesCeer ìeUt MekeÀle
veener. meenefpekeÀ®e meJe& ceeveJeer Jele&ve ns Heg{erue D ee³eg<³eele l³eeuee ®eebieues efkebÀJee JeeF&ì HeÀU osles.
l³eecegUs ueeskeÀ JesieJesieȳee Oeeefce&keÀ ûebLeeveer meg®eefJeu³eeÒeceeCes efJeefJeOe ceeiee&ves HegC³e ieesUe keÀjleele.
pesCeskeÀªve Heg{erue Dee³eg<³eele l³eebvee megKe efceUsue. Oece& p³eeve er Heg{erue Dee³eg<³eeleerue megKeeJej®e
peemle ue#e keWÀefêle kesÀues DeeefCe Jele&ceeve Dee³eg<³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues l³ee Oecee&ves efm$e³eeb®eer efmLeleer
efyekeÀì kesÀueer. lees Heg© Oecee&ves HegC³e keÀceeJeC³eemeeþer oeve keÀjC³eeme meg®eefJeues DeeefCe Oeev³e, keÀHe[e, iee³e, oeefieves DeeefCe
efm$e³ee ye´eïeCeebvee oeve kesÀues iesues.
 peHe-peeH³e, GHe®eej, Hetpee DeMee efJeOeerJej Yej efouee. pes efJeOeer SKeeÐeemeeþe r efoJemeYeje®es
Oeeefce&keÀ keÀle&J³e þjues. efm$e³ee peieC³ee®³ee Flej DebieeHes#ee efm$e³ee ³ee efJeOeerceO³es®e yengleebMe
iegjHeÀìtve iesu³ee.
 Oecee&ves efm$e³eebvee Heg© Oecee&ves SkeÀeHes#ee DeefOe keÀ yee³ekeÀe keÀjC³eeme njkeÀle Iesleueer veener.
 ¿ee keÀeUele Òe®eefuele Demeuesu³ee meleer ÒeLesme Oecee&®eer ceev³elee nesleer. Demes meebefieleues iesues keÀer,
p³ee efm$e³ee DeeHeu³ee Heleer®³ee ce=leosnemeesyele mJele:uee ef®eles®³ee mJeeOeerve keÀj leele l³ee Heleer®eer
meJe& HeeHeebHeemetve cegkeÌleer keÀjleele DeeefCe l³eebveer keÀceefJeuesu³ee HegC³eecegUs l³eebvee mJeie&ÒeeHleer nesles
pesLes les oesIes Heleer -Helveer SkeÀceskeÀebmeesyele ef®ejbleve megKeele jenleele. Hejbleg Demesner meebefieleu es keÀer,
Oecee&cegUs veenerlej Heleer®³ee efveOeveeveblej efJeOeJee cnCetve YeesieeJ³ee ueeieCeeN³ee $eemeeme Ieeyeªve
efm$e³ee meleer peele Demele. DeMee JesUer Oece& l³eebvee meceepeeleerue Flej IeìkeÀebkeÀ[tve mene³³e
efceUJetve osTve l³eebvee Jee®eJet MekeÀuee Demelee. Hejbleg Oeceeb&veer ns keÀece kesÀues veener DeeefCe efJeOeJeebvee
Demene³³e HeefjefmLeleerle {keÀueues. p³eecegUs l³eebvee DeM³ee Jesoveeoe³ekeÀ efveCe&³e I³eeJee ueeieuee.
6.7 ceeueceÊee DeefOekeÀej efkebÀJee m$eerOeve
cejeþe DeefOeHe l³eeKeeueer efm$e³eeb®eer efmLeleer l³eeb®³eekeÀ[s Demeuesu³ee ceeueceÊee DeefOekeÀej Jee
m$eerOeveeJeªve efveef½ele þjJelee ³esles. efm$e³eebvee ne DeefOekeÀej Demelee lej l³eebvee Yes[meeJeC³ee®³ee
DeveskeÀ mecem³eebJej l³ee ceele keÀª MekeÀu³ee Demel³ee .
JeemleefJekeÀ Heenlee, cejeþe keÀeUeceO³es efm$e³eebvee og³³ece mLeeveeJej {keÀueues iesues nesles. l³eeb®³ee
efHel³ee®³ee ceeueceÊes®ee keÀesCeer keÀe³eosMeerj JeeHej DeLeJee l³eeb®es YeeT vemeleevee osKeerue l³eeb®³ee l³ee
ceeueceÊesJej nkeÌkeÀ veekeÀe juee iesuee. ³ee®ee DeLe& keÀesCel³eener efJeJeenerle efm$e³eebvee l³eeb®³ee efHel³ee®³ee
ceeueceÊesleerue Jeeìîeemeeþer nkeÌkeÀ meebielee ³esCeej veener, HeÀkeÌle DeefJeJeenerle cegueer®e efHele=Oeve cnCetve munotes.in

Page 126

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
126 DeeefCe l³eeb®³ee ueiveeme ueeieCeeje Ke®e& cnC etve þjeefJekeÀ jkeÌkeÀcesmeeþer oeJee keÀª MekeÀleerue. ³ee
keÀeUeleerue efm$e³ee l³eebvee l³eeb®³ee Jeef[ueebkeÀ[tve, YeeJeekeÀ[tve efkebÀJee ogmeN³ee keÀesCee meYeemeoekeÀ[tve
efJeefJeOe mece³eer Yesì cnCetve pes pes keÀener osleerue l³ee®ee l³ee ueeYe IesT MekeÀleerue DeeefCe l³eeGHej keÀener
l³eebvee efceUCeej veener. lej ogmejerkeÀ[s, efm$e³eeb®ee l³eeb®³ee veJeN³ee®³ee ceeueceÊesleerue Jeeìe osKeerue
ce³ee&efole Demes. efm$e³ee l³eeb®³eemeeþer ceeueceÊesleerue nkeÌkeÀ cnCetve kesÀJeU l³eeb®³ee Gojefv eJee&ne
FlekeÀer®e jkeÌkeÀce l³eeb®³ee veJeN³eekeÀ[tve efceUC³eemeeþer oeJee keÀjle Demele. veenerlej Heg©yee³ekeÀebvee GojefveJee&nemeeþer®eer lejleto keÀjC³eeme DeHee$e Demeu³ee®³ee keÀejCeebJeªve efm$e³eebvee
IeìmHeÀesì efceUle Demes, Demes cnìues peeles keÀer, pej keÀe veJejs meb³egkeÌle kegÀìgbyeeletve Deueie Peeues
Demeleerue DeeefCe keÀesCee keÀe³eosMeerj JeejmeeefJevee ce=l³et HeeJeues Demeleerue lej DeM³eeJesUer l³eeb®³ee efJeOeJee
veJeN³ee®³ee ceeueceÊesJej Jeejmeoej nesle Demes. leje r osKeerue DeMee ÒekeÀjCeele HeÀkeÌle efJeOeJeebvee®e
ceeueceÊes®ee Jeejme nesT MekeÀle vemes lej mejkeÀejosKeerue l³ee ceeueceÊesle keÀener Jeeìîeemeeþer oeJee
keÀª MekeÀle Demes pees Jesieȳee ceeueceÊesvegmeej ceeueceÊes®³ee 2/5 les 1/2 He³e¥le Demes. m eb³egkeÌle
kegÀìgbyeeceO³es pej keÀe efJeOeJes®³ee HeÀkeÌle GojefveJee&nemeeþer lejleto kesÀueer Demeu³eeme l³eebvee Heleer®³ee
ceeueceÊes®ee Jeejmeoej jnelee ³esle vemes. pej keÀe meb³egkeÌle kegÀìgbye efleuee GojefveJee&n Ke®e& osC³eeme
DemeceLe& Demesue , mejkeÀej l³ee kegÀìgbyeeuee GojefveJee&n Ke®e& osC³eemeeþer leekeÀero osC³eemeeþer Demes;
mees[uesu³ee yee³ekeÀebvee osKeerue GojefveJee&n Ke®e& efouee peele Demes. Þeerceble kegÀìgbyeeceÐes ns Goej
JeeleeJejCe nesles DeeefCe yee³ekeÀeb®³ee efkebÀJee efJ eOeJeeb®³ee ce=l³etveblej les Hegvne cegueebkeÀ[s efkebÀJee meb³egkeÌle
kegÀìgbyeekeÀ[s peele Demes.
cejeþe keÀeUele efm$e³ee mJeleb$eHeCes ceeueceÊee yeeUiet MekeÀle DeeefCe ceeueceÊee efJeketÀve ìekeÀCes Jee Yesì
cnCetve osCes ³eebJej l³eeb®ee HegjsHegj nkeÌkeÀ Demes. p³eeuee®e m$eerOeve ceeueceÊee cnìues peeles. %eeveséeje®³ee
HegmlekeÀele efm$e³eebvee l³eeb®³ee cegU nkeÌkeÀe®e meceeve Jeeìle Demeuee Heeefnpes ³ee®ee HegjmkeÀej kesÀuee Deens.
³ee®e HegmlekeÀele Demesner meebefieleues Deens keÀer, m$eerOe vee®ee DeLe& Jeejmee nkeÌkeÀeves, KejsoerÜejs DeeefCe
efm$e³eeb®eer efJeYeeieCeer keÀªve efceUefJeuesueer ceeueceÊee efpeuee leer efJeketÀve ìekeÀC³eelee meJe& DeefOekeÀej Demes.
keÀener Flej m$eesleeb®³ee celes, ueiveeDeeOeer Jee ueiveeveblej m$eer³eebvee efoues iesuesuee oeefievee DeeefCe l³eebvee
lees efJeketÀve ìekeÀC³ee®ee, Yesì cnCetve þsJetve IesC³ee®ee Jee efJeYeeietve osC³ee®ee l³eeb®³ee F®ísÒeceeCes
DeefOekeÀej Demes. Demes DeveskeÀ meboYe& Deensle KegÎ mejkeÀejves osKeerue l³eeb®³ee meemet®³ee le ey³eeleerue
l³eeb®es oeefieves Hejle efceUJetve osC³eele DeeefCe l³eebvee nJes lesJne IeeueC³eele l³eeb®eer ceole kesÀueer Deens.
DeM³ee ÒekeÀejs m$eer®ee ceeueceÊes®ee DeefOekeÀej ne efle®³ee veJeje DeeefCe Heg©DeefOekeÀej Demes. Hejbleg meJe&®e efm$e³eebvee l³eeb®³ee ueivee®³ee JesU®es l³eeb®es oeefieves Hejle efceUCes Meke̳e
veJnles. l³eecegUs l³eebvee Dee³eg<³ee®³ee þjeefJekeÀ keÀeUele Deveg¬eÀces Je[erue, veJeje DeeefCe cegueeJej
DeJeuebyetve jneJes ueeiele Demes. DeM³ee jerl eerves ceeueceÊesleerue DeefOekeÀejemeboYee&le efm$e³eebvee og³³ece
mLeeve Demes p³eemeeþer efnbot Oece& DeeefCe efle®es keÀe³eos peyeeyeoej nesles.
6.8 efm$e³eeb®eer YetefcekeÀe
efm$e³eebveer Òel³e#e yepeeJeuesu³ee YetefcekeÀeb®es meJex#eCe kesÀu³eeefMeJe e³e efm$e³eeb®³ee efmLeleer®es DeY³eemeHetCe&
nesT MekeÀle veener. Òeieleer DeeefCe efJekeÀemeemeeþer efMe#eCe ner®e ieg©efkeÀuueer Deens. Hejbleg efm$e³eebvee
efMe#eCe efoues iesues veener. Jee®eve DeeefCe uesKeve keÀewMeu³es Deelcemeele keÀjC³ee®eer kegÀ Jele l³eeb®³eekeÀ[s
vemeles Demes®e mecepeues iesues. efMe#eCe ne SkeÀ®eHeg{®es HeeTue ceeveues iesues DeeefCe les Lees[îee
ueeskeÀebHegjles®e ce³ee&efole kesÀues iesues. meenefpekeÀ®e cejeþe DeefOeHelJeeKeeueerue Þeerceble mejoej kegÀìgbyeeleerue
efm$e³eebveer®e Jee®eve Je uesKevee®eer keÀewMeu³es efMekeÀefJeueer iesueer pesCes keÀªve l³ee Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ munotes.in

Page 127

meeceeefpekeÀ mebj®evee : Jesþefyeieej, MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer, efm$e³eeb®eer efmLeleer

127 meeefnl³e Jee®et MekeÀleerue. efm$e³eebveer Oeeefce&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceeceO³es DeefOekeÀeefOekeÀ JesU
IeeueJeeJee Demes DeH esef#eues iesues.
mej pee@ve ceeukeÀce cnCeleele, jepeIejeC³eeleerue efm$e³eebvee Iees[smJeejer DeeefCe leueJeej, Yeeuee, Kebpeerj
Jeiewjs Mem$es ®eeueefJeC³ee®es efMe#eCe osC³eele ³esle Demes. ³ecegveeyeeF& efMebos, ue#ceeryeeF&, keÀjJeerj®³ee
Deefnu³eeye eF&, peerveeyeeF& DeeefCe leejeyeeF&veer ue{eF&®³ee jCeebieCeele DeeHeu³ee mewv³ee®es vesle=lJe kesÀues
DeeefCe l³eeb®³ee keÀeUele DeveskeÀ ue{e³ee kesÀu³ee ke@ÀHìve ye´e@ìve cejeþe efm$e³eebceO³es DeveskeÀ JewefMeäîes Je
iegCe Dee{Uues.
1. cejeþe efm$e³ee ³e e oKeue IesC³eepeesi³ee nesl³ee.
2. osMeeleerue Flej efm$e³eebceO³es vemeCeeje OeerìHeCee l³eeb®³ee Debieer neslee.
3. l³ee Heg©4. l³eebvee Heg©l³ee®es Ye³e Jeeìle vemes.
5. l³eebvee Heg©Demes DeveskeÀ HegjeJes Deensle keÀer jepeIejeC³eeleerue DeeefCe mejoej kegÀìgbyeeleerue efm$e³eebveer l³eeb®³ee
Jeef[ueeb®³ee, veJeN³ee®³ee Jee cegueeb®³ee jep³ekeÀejYee jele DeeefCe jepekeÀejCeele DeefleMe³e mekeÀejelcekeÀ
DeeefCe cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer. leguemeeyeeF&, Deefnu³eeyeeF& nesUkeÀj, GceeyeeF& oeYee[s, ceneopeer
efMebos ³eeb®³ee Helveer ue#ceeryeeF& DeeefCe ³ecegveeyeeF& efMebos, o³ee&yeeF& Yeesmeue s, HesMeJ³ee®³ee kegÀìgbyeeleerue
leejeyeeF&, efpepeeyeeF&, jeOeeyeeF&, ieesefHekeÀeyeeF&, DeeveboeryeeF&, DevegyeeF IeesjHe[s ³ee efm$e³eebveer cejeþe
Fefleneme DeeefCe Yeejlee®es meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve Ie[efJeC³eele ³eesieoeve kesÀues. ³ee DeeefCe Fle j DeveskeÀ
efm$e³ee Demeeceev³e Oew³e&, jepekeÀer³e menueHeCe, ÒeMeemekeÀer³e #ecelee efkebÀJee ceglmeÎsefiejer DeeefCe l³ee
keÀeUeleerue meeJe&peefvekeÀ peerJeveele keÀe³e&jle jneC³ee®eer kegÀJele Debieer Demeuesu³ee efm$e³ee nesl³ee. keÀener
efm$e³eeb®ee r veeJes l³eeb®³ee ÒeMeemeveeleerue mekeÀejelcekeÀ YetefcekesÀcegUs DeeHeu³ee [esȳeemeceesj ³esleele lejer
DeMee DeveskeÀ efm$e³ee nesl³ee p³eeb®³ee Debieer DeveskeÀ YetefcekeÀeb®³ee #ecelee nesl³ee. Hejbleg l³eebveer cegkeÀHeCes
menYeeie Iesleuee DeeefCe Heeìerue, osMecegKe, osMeHeeb[s, osMe kegÀuekeÀCeea ³eeb®³ee peeiee Iesleu³ee DeeefCe
l³eeb®eer keÀle&J³es keÀe³e&&#eceefjl³ee Heej Hee[ueer. ³ee efm$e³eebveer l³eeb®³ee DeuHeJe³eerve cegueeb®³ee Jeleerves
jep³ekeÀejYeej neleer Iesleuee, owvebefove J³eJen ej neleeUCes, efnMesye leHeemeues, owvebefove He$eJ³eJenej kesÀuee
DeeefCe efJeefJeOe efve³egkeÌl³eebmeeþer meÊes®³ee Deeleerue DeeefCe yeensjerue ®eebieueer ceeCemes nsjueer.
Pescme HeÀesyeme& l³eeb®³ee veeWoerle cnCelees, cejeþe efm$e³ee He[oe þsJeerle v emele, l³ee Heg©DeeefCe meeJe&peefvekeÀ peerJeveele menYeeieer nesle Demele. lees Heg{s cnCelees ye[esÐee®es HeÀÊesefmebie iee³ekeÀJee[
³eeb®es efoJeeCe efnjevebo ³eeb®³ee Helveerves l³ee®³ee DevegHeefmLeleerle Del³eble keÀe³e&#elesves ÒeMeemeve ®eeueefJeues.
meceepe ª{erJeeoer DeeefCe Oeeefce&keÀ efJe®eejeb®ee Demeleevee meeceeefpekeÀ ÒeMve Je ®eeuejerleer®ee ÒeYeeJe
Demeleevee, DeMeener keÀener efm$e³ee nesl³ee keÀer p³eebvee Me$egHe#eebMeer meÊee mHeOex®³ee keÀeUele DeeHeu³ee
cegueeb®es DeeefCe veJeN³eeb®es efnlemebyebOe megjef#ele jeKeC³ee®eer mebOeer efceUeueer. l³eebveer ner HeefjefmLeleer
DeefleMe³e peJeUtve DeeefCe yeejkeÀeF&ves Heeefnueer, l³ee ¿ee HeefjefmLeleerceO³es efvekeÀe³e&#ecelesves leer neleUueer. DeM³ee jerleerves jepe IejeC³eeleerue, G®®e DeefOekeÀej HeoeJejerue kegÀìgbyeeleerue
cejeþe efm$e³eebveer Heg©ns efme× kesÀues. munotes.in

Page 128

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
128 6.9 cejeþe meÊes®³ee DeefOe Hel³eeKeeueer Demeuesu³ee efm$e³eeb®³ee efmLeleer®es cetu³eceeHeve
cejeþe keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ lelJe%eeve, meeceeefpekeÀ mebmLee DeeefCe efnbot keÀe³eoe Je Oece& ³ee meJe&
IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀu³eeveblej, Demes efomeles keÀer ³ee meJe& IeìkeÀebve er efm$e³eeb®eer efmLeleer Demeceevejerl³ee
ÒeYeeefJele kesÀueer Je efle®³eeJej HeefjCeece kesÀuee. meceepeeleuee ceO³ece mlej neslee pees meJee&le peemle
ÒeYeeefJele Je HeefjCeeefcele Peeuee. G®®e Je Þeerceble Jeiee&leerue efm$e³eebveer l³eeb®³ee Heleer, cegueiee Jee efHel³eeb®³ee
meeceeefpekeÀ efmLeleer Je mebHeÊeercegUs meJe& meeceeefpekeÀ HeÀe³eos GHeYeesieues. efm$e³eebvee efMe#eCe efoues peele
vemeu³eeves, G®®e Jeiee&leerue efm$e³eebvee Jee®eve Je uesKevee®es keÀewMeu³e efMekeÀefJele iesu³eecegUs l³ee
meeJe&peefvekeÀ peerJeveele efJeefMeä Heos GHeYeesiet MekeÀu³ee DeeefCe DeveskeÀ JekeÀe³eos DeeefCe Flej meeceeefpekeÀ ª{er yebOeecegUs ¿ee Heg©kegÀìgbyee®³ee meebH eefÊekeÀ efmLeleercegUs l³eeb®³ee cetueYetle iejpee Yeeieu³ee iesu³ee DeeefCe meeceeefpekeÀ yebOeves Je
ª{er pee®ekeÀ þju³ee veenerle. Demes cnìues peeles keÀer keÀäkeÀjer Jeiee&leerue efm$e³eebvee l³eeb®³ee
meeceeefpekeÀ efmLeleer®ee ÒeMve keÀOeer He[uee veener. l³ee Heg©keÀejCe keÀäkeÀjer Jeiee&leerue Heg©keÀece keÀjeJes ueeiele Demes efkebÀJee ogmeN³ee Meyoele meebiee³e®es lej M esleerleerue keÀeceeceO³es m$eer Je Heg©oesIeeb®³ee Þecee®eer Òel³eskeÀ DeeefLe&keÀ yeeyeermeeþer YetefcekeÀe peªjer®eer Demeu³eeves ³ee Jeiee&ceOeerue efm$e³eeb®eer
efmLeleer Heg©peeleerleerue DeeefCe Jeiee&leerue efm$e³eebmeeþer ceJeeU Je ueJeef®ekeÀ®e nesles. l³eeb®³eemeeþer vee meleer®eer ÒeLee
nesleer vee efJeOeJeeb®es kesÀMeJeHeve kesÀues pee³e®es. Gueì IeìmHeÀesìebvee mebceleer Demes DeeefC e efJeOeJee efJeJeenevee
osKeerue HejJeeveieer Demes. Lees[ke̳eele efJeJeen keÀe³eÐeeb®eer keÀþesjHeCes DeeefCe keÀ[keÀHeCes DebceueyepeeJeCeer
kesÀueer peele vemes. Jej®³ee Jeiee&ves yengHelveerkeÀlJe DeeefCe Me³³eemeesyeleermeeþer yeeF& þsJeC³ee®eer ÒeL ee DeeefLe&keÀ
keÀejCeebmeeþer HeeUueer p³eeletve m$eer®es mLeeve Heg©Jeiee&le HeeUu³ee peele vemele. Lee@ceme keÀesì cnCelees yengHelveerkeÀlJee®eer J³eJemLee DeeefmlelJeele Demeueer
lejer leer HeÀej legjUkeÀefjl³ee efJeMesDemes. Demesner efvejer#eCeeme Deeues Deens keÀer m$eer³eeb®³ee ceeueceÊee nkeÌkeÀe meboYee&leerue keÀe³eÐeeves
keÀäkeÀejer Jeiee&leerue efm$e³ eeb®³ee peerJeveele HeÀejmee HeÀjkeÀ He[le veener. l³ee iejerye®e Demeu³eeves
ceeueceÊesle efnmmee efceUC³ee FlekeÀer ceeueceÊee l³eeb®³ee HeeMeer vemeles; l³eebvee l³eeb®³ee GojefveJee&neHes#ee
peemle keÀener efceUC³ee®eer DeHes#ee vemeles. l³eeb®³ee owve befove peerJeveele l³ee mJele:®e mJeleb$eHeCes keÀceeF&
keÀjerle Demele DeeefCe keÀþerCe Þece keÀjerle Demele; p³ee iegCeeb®ee G®®e Jeiee&leu³ee efm$e³eebceO³es DeYeeJe
Demes.
ceO³ece Jeiee&le DemeCeeN³ee efm$e³eebvee meJee&le peemle YeesieeJes ueeies keÀe jCe l³ee G®®eJeiee&SJe{er OeefvekeÀ
vemele DeeefCe Keeue®³ee Jeiee¥vee Demeuesu³ee ©{er l³eebvee ueeiet vemele. meJe&meeOeejCeHeCes ceO³ece Jeie& ne
G®®e peeleerceOetve®e le³eej Peeuesuee neslee Hejbleg l³eeb®³ee efm$e³eebvee Þeerceble efm$e³eebÒeceeCes GH eYeesie Ieslee
³esle vemes lemes®e Keeue®³ee Jeiee¥vee efouesu³ee efve³ece, ©{er ceOeerue megìer®ee ueeYe IesC³ee®eer HejJeeveieer
vemes. meenefpekeÀ®e ³ee Jeiee&leerue efm$e³ee Òel³eskeÀ yeeyeleerle oesvner yeepetveer o[Heu³ee peele. yeeueefJeJeen
ÒeLescegUs l³eeb®es J³eefkeÌlecele GOJemle nesle Demes, meb³egkeÌle kegÀìgbye He×leerceO³es l³eebvee og³³ece mLeeveeJej
jneJes ueeies lemes®e yengHelveerkeÀlJe, Me³³eemeesyeleer®eer ÒeLee, IeìmHeÀesìeme vekeÀej DeeefCe efJeOeJee efJeJeeneme
ÒeefleyebOe ³eecegUs l ³eeb®eer keÀeW[er nesle Demes. ³ee ©{er, ÒeLee DeeefCe J³eJemLescegUs l³ee l³eeb®³ee
veJeN³eebkeÀ[tve mebHetCe&le: ogue&ef#ele nesle Demele DeeefCe #eguuekeÀ iegvnîeemeeþer ìeketÀve efou³ee peele
Demele. ³ee Jeiee&leerue efJeOeJee p³ee JewOelJe mekeÌleer®e s ye´ïe®e³e&, nerve JeeieCetkeÀ, FlejebJej DeJeuebefyelJe munotes.in

Page 129

meeceeefpekeÀ mebj®evee : Jesþefyeieej, MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer, efm$e³eeb®eer efmLeleer

129 DeeefCe melele®eer DeJensuevee ìeketÀ Heenleele; l³ee ieewjJeeves l³eeb®³ee veJeN³ee®³ee ce=leosnemeesyele meleer
peele efkebÀJee ceie MesJeìHe³e¥le Del³eble veerjme Dee³eg<³e peiele jenle Demele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. cejeþe DeefOeHel³eeKeeueer keÀesCeleer JesieJesieUer o[HeCes nesleer peer iegueeceefiejer®es m$eesle yeveueer?
6.10 MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer
मराठा कालखडामय शतकयाची िथती समाधानकारक होती ंे ें . पशपालन हा शतीला ु े
परक यवसाय असयामळ यापासन उपािदत होणाया वतमळ शतकयाची आिथक ूू ू ुुें े े ं
िथती समाधान कारक असयाच िदसन यत ेे ेू . पामयान दिण महाराु े , खादशे, िबदर
या भागामय द ेुधाच उपादन मोया पमाणात होत असयामळ शतकयाना याचा ेे े ं ु
मोठयापमाणावर लाभ झायाच िदसन यत आजही पिम महाराामय दधाच उपादन ेे े े ेू ु
मोठयापमाणावर होत असन यामळ शतकयामय समता आलली िदसन यत ूू ुेे ं े े े े ृ , ही परपरा ं
मराठा कालखडा ंपासन चालत आलली आहू ेे .

मराठा कालखडामय खयामय वयपणता होती ंे े े ं ू , खड ह सम होत याच कारण अस ेे े े े े ृ
क शतकयानी शतीला परक असलल यवसाय सा जपलल होत ें े े े े े े ू ु . अपभधारक तसच ू े
भमीहीन शतकयानी परक यवसायाया मायमातन आपली सामािजकूू ू ें -आिथक िथती
सधारयाचा पयन कला होताु े . एकितत शतीबरोबर े , हतकलाउोग , कटीरउोगु ,
हातमाग , कापडउोग इ . यवसाय सा भरभराटीस आयामळ शतकरी सम असयाच ुु ेे े ृ
िदसन यतूेे. कापडउोग , दधउोग व हतकलया उोगामळ शतकयाची आिथक ु ेे े ं ु
िथती मरा ठा कालखडामय समाधानकारक होती ंे .

6.11 meejebMe
iegueeceefiejer ner ceeveJeer Jemleerleerue keÀeneRveer Flej ceeCemeebJej ueeouesueer DemJewef®íkeÀ iegueeceer nes³e.
Feflenee®³ee megjJeeleer®³ee keÀeUeHeemetve®e DeMeer HeefjefmLeleer meceepeele nesleer . iegueeceefiejer ner
meeOeejCele: ³eg× efkebÀJee keÀener iebYeerj keÀe³eÐee®ee Yebie efkebÀJee keÀpe& HejleHesÀ[ ve kesÀu³ee®ee HeefjCeece
neslee. DeMeer J³eJemLee Òel³eskeÀ Òee®eerve DeeefCe ceO³e³egieerve meceepeele DeeefmlelJeele nesleer. FefpeHle, jes ce,
ûeerkeÀ, DecesefjkeÀe, DeeefÖeÀkeÀe DeeefCe ³egjesefHe³eve meceepee®es iegueeceefiejer ns SkeÀ JewefMeäîeHetCe& Debie nesles.
leer YeejleeceO³es osKeerue Òe®eefuele nesleer DeeefCe ceO³ece³egieerve keÀeUele ³ee iegueecebeHewkeÀer SkeÀeves YeejleeJej
jep³e kesÀues nesles. cejeþîeeb®³ee DeeefOeHel³eeKeeueer Peeuesu³ee ³eg× DeeefCe veblej®³ee uegìeuegìerceO³es DeveskeÀ
efm$e³ee iegueece Peeu³ee, iegueeceeb®ee J³eeHeej, Keb[Ceer, DeveeLe Je efvejeOeejeb®eer mebK³ee Je J³eefYe®eej DeMee
DeveskeÀ iegueeceefie jer®es m$eesle efvecee&Ce Peeues. ³ee keÀeUeleerue iegueeceefiejer meceepee®³ee ceOeu³ee
mlejeceO³es®e ce³ee&efole jeefnueer. pej keÀe SKeeÐeeves Jej®³ee peeleerleerue keÀesCeeme iegueece yeveefJeC³ee®e
Òe³elve kesÀuee, mejkeÀej l³ee oesmeebieleele keÀer, SKeeoe keÀpe&oej ceeCetme keÀpe& ve HesÀ[lee cesuee lej l³ee®³ee cegueebvee keÀpe&HesÀ[er®³ee
ceesyeou³eele keÀpe& efouesu³ee J³ekeÌleeruee mesJee HegjefJeCes yebOevekeÀejkeÀ vemes. ce jeþîeeb®³ee keÀeUele
iegueeceefiejer ner ÒeecegK³eeves Iejiegleer mJeªHee®eer Demes DeeefCe Heeef½eceel³e osMeeleu³eeÒeceeCes DeewÐeesefiekeÀ
mJeªHee®eer vemes. munotes.in

Page 130

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
130 legce®³ee DeY³eemeeDebleie&le ³esCeeN³ee keÀeUeleerue iegueeceefiejer ner HeÀkeÌle efm$e³eebHeg jleer ce³ee&efole nesleer.
Heg©pevceeuee Deeuee Demeuee lejer Je³ee®³ee one J³ee JeHeg©efvejer#eCeevegmeej ceeUJee Òeebleele iegueeceefiejer DeefmlelJeele nesleer DeeefCe Heg©peele Demes. iegueeceeb®³ee J³eeHeejeceO³es yebveeje Yeeì DeeefCe ®ejCe ³eemeejK³ee Yeìke̳ee peceeleer®ee
yengleebMe meceeJesMe Demes les efm$e³ee DeeefCe ceguee®eer lemkeÀjer keÀjerle Demele p³eebvee MesJeìer IejkeÀece
keÀjC³eemeeþer Jee JesM³ee J³eJemee³eemeeþer ef JekeÀues peele Demes. ceeuekeÀ pes iegueeceeb®ee J³eeHeej keÀjCeeN³ee
keÀener ye´eïeCee®ee meboYe& efouee Deens pes m$eer iegueece Kejsoer keÀjerle DeeefCe l³eebvee HegC³eeuee HeeþJeerle
Demele pesLes l³eebvee ®eebieueer efkebÀcele efceUle Demes ns iegueec e Kejsoer keÀjleevee MeejerefjkeÀ lebog©mleer,
peele, lee©C³e efJe®eejele Iesleues peele Demes. Hejbleg meJe&meeOeejHeCes keÀeȳee, Gb®e, me[HeeleU DeeefCe
cepeyetle yeebO³ee®³ee efm$e³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀeceemeeþer efJekeÀle Iesleu³ee peele Demel e.
HesMeJ³ee®³ee keÀeUele m$eer iegueeceebvee yeeìefkeÀCeer Je kegÀCeefyeCeer cnCele Demele. ³ee iegueeceebvee ceeueceÊes
ÒeceeCeb JeeieJeueb peele Demeu³eeves mejkeÀej iegueeceeb®³ee mebmLesvegmeej pees l³eebvee Hemeble keÀjlees l³ee®³eeJej
keÀj ueeJele D emes. iegueeceeb®ee ceeuekeÀ l³eeuee nJes lesJne ³ee iegueeceebvee efJeketÀ, ieneCe þsJet efkebÀJee HeeþJet
MekeÀle Demes. ³ee ceeuekeÀeuee l³ee®³ee iegueeceebJej HetCe& DeefOekeÀej Demeuee lejer lees l³ee®³ee iegueeceebvee
efveo&³eerHeCes ceeªve ìeketÀ Me keÀle vemes. Demes keÀener HegjeJes Deensle keÀer ceeuekeÀ DeeHeu³ee iegueeceebmeeþer
Heeo$eeCes, keÀHe[s DeeefCe keÀener mJemle oeefieves Kejsoer keÀjle Demes. ³ee®ee DeLe& ³ee keÀeUele iegueeceebvee
GoejHeCes JeeieefJeues peele Demes keÀener iegueece Je= × efkebÀJee keÀece keÀjC³eeme uee³ekeÀ ve jeefnu³eeme l³eebvee
Flej iegueece Yee[îeeves IesC³eeme efkebÀJee l³eeb®³eemeeþer He³ee&³eer iegueece cnCetve þsJeC³eeme HejJeeveieer Demes.
l³eebvee mJele:®eer ceeueceÊee keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Demes. keÀener ieg ueece ns l³eeb®³ee ceeuekeÀe®³ee kegÀìgbyeeMeer
Depevce pees[tve jnele Demele.
cejeþe meceepeele F&éejer jepemeÊes®eer lelJes Je®e&mJe jeKetve nesleer. osJeoemeer mebkeÀuHevee FlekeÀer Òe®eueerle
nesleer keÀer l³eeHeg{s meJe& keÀener ieewCe nesles. cejeþe Oeeefce&keÀ Je=Êeer®es ueeskeÀ nesles les mJele:meeþer keÀener ve
keÀjleerue lejer Oecee&meeþer keÀenerner keÀje³euee le³eej Demele. l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ mebIeìves®eer j®evee ner
efJeefJeOe J³eJemLeebJej DeeOeejuesueer nesleer p³eeb®es cetU F&éejer Òesj Cesle Deens Demes les ceeveerle. l³eecegUs leer
oerIe&keÀeU leMeer®e jeefnueer DeeefCe efJevee De[LeUe Jeef[ueebkeÀ[tve cegueebkeÀ[s efHe{îeeveefHe{îee meesHeefJeC³eele
³esle jeefnueer. p³eeJesUsme ³ee J³eJemLee JebMeHejbHejeiele yeveu³ee, meceepeele efmLe jles®es SkeÀ lelJe Deeues.
DeMee efjleerves les meceepeeleerue efm$e³eeb®³ee efmLeleermeeþer peªjer®es yeveues. keÀesCel³eener meceepeeleerue
efm$e³eeb®eer efmLeleleer ner l³ee meceepeele efJekeÀefmele Peeuesu³ee meeceeefpekeÀ lelJe%eeve Je meeceeefpekeÀ m ebmLee
³ee oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles. meeceeefpekeÀ lelJe%eeve ns meceepee®ee meJe&meeOeejCe ¢efäkeÀesve
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ HeeleUer ³eeJej DeeOeejuesues Demeles. ³ee®e jerleerves kegÀìgbye, efJeJeen, efnbot keÀe³eos DeeefCe
Oece& ¿eemee jK³ee meeceeefpekeÀ mebmLee ÒeYeeefJele Peeu³ee DeeefCe l³eeletve meceepeeleerue efm$e³eeb®³ee efmLeerJej
HeefjCeece Peeuee. cejeþe keÀeUeceO³es meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer DeeefmlelJeele nesleer p³eeceO³es l³eeJesUer
efm$e³eebkeÀ[s yeIeC³ee®ee ¢efäkeÀesv e Goej veJnlee. ³ee meb³egkeÌle kegÀìgbye J³eJemLesle efJeJeen ns keÀjej
He×leerves Goej veJnlee. ³ee meb³egkeÌle kegÀìgbye J³eJemLesle efJeJeen ns keÀjej He×leerves keÀesJeȳee Je³eele nesle
Demele; efJeJeen keÀjCeejs pees[eroej HejmHejebvee DevegªHe veme C³ee®eer Meke̳elee peemle Demes. ³ee
J³eJemLesceO³es veJeerve ueive Peeuesu³ee pees[H³eebceOeerue Òesce keÀceer DeeefCe HeeuekeÀebÒeleer®es Òesce peemle Demes.
veJejs yee³ekeÀesHes#ee DeeF& DeeefCe yeefnefCe®³ee ÒeYeeJeeKeeueer peemle Demele. veJeerve uei ve Peeuesu³ee megveebvee
meemet®³ee cepeeaJej DeJeuebyetve jneJes ueeies p³ee pegueceer jepeebÒeceeCes Jeeiele DeeefCe megveebvee Deelcenl³esme
ÒeJe=Êe keÀjerle Demele. cejeþe keÀeUele yeeue efJeJeen, yengHelveerkeÀlJe, efJeOeJee efJeJeen ÒeefleyebOe Je munotes.in

Page 131

meeceeefpekeÀ mebj®evee : Jesþefyeieej, MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer, efm$e³eeb®eer efmLeleer

131 IeìmHeÀesì DeM³ee DeveskeÀ JewefMeäîeebveer efJeJeenmebmLee yeveuesueer nesleer. p³eecegUs efm$e³eeb®eer efmLeleer
ceesþîee ÒeceeCeeJej efyekeÀì Peeueer. meleerÒeLes®es ieewjJeerkeÀjCe kesÀues iesues DeeefCe Demes cnìues iesues keÀer peer
m$eer meleer iesuee r efleves mJeiee&le peeie efceUefJeueer DeeefCe veJeN³ee®eer HeeHes veä kesÀueer. Oeeefce&keÀ DeeOeejeves
efkeÀl³eskeÀ efm$e³eebvee mJele:uee efpeJeble peeUtve IesC³eeme ÒeJe=Êe kesÀues. yengHelveerkeÀlJee®eer Jee SkeÀeHes#ee
peemle yee³ekeÀe þsJeC³ee®³ee ÒeLescegUs veJeje yee³ekeÀes®³ee Òesceele leeCe efvecee&Ce Peeuee DeeefCe veJeN³ee®ee
yee³ekeÀesJejerue oyeeJe Jee{uee. HeefjCeeceer owvebefove peerJeveeceO³es veJejs yee³ekeÀebMeer ¬etÀjlesves Jeeiet ueeieues.
efnbot keÀe³eoe DeeefCe Oecee&ves osKeerue He g©keÀe³eÐeeves Heg©ogmejerkeÀ[s cee$e efm$e³eebvee IeìmHeÀesì IesC³eeHeemetve H ejeJe=Êe kesÀues Je efJeOeJeebvee HegveefJe&Jeen keÀjC³eeme
ceveeF& kesÀueer. keÀe³eÐeeves meg×e HeUefJeues iesuesu³ee Je peyejomleer ueive ueeJeC³eele Deeuesu³ee efm$e³eebvee
ceole kesÀueer veener. efm$e³eebveer l³eeb®³ee veJeN³ee®³ee Dee%es®es HetCe& Hee ueve kesÀues Heeefnpes DeMeer DeHes#ee kesÀueer
iesueer. ³ee keÀeUeleerue efm$e³eebvee l³eeb®³ee Jeef[ueesHeeefpe&le ceeueceÊesme keÀesCeer Jeejme vemeleeveemeg×e
ceeueceÊes®ee Jeeìe efouee iesuee veener DeeefCe l³eebvee HeÀkeÌle Heleer®³ee ceeueceÊesletve l³eeb®³ee
GojefveJee&nemeeþer®ee Ke®e& efceUC³ee®eer mees³e Demes. Demes meebefieleues peeles keÀer ³ee keÀeUeleerue efm$e³eebvee
l³eeb®³ee HeeuekeÀebkeÀ[tve ueiveeceO³es efoues iesuesues oeefieves, YesìJemlet ³eebJej HetCe& nkeÌkeÀ meebielee ³esle Demes
p³eeme m$eerOeve cnìues peeles.
efm$e³eebveer ³ee keÀeUele jepekeÀejCe DeeefCe ÒeMeemeveele yepeeJeuesueer YetefcekeÀe ue#eele Iesleu³eeefMeJee³e ³ee
keÀeUeleerue efm$e³eeb®³ee efmLeleerefJeefm$e³eebveer l³eeb®³ee Jeef[ueeb®eer, veJeN³ee®eer DeeefCe ceguee®es ÒeMeemekeÀer³e keÀejYeej meebYeUues. l³eebveer
jCeebieCeeJej ue{e³ee osKeerue ue{u³ee DeeefCe l³eeb®³ee veJeN³ee®³ee DevegHeefmLeleerle owvebefove DeeefLe&keÀ
J³eJenej ner kesÀues. yengleskeÀ meJe& HejosMeer He³e&ìkeÀner meebieleele keÀer cejeþe efm$e³ee He[oe HeeUerle vemele
DeeefCe efnbotmLeeveeleerue Flej efm$e³eebceO³es vemeCeeje OeerìHeCee ceO³ece mlejeleerue efm$e³eebvee meJee&le
peemle $eeme YeesieeJee ueeiele Demes Je l³eeJesUsme keÀäkeÀjer efm$e³eebvee Heg©ueeiele Demes. meenefpekeÀ®e keÀäkeÀjer Jeiee&leerue efm$e³eeb®eer efmLeer Heg©6.12 Òeµve
1) cejeþe keÀeUeleerue iegueeceefi ejer®eer efmLeleer®es Hejer#eCe keÀje.
2) cejeþe DeeefOeHel³eeKeeueerue iegueeceefiejer DeeefCe Jesþefyeieejer®³ee Go³eeme keÀejCeerYetle DemeCeeN³ee
IeìkeÀeb®ee Dee{eJee I³ee.
3) cejeþe keÀeUeleerue efm$e³eeb®³ee efmLeleer®es Hejer#eCe keÀje.
4) cejeþe DeefOeHel³ee Keeueerue keÀeUele efm$e³eeb®eer efmLeleerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ Lees[ke̳eele
mHeä keÀje.
5) ìerHee efuene –
1) iegueeceeb®ee J³eeHeej, 2) Heg© 3) m$eer iegueeceefiejer, 4) ceesvegefceMeve munotes.in

Page 132

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
132 6.13 meboYe&
1) peesMeer Sme. Sve, cejeþs keÀeueerve meceepeoMe&ve, Hetvee, S Jner ie=n ÒekeÀeMeve, 1960.
2) keÀeUs [er. Jner., meesMeue ueeF&HeÀ Fve efÒe -efye´efìMe, cenejeä^.
3) yeer.peer. ieesKeues, Hetvee Fve o SìervLe meW®³etjer.
4) Deej. Jner. vee[keÀCee a, o jeF&pe De@C[ keÀe@ue De@keÌì cejeþe ScHee³ej
5) YeeJes, HesMeJeskeÀeueerve cenejeä^
6) DeÆskeÀj, efnbot mebmke=Àleerle efm$e³eeb®eer efmLeleer
7) Lee@ceme, Fbef[³eve Jegcesve Le´t o Despesme
8) megOee osmeeF& - HesMeJ³eeb®³ee DeefOeHel³ee Keeueerue mee ceeefpekeÀ peerJeve




munotes.in

Page 133

133 7
cejeþîeeb®es ÒeMeemeve :
keWÀefê³e Je Òeebefle³e ÒeMeemeve
IeìkeÀ j®evee:
7.0 GefÎ<ìs
7.1 ÒemleeJevee
7.2 jepeHeo
7.3 De<ìÒeOeeve ceb[U
7.4 De<ìÒeOeeve ceb[Ue®es keÀe³e&
7.5 meef®eJe
7.6 Deþje keÀejKeeves
7.7 yeeje cenue
7.8 Òeeble Je efpeuns
7.9 osMecegKe Je osMeHeeb[s
7.10 keÀceeefJemeoej Je ceeceuesoej
7.11 ojKeoej
7.12 Heeìerue Je kegÀuekeÀCeea
7.13 meejebMe
7.14 ÒeMve
7.15 meboYe&
7.0 GefÎ<ìîes
 cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue jepeHeoe®eer ÒeMeemeveeleerue YetefcekeÀe mece petve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue De<ìÒeOeeve ceb[Ue®es keÀe³e& mecepetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue Òeeble Je efpeunîeeb®eer ÒeMeemekeÀer³e j®evee peeCetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue osMecegKe Je osMeHeeb[s®eer Yetefceke Àe peeCetve IessCes.
 cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue keÀceeefJemeoej Je ceeceuesoeje®eer YetefcekeÀe peeCetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue ojKeoeje®eer YetefcekeÀe peeCetve IesCes. munotes.in

Page 134

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
134  cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue efJeefJeOe DeefOekeÀej Heoeb®es cen lJe mecepetve IesCes.
7.1 ÒemleeJevee
efnboJeer mJejep³ee®es mebmLeeHekeÀ mecepeues peeCeejs í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe Glke=À<þ jepekeÀlex nesles.
l³ee®e yejesyej les Glke=À<þ ÒeMeemeve efvecee&lesner nesles. l³eebvee ceeefnle nesles keÀer meece´ep³ e GYeejC³eemeeþer,
efìkeÀefJeC³eemeeþer Je efJemleejerle keÀjC³eemeeþer GÊece ÒeMeemevee®eer iejpe Demeles. ner iejpe ue#eele
IesTve®e l³eebveer DeeHeueer GÊece Òeleer®eer ÒeMeemeve J³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer nesleer. cnCetve®e ceO³e³egieerve
Yeejlee®³e e Feflenemeele pes Glke=À<ì jep³ekeÀlex Je ÒeMeemekeÀ nesTve iesues l³eeceO³es efMeJeepeer
cenejepeeb®³ee DeeJepet&ve GuuesKe kesÀuee peelees.
Òemle=le ÒekeÀjCeele DeeHeCe efMeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀejefkeÀoea Heemegve cejeþe meÊes®³ee DemleeHe³e¥le
cejeþîeeb®eer keWÀefê³e Je ceguekeÀer ÒeMeemeve J³eJemLee keÀMeer nesleer ³ee yeeyele®eer ceeefnleer HeneCeej Deenesle.
³ee ceeefnleerceO³es cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue jepeHeo, De<ìÒeOeeve ceb[U, DeefOekeÀejer Deeoer yeeyele®eer
ceeefnleer DemeCeej Deens.
7.2 jepeHeo
cejeþîeeb®³ee keWÀefê³e ÒeMeemeveeleer meJeex®³e Heo cnCepes jepeHeo nes³e. ³ee Heoe®³ee efveefce&leerJej efnbotûebLe,
Þe=leer, mce=leer, Meg$eÝveer®ee ÒeYeeJe peeCeJelees. lemes®e ®eeCeke̳eveerleer®ee ÒeYeeJe peeCeJelees. Meg$eÝe®ee³ee&ves
DeeHeu³ee Meg$eÝveerleer ³ee ûebLeele jepee®eer JewefMe<ìîes meebefieleueer Deensle. ’mJeOecee&®es Heeueve keÀjCeeje,
Òepes®es mebj#eCe keÀjCeeje, Me$eguee efpebkeÀCeeje, oeveOece& keÀjCeeje, #eceeMeerue, Metj, efve:mHe=ner Je
Jewjei³eMeerue jepee MesJeìer cees#eeuee peelees“ ner meJe& JewefMe<ìîe DeeHeCeeme efMeJeepeer cenejepeebceO³es
efomeleele. ³eeJe©ve emes efomeles keÀer cejeþîeeb®³ee jepeHeoeJej Meg$eÝveerleer®ee peemle ÒeYeeJe peeCeJelees.
efMeJekeÀeU Je HesMeJeskeÀeU DeMee oesvner keÀejefkeÀoeale ns jepeHeo efìketÀve nesles. cee$e efMeJekeÀeUele pes
jepeHeoeuee cenÊJe nesles les cenÊJe Heg{s HesMeJeskeÀeUele efìkeÀues veener. Demes pejer Demeues lejer
ÒeMeemekeÀer³e ¢<ìerkeÀesveeletve ³ee Heoeyeeyele®eer ceeefnleer peeCeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
De) meÊes®³ee keWÀêefyebodt :
cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue jepee ne jepe³eb$eCes®ee keWÀêefyebodt neslee. jepee®³ee efve³eb$eCeeKeeueer De<ì
ÒeOeeve ceb[U, 18 keÀejKeeves, 12 cenue, meJe& meef®eJe, DeefOekeÀejer, mewv³e, Deejceej nesles.
ÒeMeemeveeleerue DeefOe keÀeN³eeb®³ee efve³egkeÌl³ee keÀjCes, ye{l³ee keÀjCes Je DeefOekeÀeN³eebvee ye[leHe&À keÀjC³ee®es
DeefOekeÀej jepeeuee Demele. cejeþe meece´ep³eele DeefOekeÀeN³eebvee mJeleb$e JeeieC³ee®eer HejJeeveieer nesleer.
Hejblet ns DeefOekeÀejer jepeeuee®e peyeeyeo ej Demele.
ye) jepee®eer keÀle&J³e :
ÒeMeemeveeleerue jepee ne meJeex®³eHeoer Demeu³eeves jepeeuee JesieJesieUer keÀle&J³es yepeeJeeJeer ueeiele nesleer. ner
keÀle&J³e Keeueer vecego keÀjC³eele Deeueer Deensle.
1. meece´ep³ee®es mebj#eCe keÀjCes.
2. meece´ep³eel e Meeblelee Je megJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjCes. munotes.in

Page 135

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : keWÀefê³e Je Òeebefle³e ÒeMeemeve

