Page 1
1 १
पय टन भ ूगोलाचा प रचय
घटक स ंरचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ पय टन - अथ , या या
१.३ पय टनाच े व प
१.४ पय टनाची या ी
१.५ जगातील पय टन िवकासाचा कल
१.६ पय टन िवकासाच े घटक - भौगोिलक घटक
१ .७ पय टन िवकासाच े घटक - सामािजक -सां कृितक आिण राजक य
१.० उि े
पय टनाचा इितहास जाण ून घेऊन याचा अथ , व प व या ी समज ून घेणे.
भूगोल आिण पय टनामधील स ंबंध अ यासण े.
पय टनाच े स या या य ुगातील मह व ल ात घ ेणे.
पय टन िवकासाच े घटक - भौगोिलक घटक
पय टन िवकासाच े घटक - सामािजक -सां कृितक आिण राजक य
१.१ तावना
पय टन हणज े िफरण े िकंवा म ंती करण े. खरेतर मानवाच े अि त व प ृ वीवर िनमा ण
झा यापास ूनच मानवाची म ंती अ याहतपण े चाल ू आह े. सुरवातीला माणसाच े जीवनच
अि थर होत े. तो एका िठका णाह न दुस या िठकाणी सतत भटकत अस े. मानवाची ही
भटकंती मु यतः अ ना या व पा या या शोधाथ होती. तसेच िह ापदे आिण न ैसिग क
आप ी या ं यापास ून संर णासाठी होती . सुरवातीपास ूनच मानव अ न आिण पाणी
याबरोबरच स ुपीक म ृदेचा शोध घेत घेत वाहा ं या मागा ने ड गराळ ज ंगलांचे भाग सोड ून
समतल द ेषांम ये आला . न ां या काठावर यान े आप या ि थर जीवनाला स ुरवात
केली. अ न आिण पाणी या म ुलभूत घटका ंसाठीची मानवाची भटक ंती जरी ढाथा ने
संपली तरी यापारासाठीची नवी भटक ंती सु झाली . यासाठी मानव म ैलोनमैल पायपीट
क लागला . ा या ं या सोबतीन े देषां या भौगोिलक सीमा ओला ंडू लागला . या भटक ंती munotes.in
Page 2
पय टन भूगोल
2 म ये मया दा आ या या न ा आिण सम ु ा या . परंतु यावरही मानवान े आप या
बुि दकौष यान े मात क ेली. िशडा या होडीत ून महाकाय जलाषय पार करत मानवान े
पा यापली कडेही जमीन आह े याचा शोध लावला .
भटकंती या अथा ने पय टनाची स ुरवात िक ंवा पय टनाचा इितहास जाण ून यायच े
हटल े तर आप याला मानवा या उ प ी पय त पोचाव े लागेल. मानवा या िचिक सक
वृ ीचा स ंदभ ही पय टना या उ ा ंतीषी ज ुळणारा आह े. कारण याच व ृ ीमुळे
नािव याचा शोध घे यासाठी मानव भटकत होता िक ंवा आजही भटकत आह े.
कालांतराने मानवा या या भटक ंतीचे व प सवा था ने बदलत ग ेले आह े. मानव आज
िश ण, रोजगार , यापार , धािम क अषा अन ेकिवध कारणा ंसाठी म ंती करीत असतो .
इतकेच न ह े तर वा य आिण िवर ंगुळा ही स ु दा पय टनाची कारण े झाली आह ेत.
मानवाची ही सगळी भटक ंती पय टन या न या स ं ेत समािव ट झाली आह े. आधुिनक
युगात वाहत ुक या साधना ंम ये आल ेली गितमानता पय टनाच े नवनवीन ोत प ुढे आणत
आहे.
माणूस हा िनसगा चा एक अिवभा य घटक आ हे. वतः या अथा ज नासाठी मानवान े
नेहमीच िनसगा चा उपभोग घ ेतलेला आह े. ाचीन काळापास ून वास हा मानवी
जीवनाचा एक अिवभा य भाग बनल ेला आह े. मानवा या या वासाच े पांतर पय टनात
झाले आहे. स या या मानवी यवसायाला पय टन हणतात . याचे मूळ या ाचीन वासात
आढळत े. वासा या त ुलनेत पय टन ही स ंक पना आध ुिनक व शा ीय आह े.
मानवा या ाथिमक , ि तीय यवसाया ंबरोबरच पय टन हा अ याध ुिनक व झपाट ्याने
िवकिसत होणारा मानवाचा त ृतीय आिथ क यवसाय आह े. िदवस िदवस वाढत जाणा या
पय टनाला सव कार या स ुिवधा प ुरिव यासाठी पय टनाचा सवा गाने िवकास करण े ही आज
काळाची गरज बनली आह े. कारण या पय टन यवसायात ून थािनक रोजगार उपल धता ,
साधनस ंप ी या उपल धत ेवर आधा रत लघ ु व क ुटीर उ ोगा ंचा िवकास , परिकय
चलनात वाढ , वाहतुक चे जाळे, ादेिषक िवकास , पय टनातील ग ुंतवणुक या सवा म ये
वाढ िनि चतपण े होईल . भौगोिलक िविवधता हा पय टनाचा म ूळ आधार आह े. यामुळेच
लोक एका िठकाणाह न दुस या िठकाणी वास करतात . आधुिनक काळात पय टन हा एक
वतं यवसाय हण ून आकार घ ेतलेला आह े.
पय टन भ ूगोल ही आिथ क भ ूगोलाची एक मह वप ूण शाखा आह े. पय टन हा िव षय
आंतरिव ा शाखीय बनल ेला आह े. िनसगा मधील अन ेक घटका ंशी पय टन िनगडीत
अस याम ुळे यावर अिधक व सखोल अ यास करण े ज रीच े आह े. नैसिग क
पया वरणामधील साधनस ंप ीवर आधारीत पय टन यवसाय चालतो . पय टनाचा िवकास
होत असताना ग े या शतकात न ैसिग क संसाधना ंचा वापर मोठया माणात होत न हता .
प रणामी न ैसिग क संसाधना ंचा हास कमी माणात होता .
स या या कालावधीम य े पय टन ही आिथ क ि या जागितक तरावर मोठा उ ोगध ंदा
हणून नावा पास य ेत आह े. मा याम ुळे साधनस ंप ीवर ख ूप मोठ ्या माणावर भार
पडलेला िदसतो . या अम ू य अ शा साधन स ंप ीच े संवध न हायला हव े मा आज याप े ा munotes.in
Page 3
पय टन भ ूगोलाचा प रचय
3 साधनस ंप ी या वापराचा व ेग व दर वाढला आह े. यामुळे पय टन थळा ं या िठकाणी सव
पया वरणीय हासाच े माण वाढल े आहे.
१९९० या द शकाम य े भारतीय पय टन म ं ालयान े देखील पय टन िवकासासाठी
आंतररा ीय पय टनां या म ूलत वा ंचे अवलोकन क ेले आहे. आज त ं ान े ानंतर पय टन
यवसायात ून देखील परक य चलन ा ी द ेशाला िमळत े. हणूनच एक आ हाना मक
उ ोग हण ून पय टन उ ोगाकड े पािहल े जाते. आज खरी गरज आह े ती पया वरणातील
उपल ध साधन स ंप ी आिण मानव यास ंबंधी संशोधन कर याची . स या भ ूगोलत ा ंनी
मानव-पया वरण साधनस ंप ी यािवशयी चचा क न यावर स ंशोधन केले पािहज े.
पय टन भ ूगोलाचा अ यास करताना काही म ुलभूत घटका ंचा अ यास करावा लागतो . उदा.
ामु यान े पय टक कोण या भागात ून पय टनासाठी य ेतात. या भागािव षयी मािहती जाण ून
घेणे, या द ेशातील मानवी सवयी , वत णुक, आिथ क िवकास आिण सा ं कृितक ग ुणवैिश ये
अ यासण े, ादेिशक वैिश ्ये तपास ून पहाण े, समान व ैिश ्ये आढळणा या थळा ंचा
अ यास करण े, शोध घेणे अशा पैलुंचा समाव ेश पय टनाम य े होतो.
तुमची गती तपासा :
१) पय टन भ ूगोलाब ल मािहती ा .
१.२ पय टन- अथ , या या
ाचीन काळापास ून अि त वात असल ेला व अिलकडील काळात मोठ ्या माणात
गत होत असल ेला पय टन हा त ृतीय ेणीतील एक मह वाचा आिथ क यवसाय
मानला जातो . या यवसायाची स ु वात ाचीन काळात झाली असली तरी प ूव सेवा मक
असणारा हा यवसाय आज जगातील सवा त मोठा आिथ क यवसाय हण ून िवकिसत
होताना आढळतो . ाचीन काळीही पय टन होत होत े. याचे पुरावे ाचीन ंथातून
िमळतात . मा मया िदत लोकस ं या, वाहतुक चा अभाव , ाकृितक अडथळ े यामुळे ते
अितषय मया िदत होत े. पूव लोक य ेथे भेटीगाठी िक ंवा धािम क कारणासाठीच थोड ्याफार
माणात वास करीत असत . याकाळात राज ेरजवाड े, सं थािनक अ शा व पाची
शासन यव था होती . अितथ ची स ेवा करण े या काळात मानाच े ल ण मानल े जायच े.
यामुळे रा यक याकड ून वा यासाठी व ेगवेग या भागात वाहत ुक या मागा वरती मोठ ्या
गावात ून धम शाळा उभार यात आ या हो या . आजही गावोगावी असणा या धम शाळा
याचीच ितक े आहेत. यातच मोफत भोजनालया या स ुिवधाही प ुरव या जात असत .
यामुळे पूव हा एक स ेवा मक व पाचा यवसाय होता . काळा या ओघात मा राज े,
सं थािनक न ट झाल े. शासन यव था बदलत ग ेली याम ुळे वा याना िमळणा या मोफत
सुिवधा ब ंद झा या व यामध ूनच प ुढे बाहेर पडणा या पय टकांना पैशा या मोबद यात स ेवा
सुिवधा प ुरिवणार े घटक िनमा ण होत ग ेले. यामध ूनच पय टन हा एक म ुख आिथ क
व पाचा यवसाय हण ून झपाट ्याने िवकिसत होऊ लागला . मोठ्या माणातील आिथ क
उलाढाल , रोजगाराची उपल धता परिकय चलन , शासनाला िमळणारा महस ुल,
सामािजक ऐ य , एका मता , शांतता या टीन े पय टनाच े मह व सतत वाढत असताना munotes.in
Page 4
पय टन भूगोल
4 जगात या यवसाया या िवकासास मोठ ्या माणात चालना िदली जात आह े. काही
देशां या अथ यव था तर पय टन यवसायावरती आधा रत असल े या आढळतात .
पय टन हणज े काय?
पय टनाला जगाम य े सव च देशांत मह व ा झाल े आह े. ‘पय टन’ हा श द इं जीतील
टु रझम या श दाचे मराठी पा ंतर आह े. टुरीझम हा श द ‘टुर’ वास या श दापास ून आिण
टूर हा श द लॅिटन भा षेतील ट ु रझम या श दापास ून तयार झाला आह े. टुस याचा अथ जन
वास असा होतो .
वतःच े नेहमीचे िनवास थान सोड ून इतर े ात काही िदवसा ंसाठी िविवध उ ेषाने
केलेला वास हणज े पय टन होय .
बाहेर या भागात क ेलेला वास हणज े पय टन असा याचा अथ होत असला तरी , शा ीय
भाषेत या या सा ंगताना या त काही िनक ष गृिहत धरल े जातात . यात बाह ेर पडल े या
वाशाने पय टन क ा या िठकाणी िकमान एक रा यतीत करण े गरजेचे आहे. कारण या
24 तासा या कालावधीत पय टक बाह ेर या े ात वा त य , भोजन , करमण ूक, खरेदी इ.
सुिवधांचा वापर क शकतो. यामुळे आिथ क उलाढालीस ो साहन िमळत े. यािशवाय
कोणताही क ेलेला वास िक ंवा कामािनिम क ेलेला वास पय टन होत नाही . आनंद,
मौजमजा , करमण ूक, आरो य , िव ांती, अ यास , नािव यप ूण भौगोिलक , धािम क,
ऐितहािसक थळ े पाह यासाठी क ेलेला वास पय टन ह णून ओळखला जातो .
पय टन : या या
१. जेस अॅ रलागा : सायकलव न िफरण े, िगया रोहण करण े, तळ ठोकण े, नौकािवहार
करणे, खेळ इ याद साठी म ंती करण े हणज े पय टन होय .
२. हम र: परदेशी माणसाच े एखा ा द ेशात, देशात वा शहरात आगमन , वा त य , मंती
आिण त ेथून जाण े हणजे पय टन होय .
३. ा. ह ंझीकेर व ॅंक: कायम व पाची व ती न कर या या ह ेतूने व उ पादना शी
संबंिधत नसल ेली. अप रिचत य या म ंतीतून थािपत झाल ेली अप ूण घटना व
संबंध हणज े पय टन होय .
तुमची गती तपासा :
१) पय टनाचा अथ सांगून याची या या ा.
२) पय टनाचा िवकास कसा झाला त े सांगा.
१.३ पय टनाच े व प
ाचीन काळापास ून चालत आल ेला पय टन हा त ृतीय व पाचा यवसाय अस ून पूव
हा सेवा मक व पाचा यवसाय होता . नंतर काळा या ओघात याच े व प बदलत
जाऊन आज जगातील मह वाचा त ृतीय व पाचा आिथ क यवसाय हण ून ओळखला munotes.in
Page 5
पय टन भ ूगोलाचा प रचय
5 जात आह े. या यवसायाच े व प प ूव सेवा मक व पाची ि या अस े होते. मा त े
अिलकडील काळात रा ीय उ प नाच े साधन हण ून पाहील े जाव ू लागल े आह े. या
यवसायाम ुळे वैयि क , आिथ क, सामािजक , राजिकय , शै िणक फा यदे मोठ्या माणात
होत अस यान े आज य ेक देश या यवसाया या िवकासासाठी सात यान े य न
करताना आढळतो .
पूव या काळी लोकस ं या मया िदत होती . वाहतूक साधना ंचा अभाव , ाकृितक अडथळ े
यामुळे पय टक मया िदत होत े. लोक पायी चालत िक ंवा ा या ंचा वापर क न वास करीत
असत या ंचा उ ेश हा भेटीगाठी िक ंवा धािम क थळा ंना भेटी देणे एवढाच मया िदत अस े
िशवाय या काळातील राज े-रजवाड े, सं थािनक , वाशा ंना मोफत स ुिवधा प ुरवत याम ुळे
सु वाती या काळात एक स ेवा मक व पाचा यवसाय हण ूनच याकड े पािहल े जायच े.
पय टन उ ोग हा जगातील एक अित शय मह वाचा उ ोग आह े. या उ ोगासाठी
कोण याही पय टन यवसायाच े गे या अध शतकातील बदलत े व प ल ात घ ेता या
पय टनाचा शा ीय अ यास करणा या पय टन भ ूगोलाच े व प स ु दा गितमान झाल े आहे.
या े ातील पय टनाची नवनवीन े े, या े ातील नवीन सम या , पय टनामुळे िनमा ण
झालेली आिथ क सुब ा इ यादी स ु दा आध ुिनक पय टन भ ूगोलाच े अ यास िव षयक मानल े
जातात . या सवा मुळे या शा ाचे व प सात यान े प रवत नशील बनत आह े.
पय टनाच े व प :
- करमण ूक धान
- इतर यवसायप े ा िभ न व व ैिश ्यपूण
- आिथ क उ ोग िमळव ून देणारा
- मंती व गती शील
- हंगामी उ ोग
- धािम क व सा ं कृितक
- भौगोिलक घटकावर अवल ंबून
- ऐितहािसक व प
- अ पकालीन म ंती
मा अिलकडील काळात पय टनासाठी आव यक असणा या सव आध ुिनक स ुिवधा,
शहरीकरणाची ि या वाहत ुक चा िवकास , आिथ क औ ोिगक उ पादनात झालेली वाढ ,
लोकां या राहणीमानात होणारी वाढ , िमळणारा मोकळा व ेळ, वेगवेग या घटका ंकडून
िमळणार े ो साहन याम ुळे स व तरातील लोक मोठ ्या माणात पय टनाकड े आकिष त
होताना आढळतात . आज पय टनात वाढ होत असताना पय टनाच े व प व उ ेशही
सात यान े बदलताना आढळतात . उ साह , आनंद, मौजमजा , करमण ुक, िव ांती, munotes.in
Page 6
पय टन भूगोल
6 ऐितहािसक , धािम क कारणा ंसाठी नािव यप ूण िनसग स दय थळे, ाचीन वा त ूिवशेष,
ऐितहािसक , सां कृितक थळा ंना भेटी देणे तर काही डा यापार अ यास या उ ेशाने
पय टन करताना आढळतात . कोण याही व पाच े पय टन हो यासाठी व ेळ व प ैसा हे दोन
घटक अित शय उपय ु ठरतात . औ ोिगकरण आध ुिनक त ं ान वाहत ुक े ातील च ंड
गती याम ुळे लोका ंकडे बराच मोकळा व ेळ असतो . आिथ क े ाम ये सुधारणा झा यान े
दरडोई उ प न , राहणीमानात झाल ेली वाढ , पैशाची उपल धता , िमळणा या सुटया
वेगवेग या घटका ंकडून िमळणार े ो साहन यामुळे आज पय टन िवकासाचा व ेग आज
अितशय झपाट ्याने वाढताना आढळतो . यातूनच पय टनाची या ी अिधकािधक यापक
होत चालल ेली आहे.