135 3. meece´ep³eeleerue Òepes®es HeeueveHees4. meece´ep³eeleerue YesoYeeJevee Hee³eyebo IeeueCes.
5. meece´ep³eeleerue meceepeJ³eJemLesleerue ogieg&Ceebvee Hee³eyebo IeeueCes.
6. meece´ep³eeleerue DeefOekeÀeN³ eeb®³ee ogieg&Ceebvee Hee³eyebo IeeueCes.
7. meece´ep³eeyeÎue ueeskeÀeb®³ee ceveeceO³es efve<þe efvecee&Ce keÀjCes.
8. meece´ep³eeleerue ueeskeÀebvee v³ee efceUJetve osCes.
efMeJekeÀeUele efMeJeepeer cenejepeebveer jepeHeoeuee v³ee³eYegefcekesÀletve Þes<þlJeeuee vesues. Heg{s l³eeb®³ee
ce=l³egveble mebYeepeer cenejepe, jepeejece cenejepe ³eeb®³ee keÀeueKeb[ele efvecee&Ce Peeuesu³ee Debleie&le
HeefjefmLeleercegUs ³ee Heoe®es cenÊJe keÀceer Peeues. Meent cenejepeeb®³ee keÀeueKeb[ele HesMeJeeF&®³ee Go³eeves Je
GlkeÀ³ee HeoekeÀ[s ³ee keÀeueKeb[ele Deeojeves Heeefnues peele nesles.
7.3 De<ìÒeOeeve ceb[U
cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue Del³eble cenÊJeHetCe& Ieì keÀ cnCetve De<ìÒeOeeve ceb[UekeÀ[s Heeefnues peeles.
meece´ep³ee®ee jep³ekeÀejYeej J³eJemLeerle ®eeueeJee cnCetve efMeJeepeer cenejepeeveer De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer
efve³egkeÌleer kesÀueer nesleer. ns De<ìÒeOeeve ceb[U Heg{s cejeþe meÊes®³ee efJekeÀemeeHeem etve GlkeÀHesMeJeeF&®³ee DemleeHe³e¥le meg© nesles. cee$e yeouel³ee HeefjefmLeleeruee Devegme©ve ³eele yeoue nesle iesues.
De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer efveefce&leer efMeJeepeer cenejepeeves keÀesCel³ee ÒesjCesletve Iesleueer ³ee yeeyele
Fefleneme keÀejele celeYeso Deensle. ner ÒesjCee jecee³eCe, ceneYeejle, cevegmce=leer, Je Meg$eÝveerleerHeemetve
Iesleueer DemeeJeer Demes keÀener FeflenemekeÀejeb®es cele Deens.
FeflenemekeÀej MespeJeuekeÀj, Jee. ke=À. YeeJes ³eeb®³ee celes, efMeJeepeer cenejepeebb veer ner ÒesjCee Meg$eÝveerleerletve
G®eueueer DemeeJeer. Hejblet Deieoer DeueerkeÀ[®es mebMeesOekeÀ ue#ceCeMeem$eer peesMeer ³eeb®³ee celes, efMeJeepeer
cenejepeebveer DeeHeu³ee cebef$eceb[Ue®eer efveefce&leer jecee³eCe, ceneYeejle ³ee keÀeJ³eûebLeeJe©ve® e kesÀueer Deens.
efMeJeepeer cenejepeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer efveefce&leer SkeÀe®e JesUer Peeuesueer veener Demes cele mej
peogveeLe mejkeÀej ³eebveer J³ekeÌle kesÀues Deens. ³ee®ee DeejbYe Menepeerjepes Yeesmeu³eebveer kesÀuee. efMeJeepeer
12 Jeceoleermeeþer oeoespeer keÀes[osJeeb®³eemen HesMeJes, cegpegceoej, [yeerj Je meyeveerme Demes ®eej DeefOekeÀejer
efoues. oeoespeer keÀes[bosJeeb®ee ce=l³eg Peeu³eeves veblej efMeJeepeer cenejepeeves mejveesyele ns Heo efvecee&Ce kesÀues.
peeJeUer efJepe³eeveblej efMeJeepeer cenejepeebveer megjefveme Je JeekeÀefveme DeMeer oesve Heos efvecee&Ce kesÀueer. Je
1667 ceO³es cegK³e v³ee³eeOeerMee®es Heo efvecee&Ce kesÀues. DeMeer ner efMeJeepeer cenejepeeb®eer ceb$eerceb[Ue®eer
Òeef¬eÀ³ee jep³eefYeefMeJeepeer cenejepeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Uele Heg{erue Heoeb®ee Je l³ee HeoebJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®ee
meceeJesMe neslee.
munotes.in

Page 136

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
136
De. ve. Heo ÒeOeevee®es veeJe
1. cegK³e ÒeOeeve (HesMeJee) ceesjes ef$ebyekeÀ (ceesjesHeble)
2. Deceel³e (cegpegceoej) veejes veerUkebÀþ Je jece®ebê efveUkebÀþ
3. mesveeHeleer (mejue4. meef®eJe (m egjefveme) DeCCeepeer oÊees
7. ceb$eer (JeekeÀefveme) oÊeepeer ef$ebyekeÀ
6. Hebef[lejeJe jIegveeLeHeble
7. megceble ([yeerj) jece®ebê ef$ebyekeÀ
8. v³ee³eeOeerMe efvejepeer jeJepeer
7.4 De<ìÒeOeeve ceb[Ue®es keÀe³e&
cejeþe meece´ep³ee®³ee ÒeMee mevee®eer Ie[er megJ³eJemLeerle yemeeJeer ³ee GÎsMeeves efMeJeepeer cenejepeebveer
De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer efveefce&leer kesÀueer nesleer. Jejerue cegÐeele DeeHeCe De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer efveefce&leer keÀMeer
Peeueer lemes®e ³ee ceb[Ueleerue Heos Je ³ee Heo ebJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®eer veeJes ³ee yeeyele®eer ceeefnleer
Heeefnueer Deens. ³ee cegÐeele DeeHeCe De<ìÒeOeeve ceb[Ue®³ee keÀe³e&He×leer®ee Dee{eJee IesCeej Deenesle.
meeleejkeÀj í$eHeleeR®³ee oHlejKeev³eele De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer keÀeces keÀ esCeleer ³ee efJemeebieCeejs SkeÀ He$e meeHe[ues Deens. ns He$e Fefleneme mebMeesOekeÀ keÀe. vee. meeves ³eebveer meveoeHe$es ³ee
HegmlekeÀele ÒekeÀeefMele kesÀues Deens. lemes®e ceunej jecejeJe, ef®eìCeerme ³eeb®³ee `MekeÀkeÀlex Þeer í$e Heleer
cenejepe ³eeb®es meHleÒekeÀjCeelcekeÀ ®eefj$e' ³ee yeKejerlener De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer keÀeces Je keÀle&J³e
meebefieleueer Deensle. ³ee oesve meeOeveeÜejs DeeHeCe De<ìÒeOeeve ceb[Ue®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee IesCeej
Deenesle.
1. cegK³e ÒeOeeve (HesM eJee) :
cejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue meJeex®³e ceb$eerHeo cnCetve cegK³e ÒeOeeve Heoeuee cenÊJe nesles. ns Heo
efMeJeepeer cenejepeeb®³ee jepeJeìerle ceesjes ef$ebyekeÀebkeÀ[s nesles. efMeJeepeer cenejepeeveblej cejeþe
meece´ep³eeJej ³eeb®ee®e De efOekeÀej ®eeuele Demes. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{erue ÒekeÀe®es
keÀe³e& keÀjeJes ueeiele Demes.
 ceguekeÀer Je ue jep³ekeÀejYeej megJ³eJemLeerleHeCes ®eeueuee Deens efkebÀJee veener ns HeneCes.
 jep³eele Meeblelee Je megJ³eJemLee jeKeCes.
 Òemebieer ceesefncee keÀe{tve ³eg× ®eeueefJeCes. munotes.in

Page 137

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : keWÀefê³e Je Òeebefle³e ÒeMeemeve

137  mejkeÀejer keÀeieoHe$eebJej DeeJeM³ekeÀlesvegmeej menîee keÀjCes.
 mejkeÀejer keÀeieoHe$es leHeemetve ³ee keÀeieoHe$eebJej efMekeÌkesÀ ceejCes.
 jepe De%eeb®es Heeuev e keÀjCes.
 jepee®³ee iewjnpesjerle l³eeb®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjCes.
 efvejefvejeUîee Keel³eeb®³ee mecevJe³eeletve jep³ekeÀejYeejele Sske̳e Jee{efJeCes.
2. Deceel³e (cegpegceoej) :
cejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue DeLe& Keel³eeMeer mebyeOeerle ns Heo nesles. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee
jepeJeìerle ³ee HeoeJej veejes efveUkebÀþ Je jece®ebê efveUkebÀþ meb³egkeÌlejerl³ee keÀece keÀjle nesles.
De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue ³ee efJeYeeieeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeuee DeLe&ce$³eeb®ee opee& neslee. ³ee
HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{erue ÒekeÀej®es keÀe³e& keÀjeJes ueeiele nesles.
 jep³eeleerue meJe& pecee -Ke®ee&®³ee J³eJenejebJej osKejsKe þsJeCes.
 jep³eeleerue ue jep³eeleerue meJe& efkeÀuu³ee b®es efnMesye HeneCes.
 meJe& Òeebleeleerue pecee -Ke®ee&®es lekeÌles HeneCes.
 jep³eeleerue meJe& oHlejoej Je HeÀ[Ceerme ³eeb®³eeJej osKejsKe þsJeCes.
 jep³eeleerue meJe& oHlejoej Je HeÀ[CeermeebkeÀ[tve Deeuesu³ee keÀeieoHe$eebJej menîee keÀjCes.
 Òemebieer ie jpe He[u³eeme ³eg× ceesefnceebJej peeCes.
3. mesveeHeleer (mejuecejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue uejepeJeìerle ³ee HeoeJej nbyeerjjeJe ceesefnles keÀece keÀjle nesles. ³ ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee
mesveeHeleer Heoe®ee opee& neslee. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{erue ÒekeÀej®es keÀe³e& keÀjeJes
ueeiele nesles.
 mewefvekeÀe®eer ®eebieu³ee ÒekeÀej®eer J³eJemLee þsJeCes.
 jepee Dee%esvegmeej ³ eg×ceesefncee keÀe{tve l³eeb®es vesle=ÊJe keÀjCes.
 ³eg×eble efpebkeÀuesu³ee veJeerve ÒeosMeeb®eer J³eJemLee þsJeCes.
 mesves®es j#eCe keÀjCes.
 mesves®³ee De[erDe[®eCeer í$eHeleeR®³ee keÀeveeJej IeeueCes.
 mesves®³ee Jesleve J³eJemLeskeÀ[s ue#e osJetve l³eeb® es Jesleve JesUsJej nesles efkebÀJee veener ns HeneCes.
 yeneogj, Heje¬eÀceer mewefvekeÀeb®eer veeJes í$eHeleer He³e¥le Heesn®eJetve l³eeb®ee ieewjJe keÀjCes.
 ³eg×eleerue meJe& uegìer®ee (efnMesye jepeeuee osCes). munotes.in

Page 138

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
138  Me$egHe#ee®³ee ne®eueeueerJej vepej þsJeCes .
4. meef®eJe (megjefveme) :
cejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue He$eJ³eJenej Keel³eeMeer mebyeOeerle ns Heo nesles. efMeJeepeer
cenejepeeb®³ee jepeJeìerle ³ee HeoeJej DeCCeepeer oÊees keÀece keÀjle nesles. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee
J³ekeÌleeruee meef®eJe Heoe®ee opee& neslee. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{erue ÒekeÀej®es keÀe³e&
keÀjeJes ueeiele nesles.
 mejkeÀejer oHlejeJej osKejsKe þsJeCes.
 mejkeÀejer Keel³ee®³ee oHlejeb®eer J³eJemLee veerì Je efMemleJeej þsJeCes.
 meece´ep³eebl eie&le Je meece´ep³eyeenîe ³esCeeN³ee Je peeCeeN³ee He$eeb®eer, Keefueleeb®eer leHeemeCeer keÀjCes,
l³eeb®ee DeeMe³e mecepetve IesCes.
 He$es, Keefueles, nJeeueHe$es, FveeceHe$es, meveoe Fl³eeoeR®³ee veeWoer þsJeCes.
 mejkeÀejer keÀeieoHe$eebJej menîee keÀjC es.
 ceneue HejieC³ee®ee efnMesye leHeemetve l³eeJej mebcele Demes efuenCes.
 Òemebieer ³eg×ele mesves®es vesle=ÊJe keÀjCes.
5. ceb$eer (JeekeÀveerme) :
cejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue ns SkeÀ mJeleb$e Heo Demetve ³ee Heoe®ee opee& jepee®ee Keepeieer
ef®eìCeerme Demee neslee. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee jepeJeìerle ³ee HeoeJej oÊeepeer ef$ebyekeÀ keÀece keÀjle
nesles. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{erue ÒekeÀej®es keÀe³e& keÀjeJes ueeiele nesles.
 jep³ee®³ee ceguekeÀer Je ue jepee®³ee Keepeieer oHlejeJej Je He$eJ³eJenejeJej osKejsKe þsJeCes.
 jepee®eer owvebefove ke=Àl³e Je jep³eele nesCeeN³ee Ie[ecees[eR®³ee veeWoer þsJeCes.
 iegHlensj mebIeìveeJej vepej þsJeCes.
 jepee®ee iegHle He$eJ³eJenej meebYeeUCes .
 jepeeme YesìC³eeme ³esCeeN³ee ueeskeÀebveJej vepej þsJeCes.
 jepee®eer jespeefveMeer efueefnCes.
 jepee®³ee Deecebef$ele HeengC³eebJej osKejsKe þsJeCes.
 jepeeuee DeVeeletve efJe6. Hebef[lejeJe : munotes.in

Page 139

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : keWÀefê³e Je Òeebefle³e ÒeMeemeve

139 cejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue Oeeefce&keÀ Keel³eeMeer mebyeOeerle ns Heo nesles. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee
jepeJeìerle ³ee HeoeJej jIegveeLeHeble keÀece keÀjle nesles. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Oece&
ceb$³ee®ee opee& neslee. ³ee HeoeJej keÀe ce keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{erue ÒekeÀej®es keÀe³e& keÀjeJes ueeiele nesles.
 Oeeefce&keÀ yeeyeleerle efveCe&³e osCes.
 efJeÜeveeb®ee meeOegmebleeb®ee Deeoj -melkeÀej keÀjCes.
 Oece&Meem$eevegmeej v³ee³e osCes.
 mejkeÀejleHexÀ nesCeejs efJeOeer Je oeveOece & JesU®³ee JesUer Heej Hee[Ces.
 iegvnsieejeveer Oece&yeenîe Dee®ejCe kesÀu³eeme DeLeJee Del³ee®eej kesÀu³eeme l³eeme Meemeve keÀjCes.
 HeÀewpeoejer Keìu³eeb®ee v³ee³e efveJee[e Oece&Meem$eeÒeceeCes neslees efkebÀJee veener ns HeenCes.
 efvejefvejeUîee peelee r-peceeleerceOeerue Yeeb[Ces mees[efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
 Oece&, ©{er, Meem$e ³eeb®es DeLe& meceepeeleerue ueeskeÀebvee mecepeeJetve meebieCes.
7. megceble ([yeerj) :
cejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue Hejje<ì^ Keel³eeMeer mebyeOeerle ns Heo ne sles. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee
jepeJeìerle ³ee HeoeJej jece®ebê ef$ebyekeÀ keÀece keÀjle nesles. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee
Hejje<ì^ ceb$³eeb®ee opee& neslee. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{erue ÒekeÀej®es keÀe³e& keÀj eJes
ueeiele nesles.
 Hejje<ì^er³e J³eJenejeb®eer osKejsKe þsJeCes.
 Hejjep³eebyejesyej mebyeOe þsJeCes.
 Hejjep³eeleerue otleeb®³ee J³eJemLes®eer peyeeyeoejer meebYeeUCes.
 DeeHeu³ee jep³eeleerue otleeb®eer Hejjep³eele J³eJemLee keÀMeer nesF&ue ³ee yeeyele He jjep³eebyejesyej
meuueecemeuele keÀjCes Je l³eeb®eer J³eJemLee keÀ©ve osCes.
 DeeHeu³ee meece´ep³ee®eer FYe´le Je opee& Jee{efJeCes.
 DeeHeu³ee meece´ep³eemebyeOeer®³ee Hejjep³eeleerue yeelec³ee pecee keÀjCes.
 Hej jep³eeyejesyej ³eg× keÀjeJes efkebÀJee vekeÀ es ³eeyeeyele jepeeuee ³eesi³e lees meuuee osCes.
8. v³ee³eeOeerMe :
cejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue v³ee³e Keel³eeMeer mebyeOeerle ns Heo nesles. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee
jepeJeìerle ³ee HeoeJej efvejepeer jeJepeer keÀece keÀjle nesles. ³ee HeoeJ ej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee
keÀe³eos ceb$³eeb®ee opee& neslee. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{erue ÒekeÀej®es keÀe³e& keÀjeJes
ueeiele nesles.
 efoJeeCeer Je HeÀewpeoejer v³ee³eoeve ³eesi³e He×leerves nesles efkebÀJee veener ns Hen eCes. munotes.in

Page 140

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
140  ieeslemeYee DeLeJee mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eebveer kesÀuesuee v³ee³e efveJee[e ³eesi³e Deens efkebÀJee veener ns
HeneCes.
 peceerveer®es nkeÌkeÀ DeeHeu³ee mecebleerves, menerves peeefnj Peeues Deensle efkebÀJee veener ns leHeemeCes.
 ûeeceeO³ee#ee®es n keÌkeÀ ³eesi³e Deensle efkebÀJee veenerle ns leHeemeCes.
efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeu³ee jepeJeìerle pes De<ìÒeOeeve ceb[U efvecee&Ce kesÀues nesles. keÀe³e&#ece nesles.
iegCeJeÊesJej DeeOeejerle nesles. HeefjCeeceer les JewefMe<ìîeHetCe& yeveues nesl es. ³ee ceb[Ueleerue Heos l³eebveer
keÀe³e&#eceles®ee efJe®eej keÀ©ve yeneue kesÀueer nesleer. ÒeOeeveebvee peneefiejer SsJepeer jesKe Jesleve efoues nesles.
Hebef[lejeJe Je v³ee³eeOeerMe JeieUlee meJe& ÒeOeeveebkeÀ[s ueceb[UekeÀ[s meb³egkeÌle peyeeyeoejer meesHeefJeueer nesleer. cnCetve®e efMeJeepeer cenejepeeb®³ee jepeJeìerleerue SkeÀ
keÀe³e&#ece ceb$eerceb[U cnCetve De<ìÒeOeeve ceb[UekeÀ[s Heeefnues peeles.
mebYeepeer cenejepeeb®³ee jepeJeìerlener De<ìÒeO eeve ceb[U Òe®eueerle nesles. cee$e ³ee ceb[Uele
`íboesieecel³e' ³ee veJeJ³ee ceb$³eeb®eer Yej He[ueer. ³ee ceb$³eeuee mebYeepeer cenejepeeb®³ee jepeJeìerle cenÊJe
ÒeeHle Peeues. Flej Deeþ ÒeOeeve ³ee HeoeHeg{s efve<ÒeYe He[ues. mebYeepeer cenejepeeb®³ee p eemle efJeMJeeme ³ee
HeoeJej neslee. efMeJekeÀeUele p³ee ÒeceeCes cegK³e ÒeOeeveHeoeuee cenÊJe nesles. leMee®e ÒekeÀej®es cenÊJe
mebYeepeer cenejepeeb®³ee jepeJeìerle `íboesieecel³e' Heoeuee Deeues.
jepeejece cenejepeeb®³ee keÀeueKeb[ele De<ìÒeOeeve ceb[Ue r keÀe³e&jle nesles. cee$e De<ìÒeOeeve ceb[Uele
meceleesue veJnlee, ceb[Uele efMeJeepeer cenejepeebvee DeHesef#ele vemeCeejer peenefiejer He×le meg© Peeueer.
HesMeJeskeÀeUele De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue Heos JebMeHejbHejsves Yejueer peeJet ueeieueer. Je cegK³ e HesMeJesHeoe®es
cenÊJe Jee{le iesues. Je HesMeJesHeoe®³ee meYeesJeleeueer meÊes®eer HeeMJe&Yetceer le³eej Peeueer. cejeþîeeb®es jepeHeo
ogye&U Peeues. De<ìÒeOeeve ceb[Ueleerue Flej ceb$eer efve<ÒeYe Peeues Je HesMeJ³eeb®³ee neleer meÊes®es keWÀêerkeÀjCe
Peeues.
7.5 meef®eJe
cejeþîeeb®³ee keWÀefê³e ÒeMeemeveeleerue ceb$eeue³e ne SkeÀ cenÊJeHetCe& Yeeie neslee. efMeJekeÀeUele ceb$eeue³eeuee
De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer keÀ®esjer Demesner cnìues peele Demes. ³ee ceb$eeue³eeceO³es keÀece keÀjCeeN³ee
DeefOekeÀeN³eeu ee meef®eJe Demes cnìues peele nesles. [e@. mesve cnCeleele, ’ceb$eerceb[UeHes#ee yeensj®e Hejblet
ceb$³eeHes#ee keÀesCel³eener ÒekeÀejs keÀefve<þ ve mecepeues peeCeejs DeefOekeÀejer cnCepes meef®eJe nes³e.“
ceb$eeue³eele ³ee keÀeueKeb[ele SkegÀCe 21 meef® eJe keÀe³e&jle nesles. ³ee meef®eJeebceO³es efoJeeCe, efnMesyeveerme,
HeÀ[Ceerme, oHlejoej, keÀejKeeveerme, ef®eìCeerme, Keefpeveoej, Heesleveerme ³eeb®ee meceeJesMe neslee.
³ee meJe& meef®eJeebceO³es ef®eìCeermee®es cenÊJe peemle nesles. keÀejCe ef®eìCeer me ne jepee®ee Keepeieer
keÀejketÀve cnCetve keÀece keÀjle Demes. efMeJejep³eefYecenejepeeb®ee ef®eìCeerme neslee.
ef®eìCeermee yeeyele ceunej jecejeJe ef®eìCeerme cnCelees, ’ef®eìCeerme ne DeefOekeÀeje r He$euesKekeÀ®e neslee.
jepee®es ceveesiele peeCetve ³eesi³e cepeketÀj efueefnC³ee®es, lemes®e He$eebvee ³eesi³e YeekeÀece lees keÀjle Demes.“ munotes.in

Page 141

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : keWÀefê³e Je Òeebefle³e ÒeMeemeve

141 keÀMeerveeLe veeje³eCe meeves ³eebveer ÒekeÀeefMele kesÀuesu³ee `He$es ³eeÐee Jeiewjs' ³ee ûebLeeleerue meboYee&vegmeej
ef®eìCeermeeuee Heg{erue ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele nesleer.
 mejkeÀejer He$eJ³eJenej meebYeeUCes.
 Hej jep³eeletve ³esCeeN³ee He$eebvee GÊejs efueefnCes.
 meveoe, Dee%eeHe$es ³eeb®es efve³eceevegmeej efueKeeve keÀ jCes.
 meveoe, He$es, Dee%eeHe$es ³eeJej jepee®³ee menîee IesJetve cegêe keÀ©ve mJele: mener keÀjCes Je leer p³ee
efþkeÀeCeer HeeþJeeJe³ee®eer Deensle l³ee efþkeÀeCeer HeeþJeCes.
meef®eJe cnCetve keÀece HeneCeeN³ee DeefOekeÀeN³eeb®es ngÎs Je keÀeces Heg{s m He<ì keÀjC³eele Deeueer Deensle.
De.ve. ngÎe keÀeces
1. HeÀ[Ceerme - cegpegceoeje®ee Je HeÀ[eleerue efnMesye þsJeCes.
2. oHlejoej - mejkeÀejer ojyeejeleerue meJe& He$eJ³eJenej J³eJeefmLele Je megjef#ele þsJeCes.
3. keÀejKeeveerme - keÀejKeev³eeb®e e ÒecegKe cnCetve keÀece HeneCes.
4. Keefpeveoej - efkeÀuu³eebJejerue Keefpev³eeb®es mebj#eCe þsJeCes Je efnMesye þsJeCes.
7. Heesleveerme - cegK³e Keefpev³eeb®³ee pecee -Ke®ee&®ee efnMesye þsJeCes. veeCeer Hee[Ceeje DeefOekeÀejer
6. ie[Ceerme - ie[eJejerue DeefOekeÀeN³eebyejesyej He$eJ³eJenej keÀjCes.
7. Heejmeveerme - efouueer ojyeejeyejesyej He$eJ³eJenej keÀjCeeje.
efMeJekeÀeUe ÒeceeCes®e HesMeJeskeÀeUelener ceb$eeue³e DeefmleÊJeele nesles. ceb$eeue³eeuee HesMeJeskeÀeUele ngpetj
oHlej Demes cnìu es peele nesles. ³ee keÀeueKeb[ele ngpetj oHlejele 200 keÀejketÀve keÀece keÀjle nesles. ns
keÀejkegÀve p³ee efþkeÀeCeer keÀece keÀjle nessles. l³ee efþkeÀeCeeuee `HebÀ[' Demes cnìues peele nesles.
cejeþîeeb®³ee jep³ekeÀejYeeje®eer meJe& keÀeieoHe$es ³ee e fþkeÀeCeer keÀeUpeerHetJe&keÀ peHetve þsJeueer peele Demele.
³ee keÀeieoHe$eeceO³es cenmetue J³eJemLes®eer keÀeieoHe$es, DeyekeÀejer keÀeieoHe$es, mejbpeeceeyeeyele®eer
keÀeieoHe$es, Fveecee®eer keÀeieoHe$es, Kes[sieeJeeleerue DeefOekeÀeN³eeb®eer keÀeieoHe $es, meeJe&peefvekeÀ cenmetuee®eer
keÀeieoHe$es, meJe& Òeebleeleerue mebYeeJ³e pecee -Ke®ee&®eer keÀeieoHe$es, ³ee keÀeieoHe$eeb®ee meceeJesMe Demes.
HesMeJeskeÀeUele oesve ÒekeÀej®es oHlej Òe®eueerle nesles les cnCepes ®eeueles oHlej Je yesjpeer oHlej nes³ e. ³ee
ceb$eeue³eele meg×e meef®eJe keÀe³e&jle nesles. Je oHlejeb®ee keÀejYeej ³ee meef®eJeebceeHe&Àle ®eeueJeuee peele
Demes.
cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeve J³eJemLesleerue meef®eJe ns SkeÀ cenÊJeHetCe& Heo nesles. ceb$eerceb[Ueleerue ceb$³ee
ÒeceeCes®e ³ee Heoe uee cenÊJe nesles. ÒeMeemekeÀer keÀe³ee&leerue ³ee meef®eJeeb®eer YetefcekeÀe ner cenÊJee®eer nesleer.
keÀejCe ³eeb®es men -mebyeOe ÒeMeemekeÀer³e keÀe³ee&yejesyej Òel³e#e mJe©Heele ³esle Demele.
7.6 Deeþje keÀejKeeves munotes.in

Page 142

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
142 cejeþîeeb®³ee efve³eb$eCeeKeeueer Deme CeeN³ee keÀejKeeC³eebJej osKejsKe keÀjC³ee®eer ÒeMeemekeÀer³e peyeeyeoejer
ner De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer nesleer. Demes pejer Demeues lejer cejeþîeeb®³ee efve³eb$eCeeKeeueer pes Deeþje
keÀejKeeves nesles l³ee keÀejKeev³eebJejerue ÒecegKe ne keÀejKeeveerme Dem es. [e@. mesve ³eebveer ³ee meJe&
keÀejKeeveermeeb®eer keÀeces keÀe³e nesleer ns efveefM®ele meebielee ³esCeej veener. Demes cnìues Deens. Demes pejer
Demeues lejer keÀejKeev³ee®³ee ÒekeÀejeJe©ve l³eeb®³ee mJe©Hee®eer keÀuHevee meeOeejCeleþ ³esles. Demes c nìues
Deens.
³ee keÀejKeev³eeb®eer veeJes Heg{s efoueer Deensle.
1. Keefpevee - jesKe jkeÌkeÀce
2. peJeeefnjKeevee - efnjs þsJeCes.
3. DebyejKeevee - Oeev³ee®es keÀesþej
4. jeKeleKeevee - oJeeKeevee
7. leesHeÀKeevee - leesHeÀoue
6. oHlejKeevee - keÀeieoHe$es þsJeC³ee®es efþkeÀeCe
7. efpejeleKeevee - Oeev³e þsJeC³ee®es efþkeÀeCe
9. ceoHeekeÀKeevee - mJe³ebHeekeÀie=n
10. G<ìjKeevee - Gbìoue
11. veieejKeevee - veieejs þsJeC³ee®es efþkeÀeCe
12. leeueerceKeevee - J³ee³eeceMeeUe
13. HeerueKeevee - nÊeerKeevee
14. HeÀjemeKeevee - lebyeg®es meeefnl³e þsJeC³ee®es efþkeÀeCe
17. DeyeoejKeevee - Hes³es þsJeC³ee®es efþkeÀeCe
16. efMekeÀejKeevee - KesU Je ceveesjbpevee®eer meeOeves þsJeC³ee®es efþkeÀeCe.
17. oe©Keevee - oe©ieesUe þsJeC³ee ®es efþkeÀeCe
18. MenleKeevee - celmeeue³e
7.7 yeeje cenue
cejeþîeebves DeeHeu³ee jep³ekeÀejYeeje®es Deeþje keÀejKeeves Je yeeje cenueeceO³es efJeYeepeve kesÀues nesles.
p³ee ÒeceeCes keÀejKeev³ee®³ee keÀejYeeje®eer peyeeyeoejer keÀejKeeveermeJej osC³ee le Deeueer nesleer. leMeer
ceneuee yeeyele®eer peyeeyeoejer keÀesCeeJej osC³eele Deeueer nesleer ³ee®eer Kee$eeruee³ekeÀ ceeefnleer veener. cee$e
jepee®es Keepeieer veeskeÀj®e ³ee®es ÒecegKeHeo meebYeeUle nesles Demee meboYe& Deens. munotes.in

Page 143

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : keWÀefê³e Je Òeebefle³e ÒeMeemeve

143

³ee yeeje cenueeb®ee r veeJes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1. Heesles cenue - (Keefpevee)
2. meewoeefiej cenue - (ceeue)
3. HeeueKeer cenue - (HeeueKeer)
4. keÀesþer cenue - (ieesoece)
7. Fceejle cenue - (yeebOekeÀece)
6. Jeefnueer ceneue - (jLe)
7. Heeiee cenue - (leyesuee)
8. mesjer cenue - (efJeveesove ie=n)
9. oe©veer cenue - (Deble:Hegj)
10. YeÆer cenue - (ieesMeeuee)
11. ìkeÀmeeU cenue - (veeCeer Hee[C³ee®es efþkeÀeCe)
12. meefyevee cenue - (HenejskeÀjer jenC³ee®es efþkeÀeCe)
7.8 Òeeble Je efpeuns
cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveece O³es p³eeÒeceeCes keWÀefê³e ÒeMeemeve J³eJemLesuee cenÊJe nesles. l³ee®e ÒeceeCes Òeeleer³e
ÒeMeemeve J³eJemLesuee cenÊJe nesles l³ee®e ÒeceeCes Òeeleer³e ÒeMeemeve J³eJemLesuee meg×e cenÊJe nesles.
ÒeMeemekeÀer³e iejpe ue#eele IesJetve mJejep³ee®eer efJeY eeieCeer efJeefJeOe Òeebleele keÀjC³eele Deeueer nesleer.
ceunej jecejeJe ef®eìCeerme ³eebveer efMeJeepeer cenejep³eeb®³ee mJejep³ee®es SketÀCe ®eewoe Òeeble vecego kesÀues
Deensle. jeve[s ³eebveerner Lees[îeeHeÀej HeÀjkeÀeves Òeeblee®es ®eewoe Yeeie meebe fieleues Deensle. ³ee Òeeleeb®eer
ceeefnleer Heg{s meebefieleueer Deens.
1. Òeeble ceeJeU – ceeJeU, meemeJe[, pegVej Kes[ Je 18 efkeÀuues.
2. Òeeble JeeF& - meeleeje DeeefCe keÀje[ : meO³ee®³ee meeleeN³ee efpeunîee®ee HeefM®ece Yeeie Je 15
efkeÀuues.
3. Òeeble Hevn eUe – meO³ee®³ee keÀesuneHetj®ee Yeeie Je 13 efkeÀuues.
4. Òeeble oef#eCe keÀeskeÀCe – jlveeefiejer efpeunîee®ee keÀener ÒeosMe Je mecegêeleerue peueogie& DeeefCe 58
efkeÀuues. munotes.in

Page 144

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
144 5. Òeeble þeCee – GÊej keÀeskeÀCe®ee Yeeie Je 12 efkeÀuues.
6. Òeeble ef$ebyekeÀ Je yeei eueeCe – meO³ee®³ee veeefMekeÀ efpeunîee®ee HeefM®ece Yeeie DeeefCe 62 efkeÀuues.
7. Òeeble Jeveie[ - OeejJee[ efpeunîee®ee oef#eCes®ee ÒeosMe Je 22 efkeÀuues.
8. Òeeble efyeovetj, keÀesuneHetj, ÞeerjbieHeÆce – HetJeea®³ee cnwmetj Òeebleeleerue ÒeosMe Je 18 efke Àuues.
9. Òeeble keÀvee&ìkeÀ – ceêeme jep³eeleerue ke=À10. Òeeble Jesueesjs – nuueer®³ee DekeÀe&ì efpeunîeeleerue ÒeosMe Je 25 efkeÀuues.
11. Òeeble lepeeJej – HeÀkeÌle 6 efkeÀuues.
Òeeble ÒecegKeeme `megYesoej' DeLeJ ee `osMeeefOekeÀejer' Demes cnìues peele nesles. megYesoeje®³ee ceoleerme
keÀejketÀve Je cepegceoej Demele. megY³ee®³ee efnMesyee®eer peyeeyeoejer cegpegceoejekeÀ[s Demes. megY³ee®eer
efJeYeeieCeer ceneueele keÀjle. meeOeejCele: oesve ceneue efceUtCe megYe e le³eej nesle Demes. Òeebleeb®³ee
efJeYeeieer³e keÀ®esjerme `Òeeble jepeceb[U' Demes cnìues peele nesles. jepeceb[Ue®es keÀener ÒeOeeve ns ceO³eJeleea
meÊes®es ÒecegKe DeeefCe efJeYeeieer³e keÀejYeeje®es ÒecegKe DeMee ognsjer keÀ#esle keÀe³e& keÀjle nesle s.
7.9 osMecegKe Je osMeHeeb[s
cejeþîeeb®³ee ÒeebeflekeÀ ÒeMeemeveeleerue ns oesve cenÊJeHetCe& DeefOekeÀejer. efMeJekeÀeUele pejer ÒeMeemeveele ³ee
DeefOekeÀeN³eebvee mLeeve vemeues lejer efMeJeHetJe&keÀeU Je HesMeJeeF&®³ee keÀeueKeb[eceO³es ³ee DeefOekeÀ eN³eebvee
ÒeebeflekeÀ ÒeMeemeveele cenÊJee®es mLeeve nesles. osMecegKe Je osMeHeeb[îeebvee peefceveoej Demes cnCele. ³ee
oesvner DeefOekeÀeN³eeb®es ÒeebleeÒeceeCes®e Kes[sieeJeelener efve³eb$eCe ®eeuele Demes. HesMeJeskeÀeUele lej ns
DeefOekeÀejer meeceev³ e j³eles®es efce$e Je efnlekeÀlex cnCetve DeesUKeues peeJet ueeieues. osMecegKe Je
osMeHeeb[îeebvee Heg{erue ÒekeÀej®es nkeÌkeÀ nesles.
1. Òel³eskeÀ ieeJeeleerue DeyekeÀejer GlHeVeeHewkeÀer 100 HewkeÀer 2 ©He³es osMecegKeebvee Je 1 ©He³ee
osMeHeeb[îeebvee Ðe eJee.
2. mejkeÀejeletve ³esCeeje efMejHeeJe ÒeLece osMecegKeevee Je veblej osMeHeeb[îeebvee ÐeeJee.
3. Jelevee®³ee keÀeieoHe$eeJej ÒeLece osMecegKeebveer Je veblej osMeHeeb[îeebveer mener keÀjeJeer.
4. mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eebveer Heefnu³eeboe osMecegKeevee Yesìe Jes Je veblej osMeHeeb[îeebvee YesìeJes.
5. mejkeÀejkeÀ[tve Je FlejebkeÀ[tve ³esCeejer ceevee®eer He$es ÒeLece osMecegKeevee Je veblej osMeHeeb[îeebvee
ÐeeJeerle.
6. keÀmey³ee®³ee efþkeÀeCeer pej peeiee Demesue lej osMecegKeevee Iej yeebOeC³eeme njkeÀle veener.
7. HetJee&Heej HejbHejsÒeceeCes osMecegKe Je osMeHeeb[îeebvee YeepeerHeeuee ÐeeJee.
8. efpejeF&le Je yeeieeF&le Fveece ns HetJeeaÒeceeCes®e oesIeebkeÀ[s ®eeuele jneJes.
9. meCeemegoeruee HeîeJeeaÒeceeCes®e peUCeHeÀeìe oesIeeCeeb osC³eele ³eeJee. munotes.in

Page 145

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : keWÀefê³e Je Òeebefle³e ÒeMeemeve

145 10. meb¬eÀeleer®³ee Jes Uer Òel³eskeÀ Kes[îeeletve leerU oesIeebvee osC³eele ³eeJesle.
11. OeveiejekeÀ[tve Òel³eskeÀ Kes[îeeletve Je12. Òel³eskeÀ Kes[îeeletve Òel³eskeÀ Je13. MeneoeJeue ³ee ceefMeoer®³ee meeHeÀmeHeeF&yeÎue pees keÀener Ke®e& ³esF&ue l³eeHewkeÀer 23 jkeÌkeÀce ner
osMecegKeeuee ÐeeJeer Je 13 jkeÌkeÀce ner osMeHeeb[îeebvee ÐeeJeer.
14. ieeJeele pej SKeeoe mebefielekeÀej Deeuee DeLeJe e vele&keÀer Deeueer lej l³eebvee ÒeLece osMecegKeeveer Hewmee
ÐeeJee Je veblej osMeHeeb[îeebveer ÐeeJee.
15. ³ee efMeJee³e Òeebleeleerue Flej yeeyeerHeemetve ³esCeeN³ee jkeÌkeÀcesHeskeÀer 23 ner osMecegKeebveer mJele:meeþer
þsJetve I³ eeJeer Je 13 jkeÌkeÀce osMeHeeb[îeebveer I³eeJeer.
De) osMecegKee®eer keÀeces :
 HejieC³eeleerue peceerve ueeieJe[erKeeueer DeeCeCes.
 HejieC³eele Jeeef HejieC³eeleerue He[ erkeÀ peceerve ueeieJe[erKeeueer DeeCeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
 mebkeÀì mece³eer ieeJekeÀN³eeb®³ee meeje ceeHeÀermeeþer mejkeÀejer ojyeejer He³elve keÀjCes.
 HejieC³ee®³ee j³eles®³ee j#eCeemeeþer Òe³elve keÀjCes.
 mejkeÀejves meebefieleuesuee meeje efve³ec eeÒeceeCes Jemetue keÀjCes.
 Jeleveoejeb®³ee ceoleerves ueeJeCeer -meb®eCeer®eer keÀeces HetCe& keÀ©ve IesCes.
ye) osMeHeeb[s®eer keÀeces :
 HejieC³eeleerue kegÀuekeÀC³ee&®³ee keÀeceeJej osKejsKe þsJeCes.
 HejieC³ee®es efnMesye þsJeCes.
 HejieC³ee®es efnMesye l eHeemeCes.
7.10 keÀceeefJemeoej Je ceeceuesoej
cejeþîeeb®³ee Òeebleer³e ÒeMeemeveeleerue ns oesve cenÊJee®es DeefOekeÀejer Deensle. cejeþîeeb®³ee HejieC³eeleerue
ÒeefleefveOeer cnCetve ³ee oesve DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s Heeefnues peele Demes. SefuHeÀvmìve®³ee cnCeC³eeÒeceeCes, munotes.in

Page 146

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
146 ’ceeceuesoej ns Òeebleeleerue ceesþîee efJeYeeieeJej lej keÀceeefJemeoej ns Òeebleeleerue ueneve efJeYeeieeJej keÀece
keÀjCeejs cegK³e DeefOekeÀejer nesles.“

keÀceeefJemeoej :
cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveele ceguekeÀer DeefOekeÀeN³eele keÀc eeefJemeoejeb®ee YejCee peemle Demes. l³eeb®³ee leey³eele
SkeÀ ieeJe keÀOeer DeveskeÀ ieeJes lej keÀOeer mebHetCe& HejieCee Demes. keÀceeefJemeoejeuee l³ee®³ee leey³eele
DemeCeeN³ee ÒeosMee®³ee GlHeVee®³ee 4… cesnveleevee efceUle Demes. l³eeuee meeueevee 8 00 ©He³es FlekesÀ
Jeslevener efceUles Demes. keÀceeefJemeoej ceeceuesoeje®³ee efve³eb$eCeeKeeueer keÀece keÀjle Demes.
keÀceeefJemeoejeuee Heg{erue ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele nesleer.
 peceerve cenmetue efJe HejieC³eeleerue p eceerve cenmetuee®es GlHeVe Jee{efJeCes.
 j³eles®³ee keÀu³eeCeekeÀ[s ue#e osCes.
 HejieC³eeleerue ÒeMeemeveeleerue efJeefJeOe efJeYeeieebJej ue#e HegjefJeCes.
 DeeHeu³ee efJeYeeieeleerue v³ee³eeue³eerve keÀeces HeneCes Je leer HetCe& keÀjCes.
 Heb®ee³eleer®³e e meom³eeb®³ee efve³egkeÌl³ee keÀjCes.
ceeceuesoej :
cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue ceguekeÀer DeefOekeÀeN³eeceOeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& DeefOekeÀejer cnCetve ceeceuesoejeuee
cenÊJe nesles. ÒeeceeefCekeÀHeCee Je peyeeyeoejer ue#eele IesTve ceeceuesoejeb®eer efve³egkeÌleer kesÀueer peele nesleer.
HeCe leer keÀe³ecemJe©Heer vemes. keÀe³e&#ecelee Demesue lej®e ner efve³egkeÌleer keÀe³ece kesÀueer peele Demes.
ceeceuesoeje®³ee neleeKeeueer keÀceeefJemeoej, cegpegceoej, HeÀ[Ceerme ns DeefOekeÀejer Demele. ceeceue soejeme
JeeefDeefOekeÀej Je keÀeces efoueer peele Demele. ceeceuesoeje®es DeefOekeÀej Je keÀeces Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
 mejkeÀejkeÀ[tve j³elesue e efceUeuesu³ee peceerve cenmetue efJe peemleerle peemle peceerve ueeieJe[erKeeueer DeeCeCes.
 MeslekeÀN³eeb®es Je He³ee&³eeves jep³ee®es GlHeVe Jee{efJeCes.
 Òeeblee®³ee MesleerJ³eJemee³eeuee Òeeslmeneve osCes.
 MeslekeÀN ³eebvee ueeieCeeN³ee keÀpee&®eer J³eJemLee keÀjCes.
 peceerve cenmetue pecee keÀjC³ee®³ee keÀeceer ceole keÀjCes.
 peceerve cenmetue mejkeÀej ojyeejer pecee keÀjCes.
 peceerve efJe¬eÀer, ieneCeJej ³ee J³eJenejebkeÀ[s keÀe³eosMeerj Òe¬eÀer³esletve yebOeves Je ns J³eJenej ³eesi³e
leNnsves nesleele keÀer veener ns HeneCes.
 efoJeeCeer v³ee³eoevee®es Keìues v³ee³e He×leerves mees[efJeCes.
 efkeÀuu³eeb®³ee J³eJemLeeHeveekeÀ[s ue#e osCes. munotes.in

Page 147

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : keWÀefê³e Je Òeebefle³e ÒeMeemeve

147  jep³eeleerue DeejceejekeÀ[s ue#e osCes.
 penepe ®eeuekeÀebvee HejJeevee ossCes.
 Òeebleele Meeblelee Je megJ³eJemLee þsJeCes.
7.11 ojKeoej
cejeþîeeb®³ee ÒeebleerkeÀ ÒeMeemeveeleerue ojKeoej ne SkeÀ cenÊJeHetCe& DeefOekeÀejer neslee. Òeebleeleerue
keÀceeefJemeoej Je ceeceuesoej ³eeb®³eeJej DeÒel³e#e osKejsKe þsJeC³eemeeþer ojKeoej ³ee D eefOekeÀeN³eeb®eer
efve³egkeÌleer kesÀueer peele Demes. Òeeblee®³ee meJe& efJeYeeieebJej osKejsKe þsJeC³ee®es keÀece l³ee®³eekeÀ[s Demes.
l³eeb®eer efve³egkeÌleer mejkeÀejkeÀ[tve nesle Demes. l³eecegUs l³eeuee DeefOekeÀejengve otj keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej
keÀceeefJemeoej DeLeJee ceeceuesoejeuee vemes. ojKeoejeuee Heg{erue ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele Demele.
 keÀceeefJemeoeje®³ee keÀecekeÀepeekeÀ[s ue#e þsJeCes.
 ceeceuesoeje®³ee keÀecekeÀepeekeÀ[s ue#e þsJeCes.
 Òeebleeleerue mewv³e J³eJemLeskeÀ[s ue# e þsJeCes.
 Òeebleeleerue DeejcejekeÀ[s ue#e þsJeCes.
ojKeoej ns mejkeÀejer veesjkeÀerleerue DeefOekeÀejer Demele. efoJeeCe, cegpegceoej, HeÀ[Ceerme, oHlejoej,
Heesleveerme, Heesleoej, meYeemeo, ef®eìCeerme ³eeb®eer®e efve³egkeÌleer peemle ÒeceeCeele ³ee He oeJej keÀjC³eele ³esle
Demes. DeeHeeDeeHeu³ee ngdÐeevegmeej les mebyeOeerLe efJeYeeieeleerue HeenCeer keÀjle Demele Je keÀeieoHe$eeb®eer
HeneCeer keÀ©ve Òeeblee®³ee keÀejYeejeleerue mel³e -Demel³eles®ee He[leeU keÀjle Demele. l³eecegUs ³ee Heoeuee
cenÊJe De eues nesles.
7.12 Heeìerue Je kegÀuekeÀCeea
cejeþîeeb®³ee ûeece ÒeMeemeveeleerue Heeìerue Je kegÀuekeÀCeea ns oesve cenÊJeHetCe& DeefOekeÀejer nessles. 17 J³ee
MelekeÀele Kes[er ner mJe³ebHetCe& Demeu³eeves ³ee ÒeMeemeveeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues nesles.
Heeìerue :
ûeece ÒeMeemeveeefleue Heeìerue ne ieeJee®ee cegK³e mejkeÀejer DeefOekeÀejer neslee. l³eeme ³ee keÀeUele ûeece
ieesHeeU, ieeJe Heeìerue, ceeskeÀeoce ner Flej veeJes nesleer. lees ieeslemeYes®ee ÒecegKe Demes. Heeìueeuee Heg{erue
ÒekeÀej®eer keÀec es keÀjeJeer ueeiele Demele.
 ûeeceeleerue ueeJeCeer – meb®eCeer – GieJeCeer®eer ÒecegKe keÀeces HeneCes.
 ûeecemeYes®³ee meJe& yewþkeÀeb®es meb®eueve keÀjCes.
 ûeeceeleerue v³ee³e efveJee[e keÀjCes.
 ûeeceele Meeblelee Je megJ³eJemLelee ÒemLeeefHele keÀjCes.
 ûeecee®ee meeje efveefM®ele keÀjCes.
 ûeecee®ee meeje Jemetue keÀjCes. munotes.in

Page 148

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
148

kegÀuekeÀCeea :
ûeeceeleerue ogmeje cenÊJeHetCe& DeefOekeÀejer cnCepes kegÀuekeÀCeea. cee$e lees HeeìueeHes#ee og³³ece opee&®ee
ceguekeÀer DeefOekeÀejer neslee. lees Heeìueeme ceolevee rme cnCetve keÀce Henele Demes. l³eeuee Heg{erue ÒekeÀej®eer
keÀeces keÀjeJeer ueeiele Demele.
 ûeeceeleerue meJe& ÒekeÀej®³ee peceerveer®³ee veeWoer þsJeCes.
 Òel³eskeÀ J³ekeÌleeR®³ee veeJeeJej DemeCeeN³ee peceerveer®³ee cenmetuee®ee peceeKe®e& þsJeCes.
 ûeecee®³ee ueeJeCeer -meb®eCeerkeÀ[s ue#e osCes.
 ûeecee®³ee peceerve cenmetue pecee keÀjC³eeb®³ee keÀeceer Heeìueeuee ceole keÀjCes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. cejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[Ue®es mJe©He peeCetve I³ee.
7.13 meejebMe
cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeve J³ eJemLes®ee DeY³eeme keÀjleevee meJe& ÒeLece ÒeMeemeve J³eJemLes®es keWÀefê³e, Òeeleer³e
Demes oesve cenÊJeHetCe& Yeeie peeCetve Iesleues. ³ee oesve Yeeieeletve DeeHeCe ÒeMeemeveeleerue ngÎs Je DeefOekeÀejer
³ee yeeyele®eer ceeefnleer Heeefnueer.
cejeþîeeb® ³ee ÒeMeemeveeleerue jepeHeo ns meJe& Þes<þ Heo keÀmes Deens, ³ee Heoe®es cenÊJe keÀe³e Deens. ³ee
Heoe®³ee peyeeyeoeN³ee keÀe³e Deensle, ³ee jepeHeoeJej keÀesCel³ee J³ekeÌleerves DeefOejep³e ieepeJeues. Je ³ee
Heoe®es ÒeMeemeveeleerue mLeeve keÀe³e Deens. Deeoeryeeyele ceeefnleer Heeefnueer.
cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeveeleerue Þes<þ cebef$eceb[U cnCegve De<ìÒeOeeve ceb[UekeÀ[s Heeefnues peeles. De<ìÒeOeeve
ceb[Ueleerue cegK³e ÒeOeeve, Deceel³e, mesveeHeleer, meef®eJe, ceb$eer, Hebef[lejeJe, megceble, v³ee³eeOee rMe, ³ee®es
mLeeve, cenÊJe Je keÀeceefiejer Deeefoyeeyele®eer ceeefnleer Heeefnueer.
meef®eJe ne ÒeMeemeveeleerue ceb$eerceb[Ue®³ee lees[er®ee DeefOekeÀejer Deens Je l³ee®es ÒeMeemeveeleerue mLeeve Je
keÀeceefiejer cenÊJee®eer Deens ³ee yeeyele®eer ceeefnl eer ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®³ee keÀe³ee&letve
Heeefnueer.
Deeþje keÀejKeeves Je yeeje cebnue ns meg×e cejeþîeeb®³ee ÒeMeemevee®³ee mees³eer®³ee ¢<ìerves keÀmes efvecee&Ce
keÀjC³eele Deeues nesles ³ee®eer ceeefnleer DeeHeCe veeJe Je ÒekeÀe jemen Heeefnueer.
Òeeble Je efpeuns ns ÒeebeflekeÀ ÒeMeemevee®es DeefJeYeep³e IeìkeÀ keÀmes nesles Je ³ee efJeYeeieeJej keÀece keÀjCeeN³ee
DeefokeÀeN³eeb®ee opee& keÀe³e neslee Je l³eeb®eer keÀeceefiejer keÀe³e nesleer Deeefoyeeyele®eer ceeefnleer Heeefnue er.
keÀceeefJemeoej, ceeceuesoej, Heeìerue, kegÀuekeÀCeea ³ee Òeebleer³e Je ûeece DeefOekeÀeN³eeb®³ee peyeeyeoeN³ee Je keÀeces
³ee®eer ceeefnleerner DeeHeCe MesJe쮳ee ìHH³eele l³eeb®³ee keÀe³e&ÒeCeeueermen ceeb[ueer. munotes.in

Page 149

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : keWÀefê³e Je Òeebefle³e ÒeMeemeve

149 SkebÀojerle ³ee meJe& HeefjefmLeleer®e e efJe®eej pej kesÀuee lej cejeþîeebves Megv³eeletve meece´ep³e GYes kesÀues nesles.
³ee meece´ep³eeuee l³eebveer efìkeÀefJeC³eemeeþer Jee{efJeC³eemeeþer Je GYeejer osC³eemeeþer efvecee&Ce kesÀuesueer
ÒeMeemeve J³eJemLee ner meg³eesi³e nesleer.
7.14 ÒeMve
1. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ceguekeÀer Meemeve J³eJemLes®³ee þUkeÀ JewefMe<ìîeeb®eer ®e®ee& keÀje.
2. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ceguekeÀer Meemeve J³eJemLes®³ee efJeefJeOeebiee®eer ®e®ee& keÀje.
3. cejeþîeeb®³ee De<ìÒeOeeve ceb[U He×leer®es JeCe&ve keÀje. De<ìÒeOeeve ceb[Ue®eer ÒecegKe JewefMe<ìîes
keÀesCeleer?
7.15 meboYe&
1. Jee. meer. yeWês – Þeer í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe (GÊejeOe&)
2. iees. me. mejosmeeF& - HesMeJes oHlejeletve efveJe[uesueer keÀeieoHe$es.
3. [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej – cejeþer meÊes®ee Go³e
4. [e@. meesceveeLe jes[s – cejeþîeeb®³ee Fefleneme
5. iee³ekeÀJee[, mejosmeeF&, Leesjele, nveceeves – cejeþskeÀeueerve mebmLee Je efJe®eej
6. Òee. yeer. Sme. meeJeble, Òee. peeOeJe - `cejeþîeeb®ee ÒeMeemekeÀer³e meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ Fefleneme'


munotes.in

Page 150

150 8
cejeþîeeb®es ÒeMeemeve :
ueIeìkeÀ j®evee:
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 ÒemleeJevee
8.2 cejeþîeeb®es mewv³e efJeYeeie
8.3 cejeþîeeb®³ee mewv³e J³eJemLesleerue Flej IeìkeÀeb®eer ceeefnleer
8.4 cejeþîeeb®³ee mewv³eJ³eJemLesleerue me gOeejCee
8.5 cejeþîeeb®es efkeÀuues
8.6 cejeþîeeb®es efkeÀuues ÒeMeemeve
8.7 cejeþîeeb®³ee efkeÀuues og©mleer Jejerue Ke®e&
8.8 cejeþîeeb®eer Deejceej J³eJemLee
8.9 keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLee
8.10 Òeebefle³e v³ee³eJ³eJemLee
8.11 mLeeefvekeÀ v³ee³emebmLee
8.12 keÀe³eos, HegjeJes, v³ee³eHe×leer, efoJ³e ³eemebyeOeer ceeefnleer.
8.13 iegvns Je efMe#ee
8.14 cejeþîeeb®³ee v³ee³eoeve J³eJemLes®eer JewefMe<ìîes
8.15 meejebMe
8.16 ÒeMve
8.17 meboYe&
8.0 GefÎ<ìîes
 cejeþîeeb®³ee ue cejeþîeeb®³ee ue cejeþîeeb®³ee Deejceej J³eJemLes®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLes®eer ceeefnleer peeCetve IesCes. munotes.in

Page 151

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
151  cejeþîeeb®³ee Òeebleer³e v³ee³eJ³eJemLes®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee v³ee³eoevee®eer JewefMe<ìîes mecepetve IesCes.
8.1 ÒemleeJevee
cejeþîeeb®³ee ÒeMeemeve J³eJemLesleerue ÒeMeemekeÀer³e ¢<ìerkeÀesveeletve cenÊJeHetCe& þjuesuee ogmeje cenÊJeHetCe&
IeìkeÀ cnCepes ueÒeMeemekeÀer³e ¢<ìerkeÀesveeletve J³eJemLeeHeve keÀjC³ee®³ee efveCe&³e Iesleuee ³eeletve cejeþîeeb®³ee ueÒeMeemevee®ee Giece Peeuee. efM eJeepeer cenejepeeveblejner Heg{s ³ee ÒeMeemevee®ee efJekeÀeme nesle iesuee. cee$e
Heg{s ³ee ÒeMeemevee®eer O³es³e, OeesjCes yeoueu³eeves ns ÒeMeemeve keÀcepeesj yeveues.
cejeþîeeb®³ee ueefJeYeeieu³ee®es efometve ³esles ns efleve efJeYeeie cnCepes mewv³e efJeYeeie, efkeÀuues efJeYeeie Je Deejceej efJeYeeie. ³ee
eflevner efJeYeeiee®es ÒeMeemekeÀer³e J³eJemLeeHeve keÀjle Demeleevee efMeJeepeer cenejepeebveer mewv³e J³eJem Lesle,
efkeÀuues J³eJemLeeHeveele DemeCeeN³ee ®etkeÀer®³ee He×leer®ee l³eeie kesÀuee.
’ceguekeÀer Meemeve J³eJemLee Je ue³eeHewkeÀer SkeÀ pejer vemesue lej lees jLe efvekeÀeceer nesl ees. mewv³eeJee®etve jep³e, Oeve Je Heje¬eÀce ³eebvee keÀener
DeLe& Gjle veener“ Demes Dee³e& $eÝefMeJeepeer cenejepeebveer ³ee leÊJeeuee Devegme©ve®e DeeHeu³ee ueefMeJeepeer cenejepeeb®³ee Go³eecegUs cejeþîeeb®³ee uecenejepeebkeÀ[s DeeHeu³ee ue³eespevee nesl³ee. l³ee®³eekeÀ[s ueYetlekeÀeUeleerue DevegYeJeeJej DeeOeejuesues nesles. cnCetve®e l³eebves DeeHeues uecevemeyeoej mejoejeb®ee efJe®eej kes Àuee veener. mejpeeceMeener uecejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLes®³ee ÒeMeemevee®ee DeejbYe efMeJeepeer cenejepeeb®³ee jepeJeìerHeemetve Peeuee.
efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeu³ee keÀejefkeÀoea®eer megjJeele DeefoueMeener pen eefiejoeje®ee cegueiee cnCetve
kesÀueer. cnCetve l³eebveer megKeeleerue DeeHeu³ee v³ee³eJ³eJemLesceO³es cegefmuece jepeJeìerleerue keÀe³eoskeÀevetve Je
He×leer®ee DeJeuebye kesÀuee. cnCetve®e ³ee yeeyele [e@. Jner. ìer. iegCes cnCeleele, ’meJe& cegefmuece
v³ee³eeue³eerve mebmLee cejeþs keÀeUele Lees[îeeHeÀej HeÀjkeÀeves DeefmleÊJeele Demeu³ee®³ee efomeleele.“ meve
1650 Heemetve efMeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀejefkeÀoeauee efJeefMe<ì Jepeve ÒeeHle Peeu³ee veblej Je
mJejep³eeleerue ÒeosMeele Jee{ Peeu³ee veble j Je mJejep³eeuee Meeblelee ueeYeu³eeveblej efMeJeepeer
cenejepeebveer pegv³ee Oece&ûebLeeJej DeeOeeefjle DeMeer v³ee³eJ³eJemLee DeeHeu³ee mJejep³eeuee ueeietve kesÀueer.
³ee v³ee³eJ³eJemLes®³ee ÒeMeemeveele DeeHeCe efMeJekeÀeU Je HesMeJeskeÀeUeleerue keWÀ efê³e v³ee³eJ³eJemLee, Òeebleer³e
v³ee³eJ³eJemLee, mLeeefvekeÀ v³ee³eJ³eJemLee, keÀe³eos, HegjeJes, v³ee³eHe×leer, efoJ³e, iegvns, efMe#ee Je
cejeþîeeb®³ee v³ee³eoeve He×leer®eer JewefMe<ìs Deeoer v³ee³eJ³eJemLesMeer mebyeOeerle meJe& IeìkeÀeb®eer meefJeml ej
ceeefnleer HeneCeej Deenesle.

munotes.in

Page 152

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
152 8.2 cejeþîeeb®es mewv³e efJeYeeie
cejeþîeebves DeeHeu³ee ueSkeÀ cenÊJeHetCe& efJeYeeie cnCetve mewv³e efJeYeeieekeÀ[s He eefnues peeles. ³ee mewv³e efJeYeeiee®³ee ÒeMeemekeÀer³e
J³eJemLeeveeceO³es DeeHeCe cejeþîeeb®es Mejerjj#ekeÀ oue, cejeþîeeb®es Hee³eoue, cejeþîeeb®es Iees[oue,
cejeþîeeb®es nÊeeroue, cejeþîeeb®es Gbìoue ³ee yeeyele®eer ceeefnleer HeneCeej Deenesle.
1. jepee®es Mejerjmebj#ekeÀ oue :
cejeþîeeb®³ee ueefJe®eej keÀjeJee ueeiesue. ³ee ÒeMeemevee®³ee DeY³eemee®ee DeejbYe DeeHeCe efMeJeepeer cenejepeeb®³ee
Mejerjmebj#ekeÀ oue eHeemetve keÀjCeej Deenesle. efMeJeepeer cenejepeeves Megv³eeletve efnboJeer mJejep³e efvecee&Ce
kesÀues nesles. ns mJejep³e efvecee&Ce keÀjle Demeleevee l³eeb®es peerJeve Del³eble J³emle yeveues nesles. DeMee®e
HeefjefmLeleerle efMeJeepeer cenejepeebveer mJele:®³ee megjef#elelesmeeþer Keeme Mejerjmebj#ekeÀ ouee®eer efveefce&leer
kesÀueer nesleer.
efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Mejerjmebj#ekeÀ oueeceO³es DeefleMetj, ue{Je³³es, SkeÀefve<þ DeeefCe ngMeej
mewefvekeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee peele Demes. ns mewefvek eÀ jepecepeealeerue Je efJeMJeemeeleues Demele. ³ee
mewefvekeÀebmeeþer keÀþesj efMemle Demes. ³ee Mejerjmebj#ekeÀ oueeceO³es yebogkeÀOeejer, YeeueskeÀjer, nuekesÀ nl³eej
OeejkeÀ Je leesHeÀKeevee Ieeì mewefvekeÀeb®ee meceeJesMe Demes.
Mejerj mebj#ekeÀ oueek eÀ[s jepemeYee, jepe efveJeememLeeve ³esLeerue meJe& ÒekeÀej®eer J³eJemLee ³ee®es j#eCe
keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer Demes. jepee®³ee efJe©× keÀesþs keÀì kesÀues peele Deensle keÀe³e, keÀesCe êesn keÀjle
Deens keÀe³e, ³ee yeeyele®ee leHeeme IesCes Je ³ee yeey ele ceeefnleer efceUefJeCes Je DeMee ÒekeÀej®eer HeefjefmLeleer
efvecee&Ce Peeueer Demesue lej efle®es efveJeejCe keÀjCes ner keÀeces ³ee oueeuee keÀjeJeer ueeiele Demele.
efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Debiej#ekeÀ oueeleerue mewv³ee®eer mebK³ee oesve npeej ne sleer. cenejepe ³ee
Debiej#ekeÀ oueeleerue mewv³eevee peemle Heieej osle nesles. lemes®e ³ee oueeleerue keÀesCel³eener mewv³eeves Keeme
keÀeceefiejer kesÀueer lej l³eebvee meesv³ee®eer keÀ[er, kebÀþe, nej ye#eerme cnCetve efouee peele Demes.
2. Hee³eoU :
cejeþîeeb®³ee ueÒeosMeele Iees[oUeHes#ee Hee³eoU peemle GHe³eesieer He[t MekesÀue ns efMeJeepeer cenejepeebvee ceeefnle nesles.
lemes®e efkeÀuues Je þeCes ³eeb®³ ee mebj#eCeemeeþer ner Hee³eoUe®eer iejpe Deens ³ee®eerner keÀuHevee efMeJeepeer
cenejepeebvee nesleer. Hee³eoUeleerue yengleskeÀ mewv³eeb®eer Yejleer ceeJeUs Je nsìkeÀjer meceepeeletve peemle nesle
Demes. KegÎ cenejepe ner Yejleer keÀjle Demele.
cejeþîeeb ®³ee Hee³eoUe®eer j®evee Heg{erue ÒeceeCes Demes :
1) 10 mewefvekeÀ - 1 veeF&keÀ
2) 5 veeF&keÀ - 1 nJeeueoej
3) 3 nJeeueoejebJej - 1 pegceuesoej
4) 7 les 8 pegceuesoejebJej - mesveeHeleer munotes.in

Page 153

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
153 91 keÀueceer yeKejerceO³es cejeþîeeb®³ee Hee³eoUe®eer mebK³ ee 2 ueeKe nesleer Demes vecego kesÀues Deens. cee$e
FlekeÀer mebK³ee Demesue®e Demes Kee$eeruee³ekeÀ meebielee ³esle veener.
HesMeJeeF&le Hee³eoUele cejeþîeeb®³ee peemle YejCee neslee. Hee³eoUeleerue mewefvekeÀeb®eer mebK³ee 25000
npeeje He³e¥le nesleer. cejeþe mewv³ee J³eefleefjkeÌle HesMeJ³ee®³ee Hee³eoUele jesefnues, HeþeCe, MeerKe, ieejoer,
efmeÎer ³ee HejkeÀer³e mewefvekeÀeb®ee YejCeener Demes. cee$e ³ee HejosMeer mewefvekeÀebJej HesMeJ³eeb®ee cnCeeJee
eflelekeÀemee Je®ekeÀ vemes.
3. Iees[oU :
cejeþîe eb®³ee ueefMeJekeÀeUele pes Iees[oU Òe®eefuele nesles l³ee Iees[oUe®es oesve ÒekeÀej nesles.
1) yeejieerj (Heeiee)
2) efMeuesoej
1) yeejieerj : yeejieerj cnCepes mejke Àej®es Iees[smJeej. ³ee Iees[smJeejevee mejkeÀejer Iees[e Je nl³eej
efceUles Demes.
2) efMeuesoej : efMeuesoej cnCepes mJele:®es Iees[s Je mJele:®es nl³eej DemeCeeje cee$e mejkeÀejer ®eekeÀjer
keÀjCeeje Iees[smJeej.
efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Iees[oUele ye ejeieerjeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ nesleer. efMeuesoejebvee cenejepeebveer
peemle Òeeslmeenve efoues veener.
efMeJekeÀeUele Iees[oUe®eer j®evee Heg{erue ÒeceeCes nesleer.
1) 25 Iees[smJeejebJej - 1 nJeeueoej
2) 5 nJeeueoejebJej - 1 pegceuesoej
3) 10 peg ceuesoejebJej - 1 npeejer
4) 5 npeejeRJej - 1 Heb®enpeejer
5) meJe& Heb®e npeejeRJej - mesveeHeleer
Iees[oueeleerue j®evee efJe®eejele Iesleu³ee veblej ³ee DeefOekeÀeN³eebvee Jesleve efkeÀleer efoue peele nesles ³ee®eer
ceeefnleer Keeueer vecego keÀjC ³eele Deeueer Deens.
ngÎe Jesleve
1) Iees[mJeej - 2 les 5 nesve (ojceen)
2) nJeeueoej - 10 nesve (ojceen)
3) pegceuesoej - 500 nesve Je HeeueKeer (meeefuevee) munotes.in

Page 154

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
154 4) Heb®enpeejer - 2000 nesve (meeefuevee)
5) mesveeHeleer - 100000 nesve (meeefuevee)
³ee DeefOekeÀeN³eebvee ceoleermeeþer ceoleveerme Demele. ³ee efþkeÀeCeer DeefOekeÀejer Je ceoleveermeeb®eer osle
Deenesle.
1) Iees[smJeejeme – SkeÀ HeKeeuepeer Je SkeÀ veeueyebo
2) npeejerme – SkeÀ cegpegceoej, SkeÀ keÀejYeejer Je SkeÀ peces efveme
3) Heb®enpeejer – yeekesÀefvemee®es keÀejketÀve Je peemeto
Iees[oUeleerue mewv³eevee ÒeefMe#eCe ne efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Iees[oUe®³ee JewefMe<ìîee®ee Keeme Yeeie
yeveuee neslee. HeeJemeeUîeele ³eg× ceesefncee yebo Demele HeefjCeeceer ®eej ceef nves mewv³e ue{eF& efJevee pej
jeefnues lej l³eeb®³ee keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece nesT MekeÀlees ³ee®eer peeCeerJe cenejepeebvee nesleer. l³eecegUs
ue³ee ÖeWÀ®e ÒeJeeMeeves DeeHeu³ee ÒeJeeme JeCe&veHej ûebLeele ³ee ÒeefMe#eCee®ee Keeme ieewjJe kesÀuee Deens.
efMeJekeÀeUe ÒeceeCes®e HesMeJeskeÀeUele meg×e Iees[oU Òe®eefuele nesles. HesMeJ³eeb®³ee Iees[oUelener yeejeieerj
Je efMeuesoej nesles. yee jeieerjevee ceefnv³eeuee 4 les 5 ©He³ee Heemetve 8 les 10 ©He³ee He³e¥le Jesleve efceUle
Demes. efMeuesoejebvee ceefnv³eeuee 20 les 30 ©He³es Heieej efceUle Demes. efMeuesoejebceO³es `SkeÀeb[s
efMeuesoej' ne uenevemee Jeie& neslee. ³ee efMeuesoejebvee Jeee f©He³eeHeemetve 2000 ©He³ee He³e¥le JeeefDemele ³eebvee ye{leer efceUefJeC³ee®eer mebOeer Demes. l³ee®ee les HeÀe³eoe Iesle Demele Je Heeies Je HeLekesÀ yeve Jele
Demele.
4. nÊeeroU :
cejeþîeeb®³ee ueIees[oUeuee pesJe{s cenÊJe nesles lesJe{s cenÊJe nÊeeroueeuee veJnles. Demes pejer Demeues lejer ³ee ouee®ee
GHe³eesie uekesÀuee peele Demes. lemes®e nÊeer DemeCes ns ³ee keÀeUele SsMJe³ee&®es ue#eCe ceeveues peele nesles. meYeemeo
meebieleele keÀer cenejepeeb®³ee keÀejefke Àoea®³ee DeKesjerme uenesleer. ef®eìCeerme yeKejkeÀeje®³ee cnCeC³eevegmeej efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ue1500 nesleer.
5. GbìoU :
cejeþîeeb®³ee uemeeceevemegceeve Je ueneveleesHeÀe Jeentve vesC³eekeÀefjlee Je ceesþîee leesHeÀe Jeentve vesC³eekeÀefjlee kesÀuee peele
Demes. ef®eìCeerme yeKejkeÀej cnCeleele efMeJeepeer cenejepeebkeÀ[s 1 npeej Gbì nesles. cenejepeeb®³ee
GbìoUeleerue Gbì ns Me$eg®³ee ueDeHeÀpeueKeevee®³ee mewv³eeb®ee HejeYeJe Peeuee cejeþîeebvee 1200 Gbì efceUeues nesles. ³eeJe©ve®e Demes
efometve ³esles keÀer ns oU ³ee ÒeMeemeveele Òe®eefuele nesles. munotes.in

Page 155

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
155 cejeþîeeb®³ee mewv³e efJeYeeieeb®eer ceeefnleer Henele Demeleebvee DeeHeCe cenejepeeb®es Mejerjj#ekeÀ oU,
Hee³eoU, Iees[oU, nÊeeroU, GbìoU ³ee efJeYeeieeb®eer ceeefnleer Heeefnueer. ³ee oUeHewkeÀer Hee³eoU,
Iees[oU Je cenej epeeb®es Mejerjj#ekeÀoU cenÊJee®es Deensle. ³ee ouee®ee uemenYeeie ceesþîee ÒeceeCeele neslee. cee$e nÊeeroue Je GbìoU ns uenesle.
8.3 cejeþîeeb®³ee mewv³eJ³eJemLesleerue Flej IeìkeÀeb® eer ceeefnleer
cejeþîeeb®³ee mewv³eJ³eJemLesleerue Flej IeìkeÀebceO³es DeeHeCe cejeþîeeb®³ee nsjKeel³ee efJeueceeefnleer HeneCeej Deenesle. ner ceeefnleer Heg{s vecego keÀjC³eele Deeueer Deens.
1. nsj Keeles :
cejeþîeeb®³ee uejepeJeìerle mJeleb$e nsjKeeles efvecee&Ce kesÀue s nesles. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee nsje®es peeUs ueíeJeC³ee, efkeÀuues, mejkeÀejer Keeleer Je Me$eg ÒeossMeele Hemejues nesles. yeefnjpeer veeF&keÀ ns efMeJeepeer
cenejepeeb®³ee nsjKeel³ee®es ÒecegKe nesles. efMeJeepeer cenejepeeb®es nsj ns l³eebvee Del³eble efJeMJemeveer³e
yeelec³ee osle nesles. Demes ÖeWÀ®e ieJnve&j ceeefì&ve ³eebveer meebieerleues Deens. [e@. yeeUke=À’jep³eeleerue nsj J³eJemLee ner jep³ekeÀejYeeje®ee keÀCee nes³e“. keÀewefìu³eeves nsjeuee `iet{' Heg©jepee®es ve³eve Demes cnìues dns. cejeþîeevee nsjKeel³ee®ee meece´ep³e ÒeMeemeveemeeþer Je ueÒeMeemeveemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele GHe³eesie Peeuee.
2. uecejeþîeeb®³ee ueJe ³eg×ebmeeþer peer Mem$eem$es JeeHejueer Deensle Je l³eeb®es JeCe&ve Je meboYe& Deeues Deensle. l³eeJe©ve ³ee
efJeYeeieeleerue Mem$eem$eeb®eer ceeefnleer GHeueyOe Peeueer Deens. DeMee Mem$eem$eeb®eer v eeJes Heg{erue ÒeceeCes
Deensle. 1) leueJeej, 2) keÀìîeej, 3) peceoe[e, 4) HeÆs, 5) Yeeues, 6) yeebkeÀ, 7) efJe®eJes, 8)
mewl³e, 9) ìebkeÀC³ee, 10) eflekeÀceevee, 11) yebogkeÀer, 12) yeKelejs, 13) ìesHe, 14) ogHeÆe, 15)
ef®eueKele, 16) HeeKeje, 17) leepe, 18) ngkesÀ 19) oe©ieesUe, 20) yeeCe. efMeJeepeer cenejepeebveer
keÀener Mem$eem$es ner Fbûepe, Heesleg&ieerpe Je ÖeWÀ®eekeÀ[tve efceUJeerueer. GuuesKe DeveskeÀ keÀeieo He$eele
meeHe[ues Deensle. Jej Heeefnuesu³ee Mem$eeb®ee JesieJesieUîee ue{e³eebmeeþer ce jeþîeebves JeeHej kesÀuee neslee ns
ner HegjeJ³eeb®³ee DeeOeejs efme× Peeues Deens. HeefjCeeceer ueIeìkeÀeuee cenÊJe Deens.
3. ue³eg× ceesefnceeveblej efveIeeu³ee veblej cejeþîeebvee uecejeþîeeb®³ee uevemes. l³eecegUs íeJeC³eeletve ueieJnve&j ceeìeave cnCelees, ’efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ue³ee®ee HetCe& DeYeeJe neslee. l³eeb®³ee íeJeCeerle HeÀkeÌle oesve íesìs lebyet Demele. l³ee oesve lebyetHewkeÀerle SkeÀ
mJele:meeþer JeeHejle Demele lej ogmeje ceb$³eemeeþer Demes“. [e@. ÖeÀe³ej ne ³egjesHeer³e ÒeJeemeer cnCelees, munotes.in

Page 156

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
156 ’efMeJeepeer cenejepeeb®³ee mewv³eevee neueDeHes<ìeb®eer meJe³e Peeueer nesleer. ÒeJeemeele nesCeeN³ee
GHeemeceejeruee les mejeJeuesues nesles. les megKeemeerve yeveues veJnles. l³eecegUs keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee meenmeer
Dee¬eÀceCeeuee les DeefOekeÀ uee³ekeÀ Demele“. cejeþîeeb®³ee íeJeC³eeb®eer j®evee, íeJeC³eeb®eer efþkeÀeCes,
íeJeC³ee®eer J³eJemLee ³ee ceO³es efve³eespeve nesles. HeefjCeeceer Fle j meece´ep³eeleerue íeJeC³eeHes#ee
cejeþîeeb®³ee íeJeC³ee ®eebieu³ee nesl³ee.
4. ³eg×leb$e :
cejeþîeeb®es ieefveceer keÀeJee ns SkeÀ cenÊJeHetCe& ³eg×leb$e nesles. ³ee ieefveceer keÀeJee ³eg×leb$eecegUs cejeþîeeb®³ee
Jeeìîeeuee ceesþs ³eMe Deeues nesles. H eefjCeeceer ns leb$e cejeþe ueefMeJeepeer cenejepeeb®³ee Go³ee®³ee DeejbYeer cegmeueceeve, Heesle&gieerpe, efmeÎer, Fbûepe Demes DeveskeÀ Me$et nesles.
³ee meJee¥yejesyej SkeÀoce ue{Ces DeMeke̳e. cnCetve®e efMeJe epeer cenejepeebveer ieefveveer ³eg×leb$ee®ee JeeHej
kesÀuee. Me$egmewv³eele HegÀì Hee[Ces, Me$egJej®e{ nesle Demesue lej ceeIeej IesCes, De®eevekeÀHeCes nuuee keÀ©ve
Me$egHe#ee®ee HeÀ[Mee Hee[Ces, Me$et meeJeOe nesC³eeHetJeea®e HeUtve peeCes, Me$etb®eer þ eCeer De®eevekeÀHeCes
GOJemle keÀjCes, Me$etuee meUeskeÀer HeUes keÀ©ve mees[Ces ner l³eeb®³ee ieefveceer keÀeJ³ee®eer JewefMe<ìs Deensle.
ner meJe& JewefMe<ìîe efMeJeepeer cenejepeeb®³ee mewv³eeveer Deelcemeele kesÀueer nesleer. ³ee ³eg×He×leer®³ee
ceeO³eceeletve Lees[îee meeOevemeecegûeerefveMeer Me$egyejesyej ue{e oslee ³esle Demes. l³eecegUs cejeþîeeb®³ee mewv³e
J³eJemLes®ee ne IeìkeÀ SkeÀ cenÊJeHetCe& Yeeie yeveuee neslee.
8.4 cejeþîeeb®³ee mewv³eJ³eJemLesleerue megOeejCee
cejeþîeeb®es meece´ep³e veJ³ eeves Go³eeme Deeues nesles. les efìkeÀJeeJe³ee®es nesles. Jee{JeeJe³ee®es nesles. ns meJe&
kesÀJeU keÀe³e&#ece ueue1. mejbpeeceMeener mewv³e ve<ì kesÀues :
ceO³e³egieerve jepeJeìerle mejbpeeceMeener mewv³eJ³eJemLee Òe®eefuele nesleer. ³ee mejbpeeceoejevee peneefiejer
efoueer peele Demes ³ee ceesyeou³ eele ns mejbpeeceoej DeeHeu³ee Heojer HeÀewpee þsJele Demele Je ³eg× Òemebieer
jepee®³ee yeepetves ue{le Demele. ³ee ueeskeÀeb®³ee neleele mJele:®es mewv³e Demeu³eeves Heg{s ns ueeskeÀ mJeleb$e
Jeeiele Demele Je jepe meÊes efJe©× yeb[ keÀjle Demele. efMeJe epeer cenejepeebvee ner He×leer ®etkeÀer®eer
Jeeìueer. cnCetve®e l³eebvee Demes Jeeìle nesles keÀer jep³e meg³eesi³eHe×leerves ®eeueJeeJe³ee®es Demesue lej
jep³eeleerue peceerveer®es legkeÀ[s neslee keÀecee ve³es. cnCetve®e peneefiejoejevee efouesu³ee pece erve Hejle IesCes
iejpes®es Deens. cnCetve®e l³eebveer peneefiejoejer He×leer yebo kesÀueer Je mJele:®³ee efve³eb$eCeeKeeueer GYeer
jenCeejer mewv³e J³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer. ³ee mewv³e J³eJemLesuee jesKe Heieej meg© kesÀues. Heje¬eÀce
keÀjCeeN³ee mew v³eevee HeoJ³ee osCes, Oeve oewuele osCes ns ÒekeÀej meg© kesÀues. l³eeb®ee iegCe ieewjJe keÀjC³eeme
meg©Jeele kesÀueer. Je mejpeeceMeener mewv³eJ³eJemLeslee HetCe& efyecees[ kesÀuee.
2. Jesleve :
mejbpeeceMeener He×leerceO³es mewv³eevee efve³eefcele Jesle ve efceUle vemes. HeefjCeeceer ns mewv³e uegìeuetì keÀjle
Demele. cee$e ³ee ®etkeÀer®³ee He×leeruee yebo keÀjC³eemeeþer efMeJeepeer cenejepeebveer efve³eefcele Jesleve osC³eeme
meg©Jeele kesÀueer. ns Jesleve YejHetj nesles. mewv³ee®es Jesleve l³ee®³ee Yejl eer Òemebieer efveefM®ele keÀjC³ee®eer
®eebieueer ÒeLee meg© kesÀueer. Heieeje®eer MeeMJeleer Demeu³eeves efMeJeepeer cenejepeebvee mewv³eHegjJe{e keÀOeer keÀceer munotes.in

Page 157

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
157 He[uee veener. ³ee yeeyele [e@. mesve cnCeleele, “Shivaji give them on this account a
good sa lary and with such punctuality that on the appearance of the
New Moon each one received what had been promised at the time
of enlistment”. lelkeÀeueerve Flej meÊeeb®³ee leguevesves efMeJeepeer DeeHeu³ee ueYejHetj Jesleve osle Demeu ³eeves ueeskeÀ cenejepeeb®³ee Heojer ueHeefjCeeceer cenejepeebvee ÒeeceeefCekeÀ, efve<þeJeble Metj mewv³eeb®eer efveJe[ keÀjlee Deeueer.
3. mewefvekeÀebvee ye{l³ee Je yeef#emes :
efMeJeepeer cenejepeebveer mewefve keÀebvee efve³eefcele Je jesKe Jesleve osC³ee®eer ÒeLee meg© kesÀueer nesleer. l³eeHeg{s ner
peeJetve pes mewv³e efJeMesosC³ee®eer ÒeLee meg© kesÀueer. lemes®e DeMeer keÀeceefiejer keÀjCeeN³ee mewv³eebvee lelkeÀeU ye{leer osC³ee®es keÀece
ner meg© kesÀues. efMeJeepeer cenejepeeb®es l³eeb®³ee mewv³eebJej Òesce nesles. yeef#eme, ye{leer, Heeefjleesefyeeyele les efveDeHeÀpeueKeeve JeOeeveble j ojyeej YejJetve efMeJeepeer cenejepeebveer DeveskeÀ mewefvekeÀeb®ee kesÀuesuee melkeÀej,
keÀevnespeer pesLesvee Ke[die ÒeceeCee®ee efouesuee ceeve, keÀeJepeer kegÀyeUkeÀj Je JeeIeespeer legHes SkeÀ npeej
legkeÀ[er®es efouesues DeefOekeÀej, cekeÀepeer Dev eblejeJe Je J³ebkeÀespeer oÊees ³eebvee Heb®enpeejer®eer efceUeuesueer
mebOeer, Jejmeespeer Yeesmeuesuee efceUeuesuee mesveemegYee efkeÀleeye, ceesjesHebleevee efceUeuesues HesMeJesHeo, vesleepeer
HeeuekeÀj, ÒeleeHejeJe iegpej, nbyeerjjeJe ceesefnles, ³eeb vee efceUeuesues mesveeHeleer Heo ner Jejerue IeìkeÀe®eer
GÊece GoenjCes Deensle.
4. efoKeeJetHeCee, ®ewve, efJeueeme ³eeb®ee DeYeeJe :
efMeJeepeer cenejepeebveer cejeþîeeb®³ee mewv³e J³eJemLesle megOeejCee keÀjle Demeleebvee efoKeeJetHeCee, ®ewve,
efJeueeme ³ee yeeyeer mewv³e J³eJemLesletve otj kesÀu³ee. ueefJeueemeerHeCee ³ee yeeyeer l³eebveer mewv³e J³eJemLesHeemetve otj kesÀu³ee. ³ee Gueì cegefmuece mewv³e efJeueemeer nesles,
SsDekeÀe³e&#ece yevele ®eeueues nesles. cee$e efMeJeepeer cenejepeebveer ³ee iees<ìeruee HeÀeìe osJetve mJele:®³ee
meeO³ee Je keÀ<ìce³e peerJevee®ee DeeoMe& þsJeuee. Heef jCeeceer efMeJeepeer cenejepeeb®es mewv³e ³ee iees<ìerHeemetve
DeefueHle jeefnues. ³ee®ee HeÀe³eoe mewv³eJ³eJemLes yejesyej®e cejeþe meece´ep³eeuee Peeuee.
5. uecejeþe meece´ep³eeleerue ÒeM eemeveele ceguekeÀer Je ueefvecee&Ce kesÀues nesles. Demes mJeleb$e efJeYeeie Fmueece jepeJeìerle veJnles. ÒeMeemeveeJej ueÒeYeeJe neslee. ceie uejep³ekeÀejYeej keÀ©ve Hewmee efceUJele Demes. Je SsÒeMeemeveele Jej meebefieleu³ee ÒeceeCes ns efJeYeeie mJeleb$e Demeu³eeves ÒeMeemeveele iew j ÒekeÀej Ie[le veJnles.
efoJeeCeer He×leerves ÒeMeemeve ®eeuele Demeu³eeves ³ee ÒeMeemeveele uemebOeer veJnleer. HeefjCeeceer cejeþîeeb®³ee jep³eeuee ue
munotes.in

Page 158

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
158 6. Mem$eem$e Hegjef JeC³eeyeeyele kesÀuesues Òe³elve :
cejeþîeeves DeeHeues meece´ep³e Jee{Jele Demeleevee mewv³eebvee Mem$eem$es HegjefJeC³eeme meg©Jeele kesÀueer nesleer.
Mem$eem$es keÀe³e&#ece DemeeJeerle ³eemeeþerner peeleerves ue#e Ieeleues nesles. ³eener Heg{s peeJetve l³eebveer
Mem$eem$es efveefce&leer®es keÀejKeeves keÀe{ues nesles. HeeefM®eceel³e ³eg× leb$e%eeve Deelcemeele keÀjC³ee®ee l³eebveer
vesìeves Òe³elve kesÀuee. Fbûepe, ÖeWÀ®e, Heesle&gieerpe ³eeb®³eekeÀ[tve Mem$eem$es efceUefJeC³eemeeþer l³eebveer Òe³elve
kesÀues nesles. Jejerue meJe& ceeefnleerJe©ve efMeJeepeer cenejepeebveer Jeefjue IeìkeÀe yeeyele megOeejCee keÀjC³ee®es
Òe³elve kesÀues nesles Demes efometve ³esles.
7. Mejerj j#ekeÀ oUe®eer efveefce&leer :
cejeþîeeb®³ee ueefMeJeepeer cenejepeebveer kesÀuee. l³eebveer DeeHeu³ee megjef#elelesmeeþer Keeme Mejerjj#ekeÀ ouee®eer efveefce&leer
kesÀueer. jepemeYee, jepee, jepe HeefjJeej, jepe ojyeej, Deeoer mebj#eCee ®eer peyeeyeoejer ³ee oueekeÀ[s
Demes. Megj, efJeMJeemet Je keÀe³e&#ece mewv³eeb®eer efveJe[ ³ee oueeceO³es kesÀueer peele Demes ³ee®ee HeÀe³eoe
cejeþîeebvee Peeu³ee®eer DeveskeÀ GoenjCes Deensle. cenejepeeb®³ee ne Mejerjj#ekeÀ ouee®ee efveCe&³e
mJej#eCee® ³ee ¢<ìerves Je meece´ep³e j#eCee®³ee ¢<ìerves Del³eble cenÊJeHetCe& þjuee.
8. DeefOekeÀeN³eeb®³ee ÞesC³ee yeveefJeu³ee :
cejeþîeebves DeeHeu³ee mewv³e J³eJemLesle megOeejCee keÀjle Demeleevee pes DeefOekeÀejer vesceues nesles l³ee
DeefOekeÀeN³eeb®³ee ÞesC ³ee yeveefJeu³ee nesl³ee. veeF&keÀ -nJeeueoejeHeemetve mejveesyeleeHe³e¥le efvejefvejeUs
DeefOekeÀejer vesceues. l³eecegUs®e mewv³eele efMemle efvecee&Ce Peeueer. mewv³e ÒeYeeJeer þjues.
9. mewv³eele meJe& peeleer®³ee ueeskeÀebvee mebOeer :
cejeþîeebveer De eHeu³ee mewv³e J³eJemLesle SkeÀe®e peeleer®³ee mewv³eeb®eer cekeÌlesoejer ve þsJelee meJe& peeleer®³ee
ueeskeÀebvee mewv³eJ³eJemLesle mebOeer efoueer. Hee³eoUeleerue mewv³eele ceeJeUs, nsìkeÀjer, Iees[oUele cejeþs,
De<ì ÒeOeeve ceb[Uele meele ye´ecnCe peel eer³e, nesles lemes®e keÀener DeefOekeÀejer ns Fmueece peeleer®es nesles
cejeþîeebveer peele, Heele, Oece& ³eeb®ee efJe®eej ve keÀjlee mewv³e J³eJemLes®eer GYeejCeer kesÀueer nesleer.
Lees[ke̳eele meJe& peeleer³eebvee ueJ³eJemLesyeeyele®ee megOeejCeeJeeoer ¢<ìerkeÀesve®e neslee.
10. nsjeb®es peeUs :
nsj Keel³ee®eer efveefce&leer ner cejeþîeeb®³ee ueKeel³eecegUs meece´ep³eel eie¥le Je meece´ep³e yeenîe HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer cejeþîeebvee menpe ceeefnle nesJet
ueeieueer. cnCetve®e efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeu³ee meece´ep³eele nsjeb®es peeUs HemejJeues nesles. efJeMJeemet,
Metj, Je yeg×erceeve ueeskeÀeb®eer ³ee Keel³ ee ceO³es efveJe[ kesÀueer peele nesleer. ns ueeskeÀ Del³eble efJeMJemeefve³e
ceeefnleer iegHle mJe©Heele cenejepeebvee osle Demele.
11. je<ì^er³e mewv³eeb®eer efveefce&leer :
cejeþe meÊes®ee Go³e cnCepes efMeJeepeer cenejepeebveer HejkeÀer³e, HejOeceea³e cegmeueceeve ³eeb®³ee efJe©×
HegkeÀejuesuee yeb[e®ee PeW[e. ne yeb[e®ee PeW[e HeÀ[keÀJele Demeleevee l³eebveer ueeskeÀeb®³ee ceveele mJeosMe, munotes.in

Page 159

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
159 mJeYeemewv³eeceO³es je<ì^er³e YeeJevee efvecee&Ce kesÀueer. cnCepes®e KeN³eeLee&ves l³eebvee je<ì^er³e mewv³eeb®eer efveefce&leer
kesÀueer. je<ì^YekeÌleer®ee DeeoMe& efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeuee menkeÀeN³eebmeceesj, ue³eecegUs®e l³eebvee je<ì^er³e mJe©Hee®eer HeÀewpe GYeejlee Deeueer.
12. mesveeHeleer®³ee ceoleeruee ceguekeÀer DeefOekeÀejer vesceue :
cejeþîeeb®³ee mesvesle ns ueDemes. mesveeHeleer®³ee neleeKeeueer JeekeÀefveme veeJee®ee DeefOekeÀejer vesceuee peele Demes. mewv³eeb®ee Je=Êeeble
efueefnC³ee®es keÀece ³ee DeefOekeÀeN³eekeÀ[s Demes l³eecegUs cejeþîeeb®³ee mewv³eeb®³ee neue®eeueerb®ee Je=Êeeble
cejeþîeeb®³ee í$eHeleervee D eeHeesDeeHe®e efceUle Demes. mesveeHeleer®³ee ceoleerme keÀe³e&Jeen ne ogmeje
DeefOekeÀejer Demes lees ueDeefOekeÀeN³eekeÀ[tve leHeemetve IesC³ee®eer peyeeyeoejer l³ee ®³eeJej Demes.
13. ieefveceer ³eg× leb$ee®ee JeeHej :
cejeþîeebves Megv³eeletve mJejep³e GYes kesÀues nesles. DeejbYeer l³eeb®³eekeÀ[s keÀceer mewv³e nesles. cnCetve®e l³eebveer
meceesjemeceesj®³ee ³eg×e®ee l³eeie keÀ©ve ieefveceer ³eg×e®ee DeJeuebye kesÀu ee neslee. [eWiejeU ÒeosMe, ogie&ce
efkeÀuues, efMeJeepeer cenejepeeb®es jCekeÀewMeu³e, ceglmeÎerHeCee ³eecegUs ³ee ³eg× leb$eeuee mJeleb$e DeefmlelJe
efvecee&Ce Peeues nesles. cenejepeeb®ee ne ³eg×efveleeryeeyele®ee ¢<ìerkeÀesvener megOeejCeeJeeoer neslee .
cegefmuece mewv³e J³eJemLesleerue oesDeeCeu³ee. mewv³e ÒeefMe#eCe, efve³eefcele Jesleve, ye{leer, yeef#emes, Mejerj j#ekeÀ ouee®eer efveefce&leer,
DeefOekeÀejer, l³eeb®³ee ÞesC³ee, n sjKeel³ee®eer efveefce&leer, ceguekeÀer Je ueefJeYeepeve, Je je<ì^Òesce, je<ì^YeeJe, je<ì^Sske̳e ³ee IeìkeÀebvee vepejsmeceesj þsJetve ³ee IeìkeÀebceO³es
Decegueeûe yeoue keÀ©ve ³ee J³eJemLesle l³eebveer megOeejCee I e[Jetve DeeCeu³ee®es Jeefjue ceeefnleer®³ee DeeOeejs
mHe<ì Peeues Deens.
8.5 cejeþîeeb®es efkeÀuues
cejeþîeeb®³ee uecejeþîeebvee efnboJeer mJejep³e mLeeHeve keÀjCe s meshes iesues. DeveskeÀ JesUe ³ee efkeÀuu³eebveer cejeþîeeb®³ee
peerJeerlee®es Je Deye´t®es mebj#eCe kesÀues. cejeþîeeb®³ee Fefleneme, cejeþîeeb®es Þes<þÊJe, cejeþîeeb®es JewYeJe,
cejeþîeeb®es Heje¬eÀce. ³ee efkeÀuu³ee®³ee kegÀMeerle iegbHeÀuee iesuee ne slee. Yeejleer³e ³eg×Meem$ee®³ee
¢<ìerkeÀesveeletve ceO³e³egieerve jepeJeìerle ³ee efkeÀuu³eebvee cenÊJe nesles. ie[ -efkeÀuu³eeb®es cenÊJe efJekeÀjleebvee jece®ebêHeble Deceel³eeves Demes cnìues Deens, ’ie[ keÀesì ns®e Kejs jep³e Deens, ie[ keÀesì
cnCepes®e Keefpevee Deens, ie[ keÀesì cnCepes®e mewv³eeb®es yeU Deens, ie[ keÀesì cnCepes®e jepeue#ceer
Deens, ie[ keÀesì cnCepes®e DeeHeues ÒeeCe j#eCe Deens“ ³ee Je©ve ³ee keÀeueKeb[ele efkeÀuu³eebvee efkeÀleer
cenÊJe nesles ns efometve ³esles.
1. efkeÀuu³ee b®eer mebK³ee :
cejeþîeeb®eer efkeÀuu³eeb®³ee mebK³esyeeyele JesieJesieUîee efJe®eejJebleeceO³es DeeHeCeeme celeYeso efomeleele.
mebK³esyeeyele ner leHeÀeJele keÀMeer Deens les DeeHeCe ³ee efþkeÀeCeer ceeb[le Deenesle. ke=À

Page 160

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
160 ³eebveer cejeþîeeb®³ee efkeÀuu³eeb®eer mebK³ee 240 nesleer Demes meebefieleues Deens. ce. je. ef®eìCeerme ³eebveer
cejeþîeeb®³ee efkeÀuu³eeb®eer mebK³ee 317 nesleer Demes meebefieleues Deens. cejeþîeeb®³ee leey³eele DemeCeejs ns
efkeÀuues cejeþîeebveer keÀener De bMeer Me$egkeÀ[tve Iesleues nesles. keÀener veJ³eeves efvecee&Ce kesÀues nesles. lej keÀener
len – JeeìeIeeìerletve efceUefJeuesues nesles. ef®e$eiegHleeves DeeHeu³ee yeKejerle efkeÀuu³eeb®eer mebK³ee 361
meebefieleueer Deens. cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[ele p es efkeÀuues nesles l³ee efkeÀuu³eeb®es Hee®e Yeeieele efJeYeepeve
kesÀues nesles.
1. IeeìceeL³eeJejerue efkeÀuues
2. osMeeJejerue efkeÀuues
3. keÀeskeÀCeeleerue efkeÀuues
4. keÀvee&ìkeÀeleerue efkeÀuues
5. meeiejer efkeÀuues efkebÀJee ogie&
cejeþîeeb®³ee jepeJeìerle efM eJeepeer cenejepeebkeÀ[s pes efkeÀuues nesles. l³ee meboYee&le mesve Demes cnCeleele,
’efMeJeepeer®³ee mJejep³eeleerue DeJeIe[ Je Gb®e [eWiejeHewkeÀer keÀesCeleener [eWiej efMeuuekeÀ veJnlee, keÀer
p³ee efþkeÀeCeer efMeJeepeer®ee efkeÀuuee veJnlee. mJejep³ eeleerue Òel³eskeÀ leeuetkeÀe SKeeÐee efkeÀuu³eeMeer
meueive nesles“ DeMee jerleerves mebHetCe& mJejep³e efkeÀuu³eebveer Jes{uesues Demes.
8.6 cejeþîeeb®es efkeÀuues ÒeMeemeve
cejeþîeebves DeeHeu³ee efkeÀuues ÒeMeemevee®eer peyeeyeoejer keÀesCel³eener Ske Àe J³ekeÌleerJej efoueer veJnleer.
Yesoveerleer®ee JeeHej keÀjle leerve J³ekeÌleeRJej meb³egkeÌle peyeeyeoejer efoueer nesleer. ³ee leervner DeefOekeÀeN³eebvee
meceeve opee& osC³eele Deeuee neslee. meceeve peyeeyeoejer osC³eele Deeueer nesleer. nJeeueoej n e
efkeÀuu³eeJejerue mewv³e J³eJemLes®ee ÒecegKe Demes, lees cejeþe peeleer®ee Demes. meyeefvemeekeÀ[s efkeÀuu³ee®³ee
DeLe&J³eJemLes®eer peyeeyeoejer Demes lej keÀejKeeveermekeÀ[s efkeÀuu³ee®³ee Oeev³e HegjJeþîeeb®eer peyeeyeoejer
Demes.
1. nJeeueoej :
nJeeueoej cnCepes efkeÀuu³ee®ee peerJe. efkeÀuu³ee®³ee j#eCee®eer peyeeyeoejer l³ee®³eekeÀ[s Demes.
efkeÀuu³eeJejerue ueefkeÀuu³ee®³ee efkeÀuu³ee l³ee®³eekeÀ[s Demele. mee³ebkeÀeUer efkeÀuu³ee®es ojJeepes J³eJemLeerle yebo keÀjCes,
kegÀueHes ueeJeCes Je ogmeN³ee efoJeMeer mekeÀeUHe³e¥le keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle ve GIe[Ces ner l³ee®eer Keeme
peyeeyeoejer Demes.
2. meyeefveme :
meyeefveme ne ceguekeÀer peceeKe®ee&®e e J³eJenej Henele Demes. lees peeleerves ye´ecnCe Demes efkeÀuu³eeJejerue
ueeskeÀeb®eer npesjer þsJeC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀece l³eeuee keÀjeJe ueeiele Demes. Ke®ee& yeeyele®es ngketÀceveeces
meyeefvemee®³ee veeJeeves®e megìle Demele. cee$e Demes pejer Dem eues lejer l³eeme nJeeueoeje®eer ceev³elee
ÐeeJeer ueeiele Demes. lemes®e keÀejKeeefveme®³ee meceleer®eerner iejpe ueeiele Demes. jesKe Hewmee meyeefvemee®³ee munotes.in