तुमची गती तपासा :
१) पय टनाच े बदलत े व प प करा
१.४ पय टनाची या ी
आज पय टनास बाह ेर पडणा या लोकांचा उ ेश िभ न व पाचा असतो . िशवाय पय टन
िवकासाषी िनगडीत अन ेक घटक काय रत अस यान े याची या ी मोठया माणात
वाढताना आढळत े. लोकसं या मानवा शी याचा स ंबंध येत असताना ाक ृितक घटका शी
िनगडीत भ ूगोल, पया वरण शा , आिथ क व पातील वाहत ुक, पैसा, उ ोग , बॅंका,
िव ीय स ं था, रोजगार ह त यवसाय , लघु कुटीर उ ोग याि य ेशी जवळचा स ंबंध
आहे. यािशवाय शासन, सामािजक , धािम क, ऐितहािसक , सां कृितक घटका शी पय टनाचा
जवळचा स ंबंध येतो. हा यवसाय स ंपूण जगभर व ेगाने िवकिसत होत अस यान े या ी
वाढत आह े.
पय टनाम य े अनेक गो ीचा समाव ेश केला जातो . यामुळे पय टनाची या ी फार मोठी
यापक आह े. पय टनाच े े खूप िवशाल आह े अस े मानल े जात े. पय टना या म ुख
िवषयांम ये पय टनाच े मह व , पय टनात भौगोिलक घटका ंचे मह व , पय टनाच े कार , पय टन
िनयोजन व बाजारप ेठा, िनरिनरा या द ेशातील पय टन क े, पय टनाचा िवकास , पय टनाचा
आिथ क व सामािजक जीवनावर होणारा प रणाम इ या दी घटक मह वाच े मानल े जातात .
पूव सा या प दतीन े होणार े पय टन आता आध ुिनक होत चालल े आहे. तसेच पूव पय टन
मया िदत गो ीशी संबंधीत होत े. आता यात अन ेक गो चा अंतभा व होतो . पय टन ह े एक
िकंवा अन ेक य या सम ूहाचे असत े. याम य े ा सपोट , एजंट, या साधनाच े पय टन
होणार आह े ते साधन , पय टकाचा वास , याचे पय टन क ा या िठकाणच े वा त य ,
वा त याच े हॉटेल, भोजनालय , इ याद या चालका ंशी येणारे संबंध, पय टन क ातील
मंती, मंती काळात ट ॅ सी, टॅ सी ाय हर शी येणारे संबंध, पय टन क ातील
िनरिनरा या आकष क गो ी, फोटो ट ुिडओ व फोटो ाफर , बाजारप ेठा इ यादी सव गो चा
समाव ेश पय टनात होतो .
जगातील पय टनाचा इितहास पािह यास अगदी ाचीन काळात पय टन हे अितशय मया िदत
होते. साधारणपण े सतरा या शतकापय त पय टन हे शोधकाय व यापार यासाठीच होत होत े.
यामुळे याकाळी पय टनाची या ी मया िदत होत े. रोमन सा ा यात पय टनाची क पना munotes.in
Page 7
पय टन भ ूगोलाचा प रचय
7 बदलली आिण पय टन ह े िवशेषतः मनोर ंजन, आनंद व मौजमजा यासाठी होऊ लागल े.
अशा कार े आन ंद िमळव यासाठी व धािम क उ ेशाने वास कर याची क प ना पुढे
आ यावर पय टनाची गती झाली . यामुळेच पय टनाची या ी वाढ ून याच े े िव त ृत
झाले. अठरा या शतकात य ुरोपम य े वािष क सु ीची क पना प ुढे आली . एकोिणसा या
शतकात स ु वातीला जगात र े वेमाग सु झाल े. िवसा या शतका या स ु वातीपास ून
जगात र या ंचा िवकास होऊन मोटारी धाव ू लाग या . यामुळे पय टना या े ात एकदम
बदल झाल े. देशांतग त पय टनाला गती िमळत असतानाच अिलकड े हवाई वाहत ुक या
िवकासाम ुळे आंतररा ीय पय टनाने गगन भरारी घ ेतली आह े. पय टक जगा या
िनरिनरा या िठकाणी पय टनासाठी जाऊ लागल े. यामुळे पय टनाची या ी आणखी वाढली
आिण पय टनाच े े खूप िवशाल बनल े. अशा कार े आध ुिनक काळात पय टन भ ूगोला या
िवषयाची या ी अिधक िवकिसत झा याच े आढळ ून येते.
तुमची गती तपासा :
१) पय टनाची या ी प करा .
१.५ जगातील पय टन िवकासाचा कल
अनेक देशांसाठी पय टन हे यवसायाच े तुलनेने नवीन े आह े. मानवी भ ूगोल आिण इतर
सामािजक व ै ािनक े ांम ये याने मह वप ूण े कोरल े आहे. 1920 पासून भौगोिलक
िव ेषणाचा हा थ ेट िवषय आह े. या काळात काय प ती आिण त व ाना या बदलान े
िवषयही बदलत ग ेले. अमे रकन आिण जम न आिथ क भूगोलात 1920 आिण 1930 या
दशकात पय टनास ंबंधीचे संशोधन म ुळात य ु ो र काळात पय टना या आिथ क प रणामा ंवर
केले गेले. 1947 पय त हंगामी आिण वास ेरणा यासार या म ुद् ांवर संशोधन क ेले गेले.
1950 या दशकात य ुनायटेड ट ेट्समधील या िवषयाम य े मनोर ंजन आिण पय टना या
भूगोलान े मह वप ूण भूिमका बजावली . ि टीश सम ु िकनारी रसॉट ् स या िवकासावर द ुस या
महायु ापूव आिण न ंतर प ुरेसे संशोधन क ेले गेले ते हा ि टनन े एक व ेगळी प रि थती
दश िवली. युनायटेड िकंगडममधील पय टन आिण करमण ुक चे हे संशोधन 1960 या
दशकापय त चाल ू होते. 1960 या दशकात अ ँ लो-अमे रकन भ ूगोलातही पय टन आिण
मनोरंजना या भ ूगोलावर स ंशोधन क ेले गेले. च भूगोलाम य े पय टन आिण करमण ुक या
संशोधनाची एक मजब ूत परंपरा आह े. यामागील कारण च अ पाइन द ेशां या आिथ क
िवकासातील एक घटक हण ून पय टनाची दीघ ओळख आिण याचा सा ं कृितक आिण
भौितक भ ू यांवर होणारा प रणाम अस ू शकतो . पय टना या भ ूगोला या अ यासात 1980
पासून िवकासाचा व ेगवान ट पा होता . हा ट पा अज ूनही स ु च आह े. यामाग े अनेक कारण े
आहेत. पय टनाच े आिथ क मह व सरकार आिण उ ोगा ंनी ओळखल े आिण ाद ेिशक
िवकासाची य ं णा हण ून पय टनाचा वाढल ेला वापर ही या िवकासामागील मह वाची कारण े
आहेत. या मा यत ेमुळे पय टन े ातील िव ापीठ अ यास मा ंसाठी िनधी वाढला . पय टन
संशोधनासाठी िनधीही कमी माणात उपल ध क न िदला ग ेला. पय टना या भ ूगोलाचा
अ यास अिधक िवकिसत झाला कारण सरकार , उ ोग आिण जनत ेने हे ओळखल े क
पय टन िवकासावर सकारा मक आिण नकारा मक प रणाम होऊ शकतात यासाठी भावी
यव थापन आिण िनयोजन आव यक आह े. munotes.in
Page 8
पय टन भूगोल
8 भारतातील पय टन िवकास
भारतातील पय टन िवकासाच े अनेक ट प े आहेत. भारतातील पय टनाला चालना द े यासाठी
पिहल े संघिटत य न 1945 म ये कर यात आल े. यावेळी भारत सरकारच े त कालीन
शै िणक स लागार सर जॉन साज ट यां या अ य त ेखाली सरकारन े एक सिमती थापन
केली होती . शासक य त रावर पय टन स ुिवधांचा िवकास िनयोिजत प तीन े 1956 म ये
दुस या प ंचवािष क योजन े या अन ुषंगाने कर यात आला . दुस या आिण ितस या पंचवािष क
योजना ंमधील िस ंगल य ुिनट स ुिवधां या प ृथक् िनयोजनात ून हा ि कोन िवकिसत झाला
आहे. सहा या योजन ेने एका नवीन य ुगाची सु वात क ेली ज े हा पय टन ह े सामािजक
एक करण आिण आिथ क िवकासाच े मुख साधन मानल े जाऊ लागल े. 80 या दशकान ंतर
सरकारन े िविवध उ ल ेखनीय पावल े उचल याम ुळे पय टन ि याकलापा ंना चालना
िमळाली . 1982 म ये पय टनावरील रा ीय धोरण जाहीर कर यात आल े. नंतर 1988
म ये, रा ीय पय टन सिमतीन े पय टनात शा त वाढ सा य कर यासाठी एक यापक
योजना तयार क ेली. 1992 म ये, रा ीय क ृती आराखडा तयार कर यात आला आिण
1996 म ये पय टना या ो साहनासाठी रा ीय धोरणाचा मस ुदा तयार कर यात आला .
1997 म ये, नवीन पय टन धोरणान े पय टना या िवकासात क आिण रा य सरकार ,
साव जिनक े ातील उप म आिण खाजगी े यांची भूिमका ओळखली आह े. पय टन
सुिवधां या िनिम तीम य े पंचायती राज स ं था, थािनक वरा य स ं था, गैर-सरकारी
सं था आिण थािनक त णा ं या सहभागाची गरजही ओळखली ग ेली आह े. 1966 म ये
भारतीय पय टन िवकास महाम ंडळाची थापना झाली त े हा या े ात मोठा िवकास झाला .
भारताला पय टन थळ हण ून मोट कर यासाठी याची थापना कर यात आली होती .
1989 म ये पय टन िव महाम ंडळाची थापना पय टन क पा ंना िव प ुरवठा कर यासाठी
कर यात आली . 21 सरकारी हॉट ेल मॅनेजम ट आिण क ेट रंग टे नॉलॉजी इि टट ्यूट
आिण एक ूण 14 फूड ा ट इि टट ्यूटची थापना हॉट ेल मॅनेजम ट आिण क ेट रंगम य े
िवशेष िश ण द े यासाठी कर यात आली
१.६ पय टन िवकासाच े घटक - भौगोिलक घटक
पय टना या वाढीवर प रणाम करणार े काही म ु य घटक खालील माण े आहेत.
पय टना या वाढीस कारणीभ ूत ठरणार े दोन म ु य भौितक घटक खाली नम ूद केले आहेत:
१. चांगले हवामान :
हवामान ह े एकतर म ु य पय टन स ंसाधन आह े िकंवा ते एक स ुिवधा द ेणारे हणून काय करत े
जे पय टन ि याकलाप श य आिण आन ंददायक बनवत े. यामुळे, पय टकां या िनण यात
चांगले हवामान हा मह वाचा घटक आह े. याचा पय टन यवसाया ं या यश वी
ऑपर ेशनवरही भाव पडतो . परंतु पय टक ज े हा एखा ा िठकाणी वास करतात त े हा
िविश हवामान प रि थतीची अप े ा या ं या वा तिव क हवामाना या अन ुभवापे ा वेगळी
असू शकत े. यामुळे थमतः पय टक आिण पय टन यवसाया ंवर हवामानाचा प रणाम
हो याची श यता आह े. परंतु दीघ कालीन काय म वासी आिण पय टन स ं था व ेगवेग या
हवामान बदला ं या प रि थतीन ुसार प तशीर बदला ंचे पालन करतील . munotes.in
Page 9
पय टन भ ूगोलाचा प रचय
9 पुरेशा सूय काशासह आ हाददायक , उबदार हवामान समशीतो ण आिण थ ंड द ेशातील
पय टकांना आकिष त करत े. हेच कारण आह े क य ू.एस.ए. आिण य ू.के. मधील बह त ेक सम ु
िकनारी रसॉट ् स उ ण आ न ेय िदश ेला आह ेत. दुसरीकड े उ हाळी भागातील लोक थ ंड
वातावरणाचा आन ंद घे यासाठी थंड द ेशात जाण े पसंत करतात . उदाहरणाथ , भारतातील
लोणावळा , मुंबईजवळील महाबळ े र, िहमाचल द ेशातील क ु लू आिण मनाली ,
मेघालयातील िशला ँग आिण का मीर रा य इ यादी िठकाण े यां या थ ंड आिण
आ हाददायक हवामानासाठी िस आह ेत. उ णकिटब ंधीय पय टकांना आकिष त करणार े
थंड हवामान असल ेले काही य ुरोपीय द ेश हणज े ि व झल ड, वीडन इ .
२. सुंदर य :
जगभरात अन ेक सुंदर पय टन थळ े आह ेत जी पय टकांना या ं या न ैसिग क स दया ने
आकिष त करतात . काही िठकाण े खडबडीत आिण ओसाड आह ेत तर काही िठकाणी
िहरवळ आिण आ य कारक ज ंगले आह ेत. बह तेक पय टक ाचीन ि थतीत न ैसिग क
चम कार पाह यासाठी या िठकाणा ंना भेट देतात. अशा कार े सुंदर या ंसह या थळा ंवर
पय टन वाढल े आहे. उदाहरणाथ , सूय दय आिण स ूया त िब ंदू, लांब सम ु िकनार े, गोड्या
पा याच े तलाव , धबधब े, इ. अनेकदा मोठ ्या सं येने पय टकांना आकिष त करतात .
३. आिथ क घटक :
एखा ा द ेशात िक ंवा जगभरातील पय टनावर अ य भाव पाडणारा एक म ुख घटक
हणज े आिथ क घटक . जगातील बह ता ंश अथ यव था ंम ये पय टनाचा मोठा वाटा आह े.
जरी ही भ ूिमका द ेशानुसार बदलत असली तरी , आिथ क घटक पय टन उ ोगा या
कामिगरीवर भाव टाकतात . अथ यव थ ेतील थोडासा चढउतार लोका ंना पय टन उ ोगात
कमी िक ंवा जा त खच क शकतो . जागितक अथ यव था घसरत असताना पय टन आिण
आदराित य खराब होईल .
पय टनासाठी अन ेक छुपे खच जोडल ेले आहेत. यजमान द ेशावर याचा ितकूल प रणाम
होतो. पय टनावरील स ंशोधनात ून अस े िदस ून आल े आह े क कमी िवकिसत द ेशां या
तुलनेत ीम ंत देशांतील पय टनाच े फायद े जा त आह ेत. असे असताना , बह तेक गरीब
रा ांना या ं या थािनक लोका ंसाठी उ प नाची आिण नवीन नोक या ं या िनिम तीची गरज
असत े आिण पय टन उ ोगातील ह े फायद े यांना फारस े कळत नाही . याचे कारण अस े क
बह तेक पय टन महस ूल नेहमी परद ेशात ह ता ंत रत क ेला जातो , यजमान रा ा ंना गरीब
आिथ क रा या ंम ये सोडल े जाते. िशवाय , पय टनामुळे देशांतग त उ पादन े आिण यवसाय
वगळल े जातात . प रणामी काही लोक िक ंवा नेते यां या थािनक व त ूं या कामिगरीवर
नकारा मक प रणाम करणार े पय टन उप म वीकार यास उ स ुक नाहीत .
पय टन उ ोगात खालील े ांम ये रोजगाराचा समाव ेश होतो :
i. i हॉटेल आिण इतर पय टक िनवास ,
ii. ii रे टॉरंट्स आिण क ॅफे इ. munotes.in
Page 10
पय टन भूगोल
10 iii. iii बार, साव जिनक घर े आिण नाईट - लब
iv. iv ॅ हल एज सी आिण ट ूर ऑपर ेटर
v. ंथालय े, सं हालय े आिण इतर सा ं कृितक काय
vi. vi खेळ आिण इतर मनोर ंजन ि याकलाप .
पय टक या ंचे उ पादन इ ंटरनेट, टेिलफोन , ईमेल, फॅ स इ यादी ार े खरेदी क शकतात .
पय टन उ ोगा ंची वतःची व ेबसाइट आह े आिण त े वाशा ंसाठी स ंपूण पॅकेज िकंवा वैयि क
उ पादन दान करतात .
पय टन ह ंगामी स ंधी देखील द ेते. पय टक कोण याही रा यात व ेगवेग या ऋत ूंम ये िनसग
स दया साठी य ेतात. उदाहरणाथ , लोक िहवा या या ह ंगामात उबदार िठकाणी वास करण े
पसंत करतात आिण याउलट . या प रि थतीम ुळे या े ावर मोठ ्या माणावर अवल ंबून
असल े या द ेशांसाठी आिथ क आ हान े िनमा ण होतात . या े ातील कामगारा ंम ये
नोकरी या अस ुरि तत ेची व ृ ी आह े, कारण पीक सीझन स ंप यान ंतर ते बेरोजगार होऊ
शकतात . यामुळे अनेक उ ोजक आ िण सरकार या या अिव सनीयत ेमुळे उ ोगात
जा त ग ुंतवणूक करत नाहीत .
१.७ पय टन िवकासाच े घटक - सामािजक -सां कृितक आिण राजक य
पय टना या िवकासावर प रणाम करणार े चार मह वाच े सामािजक -आिथ क घटक :
१. सुलभता :
सव सामािजक -आिथ क घटका ंपैक , सुलभता ही सवा त मह वा ची मानली जात े. सव पय टन
क े र त े, रे वे, हवा आिण पाणी यासार या वाहत ुक या िविवध मा यमा ंनी सहज
उपल ध असण े आव यक आह े. िनसगा या स ुंदर थळा ंचा आन ंद घे यासाठी पय टक
देशभरात आिण आसपास या र त े आिण र े वेने वास कर यास ाधा य द ेतात.