Page 161

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
161 leey³eele Demes. l³eeJej nJeeueoeje®ee meerue Demes. owefvekeÀ Ke®e& ³ee leerve DeefOekeÀeN³eeb®³ ee meceleerves®e
þjJeuee peele Demes.
3. keÀejKeeveerme :
efkeÀuu³ee®³ee Òel³eskeÀ J³eJenejele keÀejKeeveerme®ee menYeeie Demes. ³ee efMeJee³e Oeev³eHegjJeþe, oe©ieesUe,
[eie[gpeer, Mem$eem$es ³ee®eer meeþs efveefce&leer ³ee yeeyele®eer peyeeyeoejer keÀejK eeveefvemekeÀ[s Demes.
keÀejKeeveerme ne ÒeYet peeleerleerue Demes.
efkeÀuu³eebJej efHeÀletjer nesJet ve³es cnCetve cejeþîeebveer o#elee Iesleu³ee nesl³ee. ³ee o#elee Heg{erueÒeceeCes
Deensle.
efkeÀuu³ee®eer peyeeyeoejer meb³egkeÌleefjl³ee leerve DeefOek eÀeN³eebJej efoueer nesleer. lemes®e SkeÀceskeÀeb®³ee
menkeÀe³ee&ves keÀece keÀjeJes ueeiesue Demes keÀecee®es efJeYeepevener kesÀues nesles HeefjCeeceer SkeÀceskeÀeb®ee
SkeÀceskeÀebJej Je®ekeÀ jnele neslee.
efkeÀuu³eeJejerue DeefOekeÀeN³eeb®³ee þjeJeerkeÀ keÀeUeveblej yeou³ee nesle Demele. l³eecegUs keÀesCel³eener
DeefOekeÀeN³eeuee efkeÀuu³eebJej keÀesCeeueener Jej®e{ neslee ³esle vemes.
eflevner DeefOekeÀejer JesieUîee peeleer®es nesles, cejeþe, ye´ecnCe Je ÒeYet HeefjCeeceer HejmHej menkeÀe³e& Demeues
lejer les{ ns jenles Demele.
HeefjCeeceer ³ee efveleerletve efkeÀuu³ee®³ee J³eJemLeeHevee®es keÀece ns GÊece nesle Demes.
4. efkeÀuu³eeJejerue Flej DeefOekeÀejer Je mewv³e :
efkeÀuu³eeJejerue nJeeueoej, meyeveerme, keÀejKeeveerme ³ee efleve DeefOekeÀeN³eebJ³ eefleefjkeÌle mejveewyele Je leì
mejveewyele ns Flej oesve DeefOekeÀejerner Demele. ³ee DeefOekeÀeN³eeb®eer mebK³ee efkeÀuu³ee®³ee DeekeÀejeJej
DeJeuebyetve Demes. efkeÀuuee DeekeÀejeves pej ceesþe Demesue lej SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ leì mejveewyele ns
DeefOekeÀejer Demele. l³ee®³eekeÀ[s efkeÀuu³eeb®³ee leìyeboer®es mebj#eCe keÀjC³ee®es keÀece Demes.
leìmejveewyelee®³ee keÀeceeJej osKejsKe keÀjC³ee®es keÀece mejveewyeleekeÀ[s Demes.
efkeÀuu³eeleerue mewv³eeb®eer mebK³ee efkeÀuu³ee®ee DeekeÀej, cenÊJe Je Heef jefmLeleer ³eeJej DeJeuebyetve Demes.
meJe&meeOeejCeHeCes efkeÀuu³eeJej 400 les 500 FlekesÀ mewv³e þsJeues peele Demes. meeOeejCele: 9
mewefvekeÀebJej 1 veeF&keÀ, 3 veeF&keÀeJej 1 peceeoej DeeefCe meJe& peceeoejebJej 1 nJeeueoej Demes ³ee
mewv³eeb®es mebIe ìve kesÀuesues Demes.
5. mewv³eeb®³ee vesceCetkeÀer®³ee He×leer :
efkeÀuu³eebJej efveJe[keÀ mewefvekeÀeb®ee meceeJesMe Demes. HeefjCeeceer ns mewv³e efveJe[leebvee HeejKetve Iesleues peele
Demele. ³ee mewv³eeb®eer efveJe[ efMeJeepeer cenejepe mJele: keÀjle Demele. efveJe[ nesle Demeleebvee mewv³eebvee
mJele:®³ee efve<þsyeÎue Je efJeMJeemeeyeÎue keÀesCeleelejer peeceerve ÐeeJee ueeiele Demes. ne peeceerve keÀmee
DemeeJee ³ee yeeyele yeKejkeÀej cnCeleele, ’ne peeceerve meeOeejCele: efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Keepeieer
veeskeÀj ceb[Uerleerue Yejleer nesCeeN³ee mewefvekeÀeletve ÐeeJee ueeiele neslee.“
munotes.in

Page 162

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
162 6. efkeÀuu³eeJejerue DeefOekeÀeN³eeb®es Je mewv³eeb®es Jesleve :
efkeÀuu³eeJejerue DeefOekeÀejer Je mewv³e ³eeb®³ee Jesleveeyeeyele cnCeeJes eflelekessÀmes HegjeJ es GHeueyOe veenerle.
yeKejkeÀejner ³ee yeeyele HeÀejmeer ceeefnleer osle veenerle. Hejblet mecekeÀeueerve keÀeieoHe$eeJe©ve keÀener
Lees[erHeÀej ceeefnleer GHeueyOe nessles l³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs ³ee efþkeÀeCeer Jesleve mHe<ì keÀjC³eele Deeues
Deens.
nJeeueoejeme - Jeeef mejveewyeleeme - Jeeef cegpegceoejeme - Jeeef leìmejveewyeleeme - Jeeef mewefvekeÀevee - Jeeef keÀejketÀveeme - ceefnv³eeuee 3 nesve
Jeslevee J³eefleefjkeÌle Òel³eskeÀ DeefOekeÀeN³eeuee l³ee®³ee opee&vegmeej DeeefCe keÀecee®³ee cenÊJeevegmeej peeoe
HeeueKeer YeÊee, ceMeeue YeÊee, Jew³ekeÌleerkeÀ veeskeÀj, ceesþe í$eer Je ngpejs ³ee megefJeOee efceUle Demele.
7. efkeÀuu³eeJej JeeHejueer peeCeeje r Mem$eem$es :
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[ele efkeÀuu³eebJej ³eg×emeeþer leueJeej, Yeeues, eflejkeÀeceþs, Oeveg<³eyeeCe, meeO³ee
yebogkeÀe, lees[îee®³ee (þemeCeer®³ee) yebogkeÀe ner nl³eejs JeeHejueer peele nesleer. leesHeÀDe, leesHeÀieesUs,
yebogkeÀe Je oe©i eesUîee®ee JeeHej nesle Demes cee$e ³ee yeeyele cnCeeJeer eflelekeÀerMeer HeefjefmLeleer ®eebieueer
veJnleer.
8. efkeÀuu³eeJejerue Oeev³emeeþe Je Keeme efveOeer :
cejeþîeeb®³ee efkeÀuu³eebJej Oeev³e meeþefJeC³eemeeþer DebyeejKeeves yeebOeuesues Demele. Hee ®e-meneMes
mewefvekeÀevee ie[eJejerue Oeev³e JeefMeJeepeer cenejepeebveer Keeme efveOeer GHeueyOe keÀ©ve efouee neslee. ³ee efveOeer®eer jkeÌkeÀce 1 ueeKe 25
npeej nesve nesleer. cee$e ne efveOeer pej DeeCeeryeeCeer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer lej®e Ke®e& keÀjeJee
Demes jepee®es Keeme DeeosMe nesles. pesJne ie[eJejerue efveOeer DeYeeJeer HevneUe efmeÎer peesnjuee ÐeeJee
ueeieuee neslee. l³ee Heemetve cenejepeeves yeesOe I esJetve DeMee ÒekeÀej®ee efveOeer ie[evemeeþer GHeueyOe keÀ©ve
efouee neslee.
9. Hee³eL³ee®ee yeboesyemle :
efkeÀuu³eeJejerue ÒeMeemevee yejesyej®e cejeþîeebveer efkeÀuu³ee®³ee Hee³eL³ee®³ee yeboesyemleeuee cenÊJe efoues
nesles. efkeÀuu³ee®³ee Hee³eL³ee®³e e meYeesJeleeue®³ee ÒeosMee®es j#eCe keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer efMeJeepeer
cenejepeebveer jeceesMeer, efYeuue, cenej, ceebie ³ee peceeleeRkeÀ[s efoueer nesleer. Me$egbyeeyele yeeleceer DeeCeC³ee®es
keÀece ³ee peceeleerkeÀ[s meesHeefJeues nesles. pej Heefje fmLeleer iebYeerj Demesue lej ns ueeskeÀ Òel³e#e
nJeeueoejekeÀ[s HenejskeÀN³ee®³ee ceeHe&Àle yeeleceer Heesn®eJele Demele. Fbûepe ke@ÀHìve ce@efkeÀveìe@Me cnCelees, munotes.in

Page 163

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
163 ’efkeÀuu³ee®es HenejskeÀjer cnCetve jeceesmeeb®eer vesceCetkeÀ keÀjCeeje efMeJeepeer ne Hee fnuee meeJe&Yeewce jepee nes³e.
³ee ueeskeÀebveerner DeeHeues keÀle&J³e ÒeeceeefCekeÀHeCes Je keÀeUpeerHetJe&keÀ Heej Hee[ues“.
8.7 cejeþîeeb®³ee efkeÀuues og©mleerJejerue Ke®e&:
cejeþîeeb®³ee mJejep³ee®es DeeOeejmlebYe efkeÀuues nesles. cnCetve cejeþîeebv es efkeÀuu³eeb®³ee J³eJemLeeHeveeuee
cenÊJe efoues nesles. cenejepeebveer efkeÀuu³eeb®³ee [eie[gpeerJej Òe®eb[ Ke®e& kesÀu³ee®es HegjeJes GHeueyOe
Deensle. meve 1671 ceO³es l³eebveer efkeÀuu³eeb®³ee [eie[gpeermeeþer 1.75,000 nesve jkeÌkeÀce yeepetuee
keÀe{tve þsJeueer nesleer. ³eeJe©ve cenejepe efkeÀuu³ee®eer o#elee efkeÀleer Iesle nesle ns mHe<ì nesles.
efkeÀuu³eeb®³ee Hegvej&yeebOeCeer®es ogmejs cenÊJeHetCe& GoenjCe cnCepes ceeUJeCe peJeUerue mecegêeleerue
efmebOegogie& ne cenÊJee®ee efkeÀuuee. cenejepeeb veer Ke[keÀeU yesìeJej ³ee efkeÀuu³ee®eer GYeejCeer kesÀueer. ³ee
efkeÀuu³ee®³ee yeebOekeÀeceemeeþer cenejepeebveer Heesle&gieerpe le%eeb®eer ceole Iesleueer. ³ee efkeÀuu³ee®³ee
Hegvej&yeeOeCeermeeþer 1 keÀesìer nesve Ke®e& Deeuee. ³ee J³eefleefjkeÌle efke Àuu³eeb®³ee Hegvej&yeebOeCeermeeþer,
[eie[gpeermeeþer cepegjebvee, keÀejeieerjebvee, leb$e%eevee YejHetj Jesleve ÐeeJes ueeiele Demes. l³ee®eener meceeJesMe
³ee ÒekeÀej®³ee Ke®ee&ceO³es nesle Demes. meece´ep³eeleerue efkeÀuu³eeb®eer Òemebieeveg©He [eie[gpe er ner keÀjeJeer
ueeiele Demes ner Òeef¬eÀ³ee DeKeb[ meg© nesleer. HeefjCeeceer ³ee yeeyeerveJej Òel³eskeÀ JekeÀjeJee ueeiele Demes.
8.8 cejeþîeeb®eer Deejceej J³eJemLee
cejeþîeeb®³ee ueDeejceeje®eer mLeeHevee efMeJeepeer cenejepeebveer kesÀueer. ³ee yeeyele [e@. mesve cnCeleele, Shivaji may
be described as the father of the Indian navy” efMeJeepeer cenejepeebveer GYeejuesues
Deejceej ns ns l³eeb®³ ee otj¢<ìer®es Je ceglmenerHeCee®es GÊece GoenjCe nes³e. ceO³e³egieerve Yeejleele
keÀesCel³eener meÊeeefOeMeeves Deejceej GYeejC³ee®ee Òe³elve kesÀuee veener. efnbotmLeevee®³ee oesvner yeepetves
Hemejuesu³ee DeHeÀeì meeiejeJej ³egjesHeer³eveeb®eer Je efmeÎ er®eer meÊee ®eeuele nesleer. l³eeb®³ee mebceleerefMeJee³e
keÀesCee®³eener penepeebvee meeiejeJej meb®eej keÀjC³ee®es mJeeleb$³e veJnles. lemes®e HeefM®ece efkeÀveeN³eeJejerue
efmeÎer JeejbJeej efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ÒeosMeele uegìceej keÀjle neslee. m ejnÎer®ee yeboesyemle keÀjCes ns
jep³eÒecegKee®es keÀece Demeu³eeves megjlesHeemetve keÀejJeejHe³e¥le®eer efkeÀveejHeÆer leey³eele IesCes, efmeÎer®ee
yeboesyemle keÀjCes DeeefCe ³egjesefHe³eveevee Men osCes ³ee GÎsMee®³ee Hetle&lesmeeþer efMeJeepeer ceneje peebveer
cejeþîeeb®³ee Deejceej oUe®eer GYeejCeer kesÀueer.
1. penepeeb®ee DeekeÀej :
cejeþîeeb®³ee meece´ep³eeleerue efMeJekeÀeUeleerue penepeeb®ee DeekeÀej ³egjesefHe³eveeb®³ee penepeeb®³ee leguevesves
ueneve neslee. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Deejceejel eerue meJee&le ceesþe penepe `iegjeJee' neslee. l³ee®es Jepeve
200 les 300 ìve Demes. penepes ueneve DeekeÀeje®eer DemeeJeerle. keÀejCe ceesþîee DeekeÀeje®eer penepes
JeeN³eeefJevee efve©He³eesieer þjleele Demes jece®ebêHeble Deceel³e ³eebveer cnìues nesle s. cejeþîeeb®³ee penepeeb®ee
DeekeÀej ueneve Demeu³ee®es DeeCeKeer SkeÀ keÀejCe cnCepes ceesþer penepes yeebOeC³eemeeþer pes leb$e%eeve
ueeiele nesles les cejeþîeebpeJeU veJnles.

munotes.in

Page 164

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
164 2. cejeþîeeb®³ee penepeeb®es ÒekeÀej :
cejeþîeeb®³ee DeejceejeceO³es JesieJ esieUîee ÒekeÀej®eer penepes nesleer, iegjeJee, ieueyele, ce®eJee, efMeJeej,
lejeb[er, Heieej, ogJeej, ie@efueJn@ìmed, lee©, nes[er ner ³ee penepee®eer veeJes Deensle.
3. Deejceej ouee®eer j®evee :
cejeþîeeb®³ee Deejceej ouee®eer j®evesyeeyele HeÀejMeer ce eefnleer GHeueyOe veener. cee$e jece®ebê Deceel³e
³eebveer l³eeb®³ee mebIeìves®es JeCe&ve keÀjleevee efueefnues Deens keÀer 5 iegjeye 15 ieueyeles efceUtCe SkeÀ megYee
yevele Demes. Òel³eskeÀ megY³eeJej SkeÀ DeefOekeÀejer vesceuesuee Demes. DeMee meJe& meg Y³ee®ee efceUtve oesve ceesþer
Deejceej oues efvecee&Ce kesÀuesueer Demele. Òel³eskeÀ oueeJej SkeÀ Deejceej ÒecegKe vesceuee peele Demes. ³ee
oesve Deejceej ÒecegKeebmeeþer cee³e veeF&keÀ Je o³ee&meejbie DeMeer oesve Heos efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer nesl eer.
4. Deejceejeleerue DeefOekeÀejer Je mewv³e :
Deejceejele cee³eveeF&keÀ, o³ee&meebjie cnCetve J³ekebÀìpeer meejbpepeer Je o³ee&meebjie cnCetve oewueleKeeve
keÀece Henele Demes. cee³eveeF&keÀ ns Heo efnbot Yeb[ejer peeleerkeÀ[s Demes. lej o³ee&meebjie n s Heo cegefmueceebkeÀ[s
Demes.
efµeJeepeer cenejepeeb®³ee Deejceejeleerue keÀeskeÀCeHeÆerJejerue keÀesUer, Yeb[ejer, ceueyeejer, meveiej, Deebûes ³ee
ueeskeÀebvee Keueeµeer cnCetve Iesleues peele Demes. mecegêeJejerue l³eeb®ee Oee[MeerHeCee, keÀeìkeÀHeCee Je DevegYeJe
³ee®ee HeÀe³eoe IesJetve efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeues Deejceej yeUkeÀì kesÀues.
efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeu³ee Deejceejele HejefkeÀ³eebvee veeskeÀN³ee efou³ee nesl³ee efkebÀJee veener ³eeyeeyele
celeYeso Deensle. Hejbleîe keÀener Heesleg&ieerpe keÀejeefiej efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Deejceejele keÀeceeuee nesles.
DeMeer ceeefnleer efceUles. 1659 ceO³es 300 HejkeÀer³eebvee efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Deejceejeletve veeskeÀN³ee
mees[eJ³ee ueeieu³ee nesl³ee. ns veeskeÀjer keÀjCeejs Hee sleg&ieerpe DemeeJesle Demee leke&À keÀe{uee peelees.
5. cejeþîeeb®³ee J³eeHeejer veewkeÀe :
cejeþîeebveer ³egOoveewkeÀebyejesyej®e keÀener J³eeHeejer veewkeÀener yeebOeu³ee nesl³ee. ³ee J³eeHeejer veewkeÀe pejer
Demeu³ee lejer keÀOeer keÀOeer ³eg× Òemebie er ³eeb®ee JeeHej ³eg×emeeþer kesÀuee peele Demes. J³eeHeejer veewkeÀele
ce®eJee, efMeJeej, lejeb[er, Heieej ³eeb®ee meceeJesMe neslee. ce®eJee cnCepes ceesþer ®eewkeÀesveer SkeÀ efMe[er
Demeuesueer yeesì. efle®es Jepeve 1 les 1~~ ìve Demes. 100 ìveeHe³e¥l e #ecelee Demeuesu³ee lejeb[er Je
Heieej ³ee yeesìer meg×e cejeþîeeb®³ee Deejceejele nesl³ee. cee$e ³egjesefHe³eve J³eeHeeN³eeb®³ee leguevesves
cejeþîeeb®³ee J³eeHeejer veewkeÀe nîee ueneve nesl³ee.
6. cejeþîeeb®³ee Deejceejeleerue penepeeb®eer mebK³ee :
cejeþîeeb®³ee Deejceejele efkeÀleer penepes nesleer ³ee yeeyele celeYeso Deensle. cee$e JesieJesieUîee meboYee¥®³ee
DeeOeejs ³ee penepeeb®³ee DeekeÀ[sJeejer®³ee Deboepe ³eslees – F.me. 1659 ceO³es efMeJeepeer cenejepeeves
keÀu³eeCe, efYeJeb[er Je HesCe efpe bkeÀu³eeJej 20 penepes yeebOeu³ee®ee GuuesKe efceUlees. ®eewue Òeebleeb®ee
Heesleg&ieerpe ke@ÀHìve meebielees 1964 ceO³es efMeJeepeer cenejepeebveer 50 penepes yeebOeueer. Dee@ce& ne HeeM®eel³e
uesKekeÀ cnCelees keÀer ’meve 1675 ceO³es efMeJeepeer®³ee pene peeb®eer mebK³ee 57 nesleer. l³eele 15 iegjeye
Je 42 ieueyeles nesleer. ³eeJej YejHetj mewv³e nesles. [e@. ÖeÀe³ejves l³eeb®³ee KejsHeeìCe®³ee ÒeJeemeele munotes.in

Page 165

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
165 efMeJeepeer peJeU 300 íesìîee veewkeÀe nesl³ee Demes cnìues Deens. mej peotveeLe mejkeÀej ³eebveer efM eJeepeer
cenejepeebkeÀ[s 160 ³eg× veewkeÀe nesl³ee Demes cnìues Deens. meYeemeo yeKejkeÀej cnCelees,“ efMeJeepeer
cenejepeeb®³ee oesve Deejceejer legkeÀ[îee Je 400 ³eg× veewkeÀe nesl³ee“. ef®e$eiegHlee®³ee yeKejerle efMeJeepeer
cenejepeeb®³ee ³eg× veewkeÀe b®eer mebK³ee 640 efoueer Deens. Jeefjue meJe& le%eeb®eer celes Je mebKes®ee efJe®eej
kesÀuee lej cejeþîeeb®³ee Deejceejeyeeyele SkeÀcele Dee{Utve ³esle veener.
7. Deejceej yeebOeCeer Je Deejceej efkeÀuues :
cejeþîeeb®³ee Deejceej yeebOeCeer®eer meg©Jeele efMeJeepeer cenejepeebveer efYeJeb[er ÒeosMe efpebkeÀu³eeHeemetve Peeueer.
keÀeskeÀCe efkeÀveej HeÆer Jejerue keÀu³eeCe, efYeJeb[er, HeveJesue, jepeeHetj, osJeie[, ceeueJeCe DeMee DeveskeÀ
yebojele efMeJeepeer cenejepeeb®es penepe yeebOeCeer®es Je penepe o g©mleer®es GÐeesie ®eeuet nesles. penepe
yeebOeCeermeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs meeiee®es ueekegÀ[ cegyeuekeÀ ÒeceeCeele keÀeskeÀCeeleerue pebieueele GHeueyOe
nesles. lemes®e mLeeefvekeÀ keÀejeefiejner GHeueyOe nesles. keÀener Heesleg&ieerpe keÀejeefiejner efMeJeepeer cenejepeebveer
DeeHeu³ee Heojer þsJeu³ee®eer ceeefnleer GHeueyOe Deens.
Deejceej mebj#eCee®³ee ¢<ìerkeÀesveele efMeJeepeer cenejepeebveer efJepe³eogie&, megJeCe&ogie&, jlveeefiejer, efmebOetogie&,
Fl³eeoer efþkeÀeCeer efkeÀuues yeebOeues. efme Îer®³ee Dee¬eÀceveeuee Hee³eyebo IeeueC³eemeeþer efMeJeepeer cenejepeebveer
jepeeHetj®³ee Kee[erJej He¨eogie& ne efkeÀuuee yeebOeuee lej cegbyeF&leerue FbûepeeJej Je®ekeÀ efvecee&Ce nesC³eemeeþer
cegbyeF& ueiele®³ee Keebosjer ³ee yesìeJej leìyeboer keÀ©ve lesLes Deejceejer leU GYes kesÀues.
8. cejeþîeeb®eer veeefJekeÀ ³eg× He×leer :
cejeþ³eeb®eer veeefJekeÀ ³eg× He×leer efJeefMe<ì ÒekeÀej®eer nesleer. pej Me$eg®³ee Deejceejeyejesyej ieeþ He[ueer
lej meJee&veer SkeÀ$e ³eeJes Je Me$eg®es meeceL³e& ceesþs Dem esue Je Me$eg pej pesjerme ³esle vemesue lej Me$egMeer
mejU meecevee ve keÀjlee nUtnUt peueogiee¥®ee DeeÞe³e I³eeJee. DeeHeu³ee penepeeb®eer Kejeyeer nesJet ve³es
cnCetve o#elee I³eeJeer. Me$eg pejer MejCe Deeuee lejer l³ee®³eeJej SkeÀeSkeÀer efJeMJeeme ve þsJelee
l³ee®³eeyejesyej ot©ve yeesueCeer keÀjeJeer.
Deejceej íeJeCeer keÀjeJe³ee®eer Demeu³eeme legHeÀeve nesC³ee Deieesoj Dee{ HebOeje efoJeemeeHetJeea keÀjeJeer.
ÒeefleJeDeejceej SkeÀe®e efþkeÀeCeer þsJet ve³es. efþkeÀefþkeÀeCeer íeJeC³ee keÀ©ve þsJeeJ³eele. pes meeceeve ueeiesue les
cegK³e DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve ceeietve I³eeJes. Deejceejemeeþer ueeieCeejs meeceeve DeeHeu³ee jep³eele efceUle
vemesue lej les HejcegueKeeletve DeeCeeJes.
9. cejeþîeeb®³ee Deejceeje®es keÀe³e& :
cejeþîeeb®³ee Deejceeje®³ee keÀe³ee&yeeyele FeflenemekeÀejele Je efJe®eejJebleele celeYeso Deensle. [e@. mesve
³eeb®es cnCeves Demes Deens keÀer, ’efmeÎer®es Yeeb[Ce keÀjC³eeHeefuekeÀ[ s efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Deejceejeveer
keÀener efceUefJeues veener.“ mesve ³eeb®es cnCeves ³eesi³e veener keÀejCe Heesleg&ieerpe keÀeieoHe$eeJe©ve F.me.
1657 ceO³es efMeJeepeer cenejepeeves meeiejeJej Je®e&mJe ieepeefJeCeeN³ee Heesle&ieerpeebJej Je®eke À yemeJetve mecegê
meb®eeje®ee DeeHeuee mJeleb$e DeefOekeÀej ÒemleeefHele kesÀuee neslee. 1660 ceO³es Deejceeje®³ee peesjeJej®e
efJepeeHetj®³ee megueleevee®ee HejeYeJe keÀ©ve jepeeHetj, oeYeesU Fl³eeoer cenÊJee®eer yebojds Iesleueer nesleer.
megjle yeKejer leerue keÀeieoHe$eeJe©ve petve 1664 ceO³es efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeueer 60 penepes
HeeþJetve Jemevetme Òeeble uegìueer. 1670 ceO³es efMeJeepeer cenejepeeb®es veeefJekeÀ meeceL³e& FlekesÀ Jee{ues nesles
keÀer cegbyeF&®³ee Kee[erle DeeHeu³ee 160 ³eg× veewkeÀe GY³ee keÀ©ve cegbyeF&keÀj Fbûepeeb®³ee ceveele onMele munotes.in

Page 166

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
166 GYeer kesÀueer nesleer. meve 1675 ceO³es keÀejJeej Je JeWieguee& efpebkeÀuee. peerJevee®³ee Debeflece ìHH³eele
cenejepeebveer KeebosjerJej efJepe³eer HeleekeÀe PeuekeÀeJetve Fbûepeeb®ee OJepe c ees[tve keÀe{uee. efmeÎer®³ee
ob[ejepeeHetjer meejK³ee cenÊJee®³ee efþkeÀeCeeb®es cenÊJe keÀceer keÀ©ve cenejepeebveer pebefpeN³eeMeer
MesJeìHe³e¥le Oe[keÀ efoueer.
8.9 keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLee
cejeþîeeb®³ee keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLesle jepee, jepeceb[U , ngpetj, cepeefueme Je ieescepeefueme efkebÀJee
ieeslemeYee ³ee v³ee³eeue³eerve mebK³ee v³ee³eoevee®es keÀe³e& keÀjle nesl³ee. ³ee v³ee³eue³eerve mebmLeeb®eer ceeefnleer
Heg{erue ÒeceeCes Deens.
1. jepee :
cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLes®ee meJeex®³e ÒecegK e jepee Demes. efnbot Oece&Meem$eevegmeej jepee ne®e
v³ee³eKeel³ee®ee ÒecegKe Demes. jepeeuee v³ee³eJ³eJemLesceO³es ceole keÀjC³eemeeþer jepeceb[U Demes. ³ee
jepeceb[Uele De<ìÒeOeeve ceb[U, Keepeieer meef®eJe Je l³eeb®³ee neleeKeeueer keÀece keÀjCeeN³ee og ³³ece
cegleeefuekeÀ ³eeb®ee meceeJesMe Demes. keÀener Òemebieer efJeÜeve ueeskeÀeb®ee meceeJesMe jepeceb[Uele kesÀuee peele
Demes. jepeceb[Ueleerue meJe& meYeemeoeb®eer efveJe[ keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej jepeeuee neslee. ns meJe& meYeemeo
jepeeme peyeeyeoej D emele. pees He³e¥le jepee®eer cepeea Demes lees He³e¥le ns ueeskeÀ jepeceb[Uele jnele
Demele. keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLesceO³es jepee J³eefleefjkeÌle v³ee³eeOeerMe Je Hebef[lejeJe ns oesvner ceb$eer
mJeleb$eHeCes v³ee³eoevee®es keÀece keÀjle nesles.
2. v³ee³eeOeerMe Je Hebef[lejeJe :
cejeþîeeb®³ee keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLesleerue jepee®³ee KeeueesKeeue®es DeefOekeÀejer cnCepes v³ee³eeOeerMe Je
Hebef[lejeJe nes³e. ³ee oesvner DeefOekeÀeN³eeb®eer vesceCetkeÀ keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej jepeeuee Demes. ³ee ueeskeÀebv eer
Òe®eueerle keÀe³eÐeebvee Devegme©ve Je Oece&Meem$eeuee Devegme©ve v³ee³e ÐeeJee Demes l³eeb®³eeJej yebOeve Demes.
lemes®e ³ee v³ee³eeOeerMeebveer efouesu³ee efvekeÀeueebJej jepee®eer mebceleeroMe&keÀ mener DemeeJeer Demes yebOeve nesles
³ee v³ee³eeOeer Meeb®³ee DeefOekeÀej keÀ#ee jep³eeleerue meJe& Keìu³eeJej ®eeuele Demele.
keWÀefê³e v³ee³eeOeerMeeb®³ee pees[eruee Heb[erlejeJe ne ogmeje v³ee³eeOeerMe Demes. l³eeb®³eekeÀ[s HeÀkeÌle Oeeefce&keÀ
Keìues Demele. osJemLeeveeuee efouesu³ee FveeceeyeÎue pej keÀ ener Keìues GHeefmLele Peeues lej les Keìues
Hebef[lejeJe Oece&Meem$ee®³ee DeeOeejs ®eeueefJele Demes. mJele: efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeu³ee jepeJeìerle
v³ee³eeOeerMe Je Heb[erlejeJeebvee keÀener Keìues ®eeueefJeC³eeme efou³ee®eer GoenjCes Deensle.
efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeu³ee jepeJeìerle ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer ÒeeceeefCekeÀ, ngMeej,
yeg×erceeve, efnbot keÀe³eÐee®es Je ©{er®es %eeve DemeCeeN³ee efveJe[u³ee cnCetve®e l³eebveer efve:He#eHeeleerHeCes
keÀece kesÀues. Hejceevebo cnCeleele, ’efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeu³ee jepeJeìerle v³ee³eeOeerMeeb®eer keÀoj
kesÀueer. l³eebvee les Jeeef3. jepeceb[U efkebÀJee jepemeYee :
cejeþîeebveer DeeHeu³ee jepeJeìerle v³ee³eJ³eJemLes®ee J³eJemLeeHev eemeeþer jepeceb[U efkebÀJee jepemeYee
efvecee&Ce kesÀueer nesleer. ³ee jepeceb[Uele jepee, jepee®es ceb$eer, G®®e DeefOekeÀejer, (megYesoej, nJeeueoej, munotes.in

Page 167

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
167 cegpegceoej, mejveesyele) Demele ³ee J³eefleefjkeÌle ³ee ceb[Uele osMecegKe, osMeHeeb[s, Heeìerue, kegÀ uekeÀCeea,
Mesìs, cenepeve ³ee DeefOekeÀeN³eeb®eener meceeJesMe Demes.
jepeceb[Ueleerue meYeemeoeves v³ee³eeue³e Yeju³eeveblej jepeeuee mebyeOeerle Keìu³ee®eer ceeefnleer osCes Je
v³ee³ee®³ee yeeyeleerle jepeeuee meuuee osCes yebOevekeÀejkeÀ Demes. lemes®e jepeeves efvekeÀeue efou³ee veblej peer
jepecegêe le³eej nesle Demes l³ee jepecegêsJej mener keÀjCes ner yebOevekeÀejkeÀ Demes.
Jelevee®es Jeejme þjefJeCes, JeleveemebyeOeer®eer Yeeb[Ces mees[efJeCes, Kejsoer -efJe¬eÀer®³ee iewj ÒekeÀeje®eer Yeeb[Ces
mees[efJeCes DeeoerkeÀeces jececeb[U keÀjle Demes. Keìu³ee Òemebieer jepeceb[Uele HeÀkeÌle mebyeOeerle Òeeblee®es
megYesoej, efJeÜeve ye´ecnCe, cegpegceoej, osMecegKe, osMekegÀuekeÀCeea Je Mesìs ³eebvee yeesueefJeues peele Demes.
ieeJejepeceb[U, ceneuejepeceb[U , HejieCee jepeceb[U, Je megYeejepeceb[U DeMee ®e{l³ee ÞesCeerves ³ee
jepeceb[Ue®es keÀece ®eeuele Demes. ®e{l³ee ÞesCeerleerue meJeex®³e mLeeveeJej megYee Demes. HeefjCeeceer ³ee
efþkeÀeCeer megYesoej v³ee³eoevee®es keÀece keÀjle Demes. Hejblet l³eebves e fouesu³ee efvekeÀeueeJej jepee®eer mener
Peeu³eeefMeJee³e megYesoejeveer efouesuee efvekeÀeue Debeflece mecepeuee peele vemes. megYee cepeefuemee®es keÀece
keÀmey³ee®³ee efþkeÀeCeer ®eeuele Demes.
4. ye´ecnmeYee efkebÀJee Oece&meYee :
cejeþîeeb®³ee jepeJeì erleerue efMeJekeÀeUeleerue ye´ecnmeYee ner efJeÜeve ye´ecnCeeb®eer meYee nesleer. ye´ecnmeYes®eer
yewþkeÀ keÀesuneHetj, HewþCe, Heb{jHetj ³ee efþkeÀeCeer Yejle Demes. ye´ecnmeYesHeg{s meJe&meeOeejCeHeCes meeceeefpekeÀ
Je Oeeefce&keÀ mJe©Hee®es Keìues ®eeu eefJeues peele Demele. ³ee Keìu³eeceO³es HegpeeN³eeb®³ee cebefoje yeeyele®³ee
nkeÌkeÀe mebyeOeer®es Keìues, Oecee&efOekeÀeN³eeb®³ee JeleveemebyeOeer®es Keìues, peeleer -peeleerleerue Yeeb[Cee®es
Keìues, efnbot -cegefmuece Yeeb[Cee®es Keìues ³ee Keìu³eeb®ee m eceeJesMe Demes. ye´ecnmeYes®³ee v³ee³eefJeyewþkeÀeruee ieeslemeYes®e meYeemeo npej Demele. DeMee JesUer ye´ecnmeYes®³ee efveCe&³eeuee ieeslemeYeskeÀ[tve
ceev³elee efceUle Demes. Oeeefce&keÀ Keìu³eemebyeOeer efveCe&³e osCeejer ye´ecnmeYee ner efMeJ ekeÀeUeleerue SkeÀ
cenÊJeHetCe& mebmLee nesleer.
oesve peeleerceOeerue Yeeb[Ce pesJne ye´ecnmeYes Heg{s ³esle Demes lesJne efvekeÀeue Òemebieer ye´ecnCemeYee ³ee
peeleerleerue ÒecegKe ueeskeÀebvee yeesueJele Demes. lemes®e l³eeb®³ee efJevebleerJe©ve les me ebieefleue l³ee
DeefOekeÀeN³eebvee yeesueeJele Demes
5. ieeslecepeueerme :
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLesleerue ieescepeueerme ner efoJeeCeer mJe©Hee®eer Keìues
®eeueJeCeejer v³ee³emebmLee nesleer. ieeslecepeueermeceO³es osMeceg Ke, le#eerceoej, mejKeesle veeF&keÀ, Mesìs,
Heeìerue, osMekeÀ, lesueer, kegbÀYeej, Hejerì, cenej ns meYeemeo Demele. osMecegKe kegÀìgbyeeleerue
JeleveemebyeOeer®³ee Yeeb[Cee®es efvekeÀeue osC³ee®es cegK³e keÀece ieeslecepeueerme®es Demes. keÀJe®eerle Òemeb ieer
jepee, megYesoej, jepekegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer efkebÀJee nJeeueoej ieeslecepeueerme meYes®es keÀece ®eeueJetve
efvekeÀeue osle Demele. ieeslecepeueerme®ee efvekeÀeue osle Demeleevee Keìu³ee®³ee mebyeOeerle DeMeer keÀeieoHe$es
Je HegjeJes leHeemeues peele Demele.
meve 1667 ceO³es yeeyeepeer osMecegKe Je ceeueespeer HelebiejeJe ³eeb®³ee osMecegKeer JeleveemebyeOeer®ee efvekeÀeue
osleebvee efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ceeleesÞeer efpepeeyeeF& ³eebveer ieescepeueerme®eer meYee yeesueeJetve efvekeÀeue
efou³ee®ee SsefleneefmekeÀ meboYe& efceUlees. munotes.in

Page 168

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
168 efMeJeepeer cenejepeebHeemetve Meent cenejepeeb He³e¥le cejeþe keÀeueKeb[ele ner keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLee Òe®eueerle
nesleer. HesMeJ³ee®³ee keÀejefkeÀoeaceO³esner Lees[îeeHeÀej yeoueemen ³ee ÒeMeemeve J³eJemLes®ee r keÀe³e&
DeceueyepeeJeCeer meg© nesleer.
8.10 Òeebefle³e v³ee³eJ³eJemLee
cejeþîee®³ee v³ee³eeue³eerve J³eJemLeeHevee®ee cenÊJeHetCe& Yeeie cnCepes keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLeeHeve nes³e.
keWÀefê³e v³ee³e J³eJemLeeHevee yejesyej®e v³ee³eJ³eJemLes®es efJekeWÀ efêkeÀjCe JneJes ³ee GÎsMeeves cejeþîeebves
Òeebefle³e v³ee³eJ³eJemLeener meg© þsJeueer nesleer. cejeþîeeb®eer Òeebefle³e ÒeMeemeve J³eJemLee mecepetve Iesle
Demeleevee DeeHeu³eeuee Òeebefle³e ceb$eer, megYee cepeueerme, HejieCee ieeslecepeueerme, leHe&À e fkebÀJee þeCee
cepeueerme, ûeece cepeueerme ³ee meJe& IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeiesue.
1. ce$³eeb®es efJeYeeie :
ne cejeþîeeb®³ee mLeeefvekeÀ ÒeMeemevee®³ee cenÊJee®ee Yeeie neslee. cejeþîeeb®es mLeeefvekeÀ ÒeMeemeve oesve
Yeeieele efJeYeeieues nesl es. l³eeleerue SkeÀ Yeeie ne ceb$³eeb®³ee leey³eele neslee. ceb$³eeb®³ee leey³eele ne pees
Yeeie neslee lees megmebIeìerle neslee. ³ee YeeieeJej ceb$³eeb®es HetCe& efve³eb$eCe Demes. ³ee Yeeiee®es keÀecekeÀepe ns
ceb$eer Henele Demele. cee$e ceb$eer efJeYe eieeceeHe&Àle pes keÀecekeÀepe Heeefnues peele Demes l³ee yeeyele HeÀejMeer
ceeefnleer GHeueyOe veener.
Òeebleer³e J³eJemLeeHevee®ee pees ogmeje Yeeie neslee lees Flemle: Hemejuee neslee. ³ee efJeYeeieeJej megYesoeje®es
efve³eb$eCe Demes. ogmeN³ee YeeieeJe j pejer megYesoeje®es efve³eb$eCe Demeues lejer megYesoej ceb$³eebvee keÀeceele
ceole keÀjle Demes. l³ee®e yejesyej cenÊJeHetCe& DemeCeeN³ee v³ee³eoevee®³ee keÀeceelener ceole keÀjle Demes.
2. megYee cepeueerme :
megYee cepeueerme ner cejeþe keÀeueKeb[elee rue Òeebleer³e ÒeMeemevee®ee ogmeje cenÊJeHetCe& Yeeie neslee.
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue cenÊJeHetCe& v³ee³emebmLee cnCepes megYee cepeueerme nes³e. megYesoej ne megYee
cepeueermee®ee ÒecegKe Demes. jepee®ee ÒeefleefveOeer cnCetve lees megYeecepeueer meeceO³es v³ee³eoevee®es keÀece keÀjle
Demes. JeleveemebyeOeer®es Keìues ®eeueefJeCes ns megYesoeje®es cegK³e keÀece Demes. DeMee ÒekeÀej®es Keìues
®eeueefJeC³eemeeþer megYesoej mLeeefvekeÀ ieeslemeYee, nJeeueoej Je HejieC³ee®es osMecegKe ³eeb®eer ceole Ie sle
Demes. Jelevee®eer HejJeeveieer Iesleevee, Jelevee®eer Kejsoer -efJe¬eÀer keÀjleevee oesvner He#eebvee megYesoeje®³ee
menîee I³eeJ³ee ueeiele Demele. peceerveer cenmetuee®es oeJes efvekeÀeueele keÀe{C³ee®es keÀece megYesoejeuee
keÀjeJes ueeiele Demes.
ÒeMeemekeÀer³e keÀeceeyejesyej®e megYesoejeuee megYeecepeueermeeceO³es v³ee³eoevee®es keÀece keÀjeJes ueeiele Demes.
lemes®e efouesu³ee efvekeÀeuee®eer DeceueyepeeJeCeerner l³eeuee®e keÀjeJeer ueeiele Demes. ueeskeÀeb®³ee le¬eÀejer
SsketÀve v³ee³eefveJee[e keÀjCes ns megYesoeje®es keÀece Demes. megYesoejeuee HeÀewpeoejer iegvns jepeekeÀ[s HeeþJeeJes
ueeiele Demele. cee$e Òeebleeleerue efoJeeCeer Je HeÀewpeoejer DeMee oesvner mJe©Hee®³ee ÒekeÀjCeeJej megYesoejeuee
osKejsKe þsJeeJeer ueeiele Demes.
3. HejieC³e e ieeslecepeueerme :
cejeþîeeb®³ee Òeebleer³e ÒeMeemeveeleerue megYee cepeueerme ner meJeex®³ee v³ee³emebmLee nesleer. megYee cepeueerme
ÒeceeCes Òeebleer³e HeeleUerJej v³ee³eoevee®es keÀece keÀjCeejer DeeCeKeer SkeÀ v³ee³emebmLee Òe®eefuele nesleer. leer munotes.in

Page 169

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
169 mebmLee cnCepes HejieCee ieeslecepeueerme nes³e. HejieCee ieeslecepeueermeceO³es osMecegKe ne ÒecegKe cnCetve keÀece
Henele neslee. jepee®ee ÒeefleefveOeer cnCetve lees HejieCee ieeslecepeueermeceO³es v³ee³eoevee®es keÀece Henele neslee.
HejieCee ieeslecep eueermeceO³es osMecegKe, osMeHeeb[s yejesyej osmeeF& mejosmeeF&, DeeefCe ieeJeHeeleUerJej
Heeìerue, kegÀuekeÀCeea, Mesìs, cenepeve Je ®eewieguee ns DeefOekeÀejer Demele.
HejieCee ieeslecepeueerme®ee ÒecegKe cnCetve osMecegKeeuee efoJeeCeer Je HeÀewpeoejer DeMee oesvner ÒekeÀej®es Keìues
®eeueJeeJes ueeiele Demele. ³ee oesve cenÊJeHetCe& Keìu³ee J³eefleefjkeÌle peceerve cenmetuee®³ee Jemetueer
mebyeOeer®³ee le¬eÀejer mees[efJeCes, HejieC³eeleerue ceeskeÀeoceeefJe©× j³eleskeÀ[tve Deeuesu³ee le¬eÀejeR®eer
®eewkeÀMeer keÀjCes Je l³ee le¬eÀejer efvekeÀeueele keÀe{Ces, HejieC³eeleerue JeleveemebyeOeer®³ee le¬eÀejer SsketÀve IesCes
Je ieeslecepeueerme®³ee ceoleerves l³eeb®³ee efvekeÀeue osCes ner keÀeces osMecegKeeuee keÀjeJeer ueeiele nesleer.
Jelevee®eer Deoueeye oue Je JeleveeJejerue nkeÌkeÀ ³ee mebyeOeer®³ee le¬eÀejeR®ee efvekeÀeue osleevee osMecegKe
mebyeOeerle ieeJeeleerue ÒecegKe jefnJeeMeebvee mee#eeroej cnCetve yeesueeJele Demes. mee#eeroejeb®³ee
le¬eÀejoeje®³ee le¬eÀejer®es mJe©He meebiele Demes. keÀeieoHe$ ee®es HegjeJes le³eej keÀjle Demes Je GHeefmLeleeb®es
meuues Je met®evee efJe®eejele IesJetve®e efveCe&³e osle Demes. pej Heeìerue kegÀuekeÀC³ee&®³ee JeleveemebyeOeer®ee
Keìuee Demesue lej DeMee Òemebieer osMecegKe HejieCee ieeslecepeueerme®³ee meJe& meYee meoebvee yeesueefJele Demes.
³ee meYeemeoe J³eefleefjkeÌle mebyeOeerle ieeJee®³ee Òeefle<þerle ieeJekeÀN³eebvee mee#eeroej cnCetve yeesueefJele Demes.
osMecegKeeuee ieeslecepeueermeves efveJee[eHe$e le³eej kesÀu³eeveblej efveJee[eHe$eeJej mener keÀjeJeer u eeiele Demes.
osMecegKe cegleeefuekeÀeceeHe&Àle Jeeoer Je ÒeefleJeeoer ³eeb®³eekeÀ[tve v³ee³eeue³eerve MegukeÀ Jemetue keÀjerle Demes.
l³eeuee HejieCee ieeslecepeueermeves efouesu³ee efvekeÀeueemebyeOeer®³ee DenJeeue jepeeuee meeoj keÀjeJee ueeiele
Demes. pej l³eeme Jeeìues keÀer SKeeÐee Keìu³ee mebyeOeer®ee efveCe&³e ûeeceieeslemeYesceeHe&Àle ueeieeJee lej lees
DeMee Keìu³ee mebyeOeer®eer meJe& keÀeieoHe$es le³eej keÀ©ve lees ûeeceieeslemeYeskeÀ[s HeeþefJele Demes.
KegveemeejK³ee iegvnîee®³ee meboYee&leeru e Keìu³eele mejkeÀej®ee ÒeefleefveOeer Je ieeslecepeueerme®ee ÒecegKe ³ee
veel³eeves osMecegKeeuee cenÊJee®eer YegefcekeÀe Heej Hee[eJeer ueeiele Demes.
4. leHe&À efkebÀJee þeCee cepeueerme :
cejeþîeeb®³ee Òeebleer³e v³ee³eJ³eJemLesleerue leHe&À efkebÀbJee þeCee cepeueerme ne SkeÀ cenÊJeHetCe& Demee
v³ee³eJ³eJemLesMeer mebyebOeerle Demee Yeeie neslee. leHe&À efkebÀJee þeCee cepeueermeceO³es nJeeueoej Je þeCee
ieeslemeYee Demes oesve Yeeie nesles. nJeeueoej ne efveefM®ele mJe©Hee®³ee HeieejeJej keÀece keÀjCe eje
DeefOekeÀejer Demeuee lejer l³eeuee cepeueerme®³ee meen³³eeves v³ee³eoevee®es keÀece keÀjeJes ueeiele Demes.
nJeeueoej ne þeCee cepeueerme®ee ÒecegKe Demeu³eeves l³eeuee þeCee cepeueerme®³ee keÀeceeJej osKejsKe
þsJeCes, ieeJeeb®³ee mejnÎdermebyeOeer®es lebìs efceìefJeCes, Fveece JeleveemebyeOeer®³ee le¬eÀejer otj keÀjCes, ner keÀeces
keÀjeJeer ueeiele nesleer. leeuegkeÀe efkebÀJee þeCee cepeueerme®eer meYee yeesueeJetve l³eeuee ³ee meYes®³ee meuu³eeves
v³ee³eoevee®es keÀece keÀjeJes ueeiele Demes. nJeeu eoejeuee ³ee keÀeueKeb[ele yejs®e v³ee³eeue³eerve DeefOekeÀej
ÒeeHle Peeues nesles. leeuegke̳eele Meeblelee efvecee&Ce keÀjCes, leeuegke̳eeleerue Meeblelee Je megJ³eJemLee
efyeIe[efJeCeeN³eebvee efMe#ee keÀjCes, kewÀÐeebJej vepej þsJeCes, leg©biee®³ee J³ eJemLesJej osKejsKe þsJeCes, þeCee
cepeueermeves iegvnsieejebvee kesÀuesuee ob[ Jemetue keÀjCes, LekeÀyeekeÀeroejebvee efMe#ee keÀjCes Fl³eeoer
v³ee³eeue³eerve keÀeces nJeeueoejeuee keÀjeJeer ueeiele nesleer.
pesJne HejieCee cepeueermemeceesj SKeeoe Keìuee GYee jnele Demes l³eeJesUer nJeeueoej Heb®e cnCetve
l³ee®³ee efJeYeeieeleerue iegvnîee®³ee efþkeÀeCeeuee Yesì osJetve mJele: ®eewkeÀMeer keÀjle Demes. Je ®eewkeÀMeer
DenJeeue HejieCee cepeueerme ÒecegKe megYesoej ³eeuee meeoj keÀjle Demes. SKeeÐee Ieìves® ³ee p³eeJesUer munotes.in