दुसरीकड े, श य ितत या लवकर ग ंत य थानी पोहोच यासाठी वासी हवाई माग
िनवडतात . जे हा पय टक सम ु ात ल झरी ूझ अन ुभव घ े यासाठी इतर पया यांमधून
िनवड करतो आिण /िकंवा वेग या ीपसम ूहाला भ ेट दे यास इ छ ुक असतो त े हाच
जलमाग िनवडल े जातात .
२. िनवास :
पय टकां या आवडीची िठकाण े उ म िनवास आिण खानपान स ुिवधा प ुरिव यास स म
असण े आव यक आह े. पय टक या ंची जीवनश ैली, राहणीमान , पैसा खच कर याची मता ,
अपेि त स ेवांचे व प इ याद या आधारावर िविश कार या िनवास थानाची िनवड
करतात . िनवास क ांचे वग करण प ंचतारा ंिकत आिण याह न कमी अशा दजा या
आधारावर करण े आव यक आह े जेणेक न पय टक त े क शकतील . एक यो य िनवड
आिण यान ुसार या ं या सहल ची योजना करा . यामुळे या भागात वाजवी दरात िनवास
आिण भोजना या स ुिवधा उपल ध असतील या भागात पय टनाचा िवकास होईल . munotes.in
Page 11
पय टन भ ूगोलाचा प रचय
11 ३. सुख सुिवधा :
क इ ंग, रोिपंग, पॅरा लायिड ंग, रोइंग, िफिशंग, सिफ ग, सफारी साहस इ . सार या पय टन
ि याकलापा ंसाठी साइट िकती चा ंग या कार े राखली जात े यासार या िविश घटका ंवर
पय टनाचा िवकास भािवत होतो . आप कालीन स ुिवधा उपल ध आह ेत क नाही, इ यादी .
४. सहायक स ेवा :
टूर डेि टनेशन ब ँिकंग आिण फायना स , इंटरनेट आिण ट ेिलकॉम कन ेि टि हटी ,
हॉि पट स , इ शुर स या ंसार या प ूरक स ेवांनी सुस ज अस यास त े िठकाण एक िस
पय टन क हण ून यश वी होईल . ते अिधक पय टकांना अिधक काळ िटकव ून ठेव यास
स म अस ेल. यामुळे थािनक अथ यव थ ेला चालना िमळ ेल.
तुमची गती तपासा :
१. पय टन िवकासाच े घटक सा ंगा.
२. पय टन हणज े काय त े सांगून याची या ी , व प आिण मह व सा ंगा.
३. जगातील पय टन िवकासाचा आढावा या .
munotes.in
Page 12
12 २
पय टनाच े कार आिण भाव
घटक स ंरचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.३ पय टनाच े कार
२.४ पय टनातील नवीन कल
२.५ पय टनाचा सकारा मक भाव - पया वरण, सामािजक -सं कृतीवर - अथ यव था
२.६ पय टनाचा नकारा मक भाव - पया वरण, सामािजक -सं कृतीवर – अथ यव था
२.० उि े
या युिनट या श ेवटी त ु ही स म हाल -
पय टनाच े िविवध कार समज ून या
पय टनातील नवीन कल जाणून या
पय टनाच े प रणाम जाणून या
२.१ तावना
पय टनाम य े देशासाठी आिथ क आिण सामािजक योगदान द ेऊन देशाचा िवकास
कर याची आिण िव ा ंती, आनंद, करमण ूक आिण स ु ी या स ुिवधा द ेऊन मानवजातीची
सेवा कर याची मता आह े. तथािप , पय टन म ु य व े भौगोिलक घटका ंवर आधा रत
आहे कारण भौगोिलक घटक पय टनासाठी स ंसाधन े जसे थलाक ृित, नैसिग क स दय ,
सं कृती, परंपरा आिण बरेच काही दान करतात . हणून, भौगोिलक अ यासाचा एक
मह वाचा घटक बनतो . दुसरीकड े, हा एक अ य ंत म -क ि त उ ोग आह े. यामुळे
सामािजक आिण आिथ क अ यासातही पय टन मह वाच े ठरत े. भारतासार या
िवकसनशील द ेशात, यात न ैसिग क आिण मानविनिम त घटका ंम ये चंड िविवधता
आहे, पय टन या या वाढ आिण िवकासात मह वाची भ ूिमका बजावत े.
पय टक, पय टन व त ू आिण स ेवा दान करणार े यवसाय , यजमान सम ुदायाच े सरकार
आिण यजमान सम ुदाय पय टन हणज े प य टक, पय टन प ुरवठादार , यजमान सरकार ,
यजमान सम ुदाय या ं यातील स ंबंध आिण पर परस ंवादात ून उ वणारी ि या , munotes.in
Page 13
पय टनाच े कार आिण भाव
13 ि याकलाप आिण प रणाम . आिण आज ूबाजूचे वातावरण ज े अ यागता ंना आकिष त
कर यात आिण हो ट कर यात ग ुंतलेले आहेत. पय टन, हणून, वासाचा अन ुभव द ेणारे
उप म , सेवा आिण उ ोगा ंचे संिम आह े: वाहतूक, िनवास , खा स ेवा आिण आकष णे.
वास क ेलेले अंतर, घालवल ेला वेळ आिण सहलीचा उ ेश या आधारावर पय टन आिण
पय टकां या या या बदलतात .
२.३ पय टनाच े कार
पय टनाच े थूलमानान े खालील तीन कारा ंम ये वग करण करता य ेईल.
१. देशांतग त पय टन: याम य े राह या द ेशात पय टन थळा ंना भेट देणे समािव आह े.
उदाहरणाथ : भारतातील पय टन थळा ंना भेट देणारे भारतीय नाग रक .
२. अंतगा मी पय टन:: याम य े एका द ेशातून दुस या द ेशात पय टनाचा समाव ेश होतो
जेथे कोणताही द ेश िनवासी द ेश नाही . उदाहरणाथ : भारताच े नाग रक जगा या
दौ यावर जात आह ेत जेथे ते भारता यित र एका द ेशातून दुस या द ेशात जातात .
३. बिहगा मी पय टन : याम य े राहणा या द ेशा यित र द ुस या द ेशा या पय टनाचा
समाव ेश होतो . उदाहरणाथ : दुबईला भ ेट देणारे भारतीय रिहवासी .
पय टना या वरील सव कारा ंना एक क न आणखी तीन कारच े पय टन तयार करता
येईल
१. अंतग त पय टन याम य े देशांतग त हालचाल चा समाव ेश होतो आिण ह े देशांतग त
पय टन आिण अ ंतगा मी पय टन या ंचे संयोजन आह े
२. रा ीय पय टन याम य े देशांमधील हालचाल चा समाव ेश होतो आिण ह े देशांतग त
पय टन आिण बा पय टनाच े संयोजन आह े
३. आंतररा ीय पय टन याम य े देशांतग त पय टनाचा समाव ेश आह े प रंतु अंतगा मी
पय टन आिण बा पय टन या ंचे संयोजन आह े.
उ ेशावर आधा रत पय टन
अलीकड े वास आिण /िकंवा पय टना या उ ेशावर आधा रत पय टनाच े अनेक नवीन
कार िवकिसत झाल े आ ह ेत. यादी थकवणारी आ हे, तथािप पय टनाच े काही म ुख
नवीन कार खालील माण े आहेत:
१) धािम क पय टन : धािम क थळ े, ाथ ना थळ े आिण पिव थाना ंना भ ेटी.
उदाहरणाथ : अमरनाथ या पिव ग ुहांची सहल , अमृतसर य ेथील स ुवण मंिदर,
म का आिण मिदना इ .
२) साहसी िक ंवा डा पय टन : यात साहस अन ुभव या या उ ेशाने वास
समािव आह े आिण यात ेिकंग, साहसी ख ेळ इ याद चा समाव ेश आह े. munotes.in
Page 14
पय टन भूगोल
14 उदाहरणाथ : उ राख ंड या सहलीम य े र हर राि ट ंग, पॅरा लायिड ंग, र हर
ॉिसंग, ेिकंग इ यादी साहसी पय टनाची िठकाण े समािव अस ू शकतात .
३) सां कृितक पय टन : मनोरंजनाची िठकाण े आिण एखा ा िविश द ेशा या िक ंवा
एखा ा िठकाणा या ख ुणांचा वास . यात पय टन महो सव , सं हालय े, संगीत
मैिफली , िस िठकाण े इ यादीसार या मानविनिम त काय मांचा समाव ेश आह े.
उदाहरणाथ : दरवष नो ह बर-िडस बरम ये आयोिजत क ेले या क ुतुबिमनार
महो सवाचा आन ंद घे यासाठी िद लीला जाण े.
४) वै क य पय टन : वै क य आिण आरो या या उ ेशाने वास . भारतात ,
केरळम य े गे या दशकात िवश ेषतः आय ुव दासाठी व ै क य पय टनात वाढ झाली
आहे. वै क य पय टन दोन कारणा ंमुळे केले जाते उदा. िनवास थानी व ै क य
पायाभ ूत सुिवधांची उपल धता नसण े आिण इतर िठकाणी उपचारा ंची व तता .
येथील सव क ृ उपचारा ं या त ुलनेने कमी खचा मुळे भारताला जगभरात ून मोठ ्या
सं येने ण य ेतात. मुंबई ह े अॅलोपॅथी उपचारा ंसाठी िवश ेषतः कक रोग आिण
दयाशी स ंबंिधत सम या ंसाठी िस आह े.
५) ामीण पय टन : खेड्यातील जीवनश ैलीचा अन ुभव घ े यासाठी ामीण भागात
वास करण े याला ामीण पय टन हणतात . हे मुंबईसार या म ेगा शहरा ंम ये
मुख आह े िजथे लोक िनसगा या वरदानाचा आन ंद घे यासाठी आिण सव शहरी
तणाव आिण त णावांपासून मु जीवनाचा आन ंद घे यासाठी प रघातील
गंत य थानी जातात . कज त हे मुंबई या आसपासच े िस ामीण पय टन थळ
आहे. जे हा कृषी े ाला भ ेट देणे ामीण पय टनाम य े समािव क ेले जाते, ते हा
याला क ृषी पय टन अस ेही हटल े जाऊ शकत े.
६) भू-पय टन : भूवै ािनक ्या मह वा या आिण िवल ण िठकाणा ं या पय टनाला
भूपय टन हणतात . याम य े यमान भ ू व पा ंची िठकाण े आिण भ ूगभ य ्या
सि य िठकाण े जसे क िववर तलाव , जीवा म पाक , सि य ल ेट सीमा थान े
इ याद या भ ेट चा समाव ेश आह े. िहमाचल द ेशातील िशवािलक जीवा म उ ान
आिण महारा ातील लोणार िववर सरोवर ही उ म उदाहरण े आहेत.
७) गडद पय टन : या िठकाणी स या जीवाला धोका आह े िकंवा इितहास ूरता
आहे अशा िठकाणा ंना भेटी देणे हा गडद पय टनाचा एक भाग आह े. भूतकाळात
सोडल े या िक ंवा मोठ ्या आप ीचा फटका बसल े या िठकाणा ंनाही या पय टनात
भेट िदली जात े. जािलयनवाला बाग ह याका ंड साइट आिण च ेरनोिबल आप ीच े
िठकाण ही सवा त उपय ु उदाहरण े आहेत.
८) ऐितहािसक पय टन : ऐितहािसक पय टनाम य े ऐितहािसक मह व असल े या
िठकाणा ंचा वास समािव असतो . िक ल े, राजवाड े, इितहासातील मह वाची
िठकाण े, लेणी आद या भ ेटी यात समािव आह ेत. भारतात िद लीतील लाल munotes.in
Page 15
पय टनाच े कार आिण भाव
15 िक ला , आ ा य ेथील ताजमहाल आिण कोलकाता य ेथील ि ह टो रया म ेमो रयल
ही काही िस उदाहरण े आहेत.
९) आप ी पय टन : अलीकड े िकंवा भूतकाळात झाल े या आप ी या प रणामा ंचा
अ यास कर यासाठी िक ंवा िनरी ण कर यासाठी आप ी या िठकाणी भ ेट िदली
जाते. या करणात आप ीच े प रणाम गडद पय टना या बाबतीत िजतक े
हािनकारक असतील िततक े असू शकत नाहीत . तसेच, नैसिग क आप या
िठकाणी अन ेकदा आप ी पय टन पाळल े जाते. पय टकांम ये राजकार या ंपासून ते
लोकांचा समाव ेश अस ू शकतो ज े सहान ुभूती य कर यासाठी भ ेट देतात आिण
संशोधन आिण िनरी णासाठी भ ेट देणा या थािनक लोका ंना मदत द ेतात.
१०) झोपडप ी पय टन : जे हा ीम ंत पा भूमीतील लोक झोपडप ी भागात या ं या
गरीब प रि थती चा अन ुभव घ े यासाठी , संशोधनाशी स ंबंिधत उप म आयोिजत
कर यासाठी आिण सामािजक स ेवा उप मा ंचा िव तार कर यासाठी भ ेट देतात,
ते हा याला झोपडप ी पय टन अस े हणतात . भारत, ाझील आिण अन ेक
आि कन द ेशांसार या ितस या जगातील िवकसनशील द ेशांम ये ते पाळल े जाते.
भारतात , मुंबईतील धारावी झोपडप ी आिशयातील सवा त मोठी झोपडप ी
हणून लोकि य अस याम ुळे ित या वाढ या झोपडप ी पय टनासाठी िस
आहे.
११) यवसाय पय टन : यवसाया या उ ेशाने इतर िठकाणी वास करण े याला
यावसाियक पय टन हणतात . देश आिण रा या ं या राजधा या , इतर यवसाय
क े, औ ोिगक िवकास झोन इ यादीसार या आिथ क ्या वाढणारी िठकाण े ही
िस यावसाियक पय टन थळ े आहेत. भारतात , िद ली , कोलकाता , चे नई
आिण म ुंबई या चारही महानगरा ंसह ब ंगलोर, पुणे, नागपूर इ. िस यावसाियक
पय टन क े आहेत.
१२) सागरी पय टन : अनेक िकनारी े े आिण जीवनश ैलीतील वाढ आिण
पय टकां या वाढ या स ं येमुळे िविश दबाव अन ुभवत आह ेत. िकनाया वरील
वातावरण मया िदत माणात आह े याम य े समु ा या काठावर फ एक अ ंद
प ी असत े. िकनारी भाग ह े थ रसॉट ् स, बीच रसॉट ् स आिण वॉटर रसॉट ् स
सुिवधा हण ून लोकि य होत आह ेत उदा .: - वारा - सिफ ग, कूबा डायि ह ंग इ.
7500 -चौ. िकमी भारता या िकनारप ीवर अन ेक सम ु िकनार े आिण स ंबंिधत
आकष णे आहेत.
१३) योग पय टन : भारताच े मोठे योगदान ह े योग आिण एरोिब सची ाचीन णाली
आहे. छोट्या भ ेटीसाठी य ेणा या पय टकांना अन ेक अ पकालीन अ यास म
िकंवा ॅश कोस स देखील िदल े जातात . गे या दहा वषा पासून ऋिषक ेश येथे
आंतररा ीय योग स ाहाच े आयोजन क ेले जात आह े.
munotes.in
Page 16
पय टन भूगोल
16 २.४ पय टनातील नवीन कल
पय टन उ ोगाच े वैिश ्य हणज े ते ि थर नसत े. हा सतत बदलणारा उ ोग जागितक
तरावर दरवष व ेगवेग या लोकि य डने भरल ेला आह े. जु या काळात चिलत
वासाची स ंक पना लाइट िक ंवा रे वे ितक ट आिण अन ेक मिहन े अगोदर राह याची
यव था यासारखी होती .
पय टन उ ोगात स ु झाल े या काही बद लांम ये हे समािव आह े:
१. िनरोगीपणा वास -
जसजशी लोकस ं या वाढत आह े आिण ो -अॅि ट ह ह े थकेअरम य े वार य वाढत
आहे. या वाढ आिण िवकासान े वेलनेस ॅ हल नावा या पय टन उ ोगा या एका नवीन
े ाला ज म िदला आह े. वेलनेस टु रझम हणज े शारी रक , मानिसक िक ंवा अ याि मक
ि याकलापा ं ारे आरो य आिण त ंदु तीचा चार कर या या उ ेशाने वास . िनरोगी
वासाम ुळे आपण आप या आरो या या या भागावर (िकंवा भाग ) ल क ि त क
शकतो याकड े आपण द ुल करत अस ू, मग त े काहीही असो . लोबल व ेलनेस
इि ट ट्यूट (GWI) नुसार व ेलनेस टु रझम ह े वेगाने वाढणार े वासी िठकाण आह े
यासाठी यावष $680 अ ज खच हो याची अप े ा आह े.
२. शा त वास -
संयु रा ा ंनी 2017 हे शा त वास िवकासासाठी आ ंतररा ीय वष हणून घोिषत
केले आहे. शा त पय टन ही एक प य टक हण ून एखा ा िठकाणी भ ेट दे याची स ंक पना
आहे िजथ े पाह ण े अिधक 'पया वरणप ूरक' आिण 'जबाबदार ' पया य िनवडतील आिण
पया वरण, समाज आिण अथ यव थ ेवर केवळ सकारा मक भाव पाड याचा य न
करतील . अशा कार े वासी तस ेच पय टन उ ोग पया वरण आिण त ेथील
जैविविवधत ेसह लोक , थािनक पर ंपरा आिण ग ंत य थाना या स ं कृतीचा आदर
कर यासाठी मह वाची भ ूिमका बजावतात आिण वाशा ंना बाह ेर जाऊन न ैसिग क
वातावरणाचा आन ंद घे यास उ ु करतात .
३. एकटे वास -
एकट्याने वास करण े हा एक अ ुत आिण वत :ला लाभदायक अन ुभव आहे जो
वाशाला वाढ यास भाग पाडतो . यामुळे या य ला अिधक मजब ूत आिण अिधक
आ मिव ास वाटतो . लोक व ेगवेग या कारणा ंसाठी एकट ्याने वास कर याच े येय
ठेवत आह ेत. काह ना या ंना हव ं ते हा, ज हा हव ं ते कर याच ं वात ं य हव ं असत ं तर
काह ना या ं या वत: या व ैयि क वाढीसाठी एकट ेच वास करता य ेतो आिण या ं या
एकल साहसात ून काहीतरी सखोल शोधत असतो . एकटे वासी यावसाियक माग दिश त
टूर पस ंत करतात . एकट्याने वास क नही तो उ थान करणारा , डोळे उघडणारा
आिण मज ेशीर असतो . िशवाय , एकट्याने वास करणा यांसाठी स ुरि तता हाही एक
मह वाचा म ु ा आह े. munotes.in
Page 17
पय टनाच े कार आिण भाव
17 ४. ी सोलो वास -
आज, वासाच े 80% िनण य मिहला घ ेतात. मिहला वासी धाडसी आिण वत ं
आढळतात . ते नवीन आिण क च े अनुभव शोध ू पाहतात . सु ी कुठे यायची , ितथे कसे
जायच े हे ते वतःच ठरवतात आिण बर ेच जण एकट्याने जा याचा पया य िनवडतात .
५. खा पय टन -
फूड पय टन हा सव वा या ंम ये एक उदयो म ुख ड बनला आह े कारण वासाचा
कधीतरी अ नाशी जवळचा स ंबंध असतो . वासी त ा ंचे मत आह े क ज ेवणाच े अनुभव
फ ज ेवणाप ुरते मया िदत नाहीत . याम य े कुिकंग कोस , फाम टूर आिण लािसक फ ूड
माक टचा समाव ेश आह े, जे यापैक स ुमारे 95% अनुभव बनवतात . हे अनुभव या
िठकाण या स ं कृतीशी घ जोडल ेले आहेत. अनेक वासी त े वास करत असल े या
िठकाणाची कथा जाण ून घे याचा हा एक उ म माग मानतात आिण त े पय टन
कंप यांसाठी एक मौ यवान स ंसाधन हण ून काम करत े.
६. जबाबदार पय टन -
पय टनाचा कोणताही कार जो अिधक जबाबदारीन े वापरला जातो याला जबाबदार
पय टन हण ून ओळखल े जात े. हे नकारा मक सामािजक , आिथ क आिण पया वरणीय
भाव कमी करत े आिण थािनक लोका ंसाठी अिधक आिथ क लाभ िनमा ण करत े. हे
यजमान सम ुदायांचे क याण द ेखील ती करत े. र पॉि सबल ट ु रझम हणज े
"लोकांसाठी राह यासाठी चा ंगली िठकाण े आिण लोका ंना भेट दे यासाठी चा ंगली िठकाण े
बनवण े." र पॉि सबल ट ु रझमम य े प य टन अिधक शा त कर यासाठी ऑपर ेटर,
हॉटेलवाल े, सरकार आिण थािन क लोका ंसह पय टकांनी जबाबदारी घ ेतली पािहज े.
आजकाल बह त ेक वा या ंना या ं या अन ुभवांचा हावर काय प रणाम होतो याची
जाणीव आह े आिण प रणामी , बरेच लोक या ं या वासात शा त उपाय िनवडत आह ेत.
७. शा त पय टन -
शा त पय टनाची या या अशी क ेली जाऊ शकत े, "पय टन ज े या या वत मान आिण
भिव यातील आिथ क, सामािजक आिण पया वरणीय भावा ंचा स ंपूण िवचार करत े,
अ यागत , उ ोग , पया वरण आिण यजमान सम ुदायां या गरजा प ूण करत े". शा त
पय टन हणज े एखा ा िठकाणाला पय टक हण ून भेट देणे आिण क ेवळ पया वरण, समाज
आिण अथ यव थ ेवर सकारा मक प रणाम कर याचा य न करण े ही स ंक पना आह े.
आ हाला मािहत आह े क पया वरण स ंसाधन े हा पय टन िवकासात मह वाचा घटक आह े
आिण शा त पय टनाने याचा यो य वापर क ेला पािहज े. प रणामी त े अ याव यक
पया वरणीय ि या राख ून नैसिग क वारसा आिण ज ैविविवधता जतन कर यास मदत
करेल. शा त पय टनाने यजमान सम ुदायां या सामािजक -सां कृितक स यत ेचा देखील
आदर क ेला पािहज े तसेच यवहाय , दीघ कालीन आिथ क काय सुिनि त करण े, सव
भागधारका ंना सामािजक -आिथ क लाभ दान करण े आिण ग रबी िनम ू लनास हातभार
लावण े आव यक आह े. munotes.in
Page 18
पय टन भूगोल
18 भारतातील नवीनतम पय टन कल :
भारताम य े अ ुत पय टन थळ े, िविवध थलाक ृित, िविवध स ं कृती आिण वारसा
थळे आह ेत. यामुळे ती पय टकांसाठी सवा त िकफायतशीर पया यांपैक एक आह े.
पय टन उ ोगात चिलत असल े या काही नवीनतम ड खालील माण े आहेत:
१. कमी बज ेट या वाशा ंसाठी वाढणार े पया य :
अनेक बज ेट हॉट े स, बेड अँड ेकफा ट आिण अस े इतर पया य आिथ क ्या िववि त
असल े या वाशा ंसाठी उपल ध आह ेत. देशांतग त जा यासाठी कर आिण खच इतर
परदेशी ग ंत य थाना ं या त ुलनेत तुलनेने कमी आह ेत. यामुळे जगभरातील बज ेट
वाशा ंसाठी हा एक चा ंगला पया य बनला आह े.
२. ि हसा ऑन अराय हल ब ूि टंग टु रझम :
2014 म ये 40 ह न अिधक द ेशांतील पय टकांना लाग ू होणारा ि हसा ऑन अराय हल
भारतात स ु झाला . ते हापास ून परद ेशी पाह या ं या स ं येत वाढ झाली आह े. हे धोरण
ये या काही वषा त १०० ह न अिधक रा ीय वा ंपय त िव ता रत हो याची अप े ा आह े.
३. हॉटे सचा उदय :
देशात अलीकड े हॉटे सची वाढ झाली आह े. हे आराम द ेते आिण अ यागता ंना या ं या
सभोवताल या वातावरणात अिधक ग ुंतवू देते. यामुळे पय टनाला चालना िमळत े. तसेच
पय टकांसाठी िविवध म ु कामाच े पया य उपल ध क न िदल े आहेत.
४. नवीन िठकाण आन ंद घेणे :
देशांतग त तस ेच आ ंतररा ीय पय टक दोघ ेही देशातील नवीन आिण कमी ात थळ े
शोध यात सतत रस य करत आह ेत.
६. पय टनाला ो साहन द ेणारे ॅ हल ेडशो :
SATTE सारख े ॅ हल ेड शो द ेशातील िविवध भागधारका ंना या ं या स ेवा आिण
उ पादना ंचे दश न कर यासाठी एक यासपीठ द ेऊन, भारतातील पय टनाला चालना
दे यासाठी एक घटक हण ून काम करत आह ेत.
यामुळे वरील िवव ेचनाव न आपण अस े हणू शकतो क भारतीय वास आिण पय टन
उ ोगाच े भिवत य अ यावत चिलत कल उ वल आह े.
२.५ पय टनाचा सकारा मक भाव - पया वरण, सामािजक -सं कृतीवर -
अथ यव था
पया वरणावर पय टनाचा सकारा मक प रणाम : उ ोग वाढवायचा अस ेल तर शा त
पय टन हाच प ुढे जा याचा एकम ेव माग आ ह े. परंतु गे या काही दशका ंम ये, पय टन munotes.in
Page 19
पय टनाच े कार आिण भाव
19 आधीच वाढत आह े आिण परद ेशी अ यागता ंना अन ेक नवीन िठकाणा ंची ओळख क न
िदली आह े. काही द ेशांम ये, पेइंग पाह या ंचे वागत कर याचा पया य अस यान े,
पय टनामुळे पया वरणावर अनेक सकारा मक प रणाम झाल े आहेत. यांची उदाहरण े पाह .
१. जाग कता वाढवण े आिण य अन ुभव -
नैसिग क वातावरणातील ाणी , िवदेशी प रस ं था जगभरातील अ यागता ंना आकिष त
करतात . लोक वास कर याच े ते मु य कारण आह ेत. यां या द ैनंिदन य ूजमधून
िव ांती घे यासाठी आिण न ैसिग क जगाशी स ंबंधातून अंितम िव ा ंतीचा अन ुभव
घे यासाठी . पया वरणीय म ू यांची जाणीव वाढव यासाठी पय टन हे सव म साधन आह े.
जे हा त ु हाला एखादी गो य अन ुभवायला िमळत े, जे हा त ु ही ती पाहता , पश
करता आिण ज े हा त ु ही ती न कर याची धमक द ेता ते हा त ु ही सव क ृ िशकता .
नैसिग क े ांची वैयि क भ ेट तु हाला या ं या जीवनातील म ू यांची ओळख क न द ेते.
यामुळे तु हाला या ंची काळजी वाटत े, कारण त ु हाला या ं या िवश ेष भावन ेचा आन ंद
घेता येतो. आिण त ुम याकड े असणा या आठवणी त ु हाला वासात आिण व ैयि क
जीवनात पया वरणािवषयी जाग क राह यास ो सािहत करतील जान ेवारी 2021 म ये,
पावसा या या हवामानाम ुळे िकना या वर वाह न ग ेले या लाि टक या कच या म ये
पुरले या बालीमधील सवा िधक पय टन िकना या ंची िच ंताजनक छायािच े सोशलवर
िदसली . वाशा ंचे मा यम आिण बात या ंम ये. ितमा ंनी जागितक ल व ेधून घेतले आहे
आिण एक ेरी वापर या जाणा या लॅि टक या व त ूंसाठी एक वाईट ितिनधी तयार
केला आह े, याम ुळे आ हाला ( ाहका ंना) ख या प रणामाची जाणीव होत े.
२. कौश य िश ण आिण िश णासाठी पय टन -
ही पय टनाची एक खास बाज ू आ ह े परंतु पया वरणावर पय टना या सकारा मक
प रणामा ंम येही मह वाची भ ूिमका बजावत े. अ यागता ंना क ेवळ मनोर ंजन िक ंवा
िव ांतीसाठी थळा ंकडे खेचले जा याची गरज नाही , ते नवीन कौश य िशक या या
िकंवा िविश ान िमळव या या ाथिमक य ेयासह य ेऊ शकतात . पय टक एखा ा
भागात एक खास व ैिश ्य पाह यासाठी य ेतात आिण अन ेकदा या ं या म ु कामासाठी ,
जेवणासाठी िक ंवा िश णासाठी प ैसे देतात, जे यां या कामाच े कौत ुक कर यासाठी
आलेले काम समथ न कर या चा एक चा ंगला माग आहे. या यित र , ते यां या वत :
या क पा ंसाठी वापर यासाठी नवीन ान द ेखील ठ ेवू शकतात .
३. संवध न आिण ज ैविविवधता स ंर ण उप मा ंना समथ न -
आि का ह े अशा द ेशाचे मुख उदाहरण आह े िजथ े प य टनाचा व यजीव स ंर णावर
सकारा मक प रणाम झाला आह े. आि क ेतील व यजीव पय टन पय टन उ ोगातील
सुमारे 36 ट के भाग बनवत े, महा ीप या अथ यव थ ेत $29 अ ज प े ा जा त योगदान
देते आिण 3.6 दशल लोका ंना रोजगार द ेते.
व य ा या ंना या ं या न ैसिग क वातावरणात पाह याची स ंधी ही आि का सवा त िस
आहे. पय टनाचा हा कार ग रबी कमी करतो आिण मिहला ंना य रोजगार द ेऊन munotes.in
Page 20
पय टन भूगोल
20 स म बनिव यास मदत करतो , परंतु पायाभ ूत सुिवधा - शाळा, णालय े उभार यासाठी
अ य पण े िनधीच े वाटप क न द ेखील.
आि का , आिशया , दि ण अम े रका आिण दि ण प ॅिसिफ क या ं या ज ंगली न ैसिग क
े ां या म ू यावर अिधकािधक ल क ि त करतात . पय टना या वाढीसह नवीन रा ीय
आिण व यजीव उ ान े देखील िदस ून येतात जी शा त पय टनाला ज ैविविवधत े या
संर णाशी जोडतात .
४. लु ाय जात च े संर ण -
देशांना हे समज ू लागत े क या ं या द ुिम ळ आिण थािनक जाती परद ेशी पाह या ं या
ीने यांचे तीक आह ेत ज े यां यामुळे या िठकाणाकड े आकिष त होतात .
आिथ क ्या िवकिसत जगात व य ाणी , कुमारी ज ंगले आिण िवद ेशी वन पत च े
रंगीबेरंगी पॅलेट हे एक असामा य य बनत आह े. या लु होत चालल े या जगाच े घर
असल ेले उव रत िठकाण े अ नेकदा िनसग साठा आिण स ंरि त े ांकडे वळतात . हे
यां याम य े राहणा या ल ु ाय जात साठी चा ंगली स ुर ा स ुिनि त करत े.
५. माउंटन गो रला -
पूव आि क ेतील िव ंगा न ॅशनल पाक म ये संवध ना या यशाची कहाणी आह े,
आजूबाजू या भागात अन ेक वषा ची नागरी अशा ंतता आिण य ु अस ूनही, संपूण पूव
आिण म य आि कन ज ैविविवधत ेसाठी त े पया वरणीय त ंभ हण ून घोिषत कर यात
आले आह े, याम य े प या ंची स ं या सवा िधक आह े. आिण इतर स ंरि त े ांवर
सरपटणार े ाणी .
६. अवैध यापार आिण शोषण ितब ंध -
पय टनामुळे अगदी द ुग म िठकाणीही नवीन स ंधी िमळतात . या िठकाणी लोक िनसग
आिण ाणी या ं या साि न यात राहतात अशा िठकाणा ंना भेट दे याची पय टकांची
वाढती आवड थािनका ंना शहरी भागापास ून दूर असल े या या ं या क ुटुंबाचा
उदरिनवा ह कर याची स ंधी देते. ब याच करणा ंम ये, थािनक सम ुदायांना पय टकांना
आकिष त कर यासाठी या ं याकड े असल े या गो च े संर ण कर याची गरज वरीत
ल ात य ेते, कारण पय टनातून िमळणारा उ प न हा दीघ कालीन आिण मया िदत
संसाधना ं या िक ंवा िशकार क ेले या ा या ं या िव प े ा अिधक फायद ेशीर असतो .
पय टकांना आकिष त कर या या ीकोनात ून आश ेची िकरण पसरल ेली नेपाळमधील
दोन गावा ंम ये घडत े जी ितब ेट आिण भारताम य े पॅंगोिलन मा ंस आिण तराज ू या
बेकायद ेशीर यापारासाठी ा ि झट पॉइ ंट हण ून ओळखली जातात .
पय टनाचा समाज -सं कृतीवर होणारा सकारा मक प रणाम :
१. उ म िव ा ंतीची स ुिवधा : पय टन आिण स ंबंिधत ि याकलापा ंची मागणी
गंत य थानात फ ुरसती आिण मनोर ंजना या स ुिवधांचा िवकास करत े या प ूव munotes.in
Page 21
पय टनाच े कार आिण भाव
21 अि त वात न ह या . यामुळे थािनक सम ुदायाला एक फायदा होतो आिण त े या
सुिवधांचा पुरेपूर आन ंद घेऊ शकतात .
२. वारंवार होणार े सामािजक काय म : पय टनाला चालना द े यासाठी ,
गंत य थानात सामािजक काय मांची वार ंवारता आिण िविवधता वाढत े. हे केवळ
इतर भागातील पय टकांना आकिष त करत नाही तर थािन क सं कृती वाढ यास
मदत करत े.
३. थािनक वारशाच े संवध न : नैसिग क स दया बरोबरच , मारक े आिण सा ं कृितक
खुणा या ंसारखी सा ं कृितक व ैिश ्ये देखील पय टकांना आकिष त करतात . हणून,
वारसा वा त ूंचे जतन कर यासाठी थािनक आिण रा य सरकार अित र य न
करते जेणेक न त े नेहमी माण ेच आकष क राहतील .
४. सुधा रत जीवनश ैली : अित र िव ा ंती आिण आिथ क स ंध मुळे थािनक
लोकांची जीवनश ैली स ुधारते. उ प नात वाढ झा यान े शै िणक आिण आरो याचा
दजा वाढतो . यामुळे राहणीमानाचा दजा ही सुधारतो .
५. ेन ेन ितब ंिधत कर ते : ेन ेन हा िनवासा या िठकाणी रोजगार आिण
शै िणक स ंध या अभावाचा प रणाम आह े. पय टनामुळे पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास
होऊन िश ण आिण रोजगार उपल ध होतात . यामुळे लोका ंना ेन ेन ितब ंिधत
क न इतर द ेशांम ये वास कर याची गरज नाही .
अथ यव थ ेवर पय टनाचा सकारा मक प रणाम :
पय टनाम य े अथ यव थ ेवर अन ेक मागा नी भाव टाक याची उ च मता आह े.
अथ यव थ ेवर पय टनाच े सकारा मक आिण नकारा मक प रणाम खालील माण े आहेत.
१. वाढल ेले देशांतग त उ प न आिण परक य चलन कमाई : वास आिण पय टन
े खाजगी य , कंप या आिण रा ीय सरकारा ंसाठी उ प न आिण स ंप ी
िनमा ण करत े. आंतररा ीय तरावर , पय टक द ेशात खच करत असल ेला पैसा
देशा या आिथ क उ पादनात ल णीय योगदान द ेऊ शकतो . यामुळे अनेक
िवकसनशील द ेश या ं या परक य चलनाची कमाई वाढव या चा माग हण ून
पय टनाकड े वळत आह ेत याचा वापर त े आरो य , िश ण आिण सामािजक
सुिवधांची ि थती स ुधार यासाठी करतात .