Page 170

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
170 Heb®eveecee nesle Demes l³eeJesUer nJeeueoej mejkeÀej®³ee Jeleerves Heb®e cnCetve lesLes npej jnele Demes. Jeeoer
Je ÒeefleJeeoer keÀ[tve peeye -peyeeye nesle Demeleevee mejkeÀejer mee#eeroej cnCetve nJeeueoeje®eer GHeefmLeleer
DeeJeM³ekeÀ ce eveueer peele Demes. Jeefjue DeefOekeÀejer Je ceoleveermeeb®³ee ceeO³eceeletve leHe&À efkebÀJee þeCee
cepeueerme®es keÀecekeÀepe ®eeuele Demes.
5. ûeece cepeueerme :
cejeþîeeb®³ee v³ee³eÒeMeemeveeleerue meJee&le keÀefve<þ v³ee³eJ³eJemLee cnCepes ûeececepeu eerme nes³e. ûeece
cepeueermeceO³es cegkeÀeoce, ®eewieguee Je cegpegceoej ns ³ee v³ee³eÒeMeemeveele cenÊJee®eer YetefcekeÀe efveYeeJele
Demele.
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[ele ieeJee®ee cegK³e cegkeÀeoce DeLeJee Heeìerue Demes. ³eeb®³eekeÀ[s®e ceguekeÀer Je
v³ee³eeue³eerve Demes oesvner DeefOekeÀej Demele. v³ee³eeue³eerve efJeYeeieeleerue cegkeÀeocee®es DeefOekeÀej J³eeHekeÀ
nesles. ieeJeeleerue ieeslemeYes®³ee lees DeO³e#e neslee. ieeJeeleerue ueeskeÀeb®³ee JeleveemebyeOeer®³ee le¬eÀejer lees
ieeslemeYes®³ee ceeO³eceeletve mees[efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjle Demes. lees ieeJee®³ee mejnÎermebyeOeerís ÒeMvener
ûeecemeYes®³ee meene³³eeves mees[efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjle Demes.
cegkeÀeocee ÒeceeCes®e ®eewieguee ne meg×e ûeececepeueerceOeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& Ie ìkeÀ neslee. ûeececepeueerme
Keìu³ee®es keÀecekeÀepe ®eeueefJeleevee ieeJee®ee ®eewieguee cnCetve l³eeme npej jneJes ueeiele Demes. lemes®e
efvekeÀeueHe$e le³eej Peeu³eeveblej l³eeme l³ee efvekeÀeueHe$eeJej mener keÀjeJeer ueeiele Demes.
®eewiegu³eeÒeceeCe s®e cegpegceoej ne meg×e ûeececepeueermeceOeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀ neslee.
cegpegoejeueemeg×e ®eewiegu³ee ÒeceeCes®e Keìuee meg© Demeleevee npej jneC³ee®ee Je efvekeÀeueHe$eebJej menîee
keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej neslee.
8.11 mLeeefvekeÀ v³ee³emebmLee :
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[e®ee pej efJe®eej kesÀuee lej DeeHeCeeme Demes efometve ³esles keÀer keÀener mebmLee SkeÀe®e
JesUer v³ee³eoevee®es Je ÒeMeemevee®es keÀece keÀjleevee DeeHeCeeme efomeleele. keÀener mebmLee ³ee HetJee&Heej
®eeuele Deeuesu³ee Deme le. l³eeb®eer keÀeces Je DeefOekeÀej HejbHejsves ceev³e kesÀuesues Demele. ³ee keÀeUele
v³ee³eJ³eJemLee Je peceerveOeejCeeJ³eJemLes®ee SkeÀceskeÀeyejesyej peJeU®ee mebyeOe Deeuee neslee. peceerveoej ns
mebyeOeerle ÒeosMeeleerue cenÊJeHetCe& J³ekeÌleer Deme u³eeves l³eeb®³eekeÀ[s®e v³ee³eeue³eerve Je ÒeMeemekeÀer³e
DeefOekeÀej Demele. peceerveoejer®³ee He×leerceO³es DeeHeu³eeuee leerve ÒekeÀej efometve ³esleele 1) Jeleveoejer
2) LeUkeÀjer efkebÀJee efcejeMeer 3) GHejer ³ee He×leerceO³es meg×e mLeeefvekeÀ v³ee ³emebmLee Òe®eueerle Peeu³ee
nesl³ee.
1. Jeleveoejer He×le :
`Jeleve' ne Meyo DejsefyekeÀ YeejenC³ee®es efþkeÀeCe Demee Deens. cegefmuece mebHekeÀe&cegUs cejeþîeebceO³es Jeleveoejer He×le meg© Peeueer.
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eceO³es pes Jeleveoej nesles l³ee JeleveoejeceO³es osMecegKe, osMeHeeb[s, cegkeÀeoce,
kegÀuekeÀCeea DeeefCe peesMeer ³eeb®ee meceeJesMe neslee. ³ee Jeleveoejevee DeeHeu³ee JesieJesieUîee
keÀe³e&ÒekeÀeMevegmeej nk eÌkeÀ Je DeefOekeÀej nesles. ns DeefOekeÀejer DeeHeu³ee leey³eele DemeCeeN³ee ÒeosMeele
v³ee³eeue³eerve Je ÒeMeemekeÀer³e keÀeces keÀjle Demele. ns meJe&®e Jeleveoej meeceev³e ueeskeÀebceOetve efvecee&Ce
Peeuesues Demeu³eeves ³eebvee HeÀej efkeÀbcele nesle er. HejieC³eeleerue Jeleveoej efkebÀJee l³eeb®es DeefOekeÀejer lemes®e munotes.in

Page 171

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
171 leHe&À keÀmeyee Je Kes[sieeJeeleerue ieesle ³ee meJee¥vee efceUtve `osMekeÀ' Demes cnCele. ns osMekeÀ®e
Jeleveoejer®³ee yeeyeleerle v³ee³eefveJee[ keÀjle Demele. cnCetve®e Jeleveoejer H e×leerceO³es v³ee³eJ³eJemLee
DeefmleÊJeele Demeu³ee®es efomeles. cejeþe jepeJeìerceO³es ner He×le meg© nesleer. ³ee He×leerceO³es HeÀejmee
yeoue Peeuee veener.
2. LeUkeÀjer DeLeJee efcejeMeer He×le :
LeUkeÀjer ne Meyo mebmke=ÀleceOeu³ee `mLeU' ³ee MeyoeHee metve Deeuee dns. mLeU cnCepes SKeeoer
JewefMe<ìîesHetCe& peeiee efkebÀJee peceerve nes³e. mLeUkeÀjer DeLeJee efcejeMeer ³ee J³ekeÌleer meeOeejCele:
meceepeeleerue DeMee ieìeleerue Demele keÀer p³ee ieìeves SKeeos ieeJe ueeieJe[erKeeueer DeeCele Demeleevee
DeveskeÀ ÒekeÀej®es Òe³elve keÀ©ve l³ee ieeJee®³ee GlHeVeele Yej Ieeleuesueer Demes. keÀener JesUe ns ueeskeÀ
mJele: peceerveer ueeieJe[erKeeueer DeeCeerle efkebÀJee yeens©ve DeeHeu³ee efJeMJeemeeleerue ceeCemes ieeJeele DeeCetve
l³eeb®³eeceeHe&Àle peceer veer®eer ueeieJe[ keÀjle Demele. DeLee&le®e DeMee ueeskeÀebvee LeUkeÀjer Demes cnìues
peele Demes. Je l³eeb®³eekeÀ[s l³ee ieeJeeyeÎue®es efcejeMeer®es nkeÌkeÀ mJeeYeeefJekeÀ®e ÒeeHle nesle Demele.
cegmueceeveHetJe& keÀeUeHeemetve ner He×le DeefmleÊJeele ne sleer. l³eeJesUer l³eeuee LeUkeÀjer Demes cnCele.
cegmueceebveer DeceueeceO³es ³ee He×leer®ee GuuesKe efcejeMeer ³ee DejsefyekeÀ Meyoeves nesJet ueeieuee. efcejeMeer
cnCepes JebMeHejbHejsves ®eeuele Deeuesuee nkeÌkeÀ nes³e. efJeMespeceerveoejerceO³es meJe&Þes<þ ceevele Demele. efcejeMeer ³ee Meyoe®ee efMeJe®eefj$emeeefnl³eeceO³es vecego kesÀu³ee
ÒeceeCes efJeOee³ekeÀ mJe©Hee®eer, keÀe³ece®eer Je JebMeHejbHejsves ®eeueCeejer DeMeer peceerveoejer He×le ne s³e. keÀener
JesUsuee ns efcejemeoej Flej JeleveoejekeÀ[tve JesieJesieUîee ÒekeÀej®es MegukeÀ Jemetue keÀjerle Demele.
efcejeMeer ner He×le peceerveoejerÒeceeCes®e v³ee³eJ³eJemLes®ee SkeÀ Yeeie nesleer ner iees<ì O³eeveele þsJeueer
Heeefnpes.
3. GHejer He× le :
GHejer cnCepes SKeeÐee ieeJeele keÀeceemeeþer yeens©ve Deeuesueer ceeCemes nesle. l³eebvee keÀmeC³eemeeþer DeuHe
ceoleerves peefceveer osle Demele. DeMee peefceveer osC³ee®³ee keÀeieoHe$eebvee keÀewueveecee Demes cnCele. GHejer
ueeskeÀebvee efouesues keÀewueveeces ns veeskeÀjer®³ee mJe©Hee®es Demele. Kes[sieeJeele efcejemeoejeuee p³ee ÒeceeCes
ceevee®eer JeeieCetkeÀ efceUle Demes l³ee ÒeceeCes GHejeruee ceevee®eer JeeieCetkeÀ efceUle vemes. Gueì GHejeruee
efcejemeoeje®³ee cepeeaJej®e DeJeuebyetve jeneJ es ueeiele Demes. keÀeueeblejeves ³ee GHejer®es efcejemeoejebceO³es
©Heeblej Peeues. Demes ns GHejer Flej efcejemeoejeb®es IejYeeT efkebÀJee yeeHeYeeT Peeues Demes mecepele
Demele. DeMee ÒekeÀejs Jejerue ÒekeÀej®es ns leerve Jeleveoej Demele. ³ee eflevner ÒekeÀej®³ee Jeleveoejevee
leHe&À, keÀmeyee ³ee efþkeÀeCeer mJele:®³ee keÀ#esceO³es meJe& ÒekeÀej®es mLeeefvekeÀ ÒeMve, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ,
DeeefLe&keÀ, ÒeMeemekeÀer³e Je v³ee³eeue³eerve DeefOekeÀej Demele. l³eeb®³ee®e pees[eruee DemeCeejer Je HetJe e&Heej
®eeuele Deeuesueer SkeÀ meYee cnCepes ieeslemeYee nes³e. ner ieeslemeYee mLeeefvekeÀ v³ee³emebmLes®³ee yeeyeleerle
Del³eble cenÊJee®eer keÀeceefiejer yepeeJele Demes. DeMee ³ee JeleveoejerHe×leerletve®e mLeeefvekeÀ
v³ee³eJ³eJemLes®ee Hee³ee Ieeleuee iesuee neslee. [e@. iegCes cnCeleele, ’Jelevee®ee keÀe³eoe efkebÀJee efcejeMeer®ee
keÀe³eoe ne®e l³eekeÀeUeleerue peceerveer®³ee yeeyeleerle SkeÀ meeJe&peefvekeÀ keÀe³eoe cnCegve DeesUKeuee peele
Demes.“
4. ieeslemeYee :
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue ie eslemeYee cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLes®ee cenÊJee®ee DebMe ceeveuee peele
neslee. ieeslemeYesuee Meent cenejepeeb®³ee keÀejefkeÀoeale cenÊJe ÒeeHle Peeues nesles. cejeþîeeb®³ee munotes.in

Page 172

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
172 v³ee³eJ³eJemLes®es Keeme JewefMe<ìîes cnCetve ieeslemeYeskeÀ[s Heeefnues peele s. ³ee keÀeueKeb[ele ieeslemeYes®es
SketÀCe leerve ÒekeÀej Òe®eefuele nesles.
1. HejieCee ieeslemeYee
2. leHe&À, keÀmeyee efkebÀJee Hesþ ieeslemeYee
3. Kes[sieeJe®eer ieeslemeYee
1) HejieCee ieeslemeYee :
HejieC³eeleerue SkeÀ Jeleveoej v³ee³emebmLee cnCetve HejieCe e ieeslemeYeskeÀ[s Heeefnues peeles. ³ee meYesle
osMecegKe, osMeHeeb[s Mesìs, cenepeve, ceeskeÀeoce, Heeìerue, vee³ekeÀJe[er, efcejemeoej, Je j³ele ³eeb®ee
meceeJesMe nesle Demes. HejieCee ieeslemeYes®ee cegK³e DeefOekeÀejer cnCepes osMecegKe, l³eeme osMeH eeb[s meene³³e
keÀjle Demes. ns DeefOekeÀejer HejieC³ee®es DeeefLe&keÀ, v³ee³eeue³eerve Je meeJe&peefvekeÀ Meebleles®es ÒeMve neleeUle
Demele. ns DeefOekeÀejer HejieC³eeleerue j³eles®es ÒeefleefveOeer cnCetve keÀece Henele Demele. keÀener JesUe efoJeeCe
ne HejieCee cepeefuemee®³ee ceeHe&Àle DeveskeÀ ÒeMveeb®ee efvekeÀeue ueeJele Demes.
2) leHe&À, keÀmeyee efkebÀJee Hesþ ieeslemeYee :
³ee ieeslemeYesceO³es meJe& osMekeÀ cnCepes osMecegKe, osMeHeeb[s, Mesìs, cenepeve, vee³ekeÀJe[er, Heeìerue,
kegÀuekeÀCeea Je ®eewieguee ³eeb®ee meceeJesMe nesle Demes. Hesþ ieeslemeYes®ee efoJeeCe keÀmeyee cepeefuemee®³ee ceeHe&Àle
v³ee³eeue³eerve keÀece Henele Demes. keÀmeyee cnCepes J³eeHeeje®es efþkeÀeCe. l³eeuee®e Hesþ Demes meg×e cnCele.
keÀmey³ee®es mees³eermeeþer oesve Y eeie Hee[uesues Demele. l³eeHewkeÀer Heefnu³eeme cebpegjer Je ogmeN³eeme ceesnleHe&À
cnCele. ³ee ieeslemeYesceO³es DemeCeejer meJe& ceeCemes efveJee[eHe$eeJej DeeHeeHeu³ee KegCee keÀjle Demele. ³ee
Kegvee Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
veeJes l³eeb®³ee mene³ ekeÀ Mesìs KegCee
cenepeve - lejepet
meesveej - SsjCe
efMebHeer - keÀe$eer
þeketÀj - keÀìîeej
DeeJeìer - ceeHe
ceeUer - ceesþer keÀe$eer
efpeveiej - keÀjJele
vee³ekeÀJe[er - ob[tkeÀe
keÀmey³eeleerue J³eeHeejHesþs®es mebj#eCe keÀjC³ee®es keÀece MesþWkeÀ[s Demes. ³ee Mesþsuee ceole keÀjC³ee®es keÀece
Flej yeueglesoej keÀjle Demele. ³ee yeueglesoejebvee Ketve Demes cnCele. DeMee jerleerves ner Hesþ ieesl emeYee
v³ee³eefJe

Page 173

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
173 3) Kes[sieeJeeleerue ieeslemeYee :
ûeeceieeslemeYee ner ieeslemeYesceOeerue meJee&le Heefnueer Hee³ejer Deens. ³ee meYesle ieeJeeleerue meJe& Jeleveoej,
yeeje yeueglesoej Je GHejs Je Deueglesoejeb®ee meceeJesMe Demes. ieeJeeleerue JeleveoejebHewkeÀer meJee&le ÒecegKe
cnCepes cegkeÀeoce Je Heeìerue nes³e. l³ee®³ee ceoleerme kegÀuekeÀCeea Je ®eewiegues Demele. LeUkeÀjer efkebÀJee
efcejemeoej, yeeje yeueglesoej ®e Flej Òepee ns meJe& SkeÀ$e yemetve ÒeMeemekeÀer³e J e v³ee³eoeveefJekeÀjerle Demele. keÀj ieesUe keÀjCes, ueeskeÀeb®es mebj#eCe keÀjCes Je ieeJeele efvecee&Ce nesCeeN³ee Keìu³eeb®ee
efvekeÀeue ueeJeCes ner ³eeb®eer keÀeces Demele. ieeslemeYesves efouesuee efveCe&³e jepeeuee meg×e yeouelee ³e sle vemes.
SKeeÐee efveJee[eHe$eeJej meJe& GHeefmLele DeefOekeÀeN³eebveer DeeHeues efMekeÌkesÀ GceìefJeues cnCepes lees v³ee³e
HekeÌkeÀe Peeuee Demes mecepele. yeueglesoejeb®eer mebcele ef®evns DeMee efveJee[e He$eeJej Heg{erue ÒeceeCes –
veeJes KetCee
megleej - HeeleUer
®eebYeej - Deejer
Cenej - efJeUe Je oesj
kegbÀYeej - ®eeketÀ
vneJeer - Deejmee
Yeì - mener
cegueeCee - megje
Jejerue ÒekeÀej®es mene -efMekeÌkesÀ efveJee[eHe$eeJej Peeues keÀer ³ee meYes®ee v³ee³eefveJee[e Peeuee Deme s
mecepeC³eele ³esF&. ieeslemeYesceO³es mebyeefOele DeefOekeÀeN³eebvee efJeMesDeJJeue efkebÀJee Demmeue DeeefCe HesÀjleHeemeCeer®es DeefOekeÀej nesles. Hesþ ieeslemeYee Je ûeeceieeslemeYee ³eebvee
HeÀkeÌle Demmeu e v³ee³eefveJee[îee®es DeefOekeÀej Demele.
5. ye´ïemeYee :
ye´ïemeYee cnCepes efJeÜeve ye´eïeCeeb®eer meYee nes³e. DeMeer meYee veeefMekeÀ, HewþCe, HegCeleebyes, keÀNne[,
keÀesuneHetj, ceneyeUsMJej, JeeF&, DeeefCe Heb{jHetj DeMee efleLe&#es$eeb®³ee efþkeÀe Ceer®e Demes. ³ee meYesceO³es
HeÀkeÌle mLeeefvekeÀ JewefokeÀ Hebef[le, ceerceebmekeÀ, p³eesefleOece&Meem$e ®eesieues DeeJeiele Demes. cnCetve®e mejkeÀej ³ee keÀeceemeeþer DeMee ueeskeÀeb®eer efve ³egkeÌleer keÀjle
Demes. ye´eïemeYes®ee ÒecegKeeuee Oecee&efOekeÀejer cnCele. Oecee&efOekeÀeN³eeuee mejkeÀejeletve Oecee&efOekeÀejerHeCee®es
Jeleve efceUle Demes. ner ye´ïemeYee Dee®eej, efJe®eej, J³eJenej ³eeb®ee efJe®eej keÀ©ve Òee³eefM®ele meebiele
Demes. ye´ïemeYes®³ee v³ee³eoeveefJeSKeeÐee yeeyeleerle cepeefueme efkebÀJee mejkeÀejer DeefOekeÀejer meuuee efJe®eejerle Demele l³ee®e JesUer keÀece
keÀjle Demes. Flej JesUsme ³ee meYes®e DeefmleÊJe ueeskeÀebvee efoueemee osCeejs Demes. ³eeceOeerue meYeemeo ns
le%e, efve:mHe=n Demeu³eecegUs l³eeb®³eeJej meJee¥®ee efJeMJeeme Demes. ye´ïemeYee DeeHeu³ee efveJee[îee®es
meceLe&ve keÀjle Demeleevee mebmke=Àle keÀe³eosmebefnlesleerue meb oYe& osle Demes. l³eecegUs mJeeYeeefJekeÀ®e
ye´ïemeYes®³ee efveJee[îeeyeÎue keÀesCee®³eener ceveele mebMe³e jenle vemes. munotes.in

Page 174

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
174 6. peeeflemeYee :
peeeflemeYes®³ee j®evesyeeyele efveefM®ele mJe©Hee®eer ceeefnleer efceUle veener. Hejblet veeJeeJe©ve Demes efomeles
keÀer Òel³eskeÀ peeleer®eer mJeleb$e meYee Demetve leer®³eeceO³es l³ee®e peeleerleerue ceeCemes SkeÀ$e ³esle Demele. ³ee
meYesle HeÀkeÌle mJele:®eer peeleeryebOeves J³eJemLeerleHeCes HeeUueer peeleele efkebÀJee veener ns Heeefnues peele Demes.
lej SKeeÐee J³ekeÌleerves peeleeryee¿e ke=Àl³e kesÀues lej efleuee ³eesi³e leer efMe#ee keÀjC³ee®es keÀece ner
peeleermeYee keÀjerle Demes. pej SKeeos ÒekeÀjCe peeeflemeYesceO³es mebHeues veener lej les ÒekeÀjCe ye´eïemeYeskeÀ[s
HeeþefJeues peele Demes Je ³ee ÒekeÀjCe e®ee efvekeÀeue ye´eïemeYes®³ee ceeO³eceeletve ûeenîe Oejuee peele Demes.
ieeslemeYee ner meJe& ÒekeÀej®³ee efoJeeCeer mJe©Hee®³ee Keìu³eeb®ee efvekeÀeue keÀjle Demes. ye´ïemeYee, Je
peeeflemeYee ³ee cegK³elJeskeÀ©ve Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ Je Jew³ekeÌl eerkeÀ mJe©Hee®³ee Keìu³eeb®ee efvekeÀeue
keÀjerle Demele. Deieoer keÌkeÀef®ele Òemebieer ye´ïemeYes®³ee efJe©× ngpetj cepeefuemekeÀ[s Keìuee HeeþJeerle
Demele. Dev³eLee ye´ïemeYee ner®e HetJee&Heej ®eeuele Deeuesueer Debeflece DeMeer v³ee³emebmLee nesleer .
8.12 keÀe³eos, HegjeJes, v³ee³eHe×leer, efoJ³e ³ee mebyeOeer ceeefnleer
cejeþîeeb®³ee keWÀefê³e, Òeebefle³e Je mLeeefvekeÀ v³ee³emebmLeeb®eer ceeefnleer Heeefnu³eeveblej DeeHeu³eeuee ³ee
keÀeueKeb[ele Òel³e#e v³ee³e keÀmee efouee peele neslee ³ee®eer cee efnleer keÀ©ve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
v³ee³eoeve keÀjle Demeleebvee Heg{erue ÒecegKe yeeyeerb®ee efJe®eej kesÀuee peele neslee.
1. Oece& DeeefCe J³eJenej :
cejeþe keÀeueKeb[eleerue v³ee³eJ³eJemLesle v³ee³eoeve keÀjle Demeleebvee Oece& DeeefCe J³eJenej ³ ee oesve
yeeyeeRvee cenÊJe efoues peele nessles. Oece& ³ee®ee DeLe& efnbot Oeeefce&keÀ ûebLe Je HegjeCes, Þe=leer Je mce=leer
³eeb®³eeceO³es efouesuee Oece& nes³e. DeeefCe J³eJenej cnCepes Òe®eefuele He×le HeentCe meodefJeJeskeÀyeg×er®³ee
peesjeJej keÀjeJe ³ee®ee efveCe&³e nes³e. ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele cegefmuece jepekeÀlex peemle ÒeceeCeele
cegefmuece keÀe³eÐeebkeÀ[s ue#e osJet ueeieues. HeefjCeeceer nUtnUt efnbot keÀe³eÐeebvee keÀe³eosJ³eJemLessle ÒeJesMe
keÀjC³ee®eer mebOeer efceUeueer. Heg{s keÀe³e osJ³eJemLesle efnbot keÀe³eÐeebvee cenÊJe ÒeeHle Peeues. Je yeouel³ee
HeefjefmLeleer®ee HeÀe³eoe IesJetve ner keÀe³eosJ³eJemLee v³ee³eoevee®³ee yeeyeleerle ÒeYeeJeMeeueer yeveueer.
2. keÀe³eÐee®ee Giece :
HeefJe$e Oece& ûebLeeletve®e cejeþîeeb®³ee keÀeueKe b[eleerue keÀe³eÐee®ee Giece Peeuee. Oeeefce&keÀ ûebLeeleerue Þe=leer,
mce=leer lemes®e keÀener efJeÜeve ueeskeÀebveer efueefnuesu³ee keÀe³eosefJeJesUsuee Oeeefce&keÀ ûebLee®ee v³ee³eefveJee[îee®ee mebyeOe ³e sle Demes lesJne yengleskeÀ efJeÜeve ye´eïeCeeb®³ee
vesle=ÊJeeKeeueer®e ³ee Keìu³ee®ee efJe®eej nesle Demes. efJe%eevesMJeje®ee ceervee#ej, J³eJenej cegK³e,
oevekeÀceUekeÀj ³ee ûebLee®ee JeeHej ³ee keÀeceemeeþer kesÀuee peele neslee. HesMeJesjepeJeìerle `J ³eJenejcegK³e'
³ee ûebLee®ee GHe³eesiener keÀe³eÐee®³ee DeceueyepeeJeCeermeeþer Je v³ee³eoeveemeeþer kesÀuee peele neslee.
`³eeefleefveCe&³e' ³ee ûebLee®ee GHe³eesie peeleermebyeOeer kesÀuesu³ee efJeefJeOe keÀe³eÐeeb®³ee ceeefnleermeeþer nesle neslee.
SkebÀojerle ³ee meJe& meboYe&ûebLeeletve ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀe³eÐeeb®ee Giece Peeuee Deens Demes cnìu³eeme
JeeJeies þjCeej veener.

munotes.in

Page 175

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
175 3. ©{er Je HejbHeje :
cejeþe keÀeueKeb[ele efueefKele keÀe³eos DeefleMe³e keÀceer ÒeceeCeele DeefmleÊJeele nesles. keÀe³e ÐeeceO³es
SkeÀmebIelee veJnleer DeLeJee keÀe³eÐee®³ee yeeyeleerle SkeÀmebIelee DeeCeCeejs keÀesCelesner ûebLe veJnles. cnCetve®e
³ee keÀeueKeb[ele ©{er Je HejbHejebJej DeeOeejerle v³ee³eoeve ®eeuele Demes. peeleer -peeleerleerue mebIeOeeefce&keÀ mebIe< e& ns ©{er HejbHeje®³ee efvekeÀ4. efoJeeCeer mJe©Hee®es keÀener JewefMe<ìîeHetCe& efve³ece :
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[ele keÀe³eÐeeb®³ee yeeyeleerle pejer efueefKele mJe©Hee®es efve³ece vemeues lejer keÀener
efveefleefve³ece meceepeeves HeeUeJesle DeMee ÒekeÀej®eer DeHes#ee Demes. ueiveefJeOeer, ceeueceÊesmebyeOeer Je Jeejmee
mebyeOeer keÀener efve³ece meebefieleues Deensle les Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1) ueiveefJeOeer :
ueiveefJeOeer ne meeJe&peefvekeÀ Peeu³ee efMeJee³e ³ee ueiveeuee DeefOeke=Àle opee& ÒeeHle nesle vemes. veeles mebyeOeele
ueiveeme yeboer nesleer. Goe. keÀesCel³eener J³ekeÌleerme DeeHeueer cegueieer DeeHeu³ee Yee®³eeuee cnCepes
(yeefnCeer®³ee cegueeuee) oslee ³esCeej veener. ieebOeJe& efJeJeeneu ee DevegketÀue cele veJnles. Hejblet HewMee®e efJeJeen
cee$e HetCe& efMe<ìmebcele veJnlee. ³ee ÒekeÀej®es efoJeeCeer efve³ece lelkeÀeueerve keÀeueKeb[ele Òe®eefuele nesles.
2) ceeueceÊesmebyeOeer :
efcevee#ejeceO³es ceeueceÊesmebyeOeer keÀener efve³ece vec ego keÀjC³eele Deeues Deensle. ³ee ceO³es Demes vecego
keÀjC³eele Deeuesu³ee keÀener iees<ìer DeMee Deensle, SKeeÐee J³ekeÌleerves mJele:®³ee keÀ<ìeves pej ceeueceÊee
efceUefJeueer Demesue lej DeeHeu³ee YeeJeevee l³eeceO³es Jeeìe osC³ee®eer iejpe veener. H ejblet leer pej ceeueceÊee
pej Je[erueesHeeefpe&le Demesue lej meJe& YeeJevee ³ee ceeueceÊesle meceeve efnmmee osCes yebOevekeÀejkeÀ Deens.
SKeeÐee J³ekeÌleerme Deewjme mebleleer Demesue lej l³ee mebleleerme mebHeÊeer®ee nkeÌkeÀ efceUle Demes cee$e
Deveewjme mebleleeruee mebHeÊeer®ee nkeÌkeÀ efceUle vemes.
3)oÊekeÀefJeOeeveemebyeOeer :
SKeeÐee efm$euee HeleerefveOeveeveblej mJeiees$eeleerue SKeeoe cegueiee oÊekeÀ Ieslee ³esle Demes. cee$e ne cegueiee
l³eeb®³ee®e iees$eeleerue DemeCes yebOevekeÀejkeÀ Demes. ns oÊekeÀefJeOeeve cee$e ieeslemeYesle cebpetj keÀ©ve I³eeJes
ueeiele Demes. ieeslemeYes®³ee efveCe&³eeveblej mejkeÀejeletve oÊekeÀefJeOeevee®eer meveo efceUle Demes. cegueervee
oÊekeÀ IesC³ee®³ee ÒeLee Òe®eefuele veJnl³ee.
4) JeejmeenkeÌkeÀ efJeJeejmee nkeÌkeÀeyeeyele efoJeeCeer mJe©Hee®es efve³ece Òe®eefuele nesles. HeleerefveOeveeveblej SKeeÐee m$eeruee
DeeHeu³ee Heleer®³ee ceeueceÊesJej JeejmeenkeÌkeÀ meebielee ³esle Demes. SKeeÐee J³ekeÌleerves Heefnu³ee yee³ekeÀes®ee
keÀenerner oes< e vemeleebvee ogmeje efJeJeen kesÀuee lej Heefnu³ee yee³ekeÀesuee HeleerkeÀ[tve Hees[ieer efceUefJeC³ee®ee
nkeÌkeÀ Demes. SKeeÐee kegÀìgbyeeleerue efJeOeJee m$eeruee efle®³ee meemeN³eekeÀ[tve Jeejmee nkeÌkeÀeves Ke®e&
efceUC³ee®ee DeefOekeÀej Demes. SKeeoe r cejeþe peeleerleerue m$eer cejCe HeeJeueer lej efle®eer meJe& ceeueceÊee
efle®³ee veJeN³ee®³ee yeefnCeer®³ee cegueeuee ÐeeJeer. SKeeoer HejosMeer J³ekeÌleer cejCe HeeJeueer lej efle®eer meJe&
ceeueceÊee l³ee J³ekeÌleer®³ee ieg©uee ÐeeJeer. munotes.in

Page 176

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
176 5. cepeefueme® es keÀe³e& :
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[eleerue cejeþe jepeJeìerle keÀesCel³eener efþkeÀeCeer DeeHeu³eeuee ³eesi³e DeMee efþkeÀeCeer
cepeefueme YejefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ neslee. ³ee meeþer meJe&meeOeejCeHeCes keÀesCeleerner le¬eÀej Heefnu³eeboe leHe&À®³ee
nJeeueoejeHeg{s efkebÀJee HejieC³ee®³ee ÒecegKeekeÀ[s DeeCeuee Heeefnpes Demee efjJeepe neslee. SkeÀoe DeMeer ner
le¬eÀej nJeeueoejekeÀ[s Deeueer keÀer ceie lees ³ee le¬eÀejeryeÎue ye´ïemeYee Je peeeflemeYee ³eeb®³eeMeer
³eeyeÎue®e ®e®ee& keÀjerle Demes. l³eeve blej ner le¬eÀej keÀesCel³ee meYes®³ee DeefOekeÀejkeÀ#eceO³es ³esles ns
þjJetve ceie l³ee mebyeOeerle meYeskeÀ[s leer le¬eÀej meesHeJeerle Demele. SkebÀojerle Demes efometve ³esles keÀer
le¬eÀejer®ee efvekeÀeue ne p³ee efþkeÀeCeer Ieìvee Ie[ueer Demesue l³ ee®e efþkeÀeCeer ueeJeC³eekeÀ[s keÀue Demes.
SkeÀoe Keìuee keÀesCel³ee meYesHeg{s ®eeueJee³e®ee ns efveefM®ele Peeues cnCepes lekeÀjerj le³eej keÀjle Demes.
lekeÀjerj (keÀjerve) Keìu³ee®eer meJe& JemlegefmLeleer mebHetCe&HeCes efueefnuesueer Demes. SkeÀoe lekeÀjerj le³eej
kesÀueer keÀer ceie lees osMecegKeekeÀ[s HeeþefJeuee peele Demes. osMecegKe l³eeJej efJe®eej keÀ©ve cepeefuemeuee
Hee®eejCe keÀjle Demes. cepeefueme yeesueeefJeu³eeveblej l³ee cepeefuemeceO³es Heg{erue ÒeceeCes keÀecekeÀepe ®eeuele
Demes.
1) cepeefueme®eer peeiee :
cepeefueme ner yengOee ieeJee®³ee Je[e®³ee efkebÀJee efHebHeUe®³ee HeejeJej Yejle Demes. keÀOeer keÀOeer ner cepeefueme
osMecegKee®³ee Iejer efkebÀJee SKeeÐee osJeUele Yejle Demes.
2) cepeefueme®es keÀecekeÀepe :
cepeefueme®ee pe es cegK³e Demes l³eeuee `meYeevee³ekeÀ' Demes cnìues peele nesles. HejieC³ee®³ee efþkeÀeCeer pej
cepeefueme Peeueer lej osMecegKe ne meYeevee³ekeÀ Demes. Kes[sieeJeele pej meYee Peeueer lej cegkeÀeoce
(Heeìerue) ne meYeevee³ekeÀ Demes. pej meYee keÀmey³ee® ³ee efþkeÀeCeer Peeueer lej Mesìs ne meYeevee³ekeÀ
Demes. cepeefueme Òemebieer Meem$eeOeej Je Flej HejbHeje ³ee®es %eeve DemeCeejer Flej le%e ceb[Uer SkeÀ$e ³esle
Demes. DeMee ceb[Uervee Hejer#ekeÀ efkebÀJee ÒeemeefvekeÀ efkebÀJee ceneÒeemeefvekeÀ cee³esJe le Demes cnCele.
3) Keìuee SskeÀC³ee®eer He×le :
meJe& ÒeLece keÀjeru³eeceO³es efueefnuesueer le¬eÀej cepeefuemeHegþs Jee®etve oeKeefJeueer peeles. l³eeceOeerue Ieìvee
Ie[C³eemeeþer Peeuesu³ee meJe& keÀejCeeb®eer ®e®ee& kesÀueer peeles. l³eeveblej DeejesHe eruee mejkeÀejer
DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve yeesueeJeCes HeeþJeleele. l³eeb®³eekeÀ[tve Keìu³eeyeÎue `ceemeuee' cnCepes Keìu³ee®eer
HeÀer Iesleueer peeles. DeejesHeer cepeefuemeHeg{s npej Peeu³eeveblej l³eeuee meJe& Keìuee mecepeeJetve osle Demele
Je mJele:®ee y e®eeJe keÀjC³ee®eer mebOeer osle Demele. pej DeejesHeerves iegvne keÀyegue kesÀuee lej cepeefuemee®es
efveCe&³e keÀe³ece®ee mecepetve DeejesHeerkeÀ[tve jepeerveecee efuentve Iesle Demele. ³ee jepeerveec³eeJej SkeÀ efkebÀJee
oesve mee#eeroejeb®³ee menîee De mele. efkebÀJee ef®evns Demele. keÌkeÀef®ele Òemebieer DeejesHeeruee Jele&CetkeÀ peeceerve
ÐeeJee ueeiele Demes. DeMee He×leerves cepeefueme®ee efvekeÀeue keÀe³ece Peeu³eeveblej l³ee efveJee[eHe$ee®eer SkeÀ
Òele le³eej kesÀueer peele Demes. DeMeejerleerves meJe& keÀecekeÀepe le³eej Peeu³eeJej cepeoj le³eej keÀjerle Je
l³ee cepenjJej npej DemeCeeN³ee meJe& Jeleveoejevee DeeHeueer ef®evns GceìJeeJeer ueeiele nesleer.
meJe&meeOeejCeHeCes cepeefueme®³ee yeensj Keìues peeJet ve³esle ³ee®eer o#elee Iesleueer peel e nesleer.

munotes.in

Page 177

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
177 4) cenpej keÀesCeer efueneJeer :
Keìuee mebHeu³eeveblej cenpej efueneJee ueeiele Demes cenpej keÀesCeer efueneJeer ³eeyeÎue efJeefMe<ì DeMeer
He×le efometve ³esles. HejieCee cepeefuemee®eer cepenj osMekegÀuekeÀCeea efkebÀJee osMeeHeeb[sves efu eneJeer. keÀmeyee
cepeefueme cenepeveeves efueneJeer Je ûeece cepeefueme cenpej kegÀuekeÀC³ee&ves efueneJeer.
cenpej ner meeOeejCele: keÀeieoeJej efueefnle Demele. cenpej®eer ueebyeer 5 HegÀìeHeemetve 20 HegÀìeHe³e¥le
Demes Je ©boer 4“ les 6“ Demes. ³eemee þer keÀeieoeb®es DeveskeÀ Yeeie SkeÀceskeÀebvee pees[uesues Demele.
cenpej®³ee ceeie®³ee Yeeieeuee efMekeÌkesÀ GceìefJeuesues Demele. cenpej efueefnC³eemeeþer keÀeU³eeMeeF&®ee
JeeHej kesÀuee peele Demes. cepenj®³ee meg©Jeeleer®³ee Je MesJe쮳ee keÀener Dee sUer osMeHeeb[s efkebÀJee kegÀuekeÀCeea
³eeb®³ee mJele:®³ee De#ejeleu³ee Demele.
5) cenpej®eer DeceueyepeeJeCeer :
cenpej le³eej Peeu³eeveblej efle®eer DeceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®es keÀece l³ee cepeefuemeuee npej DemeCeeN³ee
mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeb®es Demes. lees DeefOekeÀejer DeeHeu³ee neleeKeeueerue DeefOekeÀeN³eebvee cenpej mebyeOeer
uesKeer met®evee HeeþJeerle Demes. Demee He×leerves Keìu³ee®eer DeceueyepeeJeCeer kesÀueer peele Demes.
6) HesÀjleHeemeCeer®eer He×le :
cepeefueme®³ee ceeO³eceeletve Ke ìuee ®eeueJele Demeleebvee mebyeOeerle DeefOekeÀejer oesvner He#eeb®es peemleerle
peemle meceeOeeve keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demele. leLeeHeer pej SKeeÐee yeepetves cepeefuemeyeÎue le¬eÀej
Deeueer lej cepeefueme®eer peeiee yeoueueer peele Demes. Je meb yeOeerle DeefOekeÀejer oesvner He#eeb®ee nslet peeCetve
Iesle mele. Je JesieUîee peeiesle efvekeÀeue efouee peele Demes. ³ee efvekeÀeueeuee LeUHe$e Demes cnìues peele
Demes. LeUHe$e ÒeeHle Peeu³eeveblej cepeefueme cenpej le³eej keÀjerle Demes.
7) cepeefuem e®es MegukeÀ :
cepeefuemeceO³es Keìues ®eeueefJeC³eeme efkeÀleer MegukeÀ ÐeeJes ³eeyeeyele efveefM®ele mJe©Hee®es efve³ece veJnles.
efoJeeCeer efkebÀJee mejkeÀejer DeefOekeÀejer ne oesvner He#eekeÀ[tve MegukeÀ Iesle Demes. SKeeÐee Keìu³eele pej
He#ekeÀeje® ee ceesþDe efJepe³e Peeuee lej lees He#ekeÀej nejkeÀer efMeJee³e `MesjCeer' ³ee veeJeeves peeoe MegukeÀ
jkeÌkeÀce ³ee veel³eeves mejkeÀejele Yejle Demes. ³ee MesjCeeruee `KegmeJe&meeceev³eHeCes mejkeÀejer DeefOekeÀejermeg×e efJ epe³eer He#eekeÀ[tvemeg×e l³ee®³ee DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleervegmeej
MesjCeer®eer jkeÌkeÀce Jemetue keÀjle Demele. MesjCeer®eer jkeÌkeÀce pecee Peeu³eeJej `Kego&Kele' efkeÀJee
`JeleveHe$e' yeneue kesÀues peele Demes. ³ee®e JeleveHe$eeuee ³eeoer JeleveHe$e Demes cnìues peeles.
Keìu³ee®³ee efvekeÀeuee veblej cepeefueme®³ee meJe& meYeemeoevee megûeeme Yeespeve Je yengcegu³e Jemlet Yesì
efou³ee peele Demele.
8) Flej keÀener yeeyeer :
SKeeÐee JesUsme ceeueceÊes®ee ÒeMve GHeefmLele Peeuee lej ns meJe& ÒekeÀjCe c epeefuemeekeÀ[s megHeto& kesÀues peele
Demes. Je cepeefuememeg×e ³eeceO³es efveCe&³e oslee Deeuee veener lej l³eeJej mejkeÀej®es efve³eb$eCe yemeJele
Demes. keÀener Keìu³eele SKeeÐee J³ekeÌleerkeÀ[tve OeeskeÀe Deens Demes Jeeìu³eeme l³eeuee keÀesþ[erle yeb o
keÀjerle Demes. keÀener JesUsuee cepeefuemeeme JeejbJeej meg®evee osJetvener He#ekeÀej npej jeefnuee veener lej
l³ee®³ee iewjnpesjerle efveCa³e efouee peele Demes. munotes.in

Page 178

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
178 6. Heb®ee³eleer®es keÀe³e& :
cejeþîeeb®³ee jepeJeìer®ee HesMeJeeF&®³ee keÀeueKeb[ele v³ee³ eJ³eJemLesceOeerue cepeefueme®es cenÊJe keÀceer Peeues
Je l³ee SsJepeer Heb®ee³eleer®es cenÊJe Jee{ues. yengleskeÀkeÀ©ve SKeeoe Keìuee GHeefmLele Peeu³eeveblej
Heefnu³eeboe keÀceeefJemeoej efkebÀJee megYesoej ³eeb®³eekeÀ[s megHeto& kesÀuee peele Demes. keÀ ceeefJemeoej efkebÀJee
megYesoej ³eeb®³eekeÀ[s ns Keìues Deeu³eeveblej ns DeefOekeÀejer DeeHeu³ee og³³ece DeefOekeÀeN³eekeÀ[s mebyeefOele
Keìu³ee®eer ®eewkeÀMeer keÀjle Demele. pej DeMee Keìu³eele Oeeefce&keÀ ÒeMve meceeefJe<ì Demeleerue lej lees
Keìuee ye ´eïeCemeYeskeÀ[s meesHeefJeuee peele Demes Je Flej yeeyeleerleerue Keìues Heb®ee³ele meYeskeÀ[s®e
meesHeefJeues peele Demele.
1) Heb®ee³eleer®³ee keÀecekeÀepee®eer He×leer :
cepeefueme®³ee keÀecekeÀepe He×leer ÒeceeCes®e Heb®ee³eleer®³ee keÀecekeÀepee®eer He×leer nesleer. HeÀkeÌle
Heb®ee³eleer®³ee efvekeÀeueeme meejebMe Demes cnCele. l³eeveblej ne meejebMe Jeefj<þ DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s HeeþefJeuee
peele Demes. Je lees DeefOekeÀejer mJele: l³eeJej efveCe&³e osJetve efveJee[e He$e osle Demes.
2) efveJee[eHe$e e®ee vecegvee :
cepeefuemeceO³es p³ee ÒeceeCes efveJee[eHe$eemeeþer cenpej le³eej kesÀuee peele Demes leMee®e ÒekeÀej®ee
efveJee[eHe$e Heb®ee³eleer®³ee efveJee[îeemeeþer kesÀuee peele neslee. ³ee efveJee[eHe$eeJej efveJee[e osCeeN³ee
DeefOekeÀeN³ee®eer men er Demes. efMekeÌkeÀe Demes. efveJee[eHe$ee®³ee MesJeìer oesvner He#ee®³ee le¬eÀejer Demele.
efveJee[eHe$ee®³ee pees[eruee oesvner He#ee®es HegjeJes, mee#eeroejeb®³ee mee#eer Heb®ee®es efveCe&³e, Heb®ee³eleerves
Iesleuesueer HeÀer ner meJe& ceeefnleer osJe tve HeÀ[efCeme mJele: mener keÀjle Demes. HeÀ[efCemee®³ee keÀeieoHe$eeJej
cegpegceoeje®ee mebceleeroMe&keÀ mener -efMekeÌkeÀe Demes. [e@. iegCes cnCeleele, Heb®ee³eleer®ee ne efveJee[e ne
DeefOeke=Àle Demee mejkeÀejer efvekeÀeue Demes. l³ee veblej ne efveJe e[eHe$e jepeekeÀ[s menermeeþer HeeþJeuee
peele Demes. jepee®eer mener Peeu³eeveble efveJee[eHe$e Debeflece Peeuee Demes mecepeues peele Demes.
3) HesÀjleHeemeCeer®eer He×le :
Heb®ee³eleerves efouesu³ee efveCe&³eeJej pej SKeeoe He#ekeÀej Demebleg<ì Demesue lej l³eeuee KegÎ HesMeJ³eekeÀ[s
HesÀjleHeemeCeermeeþer Depe& keÀjC³ee®eer HejJeeveieer Demes. ceie HesMeJes ³ee ÒekeÀjCeele ue#e Ieeuetve HetJeea®³ee
Heb®ee³eleeryeÎue meJe& ceeefnleer keÀ©ve Iesle Demele Je pe©j Yeemeu³eeme cegK³e v³ee³eeefOeMee®³ee meuu ³eeves
veJeer Heb®ee³ele efvecee&Ce keÀjle Demele. DeMee jerleerves Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee v³ee³eoevee®³ee yeeyeleerle efJeMJeeme
efvecee&Ce nesF&ue DeMeer®e He×leer nesleer.
4) Heb®ee³eleer®es MegukeÀ :
Heb®ee³eleer®³ee MegukeÀeyeeyele efveefM®ele DeMee r ceeefnleer GHeueyOe veener. HetJeea ÒeceeCes®e efJepe³eer He#eeves
Yejuesu³ee MegukeÀeuee nejkeÀer efkebÀJee MesjCeer Demes cnCele. HejeYetle He#ekeÀejeves iegvnsieejer ³ee veeJeeves
MegukeÀ ÐeeJes. p³eeJesUer SKeeÐee Jelevee®ee ceesþe Keìuee Demes lesJn e nejkeÀer efkebÀJee iegvnsieejer ³ee oesvner
jkeÌkeÀcee nHl³eeves YejeJ³eele DeMeer He×le Demes. pees He³e¥le ner jkeÌkeÀce HetCe& Yejueer peele vemes lees He³e¥le
efveJee[eHe$e peeefnj kesÀues peele vemes. meeOeejCele: Heb®ee³eleer®³ee meYeemeoevee keÀes Celesner MegukeÀ osle
vemele. HeÀkeÌle efJepe³eer He#e Heb®eevee Mesuee efkeÀbJee Heeieesìs osle Demes.
munotes.in

Page 179

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
179 5) Flej keÀener yeeyeer :
JeleveemebyeOeer®es Keìues 100 JejkeÌkeÀce jesK e efkebÀJee Oeev³ee®³ee mJe©Heele efoueer peele Demes.
cepeefuemeÒeceeCes JeejbJeej meg®evee osJetve pej He#ekeÀej iewjnpej jeefnuee lej l³ee®³ee iewjnpesjerle efveCe&³e
efouee peele Demes Je ³ee efveCe&³ee®ee meejebMe efuentve lees Debeflece efvekeÀeue c nCetve peeefnj kesÀuee peele Demes.
7. HegjeJee, efoJ³e Je Flej lelmebyeOeer yeeyeer :
³ee Deieesoj®³ee Yeeieele DeeHeCe v³ee³eoevee®³ee keÀeceeleerue cepeefueme Je Heb®ee³ele v³ee³eoevee®es keÀece
keÀesCel³ee He×leerves keÀjle nesles ³ee®eer ceeefnleer H eeefnueer. Deelee DeeHeCeeme v³ee³eoeve keÀjerle Demeleevee
SKeeoe Keìuee Meeyeerle keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee HegjeJ³eeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeiele Demes ³ee®eer
ceeefnleer HeneJe³ee®eer Deens.
1) keÀeieoHe$eer³e HegjeJes :
peer keÀeieoHe$es SkeÀe efJeefMe<ì He×leervegmeej efueefnuesueer Demele lemes®e p³ee keÀeieoHe$eeJej mener -efMekeÌkeÀe
Demes DeMee ÒekeÀej®³ee keÀeieoHe$eeb®ee GHe³eesie Demmeue HegjeJ³eemeeþer kesÀuee peele Demes. Demmeue
keÀeieoHe$es p³ee IeìvesMeer, IeìkeÀeMeer mebyeOeer le Demele leer Ieìvee DeLeJee IeìkeÀ ³eesi³e Deens keÀer
De³eesi³e Deens ns menpe mHe<ì keÀjle Demele cnCetve®e ³ee keÀeueKeb[ele keÀeieoHe$eer³e HegjeJes ûeenîe
Oejues peele Demele.
2) YeesieJeìe :
keÀener JesUe SKeeÐee J³ekeÌleeruee SKeeos Jeleve mejkeÀe j ojyeejeletve efceUeuesues Demeles. Hejblet Òel³e#e
JeefnJeeì keÀjCeeN³eeuee DeMee Jelevee®eer ceeefnleer vemeu³eecegUs lees peeCeerJeHetJe&keÀ l³ee Jelevee®ee GHeYeesie
Iesle Demes. DeMee efmLeleerle pej p³eeuee Jeleve efceUeuesues Deens. DeMee J³ekeÌlee rves pej Keìuee oeKeue
kesÀuee lej YeesieJeìe Heentve ³ee ÒekeÀej®ee efvekeÀeue efouee peele Demes.
3) mee#eer :
pesJne HegjeJ³eemeeþer keÀeieoHe$es GHeueyOe nesle vemele lesJne mee#eer cenÊJee®³ee ceeveu³ee peele Demele.
mee#e osCeeN³eebvee ieesneroej efk ebÀJee mee#eeroej Demes cnìues peele Demes. mee#eeroej ns ieeJee®³ee Heeb{jerceO³es
jenCeejs Demeues Heeefnpes DeMeer DeHes#ee Demes. l³eecegUs ieeJeeleerue cegkeÀeoce, kegÀuekeÀCeea, yeueglesoej ns
mee#eeroej nesJet MekeÀle nesles. Heb®ee³eleerceeHe&Àle H e$e HeeþJetve mee#eeroejebvee yeesueeefJeues peele Demes.
mee#eeroejebvee IesJetve ³esC³ees keÀece vee³ekeÀJe[er keÀjle Demes. mee#eeroej ieeJee®³ee osJeUemeceesj meJee&®³ee
mece#e mee#e osle Demes. mee#eeroejeuee MeHeLe IesJetve mee#e ÐeeJeer ueeiele Deme s. [e@. iegCes ³eeyeeyele
cnCeleele, ’l³ee keÀeUeleerue meJe&meeceev³e pevelee ner HeeHeefYe© Je Oeeefce&keÀ ÒeJe=Êeer®eer nesleer. DeMee
efmLeleerle Keesìer mee#e keÌkeÀef®ele®e efoueer peele DemeeJeer. SkeÀe efþkeÀeCeer vecego kesÀu³eeÒeceeCes Keesìer me e#e
efou³eeveblej lees mee#eeroej ueies®e cejCe HeeJeuee“.
8. efoJ³e :
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele cejeþîeeb®³ee jepeJeìerle mee#eer HegjeJ³eeb®³ee pees[eruee®e efoJ³e ³ee
ÒekeÀejeueemeg×e cenÊJe efoues nesles. SKeeÐee Keìu³ee®es keÀece pesJne mee#eerHegj eJ³eeves meeO³e keÀjle ³esle munotes.in