२. आिथ क गुणक भाव : थािनक पातळीवर , पय टन िवकासाम ुळे उ प न होणारा
महसूल गुणाकार भावाकड े नेतो. गंत य े ाम य े अ यागता ंनी खच केलेला पैसा
थािनक अथ यव थ ेम ये पु हा सा रत क ेला जातो आिण य ात या े ासाठी
या या दश नी मू यापे ा अिधक िकमतीचा असतो . याचे कारण अस े क ॅ हल
यवसायाच े मालक थािनक पातळीवर या ंचे पैसे खच करतात ज े य ात या
े ाबाहेरील पय टकांकडून कमावल े जातात . munotes.in
Page 22
पय टन भूगोल
22 ३. वाढल ेली रोजगार : पय टनाची रोजगार िनिम ती कर याची मता ह े या या
िवकासाला ो साहन द े याचे एक म ुख कारण आह े. हा एक अ य ंत िमक उ ोग
आहे याम य े मोठ्या माणावर य आिण अ य रोजगारा या स ंधी िनमा ण
कर याची मता आह े. हॉटे स, ॅ हल एज सी आिण ट ूर गाईड हण ून य
रोजगार िदला जातो तर बा ंधकाम , बँिकंग आिण ा सपोट कंप यांसार या स ंबंिधत
े ांम ये अ य रोजगार िदला जातो .
४. सुधा रत पायाभ ूत सुिवधा : पय टन आिण पायाभ ूत सुिवधा यां यात थ ेट संबंध
आहे. पय टन िवकासाम ुळे पाणी आिण वीज यासार या म ूलभूत पुरवठ्यापास ून ते
िवमानतळ आिण द ूरसंचार या ंसार या आिलशान स ुिवधांपय त या ग ंत य थानातील
पायाभ ूत सुिवधांम ये सुधारणा हो यास हातभार लागतो .
२.६ पय टनाचा नकारा मक भाव - पया वरण, सामािजक - सं कृतीवर –
अथ यव था
पय टनाचा पया वरणावर होणारा नकारा मक भाव :
पय टनाचा पया वरणावर होणारा प रणाम फ नकारा मकच आह े जो खालील माण े
आहेतः
१. नैसिग क साधनस ंप ीचा हास : पय टनामुळे पाणी , अ न आिण जमीन या ंसार या
नैसिग क स ंसाधना ंची जा त गद आिण मागणी वाढत े. जसजसा अिधकािधक
पुरवठा क ेला जातो तसतसा साठा कमी होऊ लागतो आिण न ैसिग क संसाधन े
दुिम ळ होऊ लागतात .
२. दूषण : पूव व छ आिण िहरवीगार िठकाण े सव कारच े दूषण करतात . तं ान
आिण आिलशान उ पादना ं या वाढ या वापराम ुळे हवा, पाणी, जमीन आिण वनी
दूषण होत े.
३. जैविविवधत ेचे नुकसान : पय टन े पय टन ि याकलाप िवकिसत करतात
यासाठी या ंना जिमनीची आव यकता असत े. जंगलतोड मोठ ्या माणावर क ेली
जाते याम ुळे फुलां या ज ैविविवधत ेचे नुकसान होत े. लोकां या व तीत घुस याम ुळे
आिण व ैयि क झाड े आिण ज ंगलां या पात या ंचे अिधवास न झा याम ुळे ाणी
जैविविवधता न होत े.
४. ओझोन थराचा हास : एअर क ंिडशनस , रेि जर ेटरमध ून ह रतग ृह वाय ूंचे वाढत े
माण आिण उजा ोता ंचा कमी वापर याम ुळे ओझोन थराचा हास होतो .
िकनार प ीवरील पय टन थळा ंम ये खारफ ुटी या हासाम ुळे ओझोन थराचा हास
होत आह े. munotes.in
Page 23
पय टनाच े कार आिण भाव
23 ५. हवामान बदल : नैसिग क स ंसाधना ंचा हास , जैविविवधता न होण े आिण
ओझोनचा हास याम ुळे हवामान बदल होत आह ेत. याचा क ेवळ थािनक सम ुदाय
आिण या ं या थािनक ि याकलापा ंवरच प रणाम हो त नाही , तर अिव सनीय
हवामान प त म ुळे पय टनावरही प रणाम होत आह े.
पय टनाचा समाज -सं कृतीवर नकारा मक प रणाम :
१. जा त गद : काहीव ेळा, िविश ग ंत य थाना ंम ये, भेट देणा या लोका ंची स ं या
या या मत ेपे ा जा त असत े. हे केवळ स ंसाधना ंवर दबाव आणत ना ही तर
थािनक सम ुदायाला िचडव ू शकत े कारण या ं या द ैनंिदन ि याकलापा ंवर मया दा
येऊ शकतात आिण जीवन प ूव सारख े साधे राह शकत नाही .
२. िनकृ व छता : अपु या पायाभ ूत सुिवधांमुळे आिण जा त गद म ुळे, व छता
सुिवधा खराबपण े यव थािपत क े या जातात . हे िवशेषत: धािम क पय टन
थळा ं या बाबतीत प होत े कारण िविवध सामािजक -आिथ क-शै िणक
पा भूमीचे लोक त ेथे जमतात आिण व छत ेचे यवि थत यव थापन क ेले जात
नाही.
३. बाहेरील लोका ंची घुसखोरी : एखा ा ग ंत य थानाला भ ेट देणारे लोक व ेगवेग या
समाजातील असतात . ते गंत य थानासाठी बाह ेरचे आ ह ेत. काहीव ेळा, ते ितथ े
थाियक होतात िक ंवा थािनक कामा ंम ये ह त ेप क लागतात ज े थािनक
लोक वीकारत नाहीत .
४. ा यि क भाव : थािनक सम ुदाय अ यागता ंनी दश िवले या िविवध सा ं कृितक
आिण सामािजक म ू यांचे िनरी ण क रतो. अ यागत अन ेकदा या ंची ीम ंत बाज ू
मांड याचा य न करतात आिण याम ुळे थािनक लोका ंवर िवश ेषतः त णा ंवर
भाव पडतो . ा यि क भावाम ुळे सकारा मक आिण नकारा मक बदल होऊ
शकतात . सकारा मक बदला ंम ये िशि त हो याची इ छा अस ू शकत े आिण
नकारा मक बद लांम ये अ यायकारक मागा ने ीमंत हो याची इ छा , दा ची द ुकाने
आिण इतर स ं कृत चे अनुकरण या ंचा समाव ेश अस ू शकतो .
५. वाढल ेले गु हे आिण असामािजक क ृ ये : ा यि का ं या भावाम ुळे गु हे आिण
असामािजक ि याकलाप होऊ शकतात . तुलनेने गरीब थािनक सम ुदाय या ं या
मौ यवान व त ू घे यासाठी िक ंवा मिहला ंिव या ग ु ांम ये सहभागी हो यासाठी
दरोडा , चोरी आिण अ यागता ंची ह या क शकतात .
६. थािनक स ं कृतीची हानी : अ यागत ज े हा ग ंत य थानाला भ ेट देतात त े हा
थािनक स ं कृतीचे इतर अन ेक सं कृत सोबत एक क रण होत े. यामुळे मूळ सं कृती
आिण स ंबंिधत म ू यांचे नुकसान होऊ शकत े.
munotes.in
Page 24
पय टन भूगोल
24 पय टनाचा अथ यव थ ेवर होणारा नकारा मक प रणाम :
१. गळती : पय टनात गळती होत े जे हा ग ंत य े ातून पैसे गमावल े जातात . हे असे
होऊ शकत े कारण हॉट े स इतर द ेशांम ये चालवणा या क ंप यां या मालक ची
आहेत आिण नफा थािनक े ातून काढ ून घेतला जातो . पुढे, थािनक
पुरवठादारा ंकडे अ नेकदा द ुल केले जात े आिण मोठ ्या वासात आिण पय टन
कंप या सव म िकमती िमळिव यासाठी या ं या व त ू आिण स ेवा क थानी
खरेदी करतात . जबाबदार पय टनामुळे गळती कमी हो यास मदत होऊ शकत े.
२. पारंपा रक रोजगारात घट : जे हा कामगार श ेती, वनीकरण , खाणकाम आिण
मासेमारी या ंसार या उ ोगा ंमधून पय टन े ातील स ेवा नोक या ंम ये जातात त े हा
पय टन िवकासाम ुळे पारंपा रक नोक या ंचे नुकसान होऊ शकत े. िवकसनशील
देशांसमोर ही एक मोठी सम या आह े िजथे ाथिमक काया त गुंतलेले लोक आिथ क
फाय ासाठी स ेवा े ातील नोक या ंकडे आकिष त होत आह ेत.
३. हंगामी ब ेरोजगारी : वष भर सि य नसल े या पय टन थळा ंम ये हंगामी ब ेरोजगारी
ही सम या अस ू शकत े, याम ुळे थािनक आिण रा ीय सरकारी संसाधना ंवर
अित र ताण पडतो . तथािप , पय टन ह ंगामा या मया देपय त या उपाययोजना ंमुळे
केवळ यवसायासाठी अित र महस ूल िनमा ण होणार नाही तर रोजगारही वाढ ेल.
४. राहणीमानाचा वाढल ेला खच : सु ीला भ ेट देणा या ंचा ओघ व त ू आिण स ेवां या
िकमतीत वाढ क शकतो , िवशेषत: जे हा पीक सीझनम य े मागणी जा त असत े.
याचा प रणाम थािनक लोका ंवर होतो या ंना खा पदाथ , पेये, मनोरंजन, वाहतूक
इ याद साठी जा त िक ंमत मोजावी लाग ू शकत े... अ यागता ंसाठी स ुिवधा आिण
सेवांसाठी िव प ुरवठा कर यासाठी थािनक सम ुदायावर अित र श ु क आकारल े
जाऊ शकत े. यामुळे थािनक समाजाला जगण े कठीण होत े. अशा े ातील
िकमतीच े िनयम फायद ेशीर ठ शकतात .
तुमची गती तपासा :
१. पय टन च े पया वरणावरील सकारा मक आिण नकारा मक प रणाम .
२. पय टनचे कार सा ंगा
३. पय टन च े अथ यव थ ेवरील सकारा मक आिण नका रा मक प रणाम .
munotes.in
Page 25
25 ३
पय टन - पायाभ ूत सुिवधा आिण सहायक स ेवा
घटक स ंरचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ वाहतूक
३.३ िनवास थान
३.४ पय टक स ं था
३.५ वाशी एज सी
३.६ वाशी माग दश क
३.० उि े
या युिनट या श ेवटी त ु ही स म हाल -
पय टना या िविवध पायाभ ूत सुिवधा आिण सहायक स ेवा समज ून या
पय टना या समथ न सेवा हण ून वाहत ूक िशका
पय टना या सहा यक स ेवा हण ून िनवासाब ल जाण ून या
पायाभ ूत सुिवधा आिण सहायक स ेवा हण ून पय टन स ं थांचे िव ेषण करा
एज सी समज ून या आिण पायाभ ूत सुिवधा आिण स हायक स ेवांचे माग दश न करा
३.१ तावना
पय टन हा आता जागितक उ ोग झाला आह े. जगभरातील अन ेक देशांनी पय टकांना
आकिष त कर या या या ं या च ंड मत ेमुळे जगा या पय टन नकाशावर थान िनमा ण
केले आहे.
या धड ्यात आपण वाहत ूक नेटवक आिण हॉट ेल िनवास आिण पय टनासह पायाभ ूत
सुिवधां या िवकासा या ि थतीमधील स ंबंधांवर चचा क . पय टना या यव थापनात munotes.in
Page 26
पय टन भूगोल
26 िविवध तरा ंवर पय टक माग दश क आिण ट ूर ऑपर ेटर या ंसार या िशि त
काय क या या कत यांचाही अ यास क .
३.२ वाहत ूक
पय टन हा अन ु ेय ि याकलापा ंचा एक स ंच आह े जो अ यागता ंनी िवकिसत क ेला आह े.
वाहतूक हा पय टन उ ोगाचा अिवभा य भाग आह े जो पय टकांना िविवध पय टन
थळा ंशी जोडतो . पय टनाबाबत आप याम य े एक सामा य समिवचारी आह े. जे हा
उ म वाहत ूक यव था असत े ते हा पय टनाचा अिधक िव तार होतो ह े आपण सव
मा य करतो . जगातील अन ेक भागा ंम ये असे िदसून आल े आह े क द ेशात अफाट
नैसिग क वारसा अस ूनही पय टनाची कामिगरी या त ुलनेत कमी झाली आह े. खराब
कामिगरीच े सवा त मह वाच े कारण हणज े खराब वाहत ूक यव था . स या या र या ंची
देखभाल , अिधक र त े बांधणे िकंवा रे वे ॅक िकंवा सागरी आिण हवाई वाहत ूक आिण
थािनक िवमानतळा ंचे बांधकाम आिण थािनक उड ्डाण ऑपर ेश स वाढवण े या पय टन
ो साहन आिण पय टन िवकासासाठी म ु य वाहत ूक गरजा आह ेत. िशवाय वाहत ूक
यव थ ेम ये िविश तराची स ुर ा आिण स ुरि तता थािपत करण े आव यक आह े.
वाहतूक सुरळीत हो यासाठी वाहत ुक चे चांगले िनयोजन आव यक आह े. पय टनाम य े
या िठकाणी पय टन स ेवा पुरिव या जातात या िठकाणी पय टक य ेतात. यामुळे
वाहतुक िशवाय पय टन े ाचा िवचार करण े कठीण आह े. या िठकाणी पय टन स ेवा
पुरिव या जातात त ेथे पय टकांना ने यासाठी वाहत ूक हे मुख साधन आह े. वाहतूक
े ाचा जलद िवकास आिण ता ंि क नवक पना ंचा वापर याम ुळे प य टकांना जगातील
अनेक थळ े गाठता आली आह ेत. हे जागितक पय टन स ंघटने या आकड ेवारीत िदस ून
येते आिण यान ुसार 2005 ते 2015 दर यान पय टनाची गितशीलता बदलली आिण
झपाट्याने वाढली . 2010 म ये आंतररा ीय पय टकांची सं या 940 दशल झाली .
िशवाय पय टकाचा वास अन ुभव सम ृ कर यात वाहत ुक ची भ ूिमका प ूण पणे
वाहतुक ची प त आिण वापरा या वार ंवारतेवर अवल ंबून असत े. पय टनाम य े
वाहतुक चा माग िनवड या साठी भावी घटक हणज े वेळ मया दा, अंतर, ि थती ,
आराम , सुर ा, लाभ, िकंमत, भौगोिलक ि थती आिण पधा .
पय टन हा एक जागितक उ ोग आह े याम य े दरवष लाखो लोक आ ंतररा ीय तस ेच
देशांतग त वास करतात . जागितक पय टन वाढीचा प रणाम हण ून वाहत ुक त वा ढ
िदसून येते याम ुळे वाहत ूक सुिवधांवर ताण पडतो . याचे काही िवपरीत प रणामही
होतात . ते नकारा मक प रणाम खालील माण े आहेत:
गद - गद मुळे िवलंब होतो याम ुळे वेळ आिण श वाया जात े.
सुरि तता आिण स ुरि तता - पय टन उ ोगान े खा ी िदली पािहज े क वाह तुक चे
साधन स ुरि त आिण स ुरि त आह े. पय टनासाठी ती म ूलभूत आिण मह वाची गरज
आहे. munotes.in
Page 27
पय टन - पायाभ ूत सुिवधा आिण सहायक स ेवा
27 पया वरण – जर या भागात अित र पय टकांना वाह न न े याची मता नस ेल तर
वाहतुक या वाढीचा पया वरणावर घातक प रणाम होऊ शकतो .
ऋतुमानता – वासा या मागणीच े हंगामी नम ुने ठरािवक व ेळी जा त गद िनमा ण
करतात . इतर कालख ंडात ितक ूलपणे कमी याप आिण भार घटक उ वतील .
वाहत ुक या िविवध कार
१. हवाई वाहत ूक -
पय टनातील सवा त मह वा या वाहत ूक प त प ैक एक हणज े हवाई वास . हे सामा य -
वाहक वासाच े ाथिमक साधन बनल े आहे कारण यान े वेळ आिण अ ंतरासंबंधी
लोकां या मनात मह वप ूण बदल घडव ून आणल े आ ह ेत. वाढ या मागणीची प ूत ता
कर यासाठी एअरलाइन क ंप या मोठ ्या माणावर खच करतात आिण नवीन ता ंि क
नवक पना लाग ू करतात . जगातील एअरलाइन उ ोगाची स ं या 1,629 एअरलाइ स ,
27,271 िवमान े, 3,733 िवमानतळ े, वष भरात 29.6 दशल िनयोिजत िनग मन आिण
वषा ला 2.7 अ ज वासी वाहत ूक करतात . एअरबस आिण बोई ंग या बाजारात श ेअर
कर यासाठी म ुख िवमान े बनवणा या क ंप या असतील .
२. ऑटोमोबाईल वाहत ूक -
वाहतुक या इतर प त या त ुलनेत ऑटोमोबाईल वाहत ूक कमी अ ंतरा या
वासासाठी प ुढे येते. पय टकांना थािनक स ं कृती पाहण े आिण रा ा ंना भेट देणे सोपे
करते. हे वाहत ुक या इतर प त या त ुलनेत लविचकता दश वते. यामुळे प य टनात
मह वाच े थान आह े. कमी िकमतीम ुळे या वाहत ुक चा माग पय टक वार ंवार वाप रतात.