Page 180

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
180 vemes lesJne efoJ³e keÀjC³eekeÀ[s ueeskeÀeb®ee keÀue Demes. meJe&meeOeejCeHeCes pesJne SKeeÐee cepeefuemeuee owJeer
HegjeJ³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemes lesJne cepeefueme ³ee He×leer®ee GHe³eesie keÀjle Demes. ³ee He×leerceO³es
meJe&ÒeLece cepeefueme efoJ³e keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee He$e HeeþJele Demes. ³ee He$eele efoJ³e keÀjC³ee®ee GÎsMe,
efþkeÀeCe ³ee yeeyele®eer ceeefnleer Demes. GÎsMeeuee Devegme©ve ceie leer J³ekeÌleer cepeefueme®³ee GÎsMeeuee
Devegme©ve l³ee efþkeÀeCeer ef oJ³e keÀjle Demes. efoJ³e kesÀu³eeveblej lesLeerue DeefOekeÀejer l³ee J³ekeÌleeruee
`LeUHe$e' osle Demele . ³ee keÀeueKeb[ele efoJ³ee®es Heg{erue ÒekeÀej Òe®eefuele nesles.
De) DeefiveefoJ³e :
1) Kee efoJ³e :
cejeþe jepeJeìerle ne efoJ³e Òe®eefuele neslee . MebkeÀje®³ee osJeUemeceesj MeefveJeej les cebieUJeej ³ee
keÀeUele kesÀuee peele Demes. p³ee J³ekeÌleerves iegvne kesÀuee Deens DeMee J³ekeÌleeruee ne efoJ³e keÀjeJee ueeiele
Demes.
meJe& ÒeLece DeMee J³ekeÌleer®es nele efuebyet DeeefCe meeyeCeeves mJe®í kesÀues peele Demele. veblej mJe®í
neleeJej KegCee Demeleerue lej l³eeb®³ee veeWoer þsJeu³ee peele Demele. veblej l³ee®es nele SkeÀe keÀHe[îeeves
iegb[eUues peele Demele. Je l³eeJej ceesnesj kesÀueer peele Demes. ns efoJ³e MeefveJeejer kesÀues Demesue lej
jefJeJeejer ueies®e®e SkeÀe Yeeb[îeele lesue Je legHe ³ee®es efceÞeCe keÀ©ve les leeHeefJele Demele. He#ekeÀej veblej
veoer®³ee Hee$eele peeJetve MeHeLe Iesle Demes. MeHeLe IesJetve Peeu³eeveblej cebefojeYeesJeleer meele HesÀN³ee ceejle
Demes Je veblej meJ ee¥®³ee mece#e GkeÀUl³ee Yeeb[îeeleerue ueesKeb[e®ee legkeÀ[e neleeves keÀe{le Demele.
DeMee efmLeleerle p³ee J³ekeÌleerves iegvne kesÀuesuee Demesue l³ee J³ekeÌleer®³ee nelee®eer Hegvne leHeemeCeer keÀjle
Demele. pej l³ee J³ekeÌleer®³ee neleeJej veJ³ee ke Àener KegCee þju³ee lej l³ee J³ekeÌleeruee iegvnsieej þjJele.
pej veJ³ee KegCee efomeu³ee veener lej lees J³ekeÌleeruee efveoexefveoes&2) DeefiveefoJ³e :
cejeþe keÀeu eKeb[eceO³es Kee efoJ³e He×leer ÒeceeCes®e DeefiveefoJ³e He×le Òe®eefuele nesleer. cejeþer
keÀeieoHe$eele DeefiveefoJ³e He×le Òe®eefuele nesleer ³ee®eer ceeefnleer meebieCeeje SkeÀ®e keÀeieo GHeueyOe Deens.
DeefiveefoJ³eeceO³es ueesKeb[e®ee leHleieesUe nel eele IesJetve meele Òeoef#eCee cebefojeYeesJeleer IeeueeJ³ee ueeiele
Demele. l³eeveblej l³ee®³ee neleeuee keÀeHe[ yeebOele Demele. Je l³eeJej mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeb®eer ceesnesj
GceìJele Demele, Je eflemeN³ee efoJeMeer keÀeHe[ mees[le Demele. Kee efoJ³ eeceO³es p³ee ÒeceeCes mel³e
Demel³elee veblej He[leeUtve Heeefnueer peele Demes.
3) SjCeer efoJ³e :
ns efoJ³e oesve ieeJeeb®³ee mejnÎ lebìîeemeeþer JeeHejues peele Demes. DeefiveefoJ³e Je SjCeer efoJ³e ³eeb®³eeceO³es
keÀenerner HeÀjkeÀ veJnlee.


munotes.in

Page 181

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
181 ye) owJeer efoJ³e :
1) ef¬eÀ³ee efoJ³e :
ef¬eÀ³ee efoJ³e cnCepes veoer®eer ef¬eÀ³ee DeMee meb%esves DeesUKeueer peele Demes. veoer®eer ef¬eÀ³ee ner Jeleveoej Je
efcejemeoej ³eeb®³ee meceJesle kesÀueer peele Demes. oesve Mespeejerue ieeJee®es Jeleveoej Je efcej emeoej SkeÀ$e
³esJetve l³eeb®³ee osKele mebyeOeerle He#ekeÀej veoer®³ee HeeC³eele Glejle Demele Je veoer®es HeefJe$e HeeCeer neleele
IesJetve mel³e meebiele Demele. DeMee efmLeleerle iegvnsieej veoer®es HeeCeer neleele IesJetve iegvne keÀyetue keÀjerle
Demele, ns efoJ³e yeN³ee®e JesUe Jeleveoejer®es ÒeMve efvekeÀeueele keÀe{C³eemeeþer kesÀues peele Demele.
2) Jeebleer®eer ef¬eÀ³ee :
Jeebleer®eer ef¬eÀ³ee ne owJeer efoJ³ee®ee ogmeje ÒekeÀej Deens. ³ee efoJ³eeceO³es mebyeOeerle He#ekeÀej SkeÀ$e ³esJetve ns
efoJ³e keÀjle Demele. ns efoJ³e ÞeeJeCe Meg× De<ìceerHeemetve ÞeeJeCe JeÐe De<ìceerHe³e¥le kesÀues peele Demes.
³ee HebOeje efoJemee®³ee keÀeUele mebyeOeerle ueeskeÀ melele efoJee ueeJele Demele. ³ee 15 efoJemeele p³ee
He×leerves efoJ³ee®eer p³eesle HeepeUu eer peele Demes l³eeJe©ve iegvnsieej þjefJeuee peele Demes. 1754 ceO³es
DeMee ÒekeÀej®es SkeÀ efoJ³e kesÀu³ee®es GoenjCe efometve ³esles. efYemes yebOet®³eeceO³es efvecee&Ce Peeuesu³ee
lebìîee®ee efveCe&³e Jeeleer®³ee ef¬eÀ³esves ueeJeC³eele Deeuee neslee.
3) Flej ef¬eÀ³ee :
Jej GuuesKe kesÀuesu³ee ef¬eÀ³ee efMeJee³e Heg{erue ef¬eÀ³eener DeefmleÊJeele nesl³ee.
I. efnbotOece& ef¬eÀ³ee
II. GIII. veJeKeb[e®eer ef¬eÀ³ee.
IV. YeekeÀjer, HegÀues Je Debieeje DeHe&Ce keÀjC³ee®eer ef ¬eÀ³ee.
keÀ) mel³e Je yesueYeb[ej :
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue yesueYeb[eje®eer ef¬eÀ³ee ner SkeÀ DeefleMe³e meesHeer Je efJeMJemeveer³e ef¬eÀ³ee nesleer.
³ee ef¬eÀ³es®ee meceeJesMe efoJ³e He×leerceO³es keÀjC³eele Deeuee neslee. yesuee®es Heeves ner e fnbot®³ee ¢<ìerves
Del³eble HeefJe$e ceeveueer peeleele. Yeb[ej meg×e HeefJe$e ceeveuee peele Demes. SKeeÐee Keìu³eele
MebkeÀje®³ee efHeb[erJejerue yesue G®eueu³eeveblej keÀener keÀeUeHe³e¥le l³ee J³ekeÌleeruee keÀener oiee HeÀìkeÀe
Peeuee veener lej leer J³ekeÌleer efveoexDemes keÀer, keÀesCel³eener iegvnsieeje®es les G®eueC³ee®es Oee[me nesle vemes.
[) MeHeLe :
cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[ele p³ee ÒeceeCes yesueYeb[ej G®eueC³ee®³ee ef¬e À³esuee cenÊJe nesles. eflelekesÀ®e cenÊJe
MeHeLeef¬eÀ³esuee nesles. lesJne MeHeLee®es oesve ÒekeÀej Òe®eefuele nesles.
1. efnbot ueeskeÀ neleele legUMeer®eer Heeves IesJetve MeHeLe Iesle Demele.
2. efnbot ueeskeÀ %eevesMJejer neleele IesJetve le cegmeueceeve ue eskeÀ kegÀjeCeeJej nele þsJetve MeHeLe Iesle
Demele. munotes.in

Page 182

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
182 8.13 iegvns Je efMe#ee
cejeþe keÀeueKeb[ele DeefmleÊJeele DemeCeeN³ee v³ee³eHe×leer®eer ceeefnleer Heeefnu³eeveblej v³ee³eHe×leerceO³es
efMe#ee keÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee nesl³ee ³ee®eer ceeefnleer Deelee DeeHeCe HeenCeej Deenesle. cejeþe keÀeueKeb[ele
efMe#e®es DeveskeÀ ÒekeÀej nesles. iegvnsieejeuee efMe#ee osC³ee®es keÀece ³ee keÀeueKeb[ele jepee Je l³ee®³ee
neleeKeeueer keÀece keÀjCeejs megYesoej Je mejoej keÀjle Demele. ³ee keÀeueKeb[ele efoJeeCeer ob[
(jepeob[), osJeob[ (ye´ïeob[) Je peeleerob[ (ieesleob[) ns efMe#e®es ÒekeÀej Òe®eefuele nesles.
1) efoJeeCeob[ :
[e@. iegCes ³eeb®³ee celes efMeJekeÀeUele efoJeeCeob[ efkebÀJee jepeob[ keÀesCel³ee He×leerves efouee peele Demes ³ee
yeeyele®eer ceeefnleer e fceUle veener. efMeJekeÀeUele jepeob[e®es keÀece efMeJeepeer cenejepe mJele: keÀjerle
Demele. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee jepeJeìerle efµe#es®es mJe©He Deefleµe³e keÀ[keÀ Demes. iegvne efme×
Peeu³eeveblej neleHee³e lees[Ces veekeÀ -keÀeve keÀeHeCes Deµee He× leer®³ee efµe#ee efou³ee peele nesl³ee.
efµeJekeÀeUeleerue ner HeefjefmLeleer µeent cenejepeeb®³ee jepeJeìerHe³e¥le efìkeÀueer. 1750 les 1818 ³ee
keÀeUele jepeob[ osC³ee®es keÀece mJele: HesµeJes l³eeb®es mejoej Je Flej veeieHetjkeÀjebmeejKes keÀener mejoe j
keÀjle Demele.
2) osJeob[ :
osJeob[ osCes cnCepes Òee³eefµ®ele osCes. Òee³eefµ®ele osC³ee®es keÀece efJeÜeve ye´eïeCeebkeÀ[s Demes. Òel³eskeÀ
Keìu³eeleerue iegvnîee®es mJe©He Heentve Oece&µeem$eevegmeej ob[ efouee peele Demes. ³ee keÀeceer keÀener Òemeb ieer
jepee, ye´ïemeYee, peeeflemeYee ³eeb®eer ceole Iesleueer peele Demes.
3) peeefleob[ :
peeeflemeYee ner SkeÀ cenÊJee®eer mebIeìvee nesleer. peeefleceO³es SKeeÐee J³ekeÌleerves peeefleyeenîe ke=Àl³e kessÀues
lej l³ee J³eeqkeÌleuee efµe#ee kesÀueer peele Demes. l³eeuee peeefleob[ Demes cnìues peeles. SKeeÐee J³ekeÌleerves
DeeHeu³ee peeleerle DeHeke=Àl³e kesÀues lej l³ee J³ekeÌleeruee peeefleob[ cnCetve peeefleletve yeensj keÀe{ues peele
Demes.
8.14 cejeþîeeb®³ee v³ee³eoevee ®eer Jewefµe<ìîes
cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLes®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee DeeHeCe cejeþîeeb®³ee keWÀefê³e, Òeebleer³e, mLeeefvekeÀ
v³ee³eJ³eJemLes®eer ceeefnleer Heeefnueer. keÀe³eos, HegjeJes, v³ee³eHe×leer, efoJ³e ³eemebyebOeer®eer ceeefnleer Heeefnueer
³eener Heg{s peeJetve iegvns Je efµe#ee ³ee yeeyele®es efveCe&³e keÀmes Iesleues peele nesles ³ee®eener DeY³eeme kesÀuee. ³ee
meJe& iees<ìerceO³es keÀener Keeme Jewefµe<ìîes efomeleele leer Jewefµe<ìîes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1. meeOes meesHes mJe©He :
cejeþîeeb®eer v³ee³eJ³eJemL ee ner Deefleµe³e meeOeer, meesHeer Je megìmegìerle nesleer. meg$eye× keÀe³eos
DeefmlelJeele veJnles. Keìues ®eeueefJeC³ee®eer He×le ner Deefleµe³e DeveewHe®eeeefjkeÀ nesleer. v³ee³eoeveemeeþer
peemle ÒeceeCeele Oece&ûebLee®ee DeeOeej Iesleuee peele neslee . lemes®e ©{er, ®eeefuejerleer, HejbHejs®ee DeeOeej
Iesleuee peele neslee. iegvnîee®³ee mJe©Heele efoJeeCeer Je HeÀewpeoejer Demes oesve ÒekeÀej efomeleele. ³ee munotes.in

Page 183

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
183 v³ee³eJ³eJemLesceO³es efoJeeCeer Keìu³eebyeÎue®ee ¢<ìerkeÀesve meewc³e Demeuesuee efomelees. ne r ÒekeÀjCes
efJekeÀesHeeuee ve veslee mecePeesl³eeves peemle ÒeceeCeele mees[efJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peele Demele.
2. meÊee efJeYeepevee®ee efme×eble De%eele :
cejeþîeebvee DeeHeu³ee jepeJeìerle megÒeefme× meÊee efJeYeepevee®ee efme×eble %eeve veJnl ee. keÀe³eosceb[U ne
ÒekeÀej lej DeefmleÊJeele®e veJnlee. keÀe³e&keÀejer ceb[U Je v³ee³eoeve ceb[U ³eeb®³eeceO³es keÀecee®eer Je
DeefOekeÀejeb®eer efJeYeeieCeer Jne³euee Heeefnpes ns leÊJemeg×e De%eele nesles. keÀe³e&keÀejer Je v³ee³eoeve ner oesvner
Heos yeN³ee®eDebµeer SkeÀe®e J³ekeÌleer®³ee neleele Demele l³eecegUs meÊee efJeYeepevee®ee efme×eble ³ee v³ee³e
J³eJemLesle Dee{Ule veener.
3. Heb®ee³ele He×le :
cejeþîeeb®³ee v³ee³eoeve J³eJemLes®es Heb®ee³ele He×le ns ner SkeÀ cenÊJee®es Jewefµe<ìîes ceeveues peeles efoJeeCeer
mJe©Hee®es meJe& Keìues ®eeueefJeC³ee®es keÀece Heb®ee³ele keÀjerle Demes Heb®ee³eleer®es DeefOekeÀej DeefOekeÀ efJemle=le
Demele. Heb®ee³eleerceO³es meceepeeleerue Òeefleef<þle ueeskeÀeb®ee meceeJesµe Demes. Heb®ee³eleerceO³es pees efve Ce&³e
Iesleuee peeF&. l³eeJej Debeflece DeefOekeÀej mejkeÀej®ee Demes. Heb®ee³eleerceO³es ueeskeÀµeenerkeÀjCes Je ÒeyeU
keWÀêmeÊee ³eeb®es efceÞeCe efometve ³esles.
4. oeo ceeieC³ee®eer meJeuele :
cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLesle pej SKeeÐee J³ekeÌleerJej D ev³ee³e nesle Demesue lej l³ee J³ekeÌleeruee Dev³ee
nesle Demesue lej l³ee J³ekeÌleeruee oeo ceeieC³eeer mebOeer Demes. pej Heb®ee³ele Dev³ee³ekeÀejkeÀ Demesue lej
mebyeOeerle J³ekeÌleeruee Hegvne oeo ceeieC³ee®eer mebOeer Demes. FlekesÀ®e veJns lej KegÎ H esµeJ³eebkeÀ[s
HesÀjleHeemeCeermeeþer Depe& keÀjC³ee®eer HejJeeveieer Demes.
5. HegjeJee :
cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLes®ee HegjeJee ne DeeOeejmlebYe neslee. HegjeJ³eeefµeJee³e keÀesCeleerner iees<ì efme×
nesJet µekeÀle veener ner iees<ì ie=efnle Oe©ve De veskeÀ ÒekeÀej®³ee HegjeJ³eevee Òeeslmeneve efoues peele nesles.
meceepeeleerue meJe& Lejeleerue ueeskeÀebvee HegjeJ³ee®³ee #es$eele meceeve mebOeer Je meceeve opee& Demeu³ee®es
efometve ³esles. keÀeieoHe$eer HegjeJee, mee#eer HegjeJee, efoJ³e DeeOeej ns H egjeJes ³ee keÀeueKeb[ele ie=efnle Oejues
peele nesles. ³ee®ee JeeHej v³ee³eoevee®³ee keÀecekeÀepeemeeþer kesÀuee peele neslee.
6. iegvnîee®es mJe©He :
cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLesle v³ee³eoeve keÀjC³eemeeþer iegvnîeeb®es mJe©He ue#eele Iesleues peele nes les.
meJe&meeOeejCeHeCes iegvnîeeb®es Jeefie&keÀjCe efoJeeCeer Je HeÀewpeoejer Deµee oesve Yeeieele keÀjC³eele Deeues nesles.
HeÀewpeoejer iegvnîeeb®es ÒeceeCe keÀceer Demes keÀejCe efµe#ee ³ee keÀ[keÀ Demele. mJele: efj³eemelekeÀej
mejosmeeF& cnCeleele ce jeþsµeenerle iegvnîeeb®es ÒeceeCe keÀceer efomeles.
7. iegvnsieejeb®³ee efceUkeÀleerJej DeeOeeefjle ob[ :
keÀesCel³eener v³ee³eJ³eJemLesle iegvnîeebmeeþer nesCeeN³ee efµe#es®e mJe©He SkeÀ®e Demeles. cee$e cejeþîeeb®³ee
v³ee³eJ³eJemLesceO³es ³ee yeeyele DeH eJeeo neslee. iegvne keÀjCeeN³ee iegvnsieeje®³ee efceUkeÀleerJej l³eeuee ob[
kesÀuee peele neslee. [e@. mesve cnCeleele, cejeþîeebvee SkeÀ iees<ì peeCeJeuesueer efomeles keÀer ceeCemeeuee munotes.in

Page 184

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
184 peerJeveeletve GþefJeC³eemeeþer efµe#ee vemeles lej ceeCemee®eer ®et keÀ megOeejC³eemeeþer efµe#ee Demeles. ³eeJe©ve
ne cegÎe cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLesleerue SkeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀ þjuee.
8. peeotìesCee Je ®esìtkeÀ :
cejeþe keÀeueKeb[ele peeotìesCee Je ®esìtkeÀ ³eeb®³eeJej efJeµJeeme neslee. ns meceepee®³ee DeHeefjHek eÌJeles®es
ue#eCe ceeveues peele nesles. meceepeele DemeCeeN³ee ®esìke̳eeb®³eeyeÎue SkebÀoj Yeerleer®eer YeeJevee efometve
³esles. pej SKeeoer J³ekeÌleer peeotìesCee keÀjles Deens Demes mecepeues lej l³ee J³ekeÌleeruee keÀþesj µeemeve
keÀ©ve efµe#ee kesÀu eer peele Demes.
9. J³eefYe®eej :
cejeþe keÀeueKeb[ele J³eefYe®eej ceesþe iegvne ceeveuee peele neslee. SKeeoer J³eefYe®eejer Deens Demes efme×
Peeues lej l³ee efm$euee SKeeÐee efkeÀ}Áîeeble iegueece cnCetve jeneJes ueeiele Demes. FlekesÀ®e veJns lej efkeÀ }Áe
efkebÀJee Flej ceesþîee Fceejleer yeebOeC³eemeeþer Òel³e#e keÀece keÀjeJes ueeiele Demes. p³ee ÒeceeCes J³eefYe®eejer
efm$e³eebvee keÀþesj µeemeve kesÀues peele Demes l³ee®e ÒeceeCes J³eefYe®eejer Heg©peele Demes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. cejeþîeeb®³ee mewv³e efJeYeeieeb®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
2. cejeþîeeb®³ee efkeÀuues ÒeMeemeveeyeeyele®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
3. cejeþîeeb®³ee Deejceej J³eJemLesyeeyele®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
4. cejeþîeeb®³ee Òeebefle³e v ³ee³eJ³eJemLes®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
8.15 meejebMe
cejeþîeeb®³ee ueDeefve<þ ©{er, ÒeLee, HejbHeje, keÀe³e&ÒeCeeueer l³eebveer keÀe{tve ìekeÀueer. c ee$e l³eeb®³ee ce=l³egveblej ³ee
J³eJemLeeHeveele melele yeoue nesle iesues HesMeJeeF&®³ee GÊejeOee&le lej cejeþîeeb®es ueHejeJeuebyeer yeveues. HeefjCeeceer ³ee ogmeece´ep³eeuee yemeuee. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ueþsJeuee Demelee lej keÀoeef®ele Demes Ie[ues vemeles.
cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjle Demeleevee ³ee v³ee³eJ³eJemLes ®ee meJeex®³e DeefOekeÀejer jepee
neslee ns DeeHeCe peeCetve Iesleues Deens. keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLesle jepee yejesyej jepeceb[U, ye´eïeCemeYee,
ieeslecepeueerme, ns keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLes®es DeefJeYeep³e IeìkeÀ keÀmes yeveues nesles Je l³eeb®eer keÀe³ e&ÒeCeeueer
keÀµeer nesleer ³ee®ee DeY³eeme kesÀuee.
Lees[ke̳eele cejeþe meÊes®³ee GieceeHeemetve les µesJeìeHe³e¥le cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLesle yeouel³ee
HeefjefmLeleervegmeej yeoue nesle iesues. Demes pejer Demeues lejer ³ee keÀeueKeb[eleerue v³ee³e J³eJemLes®es mJeleb$e
DeefmleÊJe cee$e keÀe³ece efìketÀve jeefnues Deens. munotes.in

Page 185

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : ue
185 8.16 ÒeMve
1. cejeþîeeb®³ee ue2. cejeþîeeb®³ee v³ee³eJ³eJemLesleerue keWÀefê³e v³ee³eJ³eJemLes®eer ceeefnleer mHe<ì keÀje.
3. cejeþîee b®³ee Òeebefle³e v³ee³eJ³eJemLes®ee Dee{eJee I³ee.
4. cejeþîeeb®³ee v³ee³eoeve J³eJemLes®eer Jewefµe<ìîes meebiee.
8.17 meboYe&
1. Jee. meer. yeWês – Þeer í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe (GÊejeOe&)
2. iees. me. mejosmeeF& - HesMeJes oHlejeletve efveJe[ues ueer keÀeieoHe$es.
3. [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej – cejeþer meÊes®ee Go³e
4. [e@. meesceveeLe jes[s – cejeþîeeb®³ee Fefleneme
5. iee³ekeÀJee[, mejosmeeF&, Leesjele, nveceeves – cejeþskeÀeueerve mebmLee Je efJe®eej
6. Òee. yeer. Sme. meeJeble, Òee. peeOeJe - `cejeþîee b®ee ÒeMeemekeÀer³e meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ Fefleneme'




munotes.in

Page 186

186 9
cejeþîeeb®es Òeµeemeve :peceerve cenmetue
IeìkeÀ j®evee:
9.0 GefÎ<ìîes
9.1 ÒemleeJevee
9.2 peceerve cenmetue
9.3 cenmetue DeekeÀejCeer®eer lelJes
9.4 cenmetue DeekeÀejC³ee®³ee He×leer
9.5 cejeþîeeb®³ee GlHeVee®eer Flej meeOeves
9.6 meejebµe
9.7 Òeµve
9.8 meboYe&
9.0 GefÎ<ìîes
 efµeJekeÀeUeleerue peceerve cenmetue He×leer mecepetve IesCes.
 HesµeJ³ee®³ee jepeJeìerleerue peceerve cenmetue He×leer mecepetve IesCes.
 efµeJekeÀeU Je HesµeJeskeÀeUeleerue peceerve cenmetue DeekeÀjCeer®eer lel Jes mecepetve IesCes.
 efµeJekeÀeU Je HesµeJeskeÀeUeleerue cenmetue DeekeÀejC³ee®³ee He×leer mecepetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee keÀeUeleerue ®eewLeeF& Je mejosµecegKeer He×leer mecepetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee keÀeUeleerue JesieJesieUs cenmetue efJeYeeie peeCet ve IesCes
 cejeþîeeb®³ee keÀeUeleerue Flej keÀj ÒeCeeueer®ee DeY³eeme keÀjCes.
 cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue cenmetue efJeYeeieeleerue DeefOekeÀeN³eeb®eer keÀeceefiejer peeCetve IesCes.
 cejeþîeeb®³ee GlHeVee®³ee meeOeveeb®ee mebef#eHle Dee{eJee IesCes.
munotes.in

Page 187

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
187 9.1 ÒemleeJevee
cejeþîeeb®ee Òeµeemeve J³eJemLesleerue DeeefLe&keÀ efJeYeeieeµeer mebyebOeerle DemeCeeje IeìkeÀ cnCetve peceerve
cenmetue efJeYeeieekeÀ[s Heeefnues pees. ³ee IeìkeÀele DeeHeCe cejeþîeeb®³ee peceerve cenmetue He×leer®eer Je
cejeþîeeb®³ee GlH eVeeb®³ee Flej meeOeveeb®eer ceeefnleer HeenCeej Deenesle. ³ee meeOevee®ee DeY³eeme keÀjle
Demeleevee DeeHeCeeme ÒeecegK³eeves `efµeJekeÀeU' Je `HesµeJeskeÀeU' ³ee oesve keÀeueKeb[e®ee efJe®eej keÀjeJee
ueeiesue. cejeþîeeb®³ee GlHeVeeb®³ee meeOeveeleerue c enÊJeHetCe& meeOeve cnCetve cenmetue efJeYeeieeleerue peceerve
cenmetue efJeYeeieekeÀ[s Heeefnues peeles. ³ee meeOeveeJ³eefleefjkeÌle ®eewLeeF&, mejosµecegKeer, Òel³e#e keÀj,
DeÒel³e#ekeÀj ner meg×e cejeþîeeb®³ee GlHeVeeb®eer Flej meeOeves nesleer. cejeþîe eb®³ee GlHeVeeb®eer meeOevee®eer
efveefce&leer keÀjle Demeleevee efµeJeepeer cenejepeeveer Del³eble efJe®eejHetJe&keÀ ner meeOeves efvecee&Ce kesÀueer Deensle
Demes [e@. yeeUke=ÀefJepe³eveiej, efvepeeceµeener, Deeefoueµeener Je ceesieueµeener ³ee ®eej meece´ep³eeleerue peceerve cenmetue Je
keÀj DeekeÀejCeer He×leer®ee efceueeHeÀ keÀ©ve ³ee ®eejner meece´ep³eeleerue keÀj DeekeÀjCeerleerue ®eebieues iegCe
DeeHeu³ee meece´ep³eeleerue GlHeVeeb®³ee meeOeveebmeeþer þsJetve Iesleues Je JeeF&ì iegCe ogj kesÀues.“ Deµee ³ee
cejeþîeeb®³ee GlHeVeeb®³ee meeOeveeb®eer ceeefnleer DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele IesCeej Deenesle.
9.2 peceerve cenmetue
peceerve cenmetue ns cejeþîeeb®³ee GlHeVeeb®es cegK³e meeOeve nesles ³ee meeOevee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee
DeeHeu³eeuee cejeþîeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue efµeJekeÀeUeleerue Je HesµeJes keÀeUeleerue cenmetue He×leer mecepetve
IesCes iejpes®es Deens. meJe& ÒeLece DeeHeCe efµeJekeÀeUeleeru e peceerve cenmetue He×leer DeY³eemeCeej Deenesle Je
l³ee veblej HesµeJ³ee®³ee peceerve cenmetue He×leer®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
1. efµeJekeÀeUeleerue peceerve cenmetue :
ceO³e³egieerve ceneje<ì^e®³ee cegK³e J³eJemee³e µesleer Demeu³ee keÀejCes e fµeJekeÀeUele peceerve cenmetue
He×leeruee efJeµescegK³e DeeOeejmlebYe neslee. efµeJekeÀeUele cenmetue Jemegueermeeþer oesve Yeeie efvecee&Ce keÀjC³eele Deeues nesles.
les oesve Yeeie cnCepes `mJejep³e' Je `ceesieueeF&' mJejep³e ³ee®ee DeLe& efµeJeepeer cenejepeeb®³ee leey³eeleerue
Òeosµe lej ceesieueeF& cnCepes HejkeÀer³eeb®³ee leey³eele jentve efµeJeepeer cenejepeebvee Ke[Ceer osCeeje Òeosµe.
efµeJekeÀeUele mJe jep³eeleerue cenmetuee®eer leerve JesUe ceespeceeHeCeer keÀjC³eele Deeueer Je HetJeea®³ee meesF& -
iewjmeesF& ue#eele IesTve l³eeb®³eeceO³es megOeejCee keÀjC³eele Deeu³ee. efµeJekeÀeUeleerue peceerve cenmetue
He×leerceO³es SkeÀmeg$eerHeCee DeeCeC³eemeeþer De ejbYeer oeoepeer keÀeW[osJe Je veblej ceesjesHeble efHebieUs Je
DeeCCeepeer ollees ³eebveer cenlJeHetCe& Òe³elve kesÀues. efµeJekeÀeUeleerue peceerve cenmetue He×leer peeCetve
IesC³eemeeþer DeeHeCeeme ³ee leervner J³ekeÌleer®eer ³ee yeeyele®eer keÀeceefiej er peeCetve IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
De) cenmetue megOeejCes®ee Heefnuee ìHHee : efµeJekeÀeUele peceerve cenmetue He×leerle megOeejCee Ie[Jetve
DeeCeC³ee®eer Heefnueer peyeeyeoejer oeoepeer keÀeW[osJeebJej efoueer nesleer. l³eebveer Heefnu³ee ìH³eele ³ee
He×leerceO³es megOeejCee keÀjC³eemeeþer ceefuekebÀyej®³ee peceerve cenmetue lelJe ÒeCeeueer®ee Deeoµe& DeeHeu³ee
vepejsmeceesj þsJeuee Je peceerve cenmetue He×leerceO³es megOeejCee keÀjC³eemeeþer mJejep³eeleerue meJe&
peceerveer®eer ceespeCeer kesÀueer Je cenmetue oj DeekeÀjCeerme meg©Jeele kesÀueer. lemes®e veJ³eeves ueeieJe[erKeeueer
DeeCeuesu³ee peceerveerJej Òel³eskeÀ Je munotes.in

Page 188

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
188  Heefnu³ee Je ogmeN³ee Je eflemeN³ee Je ®eewL³ee Je Hee®eJ³ee Je meneJ³ee Je³ee megOeejCes J³eefleefjkeÌle oeoespeer ke ÀeW[osJeeves peceerveoejer He×leerceO³es ³eesi³e l³ee megOeejCee keÀ©ve
DeveskeÀ peceerveer ueeieJe[erKeeueer DeeCeu³ee Je mJejep³ee®ee cenmetue Jee{Jeuee. ³eener Heg{s peeJetve l³eebveer
mJejep³eele j³eleJeejer He×le meg© kesÀueer.
ye) cenmetue megOeejCe s®ee ogmeje ìHHee : efµeJekeÀeUele peceerve cenmetue He×leerle megOeejCee Ie[Jetve
DeeCeC³ee®eer ogmejer peyeeyeoejer ceesjesHeble efHebieUîeevee osC³eele Deeueer nesleer. l³eebveer peceerve cenmetueele
megOeejCee keÀ©ve ner peceerve cenmetue He×leer ueesk eÀeefYecegKe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. cee$e l³eebveer
kesÀuesu³ee peceerve cenmetue He×leerleerue megOeejCeeyeeyele keÀeieo He$es ceesþîee ÒeceeCeele GHeueyOe veeefnle.
keÀ) cenmetue megOeejCes®ee eflemeje ìHHee : efµeJekeÀeUele peceerve cenmetue He×le erle megOeejCee Ie[Jetve
DeeCeC³ee®eer eflemejer peyeeyeoejer DeCCeepeer olleesveJej osC³eele Deeueer nesleer. ³ee yeeyele®eer ceeefnleer
meYeemeoe®³ee yeKejerle GHeueyOe Deens. efµeJekeÀeUele DeeCCeepeer olleesves mJejep³ee®eer HeenCeer keÀ©ve
mJele:®eer Deµeer cenmetue He×leer peejer kesÀueer ner He×leer efJekeÀefmele keÀjleevee l³eebveer Heg{erue iees<ìeR®ee
DeJeuebye kesÀuee neslee.
 mJejep³eeleerue ueeieJe[erKeeueer DemeCeeN³ee Òel³eskeÀ ieeJeeleerue peceerveeR®eer ³eeoer le³eej kesÀueer.
 mJejep³eeleeru e ueeieJe[erKeeueer DemeCeeN³ee ieeJeeleerue peceerveer®eer Heefnueer, ogmejer, eflemejer Je ®eewLeer
Deµeer Òele ueeJeueer.
 mJejep³eeleerue ueeieJe[erKeeueer DemeCeeN³ee Je vemeCeeN³ee peceerveer®ee þeJeefþkeÀeCee ueeJeuee.
 mJejep³eeleerue peceerveerceOet ve ³esCeeN³ee Òel³eskeÀ HeerkeÀeb®eer ³eeoer le³eej kesÀueer.
 mJejep³eeleerue peceerveer®eer efyeI³eevegmeej ceeefnleer GHeueyOe kesÀueer.
 mJejep³eeleerue peceerveerceO³es keÀesCeleer HeerkesÀ Iesleueer lej HeerkeÀeceO³es Jee{ nesF&ue ³ee®eer ceeefnleer
mejkeÀejuee keÀUefJeueer.
 mJejep³eeleerue peeoe HeerkeÀ Jee{ermeeþer ueeieCeeje Hewmee Je cebpetjer ³ee®eer ceeefnleer mejkeÀejuee efoueer
 mebYeeJ³e GlHeVee®ee DeejeKe[e Kes[îeeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve mJele:keÀ[s ceeietve Iesleuee.
munotes.in

Page 189

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
189 DeCCeepeer oÊees®³ee cenm etue He×leervegmeej meceepeeleerue Òeefleef<þle ueeskeÀeb®³eeJej efJeµJeeme ìekeÀu³eeves
meJe& meeceev³e ueeskeÀeb®³ee ceveeleerue Yeerleer Je ieeWOeU ve<ì Peeuee, Je j³elesuee megKe efceUeues. cnCetve®e ³ee
megOeejCesuee People Setilement Demes cnCeleele.
2. HesµeJeskeÀeUeleer cenmetueHe×leer :
efµeJekeÀeUeÒeceeCes®e HesµeJeskeÀeUele peceerve cenmetue ner®e jep³ee®³ee GlHeVee®eer cegK³e yeeye nesleer. ³ee
yeeyele Jee ke=À. YeeJes cnCeleele mejkeÀejer Jemegueer®³ee Hegcenmetue ner cegK³e yeeye mecepeueer peele nesleer. HesµeJ³eeb®³ee peceerve cenmetueeyeeyele [e@. mesve ³eebveer meg×e
ieewKeesÜeieej keÀe{ues Deensle. les cnCeleele `HesµeJ³ee®³ee peceerve cenmetue He×leer®es cegK³e meg$e cnCepes
keÀjoel³ eeb®eer YejYejeì JneJeer ns nesles' HesµeJeskeÀeUele peceerve cenmetueeHeemetve ³esCeejs GlHeVe ns meJee&le
peemle nesles. HesµeJeskeÀeUele peceerve cenmetueemeeþer Yeeieevegmeej Jeie&Jeejer keÀjC³eele Deeueer nesleer.
HesµeJ³eeb®³ee peceerve cenmetueele µ eeng cenejepeeb®³ee ce=l³egveblej megOeejCee Ie[tve Deeu³ee®es efometve ³esles.
yeeUepeer yeepeerjeJe GHe&À veeveemeensye ³eebveer meJe&ÒeLece HesµeJ³eeb®³ee peceerve cenmetue He×leerceO³es ue#e
Ieeuetve peceerve cenmetue He×leerleerue GCeerJee otj kesÀu³e e Je HesµeJ³eeb®eer peceerve cenmetue He×leer
megJ³eJemLeerle DeJemLesle DeeCeueer. veeveemeensyeeveblej veevee HeÀ[Ceermeeves DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale
HesµeJ³eeb®eer peceerve cenmetue He×leer ©UeJej DeeCeueer. Heg{s l³eebveer ³ee He×leeruee meg³eesi³e He ×leerves
HegCe&lJeeuee vesues. cee$e efµeJekeÀeUele p³ee ÒeceeCes cenmetue He×leer®³ee megOeejCes®es ìHHes Dee{Uleele Demes
ìHHes HesµeJeskeÀeUele Dee{Ule veenerle. [³egkeÀ Dee@HeÀ Jesefuebiìve ceneje<ì^ele yeje®e keÀeU neslee. l³eebveer
HesµeJ³eeb®³ee pec eerve cenmetue He×leer efJeµesleer J³eJemLes®eer ceeefnleer Deens. ke@ÀHìve efJeu³ece iee[&ve ³eebveer HesµeJ³eeb®³ee HegCes ojyeejeuee Yesì efoueer
nesleer. lees HesµeJ³eeb®³ee peceerve cenmetue OeesjCee yeeyele yeesuelees yeepeerjeJee®es jep³e DeepeHe³e¥le ceer
Heeefnuesu³ee Flej keÀesCel³eener jep³eeHes#ee mebHevve Je megHeerkeÀ Deens l³eeb®³ee jep³eele ueeskeÀmebK³ee ®eebieueer
Deens l³eeb®³ee ueeskeÀebvee ®eebieu³ee megKemee s³eer Deensle Je ner HeefjefmLeleer Deefleµe³e YejYejeìer®eer Deens.
9.3 cenmetue DeekeÀejCeer®eer lelJes
cejeþîeeb®³ee cenmetue DeekeÀejCeer®ee lelJeeb®ee efJe®eej keÀjleevee DeeHeCeeme efµeJekeÀeU Je HesµeJeskeÀeU ³ee
oesvner keÀeueKeb[e®ee efJe®eej keÀ jeJee ueeiesue ³ee oesvner keÀeueKeb[eleerue cenmetue DeekeÀejCeer®eer lelJes
keÀµeer Deensle ns ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCe mecepetve IesCeej Deenesle. meJe& ÒeLece efµeJekeÀeUeleerue peceerve
cenmetuee®eer lelJe Je veblej HesµeJes keÀeUeleerue lelJe Deµeer ³ ee IeìkeÀe®eer j®evee DemeCeej Deens.
1. efµeJekeÀeUeleerue peceerve cenmetue DeekeÀejCeer®eer lelJes :
efµeJekeÀeUele peceerve cenmetue ns GlHeVee®es cegK³e meeOeve Demeu³ee keÀejCes efµeJeepeer cenejepeeveer
DeeHeu³ee ÒeefleefveOeerÜejs peceerve cenmetu ee®eer lelJes efveefµ®ele kesÀueer nesleer. peceerve cenmetuee®eer lelJes
efveefµ®ele keÀjleevee peceerveer®eer HeenCeer, ceespeCeer Je Jeie&Jeejer keÀjC³eele Deeueer nesleer ner lelJes Deµeer nesleer.
 efµeJekeÀeUele peceerveer®³ee ÒeleJeejervegmeej peceer ve cenmetue DeekeÀejC³eele ³esle Demes.
 efµeJekeÀeUele He[erkeÀ peceerveer peceerve cenmetue DeekeÀejCeerHeemetve JeieUC³eele Deeu³ee nesl³ee.
 efµeJekeÀeUele pebieueer peceerveer peceerve cenmetue DeekeÀejCeerletve JeieUC³eele Deeu³ee nesl³ee. munotes.in

Page 190

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
190  efµeJekeÀeUe le JepeeJeì peceerveer peceerve cenmetueeletve JeieUC³eele Deeu³ee nesl³ee.
 SketÀCe GlHeVede®³ee 33… peceerve cenmetue keÀj DeekeÀejC³eele ³esle Demes veblej l³eele yeoue nesJetve
40… He³e¥le ns ÒeceeCe iesues.
 efµeJekeÀeUele peceerve cenmetue Oeev³e Je je sKe jkeÌkeÀce mJe©Heele Jemetue keÀjC³eele ³esle neslee.
 efµeJekeÀeUele peceerve cenmetue DeekeÀejCeermeeþer efyeOee ns HeefjCeece efveefµ®ele keÀjC³eele Deeues nesles.
 efµeJekeÀeUele peceerve cenmetue DeekeÀejCeermeeþer peer jesKe jkeÌkeÀce efveefµ®ele ke sÀueer nesleer leer veieoer
efHekeÀeb®³ee yeeyeleerle nesleer. Goe. Tme, ef®eb®e Fl³eeoer.
2. HesµeJeskeÀeUeleerue peceerve cenmetue DeekeÀejCeer®eer lelJes:
efµeJekeÀeUe ÒeceeCes®e HesµeJeskeÀeUele peceerve cenmetue ns GlHeVee®es cegK³e meeOeve nesles. e fµeJekeÀeUe
ÒeceeCes®e HesµeJeskeÀeUele meg×e peceerve cenmetue DeekeÀejCeermeeþer lelJe efveefµ®ele keÀjC³eele Deeueer nesleer.
HesµeJeskeÀeUeefleue peceerve cenmetue DeekeÀejCeer®³ee lelJeeb®eer ceeefnleer DeeHeCeeme HesµeJeskeÀeUeleerue
DeefOekeÀeN³eebv eer efouesu³ee met®eveeletve efceUles. Keeefueue ceeefnleer HesµeJeskeÀeUeleerue peceerve cenmetue
DeekeÀejCeer®eer lelJes mHe<ì keÀjles.
 HesµeJeskeÀeUele peceerveer®³ee ÒeleJeejervegmeej peceerve cenmetue DeekeÀejC³eele ³esle Demes (mejme,
ceO³ece, keÀefv e<þ)
 HesµeJeskeÀeUele peceerveer®³ee Òel³e#e HeenCeer keÀ©ve cenmetue DeekeÀejuee peele Demes.
 HesµeJeskeÀeUele peceerveer®eer ceespeCeer keÀ©ve cenmetue DeekeÀejuee peele Demes.
 HesµeJeskeÀeUele peceerveerletve keÀesCel³ee He×leer®es efHekeÀ Iesleues peel e Deens nîee He×leeruee Devegme©ve
cenmetue DeekeÀejC³eele ³esle Demes (efpejeF&le, yeeieeF&le)
 HesµeJeskeÀeUele Jeefj<þ DeefOekeÀeN³eeceeHe¥Àle peceerve cenmetue efveefµ®ele kesÀues peele Demes.
 HesµeJeskeÀeUele µe$egves efHekeÀeb®eer veemeOegme kesÀueer DeLeJee DeefleHeeJemeeves µesleer®es vegkeÀmeeve Peeues
DeLeJee ogpeceerve cenmetue DeekeÀejC³eele ³esle vemes.
 HesµeJeskeÀeUele SKeeÐee µeslekeÀN³eeme peceerv e cenmetue Yejle ³esle vemesue DeLeJee l³ee®eer peceerve
efJekeÀC³ee ³esJe{er HeefjefmLeleer Deeueer Demesue DeLeJee l³ee®eeJej peceerve ieneCe ìekeÀC³ee®eer DeeHeÊeer
Deeueer Demesue Deµee µeslekeÀN³eeuee Deµee ÒekeÀej®³ee mebkeÀìeletve Jee®eJeC³eemeeþer l³eeuee peceerve
cenmetueele megì osC³eele ³esle Demes pees He³e¥le l³ee®eer HeefjefmLeleer efmLejeJele veener lees He³e¥le
l³ee®³ee peceerveerJej peceerve cenmetue DeekeÀejuee peele vemes.
 HesµeJeskeÀeUeleerue DeefOekeÀeN³eeves DeeHeu³ee meece´ep³eeleerue j³eleskeÀ[tve JeepeJeerHes#ee peemle cenmetue
DeekeÀe© ve³es. munotes.in

Page 191

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
191  HesµeJeskeÀeUele pej DeefOekeÀejer yescegJe&leKeesjHeCes Jeeiele Demeleerue lej l³eeb®³eeJej keÀejJeeF& keÀ©ve
peceerve cenmetue Jemetueer®es DeefOekeÀej l³eeb®³eekeÀ[tve keÀe{tve IesC³eele ³ee Jesle.
9.4 cenmetue DeekeÀejC³ee®³ee He×leer
cejeþîeeb®³ee peceerve cenmetue DeekeÀejC³ee®³ee He×leerb®ee efJe®eej keÀjleevee DeeHeCeeme efµeJekeÀeU Je
HesµeJeskeÀeU ³ee oesvner keÀeueKeb[eb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. meJe& ÒeLece DeeHeCe ³ee efþkeÀeC eer
efµeJekeÀeUeleerue cenmetue DeekeÀejC³ee®³ee He×leer®ee efJe®eej keÀ© Je veblej HesµeJeskeÀeUeleerue peceerve
cenmetue DeekeÀejC³ee®eer He×le Heent.
1. efµeJekeÀeUeleerue peceerve cenmetue DeekeÀejC³ee®eer He×le:
De) efµeJekeÀeUele peceerve cenmetue De ekeÀejC³ee®³ee oesve He×leer Òe®eefuele nesl³ee.
1) efHekeÀefvene³e meeje
1. veieoer efHekeÀebJejerue meeje
2. Flej efHekeÀebJejerue meeje.
2) peceerveer®³ee ÒeleJeejervegmeej meeje.
1) efHekeÀefvene³e meeje : efµeJekeÀeUele efHekeÀefvene³e meeje Jemetue keÀj C³ee®eer He×leer Òe®eueerle nesleer.
efHekeÀefvene³e meeje Jemetue keÀjleevee meeje Jemetueermeeþer SketÀCe peceerveerletve Iesleu³ee peeCeeN³ee efHekeÀeb®es
oesve Yeeieele efJeYeepeve keÀjC³eele Deeues nesles ns oesve Yeeie cnCepes veieoer efHekesÀ Je Fle j efHekesÀ nes³e. ³ee
efþkeÀeCeer DeeHeCe ³ee efHekeÀebJej keÀesCel³ee He×leerves meeje DeekeÀejuee peele neslee ³ee®eer DeeHeCe ceeefnleer
mHe<ì keÀjCeej Deenesle.
1. veieoer efHekeÀebJejerue meeje : efµeJekeÀeUele ÒeecegK³eeves Tme, megbþ, ef®eb®e, Yeepeer Heeuee ner efHekesÀ
veieoer efHekesÀ ceeveueer peele nesleer. ³ee efHekeÀebJej keÀesCel³ee He×leerves meeje DeekeÀejuee peele neslee
³ee®es efJeJejCe DeeHeCe ³ee efþkeÀeCeer Heent
 Tme : efµeJekeÀeUele TmeeJej meeje DeekeÀejle Demeleebvee meJe& ÒeLece Tmee® es efHekeÀ keÀesCel³ee
He×leerves Iesleues peele Deens ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peele neslee. lesJne®³ee keÀeUele Tmee®es efHekeÀ
HeeCemLeU Je ceesìmLeU Deµee oesve He×leerves Iesleues peele nesles. HeeCemLeU Tmeeuee Òel³eskeÀ
efyeI³eeme 2 ½ nesve meeje Deek eÀejuee peele Demes le ceesìmLeU Tmeeuee Òel³eskeÀ efyeI³eeme 2 nesve
meeje DeekeÀejuee peele Demes. HeeCemLeU peceerveerleerue Tmeeuee meeje peemle DeekeÀejuee peele
neslee l³ee®es keÀejCe Demes nesles keÀer ³ee peceerveeruee keÀeueJ³eeÜejs pees HeeCeerHe gjJeþe kesÀuee peele neslee
les keÀeueJes mejkeÀejer ceeuekeÀer®es nesles. lej ceesìmLeU peceerveeruee pees HeeCeerHegjJeþe nesle Demes lees
Keepeieer efJeefnjer®³ee ceeO³eceeletve ³ee Keepeieer efJeefnjer l³eeb®³ee mJele:®³ee ceeuekeÀer®³ee Demeu³eeves
l³eebvee ½ nesve meeje keÀceer Demes.
 megbþ : efµeJekeÀeUele megbþ ns veieoer efHekeÀ ceeveues peele nesles. megbþermeeþer megb×e HeevemLeU Je
ceesìmLeU Demes oesve Yeeie Hee[C³eele Deeues nesles. HeeCemLeUu³ee megbþerme Òel³eskeÀ efyeI³eeuee 3
nesve lej cee sìmLeU®³ee megbþerme Òel³eskeÀ efyeI³eeme 2 nesve meeje DeekeÀejuee peele Demes. munotes.in