परंतु काहीव ेळा पय टक वाहत ुक चा हा माग िनवड यास स ंकोच करतात कारण हवाई
वाहतुक या त ुलनेत अंतर काप यासाठी जा त व ेळ लागतो .
३. रे वे वाहत ूक -
सवा त जुनी मानली जाणारी र े वे वाहत ूक ही पय टनावर प रणाम करणारी आणखी एक
प त आह े. 19 या शतकात र े वेचा वा रंवार वापर क ेला जात अस े. स या ब या च
देशांम ये भारा ं या वाहत ुक साठी र े वेचा वापर क ेला जातो हण ून पय टक याऐवजी
हवाई िक ंवा ऑटोमोबाईल वाहत ूक िनवडतात . याउलट अन ेक देशांम ये आप याला
खूप िवकिसत र े वेमाग देखील आढळतात या ंचा िविवध ट ूर पॅकेजम य े समाव ेश केला
जातो. तांि क नवनवीनत ेने जलद गाड ्यांना ज म िदला आह े या हवाई आिण
ऑटोमोबाईल वाहत ुक या प त शी पधा कर यास स म आह ेत.
४. सागरी वाहत ूक -
सागरी वाहत ुक म य े सम ु पय टन वास , बोट वास , नौकािवहार , फेरी वास
इ याद चा समाव ेश होतो . पय टनाम ये ूझ वासाला िवश ेष थान आह े. ूझ जहाजान े munotes.in
Page 28
पय टन भूगोल
28 वास करताना पय टकांना एकाच व ेळी अन ेक देश पाह याची स ंधी िमळत े. या कारची
वाहतूक सवा त महाग आह े.
यामुळे आ ही असा िन कष काढू शकतो क पय टकांचा वास अन ुभव वाहत ुक ने सु
होतो आिण स ंपतो. या अथा ने, जर द ेशांना पय टन े ाचा शा त िवकास साधायचा
असेल, तर या ंनी वाहत ूक े ाकड े ल िदल े पािहज े, या े ातील म ेदारी कमी क ेली
पािहज े आिण क ंप यांना पध या चा ंग या स ंधी उपल ध क न िद या पािहज ेत. हणून
पय टनाम य े वाहत ुक ची भ ूिमका िवकिसत कर यासाठी आिण वाढिव यासाठी द ेशांनी
खालील म ुद् ांकडे ल िदल े पािहज े: • देशांसाठी िविश वाहत ूक प ती िवकिसत
करणे आव यक आह े
वाहतूक खच नेहमी पधा मक ठ ेवला पािहज े
वासी सम ु आिण र े वे वाहत ुक या साधना ंकडे आकिष त झाल े पािहज ेत
समु पय टन वास िवकिसत कर यासाठी नवीन वास ब ंदरांची थापना करण े
आव यक आह े
नवीन जलद र े वे माग थािपत करण े आव यक आह े आिण नवीन जलद गाड ्या
खरेदी करण े आव यक आह े आिण परद ेशी अन ुभव लाग ू करण े आव यक आह े
थानका ंपासून अंतर कमी ठ ेवले पािहज े
देशात नवीन िश क आणल े पािहज ेत
नवीन ता ंि क ्या गत िवमान े एअर लाई सम य े टाकण े आव यक आह े
कम चारी िशि त असण े आव यक आह े
प रवहन िवकासासाठी सरकारन े आिथ क पाठबळ िदल े पािहज े
३.३ िनवास थान
पय टकांना गंत य थाना ंकडे आकिष त कर यात िनवास स ुिवधा मह वा ची भ ूिमका
बजावतात कारण त े पय टकांना प रसर आिण त ेथील आकष णांचा आन ंद घे यासाठी
बराच काळ राह याची स ंधी द ेते. यांचा खच थािनक अथ यव थ ेलाही हातभार
लावतो . हे पय टकां या शहरी आिण ग ैर-शहरी वातावरणा या शोधासाठी एक आधार
बनवत े. यामुळे पय टकांना वासाची ेरणा िमळत नाही . िनवास ह े पय टकांना वतःह न
आकिष त करत े जे हा त े सहा यक स ेवा दान करत े, पय टन उ ो गाचा म ु य घटक .
वासाची ेरणा सामा यत : एखा ा िविश रसॉट म ये िकंवा िनवास थानासह एक
मह वप ूण पय टन उ पादन अन ुभव याची इ छा असत े. पय टन उ पादन . थान वाहत ूक, munotes.in
Page 29
पय टन - पायाभ ूत सुिवधा आिण सहायक स ेवा
29 मािहती त ं ान आिण पायाभ ूत सुिवधां या ीन े वेशयो य असण े आव यक आहे.
िशवाय िनवास थाना ंचा िवचार करताना िनण य घे यास कमी अ ंतराचे त व लाग ू होते.
तथािप , िनवास हा एक ूण पय टन पायाभ ूत सुिवधांचा अिवभा य भाग आह े कारण
यािशवाय पय टक या िठकाणाला भ ेट देणार नाहीत . पय टकांना िनवास वाटप करताना
एकूण पय टन खचा चे माण िनि त करण े कठीण आह े कारण ह े बाजारभावान ुसार,
िनवासाचा कार आिण खर ेदी केले या उ पादना या व पान ुसार मोठ ्या माणात
बदलत े. तरीही या स ंदभा त एक सामा य मा य अ ंदाज असा आह े क एक ूण सहलीप ैक
एक त ृतीयांश या े ासाठी खचा चे वाटप क ेले जाते. पय टना या या े ातील जलद
बदलाम ुळे अ य ंत पधा िनमा ण होत े जी नवीन उ पादन े आिण नवीन स ेवा मानक े
आण यास भाग पाडत े.
३.४ पय टक स ं था
पय टन स ं था ही एक यावसाियक िक ंवा गैर- यावसाियक आ थापना आह े जसे क
कंपनी, युरो िकंवा एज सी जी द ेशांतग त आिण आ ंतररा ीय पय टनाला ो साहन द ेते.
ती एक असोिसएशन िक ंवा युिनयन हण ून ओळखली जाऊ शकत े जी पय टक सहली
आयोिजत करत े आिण आयोिजत करत े. ही एक सरकारी स ं था अस ू शकत े जी
पय टनावर रा याच े धोरण ठरवत े. दुस या श दा ंत पय टन स ं था ही पय टकांची वाहत ूक
सुलभ कर या साठी बह रा ीय स ंघटना आह े.
पय टन स ेवा पुरवणा या िविवध कार या स ं था आह ेत. ते खालील माण े आहेत.
टूर ऑपर ेटर -
हे हॉटेल, रे टॉरंट आिण वाहत ुक या साधना ंसार या या ं या वत : या पय टन
सुिवधां ारे सव समाव ेशक स ेवा देतात. काही व ेळा भाड ्याने िदले या स ुिवधां ारेही सेवा
िद या जातात .
पय टन एज सी -
पय टन स ं था अन ेक सेवा आिण पय टन स ं थांम ये म य थ हण ून काम करतात . हे
इतर पय टक आिण ग ैर-पय टक स ं थांना वाहत ूक यासार या स ेवा देते.
लब आिण इतर स ंघटना -
लब आिण इतर स ंघटना ंचे सद य ह े पय टक सेवांचे ाहक आह ेत. या गटात ाम ु यान े
गैर- यावसाियक साव जिनक स ं थांचा समाव ेश आह े. या स ं थांना सभासदा ंची देणी,
साव जिनक िनधीत ून वाटप , खाजगी द ेण या आिण काहीव ेळा या ं या वत : या
यावसाियक उप मा ंतून िमळणा या कमाईन े पािठंबा िदला जातो .
munotes.in
Page 30
पय टन भूगोल
30 ३.५ वाशी एज सी
वाशी एज सी सेवा उ ोग आह े परंतु याचा फार मोठा इितहास नाही . ही सेवा मु य व े
लोकां या स ावन ेवर अवल ंबून असत े. ॅ हल एज सीचा यवसाय थम थॉमस क ुक
आिण अम े रकन ए स ेस कंपनीने सु केला. 9 जून 1841 रोजी थॉमस क ूक पंधरा
मैल चालत लीसे टर य ेथे संयम सभ ेसाठी ग ेला. या वासात ॅ हल एज सीची क पना
सुचली ज े हा यान े टे पर स सोसायटी या आप या सहकारी सद या ंना घ ेऊन
जा यासाठी ेन भाड ्याने घेतली.
ॅ हल एज ंट ाहका ंना सव सुिवधा द ेतात. ॅ हल एज ंट एअरलाइ स , टीमिशप क ंप या,
रे वे, बस क ंप या, कार भाड ्याने देणा या कंप या, हॉटे स आिण े णीय थळ े
ऑपरेटर या ंसार या प ुरवठादारा ंकडून वास स ेवांची यव था करतो . आधुिनक जगात
वास करण े अिधक ि ल आह े, िवशेषतः परद ेशात. थानक े उघड करतात क स ुमारे
15% लोक या ं या वासाच े िनयोजन कर यासाठी ॅ हल एज ंटांवर अवल ंबून असतात .
ॅ हल एज ंट या मदतीिशवाय यश वी वास करता य ेत नाही . हा ॅ हल एज ंट आह े जो
देशातील सव िविवध आकष णे पॅकेज आिण ि या करतो आिण पय टकांना सादर
करतो . यामुळे पय टना या वाढीसाठी ॅ हल एज ंटची भ ूिमका मह वाची असत े.
भारतात ॅ हल एज सी यवसाय त ुलनेने नवीन आह े. वातं या या व ेळी विचतच
ॅ हल एज सी होती . संघिटत ॅ हल एज सीचा यवसाय वात ं यानंतर य ात स ु
झाला. असे आढळ ून आल े आहे क १९४९ पय त भारतातील सहा ॅ हल एज ंट्सनी
ॅ हल एज ंट असोिसएशन ऑफ इ ंिडया नावाची सव च स ं था म ुंबई येथे मु यालयासह
थापन क ेली होती . याचे नेतृ व यंग ॅ हल एज ंट नरी ज े. कटगारा करत होत े. ॅ हल
एज सी या यवसायान े स या चा ंगला िवकास दश िवला आह े आिण तो आता एक म ुख
यापार ि याकलाप आह े. यातून थेट रोजगार िनमा ण होतो . पय टक आण ून ॅ हल
एज स या यवसाया ार े ल णीय अ य रोजगार द ेखील क ेला जातो
३.६ वाशी माग दश क
वाशी माग दश क ही अशी य आह े िजला थ ेट वाशा ार े िकंवा अिधक ृत/खाजगी
पय टन स ं था िक ंवा टूस आिण ॅ हल एज सी ार े, फेरफटका आयोिजत कर यासाठी
आिण वाशाला वार य असल े या व त ू दाखिव यासाठी िनय ु िकंवा नोकरी िदली
जाते. ते पय टकाला या या वासाप ूव आिण वासादर यान मािहती द े याची , िनद िशत
कर याची आिण स ला द े याचीही भ ूिमका बजावतात . टूर गाइड हा ॅ हल एज सीचा
अिवभा य भाग आह े. ादेिशक तस ेच रा ीय पातळीवर पय टनाचा िवकास कर यात
यांचा मोठा वाटा आह े. यांचा यवसाय सव पय टन ि याकलापा ंशी स ंबंिधत आह े
यात पय टकांचे देशात आगमन , अनेक टूर काय म आिण या ंचे थान या ंचा समाव ेश
आहे. माग दश क शहरा ंचे ितिनिध व करतात . ते यासाठी पा आह ेत आिण या
प रसराची स ं कृती आिण वारसा समज ून घे यास स म आह ेत. टूर गाईडची आणखी
एक भ ूिमका आह े. तो एक असा य आह े जो अ यागता ंना या ं या आवडी या भाष ेत munotes.in
Page 31
पय टन - पायाभ ूत सुिवधा आिण सहायक स ेवा
31 माग दश न करतो आिण स ं हालय , शहर आिण मह वा या िठकाणाभोवती लोका ं या
गटाचे नेतृ व करतो . टूर गाईड सव पय टन व त ू आिण िविश द ेशातील कोण याही
आवडी या िठकाणा ंची मािहती द ेतो. उदाहरणाथ कोण याही ऐितहािसक थळाला भ ेट
देताना माग दश क या िठकाणा चा इितहास तपशीलवार कथन करतो याम ुळे काही व ेळा
माग दश कािशवाय त े य आिण याचा अथ समजण े कठीण होऊन बसत े. या ार े
वाशा ंना िविश द ेशातील रिहवाशा ं या स ं कृतीचे आिण जीवनश ैलीचे अ चूक ान
िमळत े. एका िठकाणाह न द ुस-या थळी वास करताना एक माग दश क वा याच े
मनोरंजन करतो आिण तो प ुढे कोठ े उतरणार आह े याची मािहती द ेतो. यामुळे
पय टना या िवकासात या ंची भूिमका ख ूप मह वाची आह े. यांनी पय टकांना सव म
सेवा देणे अपेि त आह े जेणेक न त े अ य ंत समाधानी असतील आिण भिव यात प ु हा
एकदा या िविश पय टन थळाला भ ेट दे याची या ंची इ छा आह े. िशवाय जर पय टक
टूर गाईड या स ेवेने समाधानी अस ेल तर तो क ेवळ परत य ेणार नाही तर या ं या
िम ांना, कुटुंिबयांना िकंवा सहका या ंनाही आम ंि त कर ेल. हे यांनी भेट िदल े या पय टन
थळाब ल समाधानी अस या चा पुरावा हण ून काम कर ेल. यामुळे वाशा या अख ंड
टूरबाबत ट ूर गाईडच े कत य आिण जबाबदारी द ुल ि त नाही .
तुमची गती तपासा :
१. पय टन यवसायासाठी लागणा या िविवध पायाभ ूत सेवा आिण सहायक स ेवा िवषद
करा.
munotes.in
Page 32
32 ४
पय टन िनयोजन आिण पय टन स ं था
घटक स ंरचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ िनयोजनाची गरज
४.३ िनयोजनाच े घटक
४.४ िनयोजनाच े तर
४.५ पय टन स ं था - IATA, PATA, I.T.D.C. आिण M.T.D.C
४.६ अतु य भारत मोहीम
४.० उि े
या युिनट या श ेवटी त ु ही स म हाल -
पय टनासाठी िनयोजनाची गरज समज ून या
िनयोजना या घटका ंब ल जाण ून या
िनयोजनाची पातळी जाण ून या
पय टन स ं था समज ून या
अतु य भारत मोहीम समज ून या .
४.१ तावना
भारतातील पय टन झपाट ्याने वाढत आह े. आिथ क ्याही ते खूप मह वाच े आहे. व ड
ॅ हल अ ँड टु रझम कौि सलन े 2016 म ये भारतातील पय टनाने 14.02 लाख कोटी
िकंवा देशा या जीडीपी या 9.6% उ प न क ेले आिण एक ूण रोजगारा या 9.3%,
40.343 दशल नोक या ंना समथ न िदल े. सुमारे 88.90 लाख (8.89 दशल ) परदेशी
पय टक भारतात आल े. 2016 . हा डेटा भारताकड े भरप ूर पय टन स ंसाधन े अस याच े
स य ितिब ंिबत करतो . भारत न ैसिग क आिण सा ं कृितक स ंसाधना ंवर उ च ग ुण
िमळवतो आिण वास आिण पय टन पधा मकता अहवाल 2017 नुसार 9 या munotes.in
Page 33
पय टन िनयोजन आिण पय टन स ं था
33 मांकावर होता . पूव तािमळनाड ू, महारा आ िण उ र द ेश ही पय टकांसाठी
सवा िधक लोकि य रा य े होती. आजकाल िद ली , मुंबई, चे नई, आ ा आिण जयप ूर ही
िवदेशी पय टकांनी भारतातील सवा िधक भ ेट िदल ेली पाच शहर े आहेत.
४.२ पय टन िनयोजनाची गरज
१) एकूणच पय टन िवकासाची उि े आिण धोरण े थािपत करण े – पय टनाच े उि
काय आह े आिण ही उि े कशी सा य करता य ेतील.
२) पय टनाचा िवकास करण े जेणेक न याची न ैसिग क आिण सा ं कृितक स ंसाधन े
अिनि त काळासाठी राखली जातील आिण भिव यासाठी तस ेच वत मान
वापरासाठी स ंरि त क ेली जातील .
३) देशा या िक ंवा द ेशा या सवा गीण िवकास धोरणा ंम ये आिण नम ु यांम ये पय टन
समाकिलत करण े आिण पय टन आिण इतर आिथ क े ांम ये डोस जोडण े
थािपत करण े.
४) पय टन िवकासावर साव जिनक आिण खाजगी दो ही े ां ारे िनण य घे यास
तक संगत आधार दान करण े.
५) पय टन े ातील सव अनेक घटका ंचा समि वत िवकास श य करण े. याम य े
पय टन आकष णे, उप म , सुिवधा आिण स ेवा आिण िविवध आिण वाढ या
माणात िवख ंिडत पय टन बाजार या ंचा पर पर स ंबंध समािव आह े.
६) पय टनाच े आिथ क, पया वरणीय आिण सामािजक फायद े इ तम आिण स ंतुिलत
करणे, या फाय ा ंचे समाजा त समान िवतरण क न , पय टना या स ंभा य सम या
कमी करण े.
७) आकष णे, सुिवधा, सेवा आिण पायाभ ूत सुिवधां या पय टन िवकासाच े थान ,
कार आिण या ी या ंचे माग दश न करणारी भौितक रचना दान करण े.
८) िविश पय टन िवकास े ांचे तपशीलवार आराखड े तयार कर यासा ठी माग दश क
त वे आिण मानक े थािपत करण े जे एकम ेकांशी स ुसंगत आिण मजब ूत करतील
आिण पय टन स ुिवधां या यो य िडझाइनसाठी .