Page 192

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
192  ef®eb®e : efµeJekeÀeUele megbþeruee p³ee ÒeceeCes meeje DeekeÀejuee peele neslee. leµee®e He×leer®ee meeje
ef®eb®esueemeg×e DeekeÀejuee peele neslee. ef®eb®es®³ee HeeCemLeU ef HekeÀeJej 3 nesve lej ceesìmLeU
efHekeÀeJej 2 nesve meeje DeekeÀejuee peele neslee.
 YeepeerHeeuee : efµeJekeÀeUele keÀebos, Jeebieer, jleeUer ner efHekesÀ ceesþîee ÒeceeCeele Iesleueer peele nesleer.
³ee efHekeÀebJej meeje DeekeÀejleevee meg×e HeeCemLeU Je ceesìmLeU Demes efHekeÀeb®es oesve Yeeie Hee[C³eele
Deeues nesles. ³ee efHekeÀebJejerue meeje DeekeÀejleevee HeeCemLeU efHekeÀebJej oesve nesve meeje DeekeÀejuee
peele Demes lej ceesìmLeU efHekeÀebJej 1 ½ nesve meeje DeekeÀejuee peele Demes.
2. Flej efHekeÀeb Jejerue meeje : efµeJekeÀeUele Flej efHekeÀeb®³ee yeeyeleerle meeN³ee®es JesieJesieUs oj nesles.
Flej efHekeÀebceO³es leeboUe®es peemle ÒeceeCeele GlHeeove Iesleues peele Demes. cnCetve®e ³ee efHekeÀebJej
Iesleu³ee peeCeeN³ee meeN³ee®ee ³ee efþkeÀeCeer Dee HeCe mJeleb$e efJe®eej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
 leebotU : efµeJekeÀeUele leeboUeJej JesieJesieUîee Yeeieele JesieJesieUe meeje DeekeÀejuee peele neslee.
mekeÀme peceerveerletve ³esCeeN³ee leebotUeletve Òel³eskeÀ efyeI³eeuee 10 ceCe, ceO³ece opee&®³ee pec eerveerletve
³esCeeN³ee leeboUeletve efyeI³eeuee 8 ceCe meeje DeekeÀejuee peele neslee. keÀefve<þ Je ìekeÀeT
peceerveerHeemetve keÀesCeleener meeje Jemetue kesÀuee peele veJnlee. cespej veeefJe&meve ³eebves DeeHeu³ee
’keÀeskeÀCe®³ee Feflenemeele“ leeboUe®³ ee peceerveer®es 12 ÒekeÀej meebietve efµeJeepeer cenejepe DeeHeu³ee
keÀeUele peceerveer®³ee ÒekeÀejeuee Devegme©ve meeje Jemegue keÀjle nesles Demes cnìues Deens.
2) peceerveer®³ee ÒeleJeejervegmeej meeje : efµeJekeÀeUele p³ee ÒeceeCes efHekeÀefvene³e mee je Jemetue
keÀjC³ee®eer He×leer nesleer leµeer®e peceerveer®³ee ÒeleJeejervegmeej megOoe meeje Jemetue keÀjC³ee®eer He×leer meg©
nesleer Demes efometve ³esles. peceerveer®eer ÒeleJeejer meeOeejCele: keÀeUer, µesje, Jeepeì, efLekeÀveleer Deµee ®eej
Yeeieele keÀjC³eele Deeueer nesleer. ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCe peceerveer®³ee ÒeleJeejervegmeej meeje efkebÀleer Jemetue
kesÀuee peele neslee ns HeenCeej Deenesle.
 keÀeUer peceerve : keÀeUîee peceerveeruee meeOeejCele: Òel³eskeÀ efyeI³eeme 2 ceCe meeje DeekeÀejuee p eele
Demes.
 µesje peceerve : µesje peceerveeruee Òel ³eskeÀ ®eeJejeuee (20 efyeIes †1 ®eeJej) 12 Keb[er (20 ceCe
† 1 Keb[er) meeje DeekeÀejuee peele Demes.
 Jeepeì peceerve : Jeepeì peceerveeruee Òel³eskeÀ efyeI³eeuee 1 ¼ ceCe meeje DeekeÀejuee peele Demes.
 efLekeÀveleer peceerve : keÀener ueeskeÀebvee l³eeb®³ee efJeefµe<ì keÀe³ee&yeÎue peceerve yeneue kesÀueer peele Demes
Deµee peceerveeruee efLekeÀveleer peceerve Demes cnìues peeles. Deµee peceerveerJej Òel³eskeÀ efyeI³eeuee Òel³eskeÀ
®eeJejeuee 8 Keb[er me eje DeekeÀejuee peele Demes.
efµeJekeÀeUele meeje DeekeÀejCeer ner efve³ece ÒeCeeueeruee Devegme©ve kesÀueer peele nesleer. peemle ÒeceeCeele
meeje ne Oeev³e mJe©Heele Jemetue kesÀuee peele neslee. meeje Jemetueermeeþer jesKes jkeÌkeÀces®ee Deeûen efomele
veener. efµeJekeÀeUele peceerveer®eer Òele, peceerveeruee efceUCeejs HeeCeer Je peceerveerletve Iesleu³ee peeCeeN³ee
efHekeÀeuee Devegme©ve meeje Jemetue kesÀuee peele neslee.
munotes.in

Page 193

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
193 ye) HesµeJeskeÀeUeleerue peceerve cenmetue DeekeÀejC³ee®eer He×le : efµeJekeÀeU e ÒeceeCes HesµeJes keÀeUele meg×e
peceerve cenmetue DeekeÀejC³ee®eer He×leer Òe®eueerle nesleer. peceerve cenmetue DeekeÀejCeermeeþer HesµeJ³eeves
peceerveer®eer Òel³e#e HeenCeer keÀ©ve peceerveer®eer Jeie&Jeejer kesÀueer nesleer. peceerveer®³ee Jeie&Jeej er®es mejme,
ceO³ece Je keÀefve<þ Demes leerve Yeeie nesles. ³ee leerve cenlJeHetCe& Yeeiee J³eefleefjkeÌle keÀeUer peceerve, [eWiejeU
peceerve, yeeieeF&le, efpejeF&le, ceesìmLeU, HeeìmLeU, DeecejeF& Demes Flej Yeeiemeg×e keÀjC³eele Deeues
nesles. HesµeJes keÀeUele meeje Oeev³ee®³ee mJe©Heele Je jesKe jkeÌkeÀces®³ee mJe©Heele Jemetue kesÀuee peele
neslee. HesµeJeskeÀeUele peceerve cenmetue DeekeÀejCeer Heg{erue ÒekeÀejebvee Devegme©ve kesÀueer peele nesleer.
1. peceerveer®³ee ÒekeÀejeuee Devegme©ve : HesµeJeske ÀeUele peceerveer®³ee ÒekeÀejeuee Devegme©ve cenmetue
DeekeÀejCeer kesÀueer peele nesleer. meeOeejCele: peceerveer®es mejme, ceO³ece Je keÀefve<þ Demes leerve ÒekeÀej
keÀjC³eele Deeues nesles. ³ee ÒekeÀejeuee Devegme©ve Heg{erue He×leerves meeje Jemetue ke sÀuee peele neslee.
peceerveer®ee ÒekeÀej meeje
1) mejme peceerve - 3¼ ceCe meeje
2) ceO³ece peceerve - 2½ ceCe meeje
3) keÀefve<þ peceerve - 1⅓ ceCe meeje
2. efpejeF&le peceerveeruee Deveme©ve : efpejeF&le peceerveer ueeieJe[erKeeueer Deeu³ee v eblej
HesµeJeskeÀeUele ³ee He×leer®³ee peceerveerJej meeje DeekeÀejuee peele Demes ³ee meeN³ee®es ÒeceeCe Demes
Demes.
keÀeUer peceerve Òel³eskeÀ efyeI³eeuee oj
©. Dee. Hew
1 Je2 Je3 Je4 Je5 Je3. [eWiejeU peceerveeruee Devegme©ve : [eWiejeU peceerve ueeieJe[erKeeueer Deeu³ee veblej
HesµeJeskeÀeUele ³ee He×leer®³ee peceerveerJej meeje DeekeÀejuee peele Demes ³ee meeN³ee®es ÒeceeCe Demes
Demes.


munotes.in

Page 194

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
194 [eWiejeU peceerve Òel³eskeÀ efyeI³eeuee oj
©. Dee. Hew
1 Je2 Je3 Je4 Je5 Je4. yeeieeF&le peceerveeruee Devegme©ve : HesµeJeskeÀeUele yeeieeF&le peceerveer®es mees³eermeeþer HeeìmLeU Je
ceesìmLeU Demes oesve Òe keÀej Hee[C³eele Deeues nesles. p³ee peceerveer HetJeeaHeemetve yeeieeF&le
ueeieJe[erKeeueer Deensle. l³ee peceerveerleerue Tme Je Flej efHekeÀebJej Òel³eskeÀ efyeI³eeuee 10 ©He³es
meeje DeekeÀejuee peele Demes.p³ee He[erkeÀ peceerveer nesl³ee l³ee peceerv eeR®es oesve Yeeieele efJeYeepeve
keÀ©ve Heg{erue ÒeceeCes keÀj DeekeÀejCeer kesÀueer peele nesleer.
1) HeeìmLeU yeeieeF&le peceerveer®es oj:
Je1 Je2 Je3 Je4 Je5 Je2) ceesìmLeU yeeieeF&le peceerveer®es oj
Je1 Je2 Je3 Je4 Je5 Je munotes.in

Page 195

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
195 5. efHekeÀeuee Devegme©ve : HesµeJeskeÀeUele efHekeÀeuee Devegme©ve meg×e meeje Jemetue kesÀuee peele neslee.
³ee®eer ceeefnleer DeeHeCeeme 1740 -41 ceO³es yeepeerjeJe HesµeJ³eeves nJesueer®³ee DeefOekeÀeN³eevee
efouesu³ee Deeosµeeletve efceUles. meeOeejCele: ³ee DeeosµeeceO³es Demes mHe<ìerkeÀjCe Deens.
 Yeelee®³ee peceerveeruee Òel³eskeÀ efyeI³eeuee 10 ceC e meeje Jemetue keÀjeJee.
 Tmee®³ee peceerveeruee Òel³eskeÀ efyeI³eeuee 5 ©He³es meeje Jemetue keÀjeJee.
 YeepeerHeeuee p³ee peceerveerletve Iesleuee peelees Deµee peceerveerleerue YeepeerHeeu³ee®³ee efHekeÀeuee Òel³eskeÀ
efyeI³eeuee 2 ©He³es meeje DeekeÀeje Jee.
 GvneUer efHekeÀeb®³ee peceerveeruee Òel³eskeÀ efyeI³eeuee 1 ½ ©He³es meeje DeekeÀejeJee.
6. veejU Je Flej Pee[ebvee Devegme©ve : HesµeJeskeÀeUele veejU Je Flej Pee[eb®³ee ueeieJe[erle
Òeeslmeenve osC³eele Deeues nesles. [e@. mesve ³eebveer Demes cnìues D eens keÀer veejUeb®³ee Pee[eb®eer
ueeieJe[ HesµeJ³eebvee HeÀe³eosµeerj nesleer. HesµeJ³eeves ³ee Pee[eb®³ee ueeieJe[ermeeþer efJeµesefoues nesles.
veejUe®³ee ueeieJe[erveblej 18 les 20 JeDeeCes meeje Iesleuee peele Demes.
megHeejer®³ee Pee[euee 15 JeDeµee jerleerves HesµeJeskeÀeUele peceerve cenmetue DeekeÀejC³ee®eer He×leer Òe®eueerle nesleer. pece erveer®ee ÒekeÀej,
ÒeleJeejer, efHekeÀHe×leer ³eeuee Devegme©ve peceerve cenmetue DeekeÀejC³ee®eer He×leer Òe®eueerle nesleer.
9.5 cejeþîeeb®³ee GlHeVee®eer Flej meeOev es
peceerve cenmetue ns cejeþîeeb®³ee GlHeVee®es ÒecegKe meeOeve nesles. ³ee meeOevee J³ eefleefjkeÌle ®eewLeeF& Je
mejosµecegKeeR®³ee ceeO³eceeletve meg×e cejeþîeebvee GlHeVe efceUle Demes ³ee GlHeVee®³ee meeOevee
J³eefleefjkeÌle cejeþîeebvee p³ee Flej ceeiee&®³ee ceeO³eceeletve GlHeVe efceUle nesles. l³ee ceeO³eceeb®ee ³ee
efþkeÀeCeer DeeHeC e Dee{eJee IesCeej Deenesle. ³ee IeìkeÀele DeeHeCe cejeþîeeb®³ee keÀejefkeÀoealeerue efµeJekeÀeU
Je HesµeJeskeÀeUele cejeþîeeb®³ee GlHeVeeb®eer Flej meeOeves DeY³eemeCeej Deenesle.
1. efµeJekeÀeUeleerue GlHeVee®eer Flej meeOeves :
efµeJekeÀeU Je HesµeJeske ÀeUeleerue peceerve cenmetuee®eer ceeefnleer Heeefnu³ee veblej Deelee DeeHeCe ³ee efþkeÀeCeer
efµeJekeÀeU Je HesµeJeskeÀeUeleerue GlHeVee®³ee Flej meeOevee®ee Dee{eJee IesCeej Deenesle. efµeJekeÀeUeleerue
GlHeVee®³ee Flej meeOevee®es [e@. De. je. kegÀueke ÀCeea ³eebveer efleve Yeeieele efJeYeepeve kesÀues Deens.
De) Òel³e#ekeÀj
ye) DeÒel³e#leskeÀj
keÀ) mebkeÀerCe&keÀj munotes.in

Page 196

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
196 De) Òel³e#e keÀj : efµeJekeÀeUele Òel³e#e keÀj ne cejeþîeeb®³ee GlHeVee®³ee meeOevee®ee SkeÀ ceeie& neslee.
³ee keÀjeJej cejeþîeeb®³ee ³ee keÀeueKeb[ele peemle Yej efouee peele neslee. ne keÀj Jew³ekeÌleerkeÀ
GlHeVeeJej, efJeefJeOe J³eJemee³eebJej Je ceeueceÊeebJej ueeouee peele neslee. Kes[îeeleerue Jeleveer
DeefOekeÀeN³eebkeÀ[tve Je HejieC³eeleerue DeefOekeÀeN³eebkeÀ[tve ne keÀj Jemetue ke sÀuee peele neslee. Deµee keÀjevee
FveeceHeÆer, efcejemeHeÆer, osµecegKeeHeÆer, efkeÀJee mejosµecegKeerHeÆer Demes mebyeesOeues peeF&. cee$e ns keÀj
efve³eefceleHeCes Jemetue kesÀues peele nesles efkebÀJee veener ³eeyeeyele Kee$eeruee³ekeÀ ceeefnleer veene r.
1. FveeceHeÆer : FveeceHeÆer ne Òel³e#e keÀj Kes[sieeJeeleerue FveeceoejekeÀ[tve Jemetue kesÀuee peele
neslee. Kes[sieeJeeleerue Fveeceoejeuee keÀener peceerve meeje cegkeÌle efouesueer Demes. l³ee ceesyeou³eele
l³ee®³eekeÀ[tve ne keÀj Jemetue kesÀuee peel e Demes cee$e ³ee keÀjeletve ieesmeeJeer Je ceþeefOeHeleer ³eebvee
JeieUC³eele Deeues nesles. ³ee oesIeebveener Fveeceer peceerveer efou³ee peele Demele. cee$e l³eeb®³ee keÀ[tve
ne keÀj Jemetue kesÀuee pele vemes.
2. Fveeceleer Keb[Ceer : Fveecele Keb[Ceer ne Òel³e#e keÀj veJ³eeves efvecee&Ce keÀjC³eele Deeuesu³ee
FveeceoejekeÀ[tve Jemetue kesÀuee peele neslee. ne keÀj l³eeb®³eeJej þjeefJekeÀ keÀeueekeÀefjlee DeekeÀejuee
peele neslee. p³ee Fveeceoejevee veJ³eeves mejkeÀejkeÀ[tve peceerve efceUle Demes l³eeb®³e ekeÀ[tve ne keÀj
Jemetue kesÀuee peele neslee. Hejbleg keÀener keÀeieoHe$eele Fveecele Keb[Ceer mJejep³ee®³ee keÀener Yeeieele
HejieC³eeleerue Jele&veer DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve efve³eefceleHeCes Jemetue kesÀueer peele Demes. Demee G}ÁsKe
meeHe[lees.
3. efcejeme HeÆer : efcejemeHeÆer ne Òel³e#e keÀj efcejemeoejekeÀ[tve Jemetue kesÀuee peele neslee. ³ee keÀjeme
efcejemeÜejHeÆer Demesner cnìues peele Demes. efcejemeoej cnCepes Kes[sieeJeeleerue peceerveer®es ceeuekeÀ
Demele. l³eevee pees efcejemeoejerletve HeÀe³eoe nesle Demes. l³ee HeÀe³eÐeeletve l³eeb®³eekeÀ[tve keÀener
GlHeVee®ee Yeeie keÀj ©Heeves Jemegue kesÀuee peele neslee.
osµecegKe, osµekegÀuekeÀCeea, Heeìerue Je kegÀuekeÀCeea ns Kes[sieeJeeleerue peceerveer®es ceeuekeÀ Demeu³eeves
l³eeb®³eekeÀ[tve ner efcej emeHeÆer Jemetue kesÀueer peele nesleer. efcejemeHeÆer®es oj þjues nesles.
osµecegKeekeÀ[tve 366 nesve, osµekegÀuekeÀC³ee&keÀ[tve 134 nesve, 39 ieeJe®³ee HeeìueekeÀ[tve 250
nesve, kegÀuekeÀC³ee&keÀ[tve 200 nesve, ®eewiegueskeÀ[tve 14 nesve, µesj -cenepeve ³ eeb®es keÀ[tve 30 nesve
³eeÒeceeCes efcejemeHeÆer Jemetue kesÀueer peele nesleer.
4. J³eJemee³e keÀj: efµeJekeÀeUele J³eJemee³e keÀj ne Òel³e#e keÀje®ee SkeÀ ÒekeÀej neslee. ne keÀj
J³ekeÌleer®³ee J³eJemee³eeJej DeekeÀejuee peele neslee. ne keÀj Jemlet Je jes Ke jkeÌkeÀce Deµee oesvner
mJe©Heele Jemetue kesÀuee peele neslee. ³ee keÀje®es JesieJesieUîee ÒekeÀejele Jeefie&keÀjCe keÀjC³eele Deeues
nesles.
1) mejeHeÀer efkebÀJee mejeHeÀHeÆer : meesv³ee - ®eeboer®³ee J³eJemee³e keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerJej pees
Òel³e#ekeÀj ueeJeuee peele neslee l³ee keÀjeuee mejeHeÀer efkebÀJee mejeHeÀHeÆer keÀj Demes cnìues
peele nesles.
2) OeveiejHeÆer : efµeJekeÀeUele OeveiejueeskeÀ pees J³eJemee³e keÀjle nesles l³ee J³eJemee³eeJej pees
keÀj ueeJeuee peele neslee l³ee keÀjeuee Oeveie jHeÆer Demes cnìues peele nesles. ces{îeeb®³ee
ueeskeÀjerHeemetve Heemees[er, ieesOe[er le³eej keÀ©ve ³ee Jemlet efJekeÀC³ee®ee ns ueeskeÀ J³eJemee³e
keÀjle nesles ³eebvee ³ee J³eJemee³eeyeÎue ne keÀj ÐeeJee ueeiele neslee. munotes.in

Page 197

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
197 3) ceeie ìkeÀe : efµeJekeÀeUele meeUer, keÀes<ìer, ceesceerve ³ee efJeCekeÀece keÀjCeeN³ee ueeskeÀebJej pees
keÀj ueeouee peele neslee. ³ee keÀjeuee ceeie ìkeÀe Demes cnìues peeles. ne ceeie ìkeÀe jesKe
jkeÌkeÀces®³ee DeLeJee Jemlet®³ee ©Heeves Jemetue kesÀuee peele neslee. ³ee keÀje®eer jesKe jkeÌkeÀces®³ee
oj ¼ ìkeÀe Demes. lej Jemlet©Heeves ³ee keÀje®³ee ceesyeouîeele mee[er, Oeeslej efkebÀJee HeìkeÀe
keÀj cnCetve efmJekeÀejC³eele ³esle Demes.
1) Hee³eHeesmeer : efµeJekeÀeUele ®ece&keÀejekeÀ[tve pees J³eJemee³e keÀj DeekeÀejuee peele nesl ee. l³ee
keÀjeuee Hee³eHeesmeer keÀj Demes cnìues peele nesles. Òel³eskeÀ ®ece&keÀejeuee ne keÀj oj Jeueeiele neslee. Heeìerue kegÀuekeÀCeea ³eebvee keÀj ©Heeves ne J³eJemee³e keÀjCeeN³ee ueeskeÀebvee SkeÀ ®eHHeue
pees[ ÐeeJes ueeiele Demes.
2) lesueHeÆer : efµeJekeÀeUele lesu³eekeÀ[tve pees J³eJemee³e keÀj DeekeÀejuee peele neslee l³ee keÀjeuee
lesueHeÆer Demes cnìues peeles. Òel³eskeÀ JeÐeeJee ueeiele neslee.
3) keÀejeefiejebJejerue keÀj : efµeJekeÀeUele Hejerì, megleej, efµebHeer, vneJeer, meesveej, ueesnej, iegjJe,
lejeU, ®eebYeej, kegbÀYeej, ceebie, keÀesUer ³ee keÀejeefiejebJej pees keÀj ueeouee peele neslee. ³ee keÀjeuee
keÀejeefiejebJejerue keÀj Demes cnìues peeles. Òel³eskeÀ ke Àejeefiejeuee Òel³eskeÀ Jeueeiele Demes.
4) ceesnlejHeÀe : efµeJekeÀeUele pees J³eeHeeN³eebkeÀ[tve pees keÀj Jemetue kesÀuee peele neslee l³ee keÀjeuee
ceesnlejHeÀe keÀj Demes cnìues peeles. cee$e ³ee yeeyele efye´efìµe DeefOeke Àejer Deej. Sve. ieg[eF&ve ³eeb®es
cele Demes Deens keÀer ne keÀj Kes[sieeJeeleerue efkeÀjeCee Yegmeej J³eeHeejer, keÀeHe[ ogkeÀeveoej, HeÀU
efJe¬eÀles, Yeepeer efJe¬eÀles, KeeefìkeÀ, yeskeÀjerJeeues ³eeb®³eekeÀ[tve Jemetue kesÀuee peele neslee. ³ee keÀje® es
mJe©He HejJeevee HeÀer meejKes nesles.
5) nsefpeye HeÆer : efµeJekeÀeUele ieeJekeÀN³eebveer ieeJee®³ee keÀeceekeÀefjlee mejkeÀejojyeejer
keÀecekeÀepeemeeþer pees ÒeefleefveOeer vesceuesuee Demes l³eeuee nsefpeye cnCele Demele. l³ee®³ee Ke®ee&meeþer
ueeieCeejer jkeÌkeÀce ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve ieesUe kesÀueer peele Demes l³eeme nsefpeyeHeÆer Demes cnìues peele
Demes.
6) Jesþefyeieejer : Jesþefyeieejer cnCepes mekeÌleer®eer mesJee nes³e. yeepeejYeeJeeHes#ee keÀceer ojele kegÀµeue
efkebÀJee DekegÀµeue keÀeceieeje®³ eekeÀ[tve keÀece keÀ©ve IesC³ee®eer ner He×leer nesleer. JebµeHejbHejeiele
DeefOekeÀeN³eeb®ee ueeskeÀeb®³eekeÀ[tve Jesþefyeieejer keÀ©ve IesCes ne SkeÀ efJeµesye) DeÒel³e#e keÀj : efµeJekeÀeUele J³eeHeej Je J³eJemee³e ÒeCeeueerµeer mebye Oeerle DemeCeeN³ee IeìkeÀebJej pees
keÀj ueeJeuee peele neslee l³ee keÀje®ee meceeJesµe DeÒel³e#e keÀjeceO³es keÀjC³eele Deeuee neslee. ³ee
DeÒel³e#e keÀjÒeCeeueer®eer ceeefnleer Heg{erue ÒeceeCes mHe<ì keÀjC³eele Deeueer Deens.
1) pekeÀele keÀj: efµeJekeÀeUe le SkeÀ cenlJeHetCe& DeÒel³e#e keÀj cnCetve pekeÀele keÀjekeÀ[s Heeefnues
peeles. pekeÀele keÀj ne Hejosµeeletve mJejep³eele ³esCeeN³ee Je mJejep³eeletve yeensj peeCeeN³ee ceeueeJej
yemeefJeuee peele Demes. efµeJekeÀeUele ®eewue, oeYeesU, JeWieguee&, jepee Hetj, jlveeefiejer ner Dee³eele -
efve³ee&leer®eer ÒecegKe yebojs nesleer. µespeej®³ee Heesleg&ieerpe Je cegmueerce Òeosµeeb®³ee ceneje<ì^eyejesyej munotes.in

Page 198

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
198 efµeJekeÀeUele J³eeHeejer mebyeOe ³esle Demes. ³ee Òeosµeeletve ³esCeeN³ee Je l³ee Òeosµeele peeCeeN³ee
ceeueeJejner pekeÀele DeekeÀejuee peele neslee.
efµeJekeÀeUeleerue pekeÀele keÀje®es mJe©He keÀe³e nesles lemes®e l³ee®es ÒeceeCe keÀe³e nesles ³ee yeeyele HeÀejµeer
ceeefnleer GHeueyOe veener. cee$e jepeeHetj JeKeejerleerue efHeìj cegb[er ³eebves Hejosµeeletv e mJejep³eele ³esCeeN³ee
Fbûepeer ceeueeJej 2 ½ pekeÀele Jemetue kesÀueer peele nesleer Demes efuentve þsJeues Deens. [e@. ÖeÀe³ej, yeefve&³ej
Je ceveg®eer ³ee HejefkeÀ³e ÒeJeeµeeves efµeJeepeer cenejepeeb®³ee pekeÀele DeefOekeÀeN³eeyeÎue DeeHeu³ee
ÒeJeemeJ e=Êeebleele DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee le¬eÀejer kesÀu³ee®es efometve ³esles. ³eeJe©ve®e efµeJekeÀeUele
HejefkeÀ³eebkeÀ[tve peemle ÒeceeCeele keÀj Jemetue kesÀuee peele Demes Demes Jeeìles.
2) Jeeveieer : efµeJekeÀeUele mJejep³eeleerue J³eeHeejebvee keÀener JesUsue e efve³eefcele keÀjeHes#ee peemle keÀj
Jemleg®³ee efkebÀJee Oeev³ee®³ee mJe©Heeves ÐeeJee ueeiele Demes l³eeuee `Jeeveieer' Demes cnìues peeF&
Jeeveieer®es ÒeceeCe SkeÀe ieesCeeruee ¼ FlekesÀ Demes.
3) Gjeroueeueer : Gjer cnCepes efµe}ÁkeÀ ceeue Je oueeueer cnCepes pekeÀele yeboje®³ee µenjele Jepeve
kesÀuesu³ee ceeueeJej ne keÀj yemeefJeuee peele Demes. Lees[ke̳eele SKeeÐee Jepeve kesÀuesu³ee ceeueeJej
pees keÀj DeekeÀejuee peelees l³ee keÀjeme Gjeroueeueer keÀj Demes cnìues peeles.
4) keÀeHe[eJejerue pekeÀele : efµeJekeÀeUele keÀeHe[eJej JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer pekeÀele DeekeÀejueer
peele nesleer meerlee (Heeb{js keÀeHe[), HeeìJe (jbieerle keÀeHe[) leeHlee (jbieerle jsµceer keÀeHe[) Keeje
cegmeoej (jsµceer keÀeHe[e®es ÒekeÀej) ³ee meJe& keÀeHe[eJej Òel³eskeÀ Jeejeuee JesieJesieUîee ojeves pekeÀele
keÀj DeekeÀejuee peele neslee. Goe. meerleer keÀeHe[ 5 ©Us, HeeìJe ½ ©keÀe , leeHlee 6 ©kesÀ.
ie=nGÐeesieeletve pej keÀeHe[ le³eej Peeuesuee Demesue lej veececee$e keÀj DeekeÀejuee peele Demes.
5) efmebieesìer keÀj : efµeJekeÀeUele yeepeejele Kejsoer - efJe¬eÀermeeþer peer peveeJejs DeeCeueer peele nesleer
l³eeb®³eeJej pees keÀj ueeouee peele neslee l³ee keÀjeuee efmebieesìer keÀj Demes cnìues peeles. ³ee keÀje®es
ÒeceeCe Demes nesles.
Òel³eskeÀ cnµeeruee 6 ©kesÀ
yewue Òel³eskeÀ ©He³eeme 3 ©kesÀ
js[s Òel³eskeÀ ©He³eeme 3 ©kesÀ
iee³e Òel³eskeÀ ©He³eeme 3 ©kesÀ
Iees[îeeb®³ee KejsoerJej `lespeer' efkebÀJee `leepeer' keÀj
keÀje®es ÒeceeCe 2 ½ ìkeÌkesÀ.
Gbìe®³ee KejsoerJej GbìHeÆer ne keÀj
6) iegueeceeb®³ee Kejsoer efJe¬eÀerJeje rue keÀj : efµeJekeÀeUele iegueeceeb®³ee Kejsoer - efJe¬eÀerJej DeÒel³e#e
keÀj DeekeÀejuee peele neslee. l³ee®es ÒeceeCe 5 ueejer FlekesÀ nesles. (ueejer cnCepes Heefµ®ece
efkeÀveeN³eeJejerue JeeHejele Òe®eueerle DemeCeejs FjeCeer veeCes) munotes.in

Page 199

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
199 7) efceþeJejerue keÀ j : efceþeJejerue keÀj ne efµeJekeÀeUeleerue cenlJee®ee keÀj ceeveuee peele neslee.
mecegêefkeÀveejer p³ee efþkeÀeCeer ceerþ le³eej nesle Demes lesLeerue efceþeJej ne keÀj DeekeÀejuee peele
Demes. l³ee®es ÒeceeCe oj ceCeeuee 12 ©kesÀ FlekesÀ nesles.
keÀ) m ebkeÀerCe& keÀj : efµeJekeÀeUele p³ee ÒeceeCes Òel³e#e - DeÒel³e#e keÀj ÒeCeeueer DeefmlelJeele nesleer
l³ee®e ÒeceeCes jep³ee®³ee GlHeVeemeeþer DekeÀefmcele keÀj me×e Jemetue kesÀues peele nesles. ³ee keÀjeb®ee
meceeJesµe Flej keÀjeceO³es keÀjC³eele Deeue e Deens. ns keÀj efve³eefcele Jemetue kesÀues peele vemele. ns keÀj
Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1) meeefoueJeejHeÆer : ’p³ee keÀjeceO³es FveeceoejHeÆer, efcejemeHeÆer, ceesnleHeÀe&, ueiveìkeÀe,
FcejeleHeÆer SkeÀ$e Jemetue kesÀueer peeles l³ee keÀjeuee meeefoue JeejHeÆer Demes cnìues peeles.“ ner SkeÀ
mebkeÀuHevee Demetve ³ee®es meceLe&ve [e@. DeeUleskeÀjeveer kesÀues Deens. cee$e ³ee mebkeÀuHevesJej [e@. De.
je. kegÀuekeÀCeeaves Dee#esHe Iesle ner mebkeÀuHevee vemetve ne efve³eefcele keÀj veener Demes cnìues Dee ns.
2) Ke®ee&HeÆer : DekeÀefmcele nesCeeN³ee Ke®ee&meeþer pees keÀj Jemetue kesÀuee peele neslee. l³eeuee Ke®ee&HeÆer
Demes cnìues peeles. Ke®ee&HeÆer keÀj ne Kes[sieeJeeµeer mebyeOeerle neslee. ieeJee®³ee meeJe&peefvekeÀ
Ke®ee&meeþer lees Jemetue kesÀuee pee le neslee. ³ee Ke®ee&me ’ieeJeKe®e&“ Demesner cnìues peeles.
3) Jeje[ìkeÀe efkebÀJee ueive ìkeÀe : pees keÀj ueive efkebÀJee ueivee®³ee JejeleerJej yemeefJeuee peele nesslee
l³ee keÀjeuee Jeje[ìkeÀe efkebÀJee ueiveìkeÀe keÀj Demes cnìues peele nesles ³ee keÀ je®es ÒeceeCe HeeJe
©He³ee FlekesÀ nesles. [e@. mesve ³eeb®es cnCeCes Demes Deens keÀer mebkeÀuHevee DemHe<ì Deens.
4) legìHeÆer efkebÀJee vegkeÀmeeveHeÆer : Oeev³e, legHe lesue ©Heeves pecee kesÀuesuee keÀj mejkeÀej pecee nesle
Demeleevee He[tve, efJeleUtve pes vegkeÀmeeve nesle nesles les Ye©ve keÀe{C³eemeeþer pees keÀj DeekeÀejuee
peele neslee l³ee keÀjeuee legìHeÆer efkebÀJee vegkeÀmeeveHeÆer Demes cnìues peeles Lees[ke̳eele legì Ye©ve
keÀe{C³eemeeþer ne keÀj yemeefJeuee peele neslee. Demes [e@. yeeUke=À< Ce ³eeb®es cnCeCes Deens.
5) vee[erìeskeÀje : veoerceO³es JeenlegkeÀermeeþer GHe³eesieele DeeCele Demeuesu³ee ueneveµee yeesìerJej pees
keÀj ueeouee peele Demes l³eeuee vee[er ìeskeÀje keÀj Demes cnìues peeles. ìeskeÀje cnCepes íesìerµeer
yeesì nes³e ne keÀj `nµeerue Deceue' ³ee DeefOekeÀeN³eeceeHe&Àle Jemetue kesÀuee peele neslee.
6) ie[er lebyeeKet : efµeJekeÀeUele lebyeeKet efJe¬eÀermeeþer pees HejJeevee mejkeÀejkeÀ[tve efouee peele Demes
l³ee HejJeev³eeJej ne keÀj DeekeÀejuee peele Demes. lebyeeKet GlHeeokeÀ Je efJe¬esÀles ³eeb®³eeJej ne keÀj
DeekeÀejuee peele neslee.
7) DeyekeÀejer keÀj: efµeJekeÀeUele ceeokeÀ HeoeLe& mesJeveeJej yeboer nesleer. cee$e ³ee yeeyele efveefµ®ele
HegjeJes GHeueyOe veenerle cee$e p³ee p³ee efþkeÀeCeer ûeeceerCe Yeeieele oe© ieeUC³ee®e s keÀejKeeves nesles
l³eeb®³eeJej ne DeyekeÀejer keÀj ueeouee peele neslee. [e@. yeeUke=ÀDeyekeÀejerkeÀjeHeemetve ³esCeejs GlHeVe Deefleµe³e keÀceer nesles.“
8) v³ee³eeue³eerve µegukeÀ : efµeJekeÀeUele v³ee³eoevee®³ee keÀece emeeþer ieeslemeYee nesleer ³ee ieeslemeYes®³ee
keÀecekeÀepeemeeþer DeejesHeer Je efHeÀ³ee&oer Deµee oesvnerkeÀ[tve pees keÀj Jemetue kesÀuee peele Demes l³eeuee
v³ee³eeue³eerve µegukeÀ Demes cnìues peeles. HeÀewpeoejer mJe©Hee®³ee v³ee³eoevee®ee Ke®e& 50 …
Iesleuee peele Demes. efpebkeÀuesu³ee He#eeuee peer jkeÌkeÀce ÐeeJeer ueeiele Demes l³eeuee `nejkeÀer' Demes munotes.in

Page 200

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
200 cnCele Je HejeYetle He#eekeÀ[tve peer jkeÌkeÀce Iesleueer peele Demes l³eeuee `iegvnsieejer' Demes cnìues
peele Demes.
9) pebieueeHeemetve efceUCeej s GlHeVe : efµeJekeÀeUele pebieueeleerue Pee[s, Deewcemeeu³ee®es HeoeLe& lees[C³eemeeþer pebieue mebyeOeerle DeefOekeÀeN³eeb®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeiele Demes
³ee HejJeeveieermeeþer pees keÀj DeekeÀejuee peele Demes lees efµeJekeÀeUel eerue pebieueeHeemetve efceUCeeN³ee
GlHeVee®ee Yeeie yeveuee neslee. ³eener Heg{s peeJetve peveeJejs ®ejC³eemeeþer pes ueeskeÀ pebieuee®ee JeeHej
keÀjle nesles l³eeb®³eekeÀ[tve `Jeve®ejeF&' keÀj Iesuee peele neslee. ³ee meJe& keÀje®ee meceeJesµe
pebieueeHe emetve efceUCeeN³ee GlHeVeele nesle neslee.
10) ìebkeÀmeeUerHeemetve efceUCeejs GlHeVe : ìebkeÀmeeU cnCepes veeCeer Hee[Ces. efµeJekeÀeUele veeCeer
Hee[C³ee®es keÀece mejkeÀejceeHe&Àle nesle Demes. Demes pejer Demeues lejer keÀener efÞeceble meesveejevee
efJeefµe<ì ceesyeou³eele ns keÀece efoues peele nesles. l³eeb®³eekeÀ[tve efceUCeeje ceesyeouee ne
efµeJekeÀeUeleerue GlHeVee®ee SkeÀ Yeeie yeveuee neslee.
11) ce®íerceejerHeemetve efceUCeejs GlHeVe : efµeJekeÀeUele mJejep³eeceO³es pees mecegêefkeÀveeje neslee
l³ee®³eeJej ce®íerceejer keÀjC³ee®ee keÀesUîeebvee HetCe& nkeÌkeÀ Demes Hejbleg l³eebvee efceUCeeN³ee SkegÀCe
GlHeVeeHewkeÀer keÀener jkeÌkeÀce mejkeÀejuee ÐeeJeer ueeiele nesleer ner jkeÌkeÀce efµeJekeÀeUeleerue GlHeVee®ee
SkeÀ Yeeie yeveueer nesleer.
12) KeeCeerH eemetve efceUCeejs GlHeVe : efµeJekeÀeUele keÀener efþkeÀeCeer Keefvepe mebHeÊeer®³ee KeeCeer
nesl³ee. ³ee KeeCeerletve pes GlHeVe efceUle nesles l³ee GlHeVeeletve keÀener Yeeie mejkeÀejuee ÐeeJee
ueeiele neslee ner jkeÌkeÀce efµeJekeÀeUeleerue GlHeVee®ee SkeÀ Yeeie yeveueer nesleer.
13) Jeejmee efJecee$e meece´ep³eele SKeeÐee J³ekeÌleeruee pej Jeejme vemesue lej l³ee J³ekeÌleer®eer ceeueceÊee
mejkeÀejpecee nesle Demes . ner nesCeejer jkeÌkeÀce efµeJekeÀeUele GlHeVee®ee SkeÀ Yeeie yeveueer nesleer.
14) peHleer : efµeJekeÀeUele mJejep³eeµeer efve<þeJeeve vemeCeeN³ee Jeleveoejeb®eer Jeleves peHle keÀ©ve leer
mejkeÀejpecee kesÀueer peele nesleer. ³ee J³eefleefjkeÌle pes Jeleveo ej efveHegef$ekeÀ Demele les DeeHeues Jeleve
Jee®eefJeC³eemeeþer oÊekeÀ Iesle Demele ³ee oÊekeÀ Jeejmee®es Hegve©ppeerJeve kesÀues peele Demes Jelevee®es
Hegve©ppeerJeve keÀjle Demeleevee mejkeÀejuee peer jkeÌkeÀce efceUle Demes l³eeme `nejkeÀer' efkebÀJee
`µesjCeer' Demes cnìues peele Demes. ne efµeJekeÀeUeleerue GlHeVee®ee SkeÀ Yeeie neslee.
15) penepeHegÀìer : vewmeefie&keÀ mebkeÀìeves efkebÀJee µe$eg®³ee nu³eeves mecegêele penepe HegÀìle Demele
³egjesHeer³eve ueeskeÀ pesJne HegÀìkeÀer penepes mecegêefkeÀvee N³eeuee DeeCele lesJne l³eeb®³eekeÀ[tve efµeJeepeer
cenejepeeb®es DeefOekeÀejer penepe HegÀìer®ee efnmee Jemetue keÀjle. ne efµeJekeÀeUeleerue GlHeVee®ee SkeÀ
neslee.
16) mLeeefvekeÀ Ke®ee&meeþer ieeJekeÀN³eekeÀ[tve Jemetue keÀjC³eele ³esCeejs keÀj : efµeJekeÀ eUele
ieeJeeb®³ee Ke®ee&meeþer JesieJesieUw keÀj ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve Jemetue kesÀues peele Demele. ns keÀj Heg{erue
ÒeceeCes Deensle. munotes.in

Page 201

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
201 1) GukeÀeHeÆer : ’GukeÀeHeÆer cnCepes mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eebvee ieeJeekeÀ[tve efceUCeeje efmeOee
nes³e“ mejkeÀejer DeefO ekeÀejer pesJne ieeJe oewN³eeJej ³esle Demele lesJne ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve
Oeev³ee®³ee efkebÀJee Jemlet®³ee ©Heeves GukeÀeHeÆer Jemetue keÀjle Demele.
2) pebieceHeÆer : ’efuebiee³ele meceepee®³ee Oece&ieg©®³ee Ke®ee&meeþer efuebiee³ele meceepekeÀ[tve pees
keÀj Jemetue kesÀuee peele Demes l³eeuee efuebiee³eleHeÆer Demes cnìues peeles l³eeuee pebieceHeÆer
Demesner cnìues peeles.“
3) omejeHeÆer : omeje meCe meepeje keÀjC³eemeeþer pees meeJe&peefvekeÀ Ke®e& nesle Demes lees Ke®e&
omejeHeÆer cnCetve ieeJekeÀN³eekeÀ[tve Jemetue kesÀuee peele Demes. omejeHeÆer cnCetve keÀener JesUe
Jeleveoej ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve yekeÀjs Je keÀeWye[îeener Iesle Demele.
4) cespeJeeveerHeÆer : mejkeÀejer DeefOekeÀejer efkebÀJee meeOetmeble pesJne ieeJeesieeJe efHeÀjle Demeleele
lesJne l³eeb®³ee KeeC³eeefHeC³ee®eer J³eJemLee ieeJekeÀN³eebvee keÀjeJeer ueeiele Demes. ³ee cespeJeeveer®³ee
Ke®ee&meeþer pees keÀj DeekeÀejuee peele neslee l³eeme cespeJeeveerHeÆer Demes cnìues peeles.
5) leesjCeYesìer : leesjCeYesìer cnCepes jepekeÀlee& efkebÀJee SKeeoe ceesþe HeengCee SKeeÐee ieeJee®³ee
Yesìermeeþer ³esle Demesue lej l³ee®es keÀceeveer GYee©ve mepeeJeì keÀ©ve mJeeiele keÀjCes nes³e. ³ee
mepeeJeì Je keÀceeveer GYeejC³eemeeþer ³esCeej pees Ke®e& Demelees lees ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve Jemetue
kesÀuee peelees. l ³eeuee leesjCeYesìer Demes cnìues peeles.
6) þeCesHeÆer : þeCes cnCepes efþkeÀeCe nes³e. ceie ns efþkeÀeCe ueDemees DeLeJee LeebyeC³ee®es efþkeÀeCe Demees. ³eemeeþer ueeieCeeje Ke®e& Ye©ve keÀe{C³eemeeþer
þeCesHeÆer Jeme tue kesÀueer peele Demes. ne keÀj l³ee efþkeÀeCe®³ee ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve Jemetue kesÀuee
peele Demes.
7) ceesefnceHeÆer : ceesefnceHeÆer ne efµeJekeÀeUeleerue Jemetue keÀjC³eele ³esCeeje ÒeemebefiekeÀ keÀj neslee.
efµeJekeÀeUele oesve ÒekeÀej®³ee ceesefncee neleer Iesleu³ee peele nesl³ee. SkeÀ Dee¬eÀcekeÀ lej ogmejer
mebj#ekeÀ ³ee oesvner ceesefnceebmeeþer yeje®emee Ke®e& ³esle neslee. ne Ke®e& ieeJekeÀN³eebkeÀ[tve Jemetue
kesÀuee peele neslee.
8) cegefmuece keÀj : cegefmuece keÀj cegefmuece DeeceoeveerHeemetve ®eeuele Deeuesuee neslee. efµeJekeÀeUele
l³eele HeÀejmee yeoue Peeuee veener F&o -µegYesjele, yekeÀjeF&, ngcee³egveHeÆer, keÀeWye[er -HeÆer,
T©meHeÆer, Yetle -HeejesµeerF&HeÆer Je efµeuesHeÆer ns l³eekeÀeUeleerue keÀj nes³e. efµeJekeÀeUele ns
keÀj Jemetue kes Àues peele nesles. ³ee yeeyele keÀeieoHe$e GHeueyOe veener. cee$e les cegefmuece
DeeceoeveerHeemetve ®eeuele Deeues Deens ns efveefµ®ele Deens.
9) ³eg×eleerue uetì Je je$eÒeosµeeleerue uegìceej : efµeJekeÀeU ne ³eg×e®³ee OeeceOetceer®ee keÀeU.
efµeJeí$eHeleer vee efJepe³ee®³ee ³eµeeves meeLe efoueer nesleer. peeJeUer efJepe³e, DeHeÀpeueKeeve JeOe,
megjles®eer uegì Deµee uegìerletve efµeJeepeer cenejepeevee Òe®eb[ GlHeVe efceUeues. ns GlHeVe
efµeJeepeer cenejepeeveer mejkeÀejer Keefpev³eele pecee kesÀues.
Fbûepee®eer jepeeHetj Je ngyeUer JeKeej uegìtve efµeJeepeer cenejepeeveer Òeb®e[ mebHeÊeer efceUefJeueer,
ceesieueeb®eer pegVej, Denceoveiej, megjle ner µenjs uegìtve lemes®e keÀvee&ìkeÀ®ee Òeosµe efpebketÀve munotes.in

Page 202

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
202 Òeb®e[ mebHeÊeer efceUefJeueer nesleer. ne Hewmee meg ×e efµeJeepeer cenejepeebveer mejkeÀejer Keefpev³eele
pecee kesÀuee.
2. HesµeJeskeÀeUeleerue GlHeVee®eer Flej meeOeves
efµeJekeÀeUeÒeceeCes HesµeJeskeÀeUele meg×e peceerve cenmetue ns GlHeVee®es cegK³e meeOeve nesles. ³ee J³eefleefjkeÌle
®eewLeeF& Je mejos µecegKeer®³ee ceeO³eceeletve meg×e HesµeJ³ee®³ee GlHeVeele Yej He[le nesleer. cee$e
efµeJekeÀeUeleerue ®eewLeeF& Je mejosµecegKeer Je HesµeJeskeÀeUeleerue ®eewLeeF& Je mejosµecegKeer ³eele DeeHeCeeme
HeÀjkeÀ peeCeJelees. leµee®e ÒekeÀej®ee HeÀjkeÀ DeeHeCee me HesµeJeskeÀeUele GlHeVee®³ee Flej meeOeveelener
peeCeJelees. ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCe HesµeJeskeÀeUeleerue GlHeVee®eer Flej meeOeves peeCetve IesCeej Deenesle.
1) peeoe cenmetue : HesµeJeskeÀeUeleerue Flej GlHeVee®³ee meeOeveeb®ee efJe®eej keÀjle Demelee vee ³ee
keÀeUele pees peeoe cenmetue Jemetue kesÀuee peele neslee l³ee®ee meJe& ÒeLece efJe®eej nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
HesµeJeskeÀeUele pees peeoe cenmetue pecee kesÀuee peele neslee l³eele Heg{erue keÀjeb®ee meceeJesµe Deens.
 OetkeÀ HeÆer : HesµeJeskeÀ eUele osµecegKe efkebÀJee osµeHeeb[s ³eeb®³ee peceerveerJej SkeÀ Jene keÀj DeekeÀejuee peele Demes. l³eebvee ne keÀj mejkeÀejuee ÐeeJee ueeiele Demes.
 nkeÌkeÀ ®eewLeer : HesµeJeskeÀeUele ne yemeefJeuesuee SkebÀojerle meeje neslee . ³ee meeN³ee®es ÒeceeCe ¼
FlekesÀ nesles.
 cenej ceefnueer : HesµeJeskeÀeUele cenejebvee Fveece efouesu³ee peceerveerJej ne keÀj DeekeÀejuee peele
Demes.
 efcejeme HeÆer : HesµeJeskeÀeUele Òel³eskeÀ leerve Jel³eeme efcejemeHeÆer Demes cnìues peeles.
 Fveece eflepeeF& : HesµeJeskeÀeUele Fveeceoejeb®³ee ceeuekeÀer®³ee peceerveerJej ⅓ keÀj DeekeÀejuee peele
Demes ³ee keÀjeuee Fveece eflepeeF& Demes cnìues peeles.
 Fveece HeÆer : HesµeJeskeÀeUele DeeCeeryee CeerJ³ee keÀeUele keÌJeef®ele Òemebieer FveeceoejebkeÀ[tve pees keÀj
Jemetue kesÀuee peele neslee l³eeme FveeceHeÆer Demes cnìues peeles.
 efJenerj ngb[e : HesµeJeskeÀeUele pej µeemekeÀer³e efJeefnjer®ee JeeHej µeslekeÀN³eebveer DeeHeuee µesleermeeþer
keÀ©ve Iesleuee lej µeslekeÀN³eebJej pees peeoe keÀj DeekeÀejuee peele neslee l³ee keÀjeme efJenerjngb[e
Demes cnìues peele nesles.
 IejHeÆer : HesµeJeskeÀeUele j³eleskeÀ[tve efveJeeme J³eJemLesmeeþer pees keÀj DeekeÀejuee peele neslee l³ee
keÀjeme IejHeÆer Deme s cnìues peeles. ne keÀj ye´eïeCe Je mejkeÀejer DeefOekeÀejer ³eeb®³eekeÀ[tve meg×e
Jemetue kesÀuee peele neslee.
 yeele íeHeCeer : HesµeJeskeÀeUele pes ueeskeÀ J³eJenejele Jepeve -ceeHee®ee JeeHej keÀjle nesles. l³eeb®³ee
leHeemeCeer meeþer ueeieCeeje Ke®e& ³ee ueeskeÀebvee mejkeÀejele YejeJee ueeiele neslee. ³ee keÀjebvee yeele
íeHeCeer Demes cnìues peeles. munotes.in