९) आव यक स ं था मक आिण इतर स ं था मक ेमवक दान क न पय टन
िवकास धोरण आिण योजना आिण पय टन े ाचे िनरंतर यव थापन भावी
अंमलबजावणीसाठी पाया घालण े.
१०) पय टन िवकासासाठी साव जिनक आिण खाजगी े ातील य न आिण ग ुंतवणूक
यां या भावी सम वयासाठी ेमवक दान करण े. munotes.in
Page 34
पय टन भूगोल
34 ११) पय टन िवकासा या गतीच े सतत िनरी ण कर यासाठी आिण त े ॅकवर
ठेव यासाठी आधारर ेखा दान करण े.
४.३ िनयोजनाच े घटक
पय टन िनयोजनाच े पाच मह वाच े घटक आह ेत-
१. आकष ण
२. वेशयो यता
३. िनवास यव था
४. सुिवधा आिण उप म .
१. आकष ण : पय टन ि याकलाप आकष णापास ून सु होतो . एखा ा िठकाणी िक ंवा
गंत य थानावर काही आकष ण असल े पािहज े तरच लोक िक ंवा पय टक या भागाला भेट
देतील. पय टन ि याकलाप आकष णापास ून स ु होतो . एखा ा िठकाणी िक ंवा
गंत य थानावर काही आकष ण असल े पािहज े तरच लोक िक ंवा पय टक या भागाला भ ेट
देतील. आकष ण हे सव घटका ंचे सवा त मोठ े भावशाली मानल े जाते. ते गंत य थान
बनवू िकंवा खंिडत क शकता त. आकष णे दोन कारची असतात : तलाव , न ा, पव त
इ. नैसिग क आकष णे आिण मानविनिम त आकष णे जसे क मारक े, सं हालय े, खरेदीची
िठकाण े इ. कोण याही पय टकाचा अ ंितम ह ेतू हा आकष णाचा अन ुभव घ ेणे हा असतो ,
जरी व ेशयो यता आिण िनवास यव था द ेखील यात भाग घ ेते. या इंि यगोचर म य े.
परंतु असे हणता य ेईल क आकष णािशवाय कोणत ेही पय टन होणार नाही , तथािप
वाहतूक, हॉटेल, उप म आिण स ुिवधा द ेखील काय क शकतात .
२. सुलभता : सुलभता हा वाहत ूक हा पय टन यव थ ेचा एक आव यक घटक आह े
कारण तो बाजार ोत आिण ग ंत य था न यां यात द ुवा िनमा ण करतो . जर काही
आकष णे असतील तर पय टकांनी या ंना भेट ावी . वाहतूक हे सहसा ल य नसत े परंतु
दौ या या स ंचालनासाठी एक आद ेश असतो . परंतु काही करणा ंम ये, वाहतूक देखील
एक आकष ण बन ू शकत े, उदाहरणाथ , महाराजा ंची ए स ेस, रॉयल राज थान ऑन
हील इ यादीसार या IRCTC ारे चालव या जाणा या पय टक गाड ्या. तेथे र त े,
हवाई माग , जलमाग आिण र े वे यासार या वाहत ुक चे िविवध कार उपल ध आह ेत.
त तच , वाहतूक वासासाठी आरामदायक , िव ासाह , परवडणारी आिण यो य असावी ;
तो कोणताही मोड असो
३. िनवास थान : िनवास थान ह े गंत य थाना या सवा त मह वप ूण पैलूंपैक एक आह े.
कोणताही वासी कोण याही ग ंत य थानाला भ ेट दे याचे िनवडणारा थमतः
या या /ित या गरज ेनुसार िनवास थान शोधतो . या या समाधाना या तरापय त
याला/ित या खा या ची आिण प ेये या सेवा, िव ांतीची स ुिवधा इ . िनवास य ुिनट्स
वतःच मोठ ्या सं येने लोका ंसाठी पय टन आकष ण हण ून काम करतात . अशी काही munotes.in
Page 35
पय टन िनयोजन आिण पय टन स ं था
35 िठकाण े आहेत या ंना पय टक क ेवळ या ं या हॉट े ससाठी भ ेट देतात. पॅलेस हॉट ेल
चैल, उ मेद भवन प ॅलेस, जोधप ूर ही काही हॉट े सची उदाहरण े आहेत, िजथे पय टकांना
हॉटेल या मालम ेला भेट दे यासाठी प ैसे मोजाव े लागतात . अशा कार े संपूण िठकाणी
अनेक िठकाणी आह ेत.
४. सुखसुिवधा : नवीन थळी वास करणा या य ेक पय टकाला जागितक दजा या
सुिवधा आिण स ेवांची इ छा असत े. यांची मागणी प ूण कर यासाठी उ ोगध ंदे मोठ्या
माणावर य न करत आह ेत. येक पय टन थळ िक ंवा क ासाठी उ च दजा या
सुिवधा ही मह वाची मदत आह े. को टल रसॉट साठी, पोहणे, नौकािवहार , यॉिटंग, सफ -
राईिड ंग आिण मनोर ंजन, नृ य आिण इतर मनोर ंजन आ िण करमण ूक सेवा यासार या
सेवा य ेक पय टन थळासाठी अ य ंत आव यक आह ेत. सुिवधा दोन कार या
नैसिग क अस ू शकतात , हणज े समु - नान, समु िकनार े, मासेमारीची श यता ,
ेिकंग या स ंधी, िगया रोहण िक ंवा पाहण े इ. आिण मानविनिम त, हणज े िविवध
कार या मनोरंजना या स ुिवधा या िविवध कार या िविश गरजा प ूण क शकतात .
पय टक उ क ृ सम ु िकनार े, पाम आिण नारळा या झाडा ंनी सूय काशापास ून आ य
घेतलेला आिण आ ंघोळीसाठी चा ंगली प रि थती दान करण े हे एक चा ंगले पय टन क
आहे. समु पय टना या उ ेशाने मोठे पाणी िक ंवा िशकार आिण मास ेमारी या स ंधी
यासार या इतर िविवध न ैसिग क सुिवधा ितत याच मह वा या आह ेत.
५. उप म : पय टकांचा अन ुभव वाढवणा या िविवध उप मा ं ारे आकष णांना अन ेकदा
मदत क ेली जात े. उदाहरणाथ : नैिनतालमधील तलावाम य े नौकािवहार आिण
समु पय टन स ुिवधा अस ू शकत े, आ ामधील मारक एखा ा ट ूर गाईड ार े माग दिश त
टूर देऊ शकत े ि कंवा खजाराहोम य े लाइट अ ँड साउ ंड शो , पव तावर हायिक ंग,
िहमालयातील बफा या उतारा ंम ये क इ ंग, पांढरे शु गंगा नदीत वॉटर र हर राि ट ंग,
मनालस ू नदीत मा सेमारी, बीरम य े पॅरा लायिड ंग, हमता पासमधील ेक इ यादी .
४.४ िनयोजनाच े तर
१.आंतररा ीय पय टन िनयोजन : आंतररा ीय तरावरील पय टन िनयोजनाम य े
सामा यत : आंतररा ीय वाहत ूक स ेवा, िविवध द ेशांमधील पय टकां या सहल ची
हालचाल आिण व ेळाप क , शेजारील द ेशांमधील ल णीय पय टन थळ े आिण स ुिवधांचा
िवकास , तसेच काय रत धोरण े आिण चारा मक काय म या ंचा समाव ेश होतो . अनेक
रा ांचे.
२. रा ीय पय टन िनयोजन : पय टन धोरण , पायाभ ूत सुिवधा आिण भौितक स ंरचना
योजना , याम य े मह वप ूण प य टन आकष णे, िनवडल ेले पय टन िवकास े ,
आंतररा ीय व ेश िबंदू, सुिवधा आिण स ेवा यांचा समाव ेश होतो , या सव गो ी पय टन
िनयोजना या रा ीय तरावर स ंबोिधत क े या जातात . या यित र , ते िनवासाच े
माण , कार आिण ग ुणव ा आिण इतर आव यक पय टन स ुिवधा आिण सेवा यां याशी
संबंिधत आह े; देशातील म ुख वासी माग आिण या ंचे ादेिशक कन े शन; पय टन munotes.in
Page 36
पय टन भूगोल
36 सं था ह क , कायद े आिण ग ुंतवणूक धोरण े; उ ोगासाठी िवपणन आिण जािहरात
धोरणे; िश ण आिण िश ण उप म ; आिण पया वरणीय , आिथ क आिण सामािजक
सां कृितक िव ेषण.
३. ादेिशक पय टन िनयोजन : ादेिशक िनयोजन ाद ेिशक धोरण , ादेिशक व ेश
िबंदू, वाहतूक सुिवधा आिण स ेवा यासार या घटका ंचा िवचार करत े; पय टन आकष णांचे
कार आिण थान े; माण , कार आिण िनवासाची िठकाण े आिण इतर पय टन स ुिवधा
आिण स ेवा; आिण पय टन िव कास े ांची िठकाण े, जसे क रसॉट े .
ते सामािजक -सां कृितक, पया वरणीय , आिथ क आिण भाव िव ेषणे, ादेिशक िश ण
आिण िश ण काय म, िवपणन धोरण े, गुंतवणूक धोरण े, सं था मक स ंरचना,
कायद ेशीर ेमवक आिण अ ंमलबजावणी धोरण , क प योजना आिण झोिन ंग
अ याद ेशांसह द ेखरेख करतील .
४. थािनक पय टन िनयोजन : थािनक तरावरील सहभागी तरावर पय टन
िनयोजनाच े िव ेषण, प रणाम आिण म ू यांकन यावर िवचार करतील .
४.५ पय टन स ं था - IATA, PATA, I.T.D.C. आिण M.T.D.C
१. IATA: आंतररा ीय हवाई वाहत ूक संघटना सुरि त, िनयिमत आिण िकफायतशीर
हवाई वाहत ूक, जलद हवाई यापार आिण उ ोगाशी स ंबंिधत सम या ंचा अ यास
कर यासाठी ो साहन द े याचे उि ठ ेवते. ितिकट े, िकमती , एअरलाइन एअर व े
िब स , बॅगेज चेक आिण इतर कागदप ा ंचे मानक करण समािव आह े.
२. PATA - पॅिसिफक एिशया ॅ हल असोिसएशन प ॅिसिफक भागात वास िवकिसत
करते, ो साहन द ेते आिण स ुिवधा द ेते पया वरणीय न ैितकत ेची गरज ओळख ून
सु वाती या न े याने पया वरण पय टनासाठी PATA कोड स ु केला. PATA पॅिसिफक
एिशया ॅ हल असोिसएशन (PATA) ही जगातील सवा त मोठी ॅ हल मोशनल स ं था
आहे. हे पॅिसिफक द ेशात आिण आत वास आिण पय टनाला ो साहन द ेते. 1951
म ये पॅिसिफक े मधील े ांचा िवकास , चार आिण वास स ुलभ कर यासाठी एक
ना-नफा, वयंसेवी आिण ग ैर-राजक य कॉप र ेशन हण ून याचा समाव ेश कर यात
आला .
PATA चे मु य उि े आहेत:
पॅिसिफक द ेशात पय टनाचा चार आिण िवकास करण े.
वेळेवर अ यावत आिण मािहती दान करण े.
सभासदा ंसाठी प रस ंवाद/प रषद आयोिजत करण े.
सद या ंचा यवसाय तयार करा . munotes.in
Page 37
पय टन िनयोजन आिण पय टन स ं था
37 सद या ंसाठी िश ण आिण िवकास काय म आयोिजत करण े.
नैितक प त ना ो साहन द े यासाठी .
गंत य िवकासावर ल क ि त करण े.
वास आिण पय टन उ ोगातील सम या ंवर आघाडीवर राहण े आव यक आह े
संबोिधत क ेले.
साव जिनक -खाजगी े ातील भागीदारी उ ेिजत करण े आिण िवकिसत करण े.
आंतररा ीय समज आिण आ ंतररा ीय कॉप र ेशन सुधार यासाठी .
एक सामा य म ंच दान कर यासाठी .
पय टन उ ोगाशी स ंबंिधत सािह य कािशत करण े.
मानव स ंसाधन िवकास .
िवपणन स ंशोधन आिण आकड ेवारी.
मौ यवान अ ंत ी, अंदाज आिण िव ेषण दान कर यासाठी सद या ंना चा ंगले
यवसाय िनण य घे यास मदत होईल .
PATA या भ ूिमका आिण काय
साधारणपण े, PATA चे मु य उि गतीशील िवकास आिण या या सद य द ेशांम ये
पय टनाचा चार करण े आहे. PATA चे सद या ंसाठी योगदान , भूिमका आिण काय क
शकतात
खालील म ुद् ांवर अ यास करा :
PATA पय टनावर स ंशोधन अ यास करत े.
PATA िवपणन काय म आयोिजत करत े.
तपशीलवार आिण अ यावत मािहती दान करत े.
पॅिसिफक द ेशात काय म आयोिजत करा .
आिथ क िवकासात मदत होत े.
PATA पय टन वन पती आिण स ेवा सुिवधा स ुधार यात मदत करत े. munotes.in
Page 38
पय टन भूगोल
38 ३ भारतीय पय टन िवकास महाम ंडळ (ITDC)
भारत पय टनानंतर ही स ंघटना दुस या मा ंकाची सवा त मह वाची आह े. हे साव जिनक
े ातील स ं था हण ून काम करत े. ITDC चा मु य उ ेश भारताला पय टन थळ
हणून मोट करण े हे आहे. ही संघटना ाम ु यान े दोन कारणा ंमुळे भारतीय खाजगी े
बनली . थमतः खाजगी क ंप या पय टन स ुिवधांम ये गुंतवणूक कर यास तयार न ह या .
दुसरे हणज े, यांना वाटल े क नफा पय टन स ुिवधांम ये गुंतवणूक करण े अिनि त आह े.
असोिसएशनची थापना 1966 म ये झाली . हॉटेल कॉप र ेशन इ ंिडया िलिमट ेड, इंिडया
टु रझम ा सपोट अंडरटेिकंग िलिमट ेड आिण इ ंिडयन ट ू रझम कॉप र ेशन िलिमट ेड
यां या िवलीनीकरणासह ती थापन कर यात आली .
ITDC ची उि े आिण उि े
स याच े हॉटेल तयार करण े, ता यात घ ेणे आिण यव थािपत करण े आिण हॉट े स, बीच
रसॉट ् स आिण र े टॉरंट्सचा चार करण े.
हे वाहत ूक, शु क म ु खर ेदी आिण ब ैठक स ुिवधा दान करत े.
ते पय टन जािहराती उ पादना ंचे उ पादन , िवतरण आिण िव करत े.
भारत आिण परद ेशात यव थापन , स लागार आिण िनण य घे याची स ेवा हण ून
काय करत े.
हे पूण वाढ झाल ेले मनी च जस (FFMG), ितबंिधत मनी च जस इ. हणून देखील
काय करत े.
हे पय टन आिण ता ंि क गरजा ं या वाढीसाठी गत आिण िकफायतशीर प रणाम
देते.
याम य े क प चचा आिण ऑपर ेश स समािव आह ेत.
ITDC चे मनोर ंजन आिण इतर काय
िद लीतील लाल िक यावर शो आयोिजत क ेला होता
हे पाच िवमानतळा ंवर शु कमु दुकाने चालवत े. िवमानतळ े कोलका ता, ित वन ंतपुरम,
िद ली , चे नई आिण म ुंबई.
यामुळे पय टन थळ े िवकिसत हो यास मदत झाली .
अशोक ॅ ह स अ ँड टूस (ATT) जे ITDC चे ँड नाव आह े यांना सेवा दान करत े
रा ीय आिण जागितक अ यागत . munotes.in
Page 39
पय टन िनयोजन आिण पय टन स ं था
39 ATT एक ट ूर पॅकेज ऑफर करत े याम य े हिनम ून टूर, माउंटन टूर, शॉिपंग समािव
आहे फेरफटका इ .
हे जगभरातील खा महो सवा ंम ये भाग घ ेते. भारतीय खा पदाथा वर क ि त आह े.
४. महारा पय टन िवकास महाम ंडळ (MTDC)
महारा पय टन िवकास महाम ंडळ (MTDC), महारा सरकारन े 1975 म ये थापन
केलेली कंपनी, ितचे अिधक ृत भागभा ंडवल . 25 कोटी. महारा पय टन िवकास
महामंडळ ह े सामा यतः MTDC हणून सं ेिपत क ेले जात े, ही भारतातील पय टन
िवकासासाठी जबाबदार असल ेली महारा सरकारची एक स ं था आह े.
महारा पय टन िवकास महाम ंडळ (MTDC) ची उि े
महारा रा या तील पय टन पायाभ ूत सुिवधा िवकिसत कराय या आह ेत, भारत,
पय टनाला चालना द ेणे आिण नवीन पय टन उ पादन े आिण थळ े िवकिसत क न
रा यातील पय टकांची वाहत ूक वाढवण े.
हे दज दार स ेवा आिण स ुिवधा प ुरवून, सां कृितक वारसा जतन आिण स ंवध न क न
आिण पय टन िवकासात खाजगी गुंतवणुक ला ो साहन द ेऊन क ेले जाते.
शा त पय टना ार े रा याचा सामािजक आिण आिथ क िवकास वाढवण े हे
एमटीडीसीच े अंितम य ेय आह े.
पय टनाचा उ ेश काय आह े?
पय टनाचा उ ेश लोका ंना नवीन स ं कृती, वातावरण आिण ि याकलाप ए स लोर
कर याची आिण अन ुभव याची संधी दान करण े हा आह े.