Page 203

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
203  leie HeÆer : HesµeJeskeÀeUele ceesþîee Jemlet ceespeC³eemeeþer peer meeOeves JeeHejueer peele nesleer. l³ee
meeOeveebJej pees keÀj DeekeÀejuee peele nes lee. l³ee keÀjeuee leie HeÆer Demes cnìues peeles.
 ueieerve ìkeÀe : HesµeJeskeÀeUele Kes[sieeJeele nesCeeN³ee efJeJeeneJej pees keÀj yemeefJeuee peele neslee
l³eeme ueieerve ìkeÀe Demes cnìues peeles.
 Heeìoece : HesµeJeskeÀeUele SKeeÐee efJeOeJesves pej He gvej&efJeJeen kesÀuee lej leeruee mejkeÀejuee pees keÀj
ÐeeJee ueeiele neslee l³eeme Heeìoece Demes cnìues peele Demes.
 cnwmeHeÆer : HesµeJeskeÀeUele ieeJeeleu³ee Òel³eskeÀ cnwµeerJej Òel³eskeÀ cnwme ceeuekeÀeuee ÒeefleJe©He³ee keÀj mejkeÀejuee Ð eeJee ueeiele Demes l³ee keÀjeuee cnwmeHeÆer Demes cnìues peele Demes.
 yekeÀjeHeÆer : HesµeJeskeÀeUele ieeJeeleerue Òel³eskeÀ ceW{îeeJej pees keÀj yemeefJeuee peele neslee l³ee keÀjeme
yekeÀjeHeÆer Demes cnìues peeles.
 HeÀ[ceeµee : HesµeJeskeÀeUele pes uee skeÀ keÀj Ye© µekeÀle veJnles l³eebveer mesJes®³ee ceesyeou³eele l³ee
keÀje®eer YejHeeF& keÀjCes ³ee Òeef¬eÀ³esuee HeÀ[ceeµe Demes cnìues peele nesles.
ns meJe& keÀj ieeJee®³ee yeeyeleerle Heeìerue Jemetue keÀjle Demes. Je ³ee ÒekeÀej®es keÀj µenjer Yeeiee le SKeeoe
DeefOekeÀejer Jemetue keÀjle Demes. ns keÀj HesµeJeskeÀeUeleerue Flej GlHeVee®³ee mJe©Heele µeemekeÀer³e
eflepeesjerle pecee nesle Demele.
³ee keÀje J³eefleefjkeÌle keÀener Deefve³eefcele keÀj mejkeÀejuee efceUle Demele les keÀj Heg{erue ÒeceeCes Deens.
 Jeve®ejeF&: HesµeJeskeÀeUele mejkeÀejer kegÀjCeeJej peveeJejs ®ejJeu³eeyeÎue peveeJejeb®³ee ceeuekeÀebkeÀ[tve
pees keÀj Iesleuee peele Demes l³ee keÀjeuee Jeve®ejeF& keÀj Demes cnìues peeles.
 ieJele keÀeHeCeer : HesµeJeskeÀeUele mejkeÀejer peceerve erJejerue ieJele keÀeHeCeeN³eekeÀ[tve pees keÀj
DeekeÀejuee peele neslee l³ee keÀjeuee ieJele keÀeHeCeer keÀj Demes cnìues peeles.
 osJemLeeve ogYeer : HesµeJeskeÀeUele ieeJeeleerue peer osJemLeeves nesleer l³eebvee lesue ÐeeJee ueeiele Demes l³ee
meeþer pe es ieeJekeÀN³eebJej keÀj DeekeÀjuee peele neslee l³eeme osJemLeeve ogYeer keÀj Demes cnìues peeles.
 Ketj yegpeJeejer : HesµeJeskeÀeUele veoerkeÀeþ®³ee keÀefuebie[e®³ee ceUîeeJej pees keÀj DeekeÀejuee peele
neslee l³ee keÀjeme Ketj yegpeJeejer Demes cnìues peeles.
 Jeleve peHleer : HesµeJeskeÀeUele SKeeÐee Jeleveoeje®es Jeleve peHle kesÀues peele Demes l³ee®eer ceeueceÊee
mejkeÀejpecee kesÀueer peele Demes.
 keÀesleJeeueer : HesµeJeskeÀeUele ieeJej#eCeemeeþer peer J³eJemLee Demes ³ee J³eJemLesmeeþer veeiejer c egueKeele
keÀj ÐeeJee ueeiele neslee. l³ee kegÀjeuee keÀesleJeeueer Demes cnìues peeles.
2) ìebkeÀmeeUerHeemetve efceUCeejs GlHeVe : HesµeJeskeÀeUele ìebkeÀmeUerHeemetve efceUCeejs GlHeVe ner SkeÀ
mejkeÀejer GlHeVee®eer cenlJeHetCe& yeeye ceeveueer peele n esleer. HesµeJeskeÀeUele 38 ÒekeÀej®eer meesv³ee®eer Je
127 ÒekeÀej®eer ®eeboer®eer veeCeer Òe®eueerle nesleer. veeCeer Hee[C³ee®es keÀece mejkeÀejceeHe&Àle ®eeuele Demes. munotes.in

Page 204

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
204 lemes®e Keepeieer ueeskeÀebveener veeCeer Hee[C³ee®es HejJeeves efoues peele Demele l³ee yeeyele l³eeb®³eekeÀ[tve
HejJeevee HeÀer Jemetue kesÀueer peele Demes.
pej ìebkeÀmeUer®³ee ceeuekeÀeves SkeÀ npeej veeCeer Hee[ueer lej l³eeleerue 6 veeCeer l³eebves mejkeÀej pecee
keÀjeJeer. pej l³eebveer SkeÀ npeej ceesnje Hee[u³ee lej keÀj cnCetve 1 ceesnj mejkeÀej pecee keÀjeJeer. ie.
n. Kejs DeeHeu³ee “Some Coins of the Peshwas” ³ee uesKeele cnCeleele keÀener
JesUe J³eeHeejer lelJeeJej ®eeueefJeuesu³ee ìebkeÀmeUerJej 1000 veeC³eeJej 7 veeCeer keÀj cnCetve Jemetue
kesÀueer peele Demele. ³ee meele v eeC³eeHewkeÀer 6 veeCeer mejkeÀejuee Je 1 veeCes ìebkeÀmeUer®³ee
J³eJemLeeHekeÀeuee efouee peele Demes. ³ee leerve JeeflemeN³ee Je3) KeeCeerHeemetve efceUCeejs GlHeVe : HesµeJeskeÀeUele pes Keepeieerefjl³ee pes KeeCe GÐeesie ®eeueefJele
nesles l³eeb®³eeJej mejkeÀejkeÀ[tve osKejsKeermeeþer ÒeefleefveOeer vesceuee peele neslee Je ÒeefleefveOeerves efouesu³ee
ceeefnleervegmeej KeeCeceeuek eÀekeÀ[tve keÀj ©Heeves keÀener jkeÌkeÀce Jemetue kesÀueer peele Demes. KeeCe
GÐeesieeJej keÀj yemeJetve lees Jemetue keÀjC³ee®es keÀece l³ee l³ee efJeYeeieeleerue keÀceeefJemeoej keÀjle nesles.
®ebosjer Je yegbosueKeb[ele Deµee KeeCeer Demeu³ee®ee Je yegb osueKeb[ele ieesefJebo ye}Áeue ne HesµeJ³ee®ee
ÒeefleefveOeer efle®³eeJej osKejsKe keÀjerle Demeu³ee®ee meboYe& efceUlees.
4) pebieueeHeemetve efceUCeejs GlHeVe : HesµeJeskeÀeUele pebieueeHeemetve efceUCeejs GlHeVe ner HesµeJ³ee®³ee
GlHeVee®eer SkeÀ cenlJe HetCe& yeeye nesleer. pebieueeleerue Pee[s, mejHeCe, keÀesUmee, ceOe, kegÀjCeeleuee ieJele
³ee iees<ìerHeemetve HesµeJ³eebvee yejs®e GlHeVe efceUle nesles. pebieue efJemeebieC³eele Deeues Deensle.
 pebieueeleerue Pee[ s lees[C³eemeeþer mejkeÀej®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeiele nesleer l³eemeeþer mejkeÀejuee
keÀener jkeÌkeÀce keÀj ©Heeves ÐeeJeer ueeiele nesleer.
 pebieueeleerue ceOee®³ee HeesU³eeJejner keÀj DeekeÀejuee peele neslee.
 Jee. ke=À. YeeJes ³eeb®³ee celes pebi eueeHeemetve mejkeÀejuee Deejceejemeeþer ueeketÀ[ GHeueyOe nesle neslee.
 ceeceuesoejeves DeeHeu³ee leey³eele DemeCeeN³ee pebieueeleerue 15 ueeKe ieJelee®es Yeejs ojJemejkeÀejpecee keÀjeJes.
 ceeceues oejveer ojJekeÀjeJee.
 peUeJet ueekeÀ[e®ee J³eJemee³e keÀjCeeN³eebkeÀ[tve Òel³eskeÀ yewueiee[eruee 4 DeeCes ³ee ÒeceeCes keÀj Jemetue
keÀjeJee.
 kegÀjCeeceO³es ieJele ®eejCeeN³ee iegjeK³eeHeemetve ³eesi³e l³ee ÒeceeCeele keÀj I³eeJee.
5) Keb[Ceer : HesµeJeskeÀeUele mejbpeeceoej Je mebmLeeefvekeÀ ³eeb®³eekeÀ[tve efceUCeejer Keb[Ceer ns Flej
GlHeVee®es SkeÀ cenlJeHetCe& meeOeve nesles. GÊej Je oef#eCe Yeejleeleerue jepesjpeJee[s, mebmLeeefvekeÀ,
peneefiejoej Je vee³ekeÀ ³eeb®³eekeÀ[tve c ejeþs vesnceer®e Keb[Ceer Jemetue keÀjle. HesµeJ³ee®eer peer jespeefveµeer munotes.in

Page 205

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
205 nesleer. ³ee jespeefveµeer®³ee meboYee&Je©ve Demes efomeles keÀer, HesµeJ³eeveer GÊejsleerue megjpeceue peeì
³eeb®³eekeÀ[tve 30 ueeKe ©He³es, je³eogie&, leefjHeefkeÀjs ³ee mebmLeeef vekeÀebkeÀ[tve Òel³eskeÀer 1 ueeKe 5 npeej
©He³es. nwojDeueerkeÀ[tve 4 ueeKe ©He³es Jemetue kesÀues nesles.
6) vepejevee : HesµeJeskeÀeUele keÀener Keeme Òemebieer HesµeJes, mejoej, lemes®e ceesþ ceesþîee DeefOekeÀeN³eebvee
Òepee Je ceeb[ueerkeÀ jepeekeÀ[t ve Yesì Je vepejeves efceUle Demele ner jkeÌkeÀce yejer®e ceesþer Demes ner jkeÌkeÀce
mejkeÀejpecee kesÀueer peele Demes. ³ee J³eefleefjkeÌle oesve µe$egHe#eeceOeerue Yeeb[Ce mejkeÀejves efceìJeu³eeme
mejkeÀej efJepe³eerHe#eekeÀ[tve vepejeCee Iesle Demes n er jkeÌkeÀcemeg×e yejer®e ceesþer Demes.
7) ob[ Je v³ee³eeue³eerve µegukeÀ : HesµeJeskeÀeUele Keesìer Jepeve -ceeHes JeeHejCeeN³ee J³eeHeeN³eebJej ob[
DeekeÀejuee peele Demes. lemes®e Keesìer veeCeer le³eej keÀjCeeN³ee ìebkeÀmeU ceeuekeÀeJej meg×e ob[
DeekeÀejuee peele Demes. lemes®e pekeÀele veeke̳eeJe©ve SKeeoe pekeÀele ®etkeÀJetve iesuee lej l³ee®³eeJej
meg×e ob[ DeekeÀejuee peele Demes. pegieeje®ee Oeboe keÀjCeeN³eevee pees HejJeevee efouee peele Demes
l³eeb®³eekeÀ[tvemeg×e HejJeevee µegukeÀ Iesleuee pe ele Demes ner meJe& meeOeves HesµeJeskeÀeUele ob[eletve GlHeVe
efceUJetve osCeejer nesleer.
v³ee³emebmLeskeÀ[tvemeg×e ob[eletve peemle ÒeceeCeele GlHeVe efceUle nesles. iegvnsieejebJej DeekeÀejuee
peeCeeje ob[, YesmeU keÀjCeeN³eebJej DeekeÀejuee peeCeeje o b[, yeboer Demetvener HejkeÀer³e J³eeHeeN³eebkeÀ[tve
ceeue Iesleuee lej l³eeJej DeekeÀejuee peeCeeje ob[, meeJekeÀej Je keÀpe&oej ³eeb®³ee Yeeb[Ceeuee
efceìefJeC³eemeeþer oesneWJej DeekeÀejuee peeCeeje ob[ ner ob[eletve GlHeVe efceUJetve osCeejer meeOeves nesleer.
8) yesJeejme ceeueceÊee : HesµeJeskeÀeUele yesJeejme ceeueceÊe peHle kesÀueer peele nesleer. SKeeoer J³ekeÌleer,
Jeleveoej DeLeJee DeefOekeÀejer pej efveHegef$ekeÀ Demesue Je DekeÌmeceele l³ee®ee ce=l³eg Peeuee Demesue Deµee
Òemebieer l³ee®eer cee ueceÊee mejkeÀej pecee kesÀueer peele Demes. veeje³eCejeJe HesµeJ³ee®³ee ce=l³egveblejmeg×e
l³eeb®eer ceeueceÊee mejkeÀejpecee keÀjC³eele Deeueer nesleer. HesµeJeskeÀeUele iebYeerj iegvne keÀjCeeN³ee
J³ekeÌleer®eer lemes®e HesµeJesmeÊes®³ee efJejesOeele ye b[ keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer®eer ceeueceÊeemeg×e mejkeÀejpecee
kesÀueer peele Demes.
9) ³eg×ele efceUeuesueer uetì : HesµeJeskeÀeUele cejeþer meece´ep³e oef#eCesHeemetve GÊejsHe³e¥le Hemejues nesles.
DeveskeÀ ³eg×ele cejeþîeebveer efJepe³e efceUJeeruee neslee . µe$eg®ee HejeYeJe kesÀu³eeveblej efceUeuesueer uetì ner
cejeþîeeb®³ee GlHeVee®es SkeÀ cenlJeHetCe& meeOeve yeveues nesles. ³ee uegìerle l³eebvee Yeeb[er, oeefieves,
µem$eem$es, meesves, jeskeÀ[, Iees[s, nlleer, yewue, Gbì Fl³eeoer Jemlet Je ÒeeCeer efceU le nesles. ³eg×ele
efceUeuesueer ner uegì mejkeÀejpecee nesle nesleer.
10) iegHleOeve : HesµeJeskeÀeUele pej SKeeÐee J³ekeÌleeruee Hegjuesues Oeve meeHe[ues lej leeye[leesye HesµeJes
mejkeÀej Deµee ÒekeÀej®eer ®eewkeÀµeer keÀjle Demes. Kes[îeeleerue SKeeÐe e peeies®e GlKeveve keÀjC³eemeeþer
mejkeÀej®eer HejJeeveieer Iesleueer vemesue l³ee®³eeJej ob[ DeekeÀejuee peele Demes Je meeHe[uesu³ee OeveeHewkeÀer
efveccesOeve mejkeÀej pecee kesÀues peele Demes.
11) J³eeHeejer keÀj : HesµeJeskeÀeUele efµeJekeÀeUeÒeceeC es®e JesieJesieUîee ÒekeÀej®es J³eeHeejer keÀj DeekeÀejues
peele nesles. ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCe HesµeJ³ee®³ee J³eeHeejer keÀjeb®eer ceeefnleer HeenCeej Deenesle.
munotes.in

Page 206

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
206  pekeÀele keÀj: HesµeJeskeÀeUele J³eeHeejer ueeskeÀeb®³ee Kejsoer -efJe¬eÀerJej pees keÀj Deek eÀejuee peele
neslee l³ee keÀjeuee pekeÀele keÀj Demes cnìues peeles. ne keÀj l³ee keÀeUele Dee³eele -efve³ee&le
ceeueJejner DeekeÀejuee peele Demes. HesµeJes keÀeUele pekeÀeleer®es Heg{erue ÒeceeCes ÒekeÀej nesles.
1) LeUYejerle keÀj : HesµeJeskeÀeUele ceeue Kejsoer keÀjleebvee p³ee efþkeÀeCeer ceeue Yejuee peele
neslee l³ee ceeueeJej DeekeÀejC³eele ³esCeeN³ee keÀjeuee LeUYejerle keÀj Demes cnìues peeles.
2) LeUcees[ keÀj : HesµeJeskeÀeUele p³ee efþkeÀeCeer ceeue efJekeÀuee peele neslee l³ee efJekeÀu³ee
peeCeeN³e e ceeueeJej p³ee efþkeÀeCeer keÀj DeekeÀjuee peele neslee. l³ee keÀjeuee LeUcees[ keÀj
Demes cnìues peeles.
HesµeJeskeÀeUele efkeÀjeCeeceeue [eske̳eeJe©ve Jeengve vesle Demeleevee 1~~ DeeCee keÀj,
Iees[îeeJe©ve ceeue vesle Demeleevee 1 DeeCee, yewueiee[er letve JeenletkeÀ keÀjle Demeleevee 9
DeeCes ³ee ÒeceeCes pekeÀele DeekeÀejuee peele neslee.
3) neefµeuekeÀj : HesµeJeskeÀeUele SkeÀe Òeebleeletve ogmeN³ee Òeebleele efkebÀJee SkeÀe efpeunîeeletve
ogmeN³ee efpeunîeele ceeuee®eer ves DeeCe keÀjleevee pees pekeÀ ele keÀj DeekeÀejuee peele neslee l³ee
pekeÀele keÀjeuee neefµeuekeÀj Demes cnìues peele nesles. meeceev³eHeCes yeepeejele efJe¬eÀermeeþer pees
ceeue DeeCeuee peele neslee. l³ee ceeueeJej pees keÀj DeekeÀejuee peele neslee l³eeueemeg×e
neefµeuekeÀj Demes c nìues peele nesles.
4) íeHeekeÀj : HesµeJeskeÀeUele J³eeHeejemeeþer yeens©ve Deeuesu³ee keÀeHe[eJej mejkeÀejer efµekeÌkeÀe
cee©ve ÐeeJee ueeiele Demes. l³eemeeþer pees keÀj Iesleuee peele Demes l³eeuee íeHee keÀj Demes
cnìues peele Demes. ne keÀj keÀeHe[e®³ee efkebÀceleer®³ee 5… Iesleuee peele Demes. cee$e keÀeHe[
mLeeefvekeÀ Demesue lej l³eeJej Òel³eskeÀ leei³eeuee 2 © 8 DeeCes ³ee ÒeceeCes íeHee keÀj
DeekeÀejuee peele Demes.
5) efµebieefµebieesìer : efµeJekeÀeUe ÒeceeCes®e HesµeJeskeÀeUele peveeJejeb®³ee Kejsoe r-efJe¬eÀerJej pees keÀj
DeekeÀejuee peele Demes l³ee keÀjeuee efµebie -efµebieesìer keÀj Demes cnìues peeles.
6) jnoejer pekeÀele : HesµeJeskeÀeUele jepeceeiee&Je©ve nesCeeN³ee JeenletkeÀerJej mejnÎ yeoueleevee
pees keÀj DeekeÀejC³eele ³esle Demes l³ee keÀjem e mejnÎ keÀj Demes cnìues peeles. Demes mesve
³eebveer cnìues Deens. ³ee keÀje®es oj Òel³eskeÀ megY³eele JesieJesieUs Demele. ne keÀj Jemetue
keÀjleevee SkeÀe megY³eeletve ogmeN³ee megY³eele ³esCeeN³ee ceeuee®eer leHeemeCeer kesÀueer peele Demes.
Heg{s ³ee keÀj Jemetueer He×leerle megOeejCee keÀjC³eele Deeueer. yeeUepeer yeepeerjeJe HesµeJ³eeb®³ee
keÀejefkeÀoeale ne keÀj efcejepe Je yeNneCeHetj ³ee SkeÀe®e ceeiee&Jej Jemetue keÀjC³eele ³esT
ueeieuee.
ye) DeyekeÀejer keÀj : HesµeJeskeÀeUeleerue ogmeje cenlJe HetCe& J³eeHeejer keÀj cnCepes DeyekeÀejer keÀj nes³e.
HesµeJeskeÀeUele oe© Je lebyeeKetJej ne keÀj DeekeÀejuee peele neslee. HesµeJeskeÀeUele veejUe®³ee
Pee[eHeemetve efkebÀJee keÀeskeÀes®³ee Pee[eHeemetve oe© keÀe{ueer peele nesleer. ³ee Òel³eskeÀ Pee[eb Jej 1 ©He³ee
keÀj DeekeÀejuee peele neslee. Keepeieer ueeskeÀ oe© ieeUC³ee®es keÀece keÀjle nesles. l³eeb®³eeJej þjeJeerkeÀ
jkeÌkeÀce keÀj cnCetve DeekeÀejueer peele nesleer. cee$e oe© efHeCes efveefµeOe ceeveues peele Demeu³eeves HesµeJ³eeveer
³ee J³eJeme e³eeuee Òeeslmeenve efoues veener Demes [e@. mesve ³eeb®es cnCeves Deens. munotes.in

Page 207

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
207 oe© yejesyej®e DeyekeÀejer keÀje®es ogmejs meeOeve cnCetve lebyeeKetkeÀ[s Heeefnues peeles. lebyeeKet efJe¬eÀermeeþer
mejkeÀejer HejJeevee ueeiele Demes l³eemeeþer efJe¬esÀl³eeuee He jJeeveieer HeÀer cnCetve mejkeÀejuee keÀener jkeÌkeÀce
ÐeeJeer ueeiele nesleer.
keÀ) ceesnleHeÀe& efkebÀJee J³eJemee³e keÀj : HesµeJeskeÀeUele J³eeHeejer, keÀejeieerj Je ogkeÀeveoej ³eeb®³eeJej
pees keÀj DeekeÀejuee peele neslee l³ee keÀjeuee ceesnleHeÀe& efkebÀJee J³eJemee³e keÀj Demes cnìues peeles.
ceesnleHeÀe& ne µeyo cejeþer keÀeieoHe$eele JeejbJeej Deeuee Deens. HesµeJ³ee®³ee jespeefveµeer®es mebef#eHle
mHe<ìerkeÀjCe keÀjCeejs mebHeeokeÀ ie. ef®e. Jee[ ³eebveer ceesnleHeÀe& cnCepes J³eeHeejer Jeiee&Je j DeekeÀejuee
peeCeeje keÀj nes³e.
yeeUepeer yeepeerjeJeeves meve 1742 -43 ceO³es jsJeob[e Òeeblee®³ee DeefOekeÀeN³eeuee HeeþefJeuesu³ee He$eele
ceesnleHeÀe& keÀj keÀesCel³ee ojeves DeekeÀejeJee ³ee mebyeOeer®³ee met®evee kesÀuee nesl³ee.
 keÀesUîeeb®³ee efc eUkeÀleervegmeej ÒeefleJe ogkeÀeveoeje®³ee efceUkeÀleervegmeej ÒeefleJe kegbÀYeejeves ojJe ueesnejeves ÒeefleJe ®ece&keÀejeves ÒeefleJe lesu³eeves l³ee®³ee efceUkeÀleervegmeej ÒeefleJe yeg©[ Òel³eskeÀ kegÀìgbyeekeÀ[tve 3 ©He³es keÀj ÐeeJee.
[) GÐeesieeveJejerue keÀj : HesµeJeskeÀeUele JesieJesieUîee GÐeesieebJej JesieJesieUîee ÒekeÀej®es keÀj
DeekeÀejues peele nesles. ³ee keÀjevee DeewÐeesefiekeÀ keÀj Demes cnìues peele nesles. HesµeJeskeÀeUele, efceþ,
lesueefveefce&leer, iegUefveefce&leer, ce ®í J³eJemee³e Fl³eeoer DeveskeÀ GÐeesieebJej keÀj DeekeÀejuee peele neslee.
 ceerþ keÀj : HesµeJeskeÀeUele Òel³eskeÀ efceþeiejeJej 1 ìkeÌkeÀe efkebÀJee Keb[eruee 2 © 10 DeeCes keÀj
DeekeÀejuee peele Demes.
 lesueIeeCee : HesµeJeskeÀeUele Òel³eskeÀ lesueIeeC³ eeJej 5 les 7 ©He³es keÀj DeekeÀejuee peele neslee.
 iegNneUs : HesµeJeskeÀeUele TmeeHeemetve iegU le³eej keÀjC³eemeeþer iegNneUs Demele. Òel³eskeÀ
iegNneUeceeies Òel³eskeÀ Je ce®íJ³eJemee³e : HesµeJeskeÀeUele cej eþe jep³eele ceemesceejer J³eJemee³e ®eeuele Demes. ceemesceejermeeþer
JeeHeju³ee peeCeeN³ee Òel³eskeÀ leUîee ceeies 4 les 5 ©He³eeHe³e¥le keÀj DeekeÀejuee peele Demes.
meJe& keÀjeHeemetve mejkeÀejuee efceUCeejs GlHeVe :
meJe& keÀjeHeemetve cejeþîeebvee ef keÀleer GlHeVe efceUle nesles ³ee yeeyele efJeefJeOelee Deens. [e@. Deej. [er.
®eeskeÀmeer ³eebveer DeeHeu³ee “The Period of Transition” ³ee ûebLeele Demes cnìues Deens keÀer
1818 ®³ee Deeuesu³ee jepeJeìerÒeceeCes®e cejeþîeeb®eer cenmetue He×leer ®eebieue er nesleer. uee@[& Jn@ueWefµe³ee
lesJne®es mejkeÀej®es GlHeVe 71,64,724 ©He³es FlekesÀ oslees. ûeBì [HeÀvesner lesJne®es GlHeVe mene munotes.in

Page 208

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
208 keÀesìer nesles Demes cnìues Deens. cee$e ns DeekeÀ[s efJeµJemeveer³e Jeeìle veenerle. SuHeÀervmìveves JesieJesieUîee
efþkeÀeCeer DeeHeue ceeCemes HeeþJetve ceeefnleer ieesUe kesÀueer nesleer ³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs l³eebveer cejeþîeeb®es
SkeÀojerle GlHeVe 96,71,735 ©He³es FlekesÀ nesles Demes cnìues Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) efµeJekeÀeUeleerue peceerve cenmetu e He×leer peeCetve I³ee.
2) HesµeJeskeÀeUeleerue peceerve cenmetue He×leer peeCetve I³ee.
3) efµeJekeÀeUeleerue peceerve cenmetue DeekeÀejCeer®eer lelJes peeCetve I³ee.
4) HesµeJeskeÀeUeleerue peceerve cenmetue DeekeÀejCeer®es lelJe peeCetve I³ee.
5) efµeJ ekeÀeUeleerue GlHeVee®eer Flej meeOeves mecepetve I³ee.
6) HesµeJeskeÀeUeleerue GlHeVee®eer Flej meeOeves mecepetve I³ee.
9.6 meejebµe
cejeþîeeb®³ee GlHeVee®³ee meeOeveeb®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee meJe& ÒeLece DeeHeCeeme peceerve cenmetueeme
DeeûemLeev e ÐeeJes ueeiesue. keÀejCe cejeþîeeb®³ee efµeJekeÀeU Je HesµeJeskeÀeUeleerue keÀejefkeÀoer&®ee pej efJe®eej
kesÀuee lej ³ee oesvner keÀejefkeÀoeaceO³es peceerve cenmetue ner®e GlHeVee®eer cegK³e yeeye nesleer. peceerve
cenmetuee J³eefleefjkeÌle ®eewLeeF& J e mejosµecegKeer®³ee ceeO³eceeletve meg×e cejeþîeebvee GlHeVe efceUle Demes.
cee$e efµeJekeÀeUeleerue ®eewLeeF& Je mejosµecegKeer Je HesµeJeskeÀeUeleerue ®eewLeeF& Je mejosµecegKeer ³eele
DeeHeCeeme yeje®e HeÀjkeÀ peeCeJelees. HesµeJeskeÀeUele Jee{uesu³ee meece´ep³eefJemleejecegUs cejeþîeeb®ee ®eewLeeF&
Je mejosµecegKeerceO³es DeeHeCeeme Jee{ Peeu³ee®eer Dee{Utve ³esles. ³ee efleve cenlJeHetCe& GlHeVeeb®³ee meeOevee
J³eefleefjkeÌle cejeþîeeb®³ee GlHeVee®eer DeeHeCe Flej meeOevesner Heeefnueer Deensle. ³ee m eeOeveeb®ee efJe®eej
keÀjlee efµeJekeÀeUele cejeþîeebvee Flej GlHeVe efceUJetve osCeejer Òel³e#e, DeÒel³e#e Je mebefkeÀCe& keÀj
ÒeCeeueer nesleer ns DeeHeCe Heeefnues Deens. lej HesµeJeskeÀeUele peeoe cenmetue, J³eJemee³e cenmetue, ob[
cenmetue, peHleer ce nmetue, uetì ³ee keÀj ÒeCeeueer®eener DeY³eeme kesÀuee Deens. ³ee meJe& cenmetue Òeµeemeveeves
cejeþe meece´ep³ee®eer cenmetue J³eJemLes®eer Ie[er megJ³eJemLeerle Peeueer nesleer ns DeeHeCe veekeÀe© µekeÀle
veener.
9.7 Òeµve
1) cejeþîeeb®ee cenmetue J³eJemLes®ee efJekeÀemee®ee Dee{eJee I³ee.
2) cejeþîeeb®ee cenmetue DeekeÀejCeer®eer lelJes meebiegve cenmetue He×leer®³ee ÒekeÀejeb®eer ceeefnleer meebiee.
3) cejeþîeeb®³ee efµeJekeÀeUeleerue GlHeVee®³ee Flej meeOeveeb®eer ceeefnleer meebiee.
4) cejeþîeeb®³ee HesµeJeskeÀeUeleerue GlHeVee®³ee Flej meeOeveeb®eer ceeefnleer meebiee.


munotes.in

Page 209

cejeþîeeb®es Òeµeemeve:peceerve cenmetue
209 9.8 meboYe&
1) efµeJekeÀeueerve ceneje<ì^ - [e@. De. je. kegÀuekeÀCeea
2) efµeJejep³e Je efµeJekeÀeU - Jee. ke=À. YeeJes
3) HesµeJeskeÀeueerve ceneje<ì^ - Jee. ke=À. YeeJes
4) efµeJeepeer Je efµeJekeÀeU - pe. cee. HeJeej
5) cejeþskeÀeueerve jep³eJemLee - je. vee. peesµeer
6) cejeþskeÀeueerve mebmLee Je efJe®eej - iee³ekeÀJee[, Leesjele, mejosmeeF&, n. ceeves.
7) cejeþîeeb®³ee ÒeµeemekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je Deeef Le&keÀ Fefleneme Òee. yeer. Sme. meeJeble Òee. peeOeJe



munotes.in

Page 210

210 10
cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : Jeleveoejer HeOole
IeìkeÀ j®evee:
10.0 GefÎ<ìîes
10.1 ÒemleeJevee
10.2 Jeleve DeeefCe Jeleveoejer
10.3 Jeleveoejer peefceveer®es ÒekeÀej
10.4 Jeleveer Jee Fveeceer peefceveer®eer efveefce&leer DeeefCe peHleer
10.5 Jeleveer peefceveeR®eer efJe¬eÀer, Kejsoer, ieneCe DeeefCe oeve
10.6 efcejemeoej DeeefCe GHeejerme
10.7 Jeleveoejeb®eer keÀle&J³es DeeefCe peyeeyeoeN³ee
10.8 Jelevee®es cenÊJe
10.9 Jeleveoejer J³eJemLee DeeefCe Dee%eeHe$e
10.10 ke@ÀHìve ûe@ì [HeÀ DeeefCe Jeleveo ejer J³eJemLee
10.11 Jeleveoejer J³eJemLesle nesle iesuesues yeoue
10.12 Jeleveoejer J³eJemLee DeeefCe cejeþîeeb®es mJeeleb$³e ³eg×
10.13 peefceveer®es efJeYeepeve
10.14 peefceveer®es mJeªHe
10.15 cejeþe keÀeUeleerue keÀemlekeÀej efkebÀJee MeslekeÀjer
10.16 MeslekeÀjer Jeiee&®eer Hegve &:mLeeHevee
10.17 Mesleermeeþer GÊespeve
10.18 MeslekeÀer GlHeeove
10.19 efmeb ®eve
10.20 GÐeeves DeeefCe pebieues
10.21 JemeenleerkeÀjCe
10.22 meejebMe
10.23 Òeµve
10.24 meboYe& munotes.in

Page 211

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : Jeleveoejer HeOole
211 10.0.GefÎ<ìîes
 Jeleve DeeefCe Jeleveoejer J³eJemLee mecepetve IesCes.
 Jeleveoejer peefceveer®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es DekeÀueve nesCes.
 Jelevee®es cenÊJe meJee¥ieeves mecepetve IesCes.
 cejeþe DeefOeHel³eeKeeueer Peeuesueer Jeleveoejer J³eJemLes®eer Jeeì®eeue m eJee¥ieeves mecepetve IesCes.
 cejeþîee®³ee mJeeleb$³e ³eg×e ojc³eeve Jeleveoejer J³eJemLes®eer efmLeleer®eer ceeefnleer nesCes.
 Mesleer J³eJemee³eeme GÊespeve osC³eemeboYee&le cejeþe jep³ekeÀl³ee¥®es OeesjCe mecepetve IesCes.
 cejeþe keÀeUeleerue GÐeeves pe bieues DeeefCe JemeleenleerkeÀjCe mecepetve IesCes.
10.1 ÒemleeJevee
cejeþe keÀeUeleerue peefceve ns®e GlHeVee®es ÒecegKe meeOeve nesles. les Flej keÀesCel³eener meeOeveeHes#ee
cenÊJee®es mecepeues peele Demes DeeefCe l³eeme Jeleve cnCele Demele. Jeleve cn Cepes mJele:®eer jenC³ee®eer
peeiee DeeefCe efleLes Demeuesueer mJele:®³ee leey³eeleerue peceerve p³ee®³eekeÀ[s ceeuekeÀer®eer peceerve Demesue
l³eeuee l³ee®³ee DeefYeceeve Demes DeeefCe l³eeuee l³ee®³ee ceeuekeÀer®³ee peefceveercegUs Jeleveoej cnCetve
DeesUKeues peele Demes. cejeþe pes peceerve ceeuekeÀ Demele, l³eeb®³ee peefceveer efìkeÀefJeC³eemeeþer
meJe&mJeHeCeeuee ueeJeerle Demele keÀejCe DemeCes cnCepes Jeleve DemeCes DeMeer YeeJevee nesleer. cejeþe
Fefleneme peefceveer®³ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀemeeþer DeMee melJeHejer#ee DeeefCe efJeJeeoebveer Yejuesuee Deens. ³ee
peefceve Jee Jeleveeme Fveece Demesner cnìues peeF& p³eeb®eer ceeuekeÀer JebMe HejHejsves cnCepes cegueekeÀ[s peele
Demes. pej keÀe cegueiee Jee Jeemejoej vemesue lej Jeejmeoej peefceveerJej n keÌkeÀebmeeþer oeJes, ÒeefleoeJes
keÀjerle Demele. Demes DeveskeÀ HegjeJes Deensle keÀer Demes Jeleve Jee Fveece mejkeÀej DeeosMeevegmeej efpeJeble
DemeCeeN³ee JeejmeoejebceO³es efJeYeeietve osC³eele ³esle Demes.
cejeþe keÀeUeceO³es ueeskeÀeb®ee cegK³e J³e Jemee³e peefceve ne®e neslee. cejeþîeeb®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleer®ee lees
cegueeOeej neslee. l³eeJesUsme J³eeHeej Je oUCeJeUCe Lees[îeeHeÀej ÒeceeCeele DeeefmlelJeele Demeuee lejer
Mesleer ner ef®ejmLee³eer nesleer keÀejCe ueeskeÀebvee ueeieCeeN³ee DeVee J ³eefleefjkeÌle MesleerceO³es GlHeVe nesCeeN³ee
GlHeeoveeb®ee®e J³eeHeej Je oUCeJeUCeele GHe³eesie kesÀuee Demes. cnCetve®e MeslekeÀjer efkebÀJee Mesleer keÀmeCeejs
peefceveeruee Yetceelee cnCele Demele. ns ue#eCe Iesleues Heeefnpes keÀer l³eeJesUsme peefce veer meboYee&leerue Keepeieer
ceeueceÊes®es lelJe ceev³e kesÀues iesuesues nesles. peefceveer®eer nesCeejer Kejsoer -efJe¬eÀer ieneCe þsJeCes DeeefCe oeve
keÀjCes DeeefCe keÀmeCeejs Je jepee ojc³eeve cenmetue meboYee&le Lesì mees[JeCetkeÀ ³eeÜejs ns efme× n esles keÀer
keÀmeCeeN³eebvee cejeþe keÀeUele peefceveerJej ceeuekeÀer nkeÌkeÀ Demee³e®ee. Keepeieer ceeueceÊesuee ceev³elee
Demeueer lejer keÀmeC³eemeeþer Jeeìîeeuee Deeuesu³ee peefceveervegmeej meJe&peCe l³ee l³ee ÒeceeCeele MeslekeÀer
GlHeeove keÀe{erle Demele.
10.2 Jeleve DeeefCe Jeleveoejer
ceO³e³egieerve keÀeUeHe³e¥le Yeejleele DeeefCe peiee®³ee Flej osMeele jepee ne®e l³ee®³ee jep³eeleu³ee meJe&
peefceveer®ee ceeuekeÀ Demes. Hejbleg peceerve keÀmeC³eemeeþer leer keÀmeCeeN³eeb®³ee neleer efoueer iesuee r. nUtnUt
l³eebveer leer leey³eele Iesleueer DeeefCe les®e l³ee peefceveer®es ceeuekeÀ cnCetve DeesUKeues peeT ueeieues. MesJeìer
jepeeves, megjJeeleerHeemetve peceerve keÀmele DemeCeeN³eebvee l³ee peefceveer osTve ìekeÀu³ee. DeM³ee jerleerves
cepetjeb®es ceeuekeÀ Demeuesues efcejemeoej Go³ee³e Deeues DeeefCe cejeþe DeeefOeHel³eeKeeueer yengleebMe ieeJe munotes.in

Page 212

cejeþîeeb®ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Fefleneme (1600 -1818)
212 peceerve DeM³ee Meslecepetj ceeuekeÀ Demeuesu³eeb®³ee leey³eele iesueer. GJe&efjle peefceve mejkeÀej®³ee leey³eele
Demeu³eeves leer GHejerme efkebÀJee keÀUs efkebÀJee MeslekeÀN³eebvee cenmetue ÒeeHleermeeþer mejkeÀejÜeje þjJetve
osC³eele Deeueer. DeM³eejerefleves ieeJepeceerveer®eer 1) Keeueermeleer, 2) Fveeceleer DeMee Jeie&Jeejer keÀjC³eele
Deeueer.
1) ieeJe peceerve : ieeJe peceerve ner meJe&meeOeejCe 1) efveJeemeer peceerve (ieeJeþeCe), 2) Meslepeceerve,
3) He[erkeÀ peceerve DeM³ee Yeeieele efJeYeeieuesueer Demes. ieeJeeleerue ueeskeÀ efveJeemeer peeiesle jnele Demele
Hejbleg mebHetCe& peeiee les jenC³eemeeþer JeeHejerle vemele. ³ee peefceveer®ee keÀener Yeeie les ieeJeeceO³es veJeerve
³esCeeN³eebvee jeKetve þsJeueer peele Demes. megHeerkeÀ peceerve Mesleermeeþer efHekeÀeb®³ee ueeieJe[ermeeþer JeeHejueer
peele Demes. He[erkeÀ peceerve ner 1) iee³ejeve, 2) meeceeefpekeÀ peceerve Yeeieele efJeYeeieueer Deme s;
meeceeefpekeÀ peceerve ner ieeJekeÀN³eeb®es meebmke==ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce, KesU DeeefCe yeepeejHesþ ³ee meeceeefpekeÀ
keÀe³ee&meeþer JeeHejueer peele Demes. Òel³eskeÀ ieeJeeves DeeHeu³ee ieeJeeleerue DeefOekeÀeefOekeÀ He[erkeÀ peceerve
ueeieJe[erKeeuee r DeeCetve jepeeuee ÐeeJe³ee®ee cenmetue Jee{JeeJee Demes mejkeÀej®es melele®es DeeosMe Demele.
meenefpekeÀ®e Meslecepetjeb®es ceeuekeÀ Demeuesueer efcejemeoej DeeefCe ieeJeele veJ³eeves cepetjermeeþer Deeuesues
Meslecepetj cnCepes GHeejerme ³eebvee DeefOe keÀeefOekeÀ He[erkeÀ peceerve ueeieJe[erKeeueer DeeCeCes, l³ee®es
GlHeeove Jee{JeCes DeeefCe jepee®³ee cenmetueele Yej ìekeÀC³eemeeþer GÊespeve efoues peele Demes.
2) Keeueermeleer peceerve : ³ee®ee DeLe& ³ee peefceveer®ee cenmetue Lesì jepee®³ee Keefpev³e ele pecee nesle
Demes. lees osKeerue mejkeÀejer ³eb$eCesÜejs Jemetue kesÀuee peele Demes.
3) Fveeceleer peefceve Jee Jeleveoejer peceerve : ner peceerve cnCepes jepee efkebÀJee mejkeÀejÜeje
Fveeceoej Jee Jeleveoejebvee JeeìC³eele Deeuesueer peceerve. ³ee F ceeveoejebvee Jee Jeleveoejebvee
mejkeÀejkeÀ[tve Jee jepeekeÀ[tve efceUCeeN³ee jesKe jkeÀces®³ee SsJepeer ³ee peefceveerJejerue cenmetue ieesUe
keÀjC³ee®eer HejJeeveieer Demes. l³eecegUs®e peefceveeruee Fveeceleer efkebÀJee Jeleveoejer peefceve cnCele Deme le.
Lees[ke̳eele keÀle&J³e YeeJevesves ef®ejmLee³eer þsJeuesueer peceerve cnCepes Jeleve Jee Jeleveoejer peceerve Jee
Fveeceeleer peceerve. Òel³eskeÀ ieeJeeceO³es osMecegKe, osMe kegÀuekeÀCeea, cegkeÀeoce, kegÀuekeÀCeea, He[sJeej DeveskeÀ
Jeleveoej, Fveec eoej DeeefCe DeveskeÀ mewv³e DeefOekeÀejer Demele. ns DeefOekeÀejer HejbHejeiele Fveeceoej Jee
Jeleveoej Demele p³eeb®³eekeÀ[s cejeþe DeefOeHel³eeKeeueer 20 ìkeÌkesÀ peceerve Demes. ns Jeleveoej,
Fveeceoej Jee peeefiejoej l³eeb®³ee mJele:®³ee ³eb$eCesÜejs cenmetue ieesUe keÀjerle Demeues lejer Mesleer
efHekeÀefJeCeeN³eebvee l³eeb®³ee nkeÌkeÀeHeemetve Jebef®ele keÀjerle vemele. ns Mesleer efHekeÀefJeCeejs ieeJeeleerue Keeefuemleer
peefceveerJej Mesleer efHekeÀefJeCeejs DeeefCe Flej Mesleer efHekeÀefJeCeejsve gmeej peefceve cenmetue oeves Demele. ne
ieesUe kesÀuesuee mebHetCe& peefceve cenmetue mJele:keÀ[tve þsJetve I³ee³e®ee keÀe l³eeleerue keÀener Yeeie jepeeuee Jee
Flej keÀejCeebmeeþer Ðee³e®ee ns meJe&mJeer ³ee Fveeceoej Jee Jeleveoej Jee peeefiejoejebJej D eJeuebyetve Demes.
10.3 Jeleveoejer peefceveer®es ÒekeÀej
jepee Jee mejkeÀejkeÀ[tve DeveskeÀ J³eefkeÌleiele Je DeJ³eefkeÌleiele ÒekeÀej®³ee peefceveer jepee Jee
mejkeÀejkeÀ[tve Devegoeefvele efou³ee iesu³ee p³eeletve Jeleveoejer Jee Fveeceoejer J³eJemLee DeeefmlelJeele
Deeueer. ¿ee Jeleveoejer Jee Fveeceer Devegoeveeyeeyeleerle Lees[ke̳eele KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
1) Oeeefce&keÀ Devegoeves Jee Jeleves : Oeeefce&keÀ ceb[Us Jee mebmLeebvee efoueer peeCeejer ner DeJ³eefkeÌleiele
Devegoeves Jee J eleves Demele. ³ee Oeeefce&keÀ mebmLeebvee efouesu³ee peefceveerle ueeieJe[ keÀjC³eemeeþer MesleerkeÀece
keÀjCeejs veeskeÀjeruee þsJeuesues Demele DeeefCe ³ee mebmLee ®eeueefJeC³eemeeþer Jee l³ee mebmLeemeeþer nesCeeje munotes.in

Page 213

cejeþîeeb®es ÒeMeemeve : Jeleveoejer HeOole
213 Ke®e& Yeªve keÀe{C³eemeeþer peceerve cenmetue JeeHejlee ³esle Demes. ³ee Devegoevee, Jeleveebvee Jee Fveeceebvee
osJemLeeve Fveeces Jee Jeleves osKeerue cnCele Demele, ner Jeleves 1) cebefoj, 2) ceMeero, 3) ceþ,
4) meceeOeer, 5) Je1. cebefoj : cebefojeleerue Hetpee -De®ee& efkebÀJee Oeeefce&keÀ efJeOeer Heej Hee[C³eemeeþer cejeþîeebveer cebefojebvee
Jeleves Jee Devegoeves efoueer. pemes í$eHeleer efMeJeepeer cenejepeebveer DeeUboer ³esLes % eeveséejeb®es cebefojeme
peefceveer®ee SkeÀ legkeÀ[e Jeleve Jee Fveece cnCetve efouee. HesMeJ³eeb®³ee keÀeUele ns Jeleve Jee Fveeceeme
ceev³elee®e kesÀJeU efoueer iesueer veener lej l³ee®e cebefojemeeþer veJeerve Fveece osKeerue cebpetj keÀjC³eele
Deeues.
2. ceMeero : meYeemeo yeKej efueefnleele keÀer í$eHeleer efMeJeepeer cenejepeebveer kesÀJeU cebefojebvee®e veJns
lej ceefMeoeRveemeg×e l³eeb®ee jespe®ee Ke®e& YeeieefJelee ³eeJee Jee l³eeb®³ee Oeeefce&keÀ keÀe³ee&keÀefjlee ueeieCeeje
Hewmee GHeueyOe JneJee ³eekeÀefjlee peefceveer Devegoeefvele kesÀu³ee DeeefCe YeÊes cebpetj kesÀues. FboeHetj ³esLeerue
ceefMeoer®eer osKeYeeue keÀjC³eemeeþer FboeHetj®³ee keÀePeerme efMeJeepeer cenejepeebveer leerve SkeÀj peceerve cebpetj
kesÀueer. Yeeyee[s ³esLeerue ceefMeoer ®ee efKeoceleieej Demeuesu³ee DeyeÎueeme ceefuekeÀ DebyejÜeje efou³ee iesuesues
Jeleve osKeerue efMeJeepeer cenejepeebveer keÀe³ece þsJeues. DeMee jerleerves cejeþe meÊes®³ee MesJe쮳ee keÀeUele
osKeerue ner Jeleves ®eeuet®e jeefnueer.
3. ceþ : cebefoj Dee efCe ceefMeoerÒeceeCes efJeefJeOe efþkeÀeCe®³ee ceþebvee osKeerue cejeþîeebveer Jeleves efoueer
nesleer. efMeJeepeer cenejepeebveer l³eeb®es ieg© jeceoemeebvee ®eeHeÀU ³esLeerue l³eeb®³ee ceþe®³ee osKeYeeueermeeþer
Jeleve Je Fveece cebpetj kesÀueer nesleer . l³eebveer HeeìIej ³esLeerue ceewefveyeeyeevee osKeerue l³eeb®³ee lesLeerue
ceþe®³ee osKeYeeueermeeþer keÀener Jeleves Fveece cebpetj kesÀueer. efveYee ³esLeerue mJeeceer meoeveble®ee ceþ DeeefCe
ef®eb®eJe[ ³esLeerue ceesj³ee ieesmeeJeer®ee ceþ ³eebvee os Keerue YejHetj Devegoeves Jee Jeleves efceUle Demes.
4. meceeOeer : ³ee keÀeUe le DeveskeÀ meble nesles p³eebveer l³eeb®³ee Oeeefce&keÀ Je DeO³eeeflcekeÀ ÒeJe®eveeÜejs
ueeskeÀeb®es ue#e JesOetve Iesleues nesles. DeMee mebleevee l³eeb®³ee meceeOeer®³ee osKeY eeueermeeþer cejCeesÊej keÀener
Jeleve Jee Devegoeve efoues peele Demes. Goe. meemeJe[ ³esLeerue meesHeeveosJeeb®³ee meceeOeeruee Jeleve efceUeues
Deens.
5. JeFveece nesles. l³eeuee Jeye´eïeCeeme leerme efyeIee peceerve Devegoeve keÀjC³eele Deeueer nesleer. DeM³ee®e jerleerves pespegjer®³ee ieesmeeJeeRvee
l³ee®³ee mLeeefvekeÀ osJee®³ee HetpeeefJeOeermeeþer 12 efyeIee peceerve Jeleve cnCetve efceUeueer Demesner cnìues
peeles keÀer ner JeOeleeaJej efoueer peele. ³ee meb oYee&le Dee%eeHe$e cnCelee keÀer Oecee&meejK³ee Meeéele HegC³ee®es keÀece ®eeuet
jneCes peefceveer®³ee ªHeele Jeleve Jee Fveece efoues peele Demes. osJee®es efþkeÀeCe Demeu³eeves cebefojebvee ieeJe
peefceveer cebpetj kesÀueer peele Demes. SJe{s®e veener le j efpeLes HetpeeDe®ee&, oeveOece&, leerLe&³ee$ee Je DeVeoeve
³eemeejKes GHe¬eÀce nesle Demele Demes meblee®es DeeÞece, meceeOeermLeUs ³eebvee osKeerue mejkeÀejkeÀ[tve
Jeleveeb®eer iejpe Yeemes DeeefCe l³eevegmeej l³eebvee leerJe´lesves cebpetj kesÀueer pee le.
2) Deûeneje Jeleve Jee Fveece : cejeþe keÀeUele cebpetj kesÀues peeCeejs ns Depetve SkeÀ ÒekeÀej®es Jeleve
Jee Fveece Demes. efJeumeve ³eeveer l³eeb®³ee mHeäerkeÀjCe keÀesMeele Deûeneje Jelevee®eer DeMeer J³eeK³ee kesÀueer
Deens keÀer, pes ieeJe DeLeJe e ieeJe®ee Yeeie ye´eïeCeebÜejs l³eeb®³ee efMe#eCee®³ee keÀeueeJeOeerHe³e¥le J³eeHeuesuee munotes.in