जगभरातील व ेगवेग या िठकाणा ंब ल िशकत असताना य िक ंवा कुटुंबांना
एकमेकांशी जोड याचा हा एक उ म माग असू शकतो .
पय टनामुळे आदराित य , वाहतूक, िकरकोळ स ेवा आिण अिधक े ात नोक या
देऊन थािनक अथ यव थ ेला चालना िमळ यास मदत होत े.
यािशवाय , ते यां या GDP चा एक म ुख भाग हण ून पय टक डॉलरवर मोठ ्या
माणावर अवल ंबून असल े या अन ेक देशांसाठी उ प नाचा एक मह वाचा ोत
दान करत े. munotes.in
Page 40
पय टन भूगोल
40 शेवटी, पय टन सा ं कृितक वारसा थळा ंचे जतन कर यात मदत क शकत े जे
अ यागता ंचे ल या ं याकड े आण ून देऊ शकत े यांना कदािचत या ं याब ल
मािहती नस ेल!
तुमची गती तपासा .
१. पय टन हणज े काय? पय टनाच े घटक सा ंगा.
२. पय टन च े प रणाम सा ंगा.
३. पय टन िनयोजन आिण िनयोजनाच े कार
४. पय टन िनयोजन स ं था
५. पय टनाच े पायाभ ूत सुिवधा.
munotes.in
Page 41
41 ५
महारा ातील स ंभा य पय टन े े आिण पय टन धोरण
घटक स ंरचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ महारा ातील पय टन
५.३ महारा ातील िकनारी पय टन
५.४ स ा ीतील साहसी पय टन
५.५ महारा ातील ह े रटेज पय टन
५.६ महारा रा याच े पय टन धो रण
५.० उि े
या युिनट या श ेवटी त ु ही स म हाल -
भारत आिण महारा ातील पय टन स ंसाधन े समज ून या
भौगोिलक पय टन स ंसाधन े जाणून या
ऐितहािसक पय टन स ंसाधन े जाणून या
धािम क पय टन स ंसाधना ंचे िव ेषण करा
सां कृितक पय टन स ंसाधन े समज ून या
५.१ तावना
पय टन भ ूगोलाची या या आपण थम जाण ून घेतली.पय टनाच े िविवध कार आिण
पय टनातील नवीन ड िशकलो . मागील दोन य ुिनट्सम य े आ ही पय टना या पायाभ ूत
सुिवधा आिण सहा यक स ेवा जस े क वाहत ूक, िनवास , पय टन स ं था, एज सी आिण
माग दश क यांचा अ या स िविवध घटक आिण पय टनावरील प रणाम िशकलो . स या या
युिनटम य े आपण भारतातील आिण महारा ातील पय टन स ंसाधना ंचा भौगोिलक ,
ऐितहािसक , धािम क आिण सा ं कृितक पय टन स ंसाधना ंचा िवश ेष संदभा त अ यास
क . भारतातील पय टन झपाट ्याने वाढत आह े. आिथ क ्याही ते खूप मह वाच े आहे. munotes.in
Page 42
पय टन भूगोल
42 व ड ॅ हल अ ँड टु रझम कौि सलन े 2016 म ये भारतातील पय टनाने 14.02 लाख
कोटी िक ंवा देशा या जीडीपी या 9.6% उ प न क ेले आिण एक ूण रोजगारा या 9.3%,
40.343 दशल नोक या ंना समथ न िदल े. सुमारे 88.90 लाख (8.89 दशल ) परदेशी
पय टक भारतात आल े. 2016 . हा डेटा भारताकड े भरप ूर पय टन स ंसाधन े अस याच े
स य ितिब ंिबत करतो . भारत न ैसिग क आिण सा ं कृितक स ंसाधना ंवर उ च ग ुण
िमळवतो आिण वास आिण पय टन पधा मकता अहवाल 2017 नुसार 9 या
मांकावर होता . पूव तािमळनाड ू, महारा आिण उ र द ेश ही पय टकांसाठी
सवा िधक लोकि य रा य े होती. आजकाल िद ली , मुंबई, चे नई, आ ा आिण जयप ूर ही
िवदेशी पय टकांनी भारतातील सवा िधक भ ेट िदल ेली पाच शहर े आहेत.
५.२ महारा ातील पय टन
भारतात भरप ूर पय टन स ंसाधन े आहेत. उ ण किटब ंध भारताच े दोन भा ग करतात . वरचा
भाग समशीतो ण प ्यात आिण खालचा भाग उ णकिटब ंधीय प ्यात आह े. हणून
आप याला भारतात बरीच भौितक िभ नता आढळत े - उ रेला ख ूप कमी तापमान
(िहमवषा व) आिण दि ण ेला उ च तापमान . पूव ला म ेघालयातील माविसनराम आह े,
याम य े दरवष 11,873 िममी (467 इंच) पाऊस पडतो , हा जगातील सवा त जा त
पाऊस असल ेला द ेश आह े आिण पि म ेला थारच े वाळव ंट आह े.
भारताला अन ेक सं कृती आिण धमा साठी िवतळणार े भांडे मानल े जाते आिण हण ूनच
भारता या िविवध भागा ंम ये आप याला सा ं कृितक िभ नता आढळतात . यामुळे
भारतात पय टना या िवकासासाठी च ंड मता आिण वाव आह े. िनवडक पय टन
थळा ंची थोड यात मािहती खाली िदली आह े.
महारा ातील पय टन थळा ंची ेणी
a) स ा ी महाबळ े रमधील साहसी पय टन
माथेरान
आंबोली
b) महारा ातील िकनारी पय टन ज ुह - मुंबई
िकहीम - अिलबाग
गणपती प ुळे
तारकल
महारा ातील वारसा पय टन रायगड
औरंगाबाद munotes.in
Page 43
महारा ातील स ंभा य पय टन े े आिण पय टन धोरण
43 अिजंठा
एलोरा
ए सेल व ड - मुंबई
५.३ महारा ातील िकनारी पय टन
िकनार े/ पुळणी :
जुह मुंबई - जुह हा म ुंबईतील अरबी सम ु ाजवळील पि म िकना या वरील िस
समु िकनारा आह े. र ते, रे वे, मे ो, वाहतूक यव था या ं या जोडणीम ुळे ते स ह ज
उपल ध आह े. हे भेलपुरी आिण पाणीप ुरीसाठी िस आह े, अनेक िच पट स ेिलि टी
येथे राहतात .
िकहीम (अिलबाग ) - भारतातील अन ेक िह ंदी िच पटा ंम ये िकहीम सम ु िकना याच े
स दय दाखव यात आल े आहे. हे मुंबई महानग रा या अगदी जवळ आह े, सुमारे 100
िकमी. र यान े. गेटवे ऑफ इ ंिडया त े मांडवा, अिलबाग य ेथे असल े या क ुलाबा
िक यापय त बोट स ेवा आह े.
गणपतीप ुळे (र नािगरी िज हा ) -हा स ुंदर सम ु िकनारा र नािगरी िज ात अरबी
समु ाजवळ महारा ा या पि म िकनारप ीवर आहे. येथे गणपती (भगवान गण ेश) मंिदर
आिण स ुंदर सम ु िकनारा आह े. कोकणी पदाथ आहे.
तारकल सम ु िकनारा (िसंधुदुग िज हा ) - हा िस ंधुदुग िज ातील मालवण या
दि ण ेस सुमारे 8 िकमी ला ंबीचा सम ु िकनारा आह े. नॉक िलंग, कूबा डायि ह ंग इ यादी
अनेक जल डा य ेथे उपल ध आह ेत. कोकणातील घनदाट िहर यागार वन पत नी हा
समु िकनारा अितशय स ुंदर आह े. अनेक पय टक गो याप े ा तारकल ला ाधा य द ेतात.
मु ड सम ु िकनारा
भारता या पि म िकना या वरील एक िवल ण तटीय शहर , मु ड ह े समु िकनाया चे घर
आहे जे तुलनेने कमी ात आह े. मु ड सम ु िकनारा अिलबागपास ून अव या 42 िकमी
अंतरावर आह े. याचा स ुंदर वाल ुकामय िकनारा आिण नारळा या झाडा ंनी नटल ेली गाव े
आिण म ु ड ज ंिजरा हा भ य सागरी िक ला म ु डला म ुंबई आिण प ु यापास ून एक उ म
गेटवे बनवतो . समु िकनारा स ूया ता या उ क ृ यासाठी एक भ य स ेिटंग दान
करतो . इतर यावसाियक सम ु िकना -यां माण े येथे गद नसत े आिण आन ंददायी ग ेटवे
बनवत े.
ीवध न सम ु िकनारा
रायगड िज ात वसल ेला ीवध न हा म ु यत: समु िकनारी असल े या िक यासाठी
ओळखला जातो . ह रहर े र सोबतच , ीवध न हे एक अ ितम को टल ट ूर सिक ट munotes.in
Page 44
पय टन भूगोल
44 बनवत े जे मुंबई आिण प ु यापास ून एक िवल ण ग ेटवे हणून काम करत े. ीवध नम य े
पाह यासारख े अनेक सम ु िकनार े आहेत पण सहलीसाठी सवा त चांगला सम ु िकनारा
हणज े क िदवली बीच . िदवेगर आिण ह रहर े र द ेखील कमी अ ंतरावर आह ेत आिण
तु ही सहज सम ु िकनारी िफ शकता . ीवध नम य े काही उ क ृ मंिदरे देखील आह ेत
यात ी ल मीनारायण म ंिदर सवा त म ुख आह े. सुवण गणेश मंिदर आिण ह रहर े र
मंिदर इथ ून फार द ूर नाही . ीवध न हे ऐितहािसक आिण धािम क मह वा या ीने
आव य क आह े. असे मानल े जाते क पा ंडवांपैक एक अज ु नने आप या तीथ या ेचा भाग
हणून ीवध नला भ ेट िदली होती . ितसर े पेशवे बाळाजी बाजीराव या ंचे घर अस यापय त
युरोिपयन वा या ं या न द म य े उ ल ेख सापड यापास ून इितहासात ीवध नला
वैभवाचा वाटा आह े. हे सुपारीसाठीही िस आह े, ‘ ीवध न रोठा ’. संपूण देशातील
सुपारीची लागवड या या िहर या स दया त भर घालत े आिण िनसग ेम साठी
आनंददायी बनत े.
५.४ स ा ीतील साहसी पय टन
रोमहष क िशखर े, वाटेतले िक ल े आिण ल े यांचे सौज य , ड गरमा याच े िवलोभनीय
य, िनम नु य प रसर , भरपूर िहरवळ , आ हाददायक हवामान आिण शहरा या
सतत या गजबजाटात ून बाह ेर पड याची स ंधी - स ा ी ेिकंग हा महारा ातील
साहसी उप मा ंसाठी एक लोकि य साहसी ख ेळ बनला आह े. .
इशा ळगड िशखरावर गोळी झाडली . ...
माथेरानजवळील प ेब फोट ेक. ...
सांधण खो यातील पा यात ून वावरण े. ...
स ा ी मह वाका ं ी िगया रोहका ंसाठी उ म आह ेत. ...
कळस ूबाई, स ा ीतील सव च िशखर . ...
माळश ेज घाटात क ुठेतरी कोरडी दरी . ...
आह प े घाटा या मा यावर . ...
स ा ीतील सवा त कठीण िक ल े ेक
महाबळ े र - हे महारा ातील िस िहल ट ेशन आह े; पि म घाटावर वसल ेले. येथे
समृ जैविविवधता आिण घनदाट ज ंगल आह े.
munotes.in
Page 45
महारा ातील स ंभा य पय टन े े आिण पय टन धोरण
45 आवडीची िठकाण े खालील माण े आहेत:
१. वे णा तलाव
२. पारशी िब ंदू
३. ह ीच े डोके िबंदू
४. हॉलीव ूड माग सं हालय
५. बॅिबं टन पॉइ ंट
६. िलंगमळा धबधबा
७. धोबी धबधबा
८. आथ र सीट
९. इको पॉइ ंट
१०. बॉ बे पॉइंट - सनसेट पॉइ ंट
माथेरान - हे महारा ातील म ुंबईजवळच े छोटेसे िहल ट ेशन आह े. जसे नाव स ूिचत
करते 'मथे' हणज े डोके आिण 'रान' हणज े जंगल. ते घनदाट ज ंगलान े यापल ेले होते.
नेरळ त े माथेरान अशी टॉय ेन चालवली जात े. माथेरानची उ ंची सुमारे ८०० मी. कडून.
आवडीची िठकाण े खालील माण े आहेत:
१. एक झाड िब ंदू
२. लुईसा िब ंदू
३. अले झांडर पॉइ ंट
४. िपसारनाथ म ंिदर
५. खंडाळा पॉइ ंट
६. िशवाजीची िशडी
7) आंबोली - हे महारा ातील िस ंधुदुग िज ातील 690 मीटर उ ंचीवर पि म घाटातील
एक िहल ट ेशन आह े. आंबोली घाट कोकणातील साव ंतवाडीला को हाप ूर, बेळगावला
देश द ेशात जोडतो .
munotes.in
Page 46
पय टन भूगोल
46 आवडीच े िठकाण खालील माण े आहे:
१. पाणी पडण े
२. महादेव गड
३. िशरगावकर पॉइ ंट
४. दुग ढाकोबा ेक
५.५ महारा ातील ह े रटेज पय टन
हे रटेज पय टन हणज े काय?
युनायटेड ट ेट्समधी ल नॅशनल ट फॉर िह टो रक ि झ ह शनने हे रटेज टु रझमची
या या "भूतकाळातील कथा आिण लोका ंचे ामािणकपण े ितिनिध व करणारी
िठकाण े, कलाक ृती आिण ि याकलाप अन ुभव यासाठी वास करण े" अशी क ेली आह े
आिण "वारसा पय टनाम य े सां कृितक, ऐितहािसक आिण न ैसिग क संसाधना ंचा समाव ेश
असू शकतो " महारा ा या सम ृ वारसा और ंगाबाद िज ातील एलोरा ल ेण या 5
युने को या जागितक वारसा थळा ंम ये िदसून येतो, जे भ य रॉक -कट आिक टे चरच े
संकुल आह े. येथे 34 मठ आिण म ंिदरे आहेत. याच स ंकुलात क ैलास म ंिदर आह े.
अिजंठा (औरंगाबाद िज हा ) -
अिजंठा लेणी महारा ातील और ंगाबाद िज ात ि थत आह ेत. येथे सुमारे 29 रॉक कट
बौ ल ेणी मारक े आढळतात , जी 2 या शतक त े 480 CE म ये तयार झाली . या
ले यांम ये िच े आिण रॉक कट िश प े ही ाचीन भारतीय कल ेची उ क ृ उदाहरण े
आहेत. हे युने कोच े जागितक वारसा थळ आह े.
एलोरा ल ेणी (औरंगाबाद िज हा ) -
एलोरा ह े जगातील सवा त मोठ े रॉक कट मठ म ंिदर ल ेणी स ंकुलांपैक एक आह े. हे
युने कोच े जागितक वारसा थळ आह े. ले यांमधील मारक े आिण कलाक ृती 600-
1000 CE कालावधीतील बौ , िहंदू आिण ज ैन धमा शी संबंिधत आह ेत. या ल ेणी
‘वे ळ ल ेणी’ हणून ओळख या जातात आिण स ुमारे 30 िकमी आह ेत. औरंगाबादह न .
एिलफ ंटा लेणी
एका ब ेटावर वसल ेली एिलफ ंटा लेणी मुंबई या प ूव ला फ 10 िकमी अ ंतरावर आह े. हे
िठकाण भगवान िशवाला समिप त अस ून येथे एकूण सात ग ुहा आह ेत. एकेकाळी एिल फंटा
ले यांतील अन ेक कलाक ृती आह ेत या आता द ेशभरातील स ं हालया ंम ये आढळतात .
पण तरीही , मूळ थानावर अज ूनही काही भ य रचना आिण कलाक ृती आह ेत.
munotes.in
Page 47
महारा ातील स ंभा य पय टन े े आिण पय टन धोरण
47 मुंबईचे ि ह टो रयन आिण आट डेको ए स े बल
मुंबई हे मं मु ध करणा या ज ु या इमारत च े माहेरघर आह े. तु हाला श हरातील 19 या
शतकातील ि ह टो रयन िनओ -गॉिथक साव जिनक इमारती आिण 20 या शतकातील
आट डेको इमारती आढळतील . मोठ्या इमारती व ेगवेग या काळातील अवश ेषां माण े
उ या रािह या आह ेत, या शहरात बा ंध या ग ेले या नवीन पॉश इमारत समोरही ख ूप
मोहक आह ेत. ओ हल म ैदाना या आसपास या इमारती पाहायला िमळतात .
छ पती िशवाजी महाराज टिम नस
पूव ि ह टो रया टिम नस हण ून ओळखल े जाणार े, छ पती िशवाजी महाराज टिम नस
(CSTM) 1888 म ये पूण झाल े. याचे ब ांधकाम 1878 म ये सु झाल े होते.
ि ह टो रयन गॉिथक र हाय हल आिक टे चर मुंबई या गजबजल े या िठकाणी आह े.
अ यंत य त , ते 2.85 हे टर े ाम य े पसरल ेले आहे.
५.६ महारा रा याच े पय टन धोरण
2016 या महारा पय टन धोरणातील ठळक म ु े पुढील माण े आहेत:
१. पय टनाला ाधा य े हण ून िनय ु करा कारण यात आ िथ क िवकासाला
चालना द े याची मता आह े
२. आिण महारा ात रोजगारा या उ च स ंधी िनमा ण करा - बदल - धोरण थािपत
करेल.
३. पय टन आिण पय टनाशी स ंबंिधत ि याकलापा ं ारे वािष क 10% े ाची वाढ
आिण GSDP म ये 15% िह सा िमळवण े.
४. पय टन े ात 2025 पय त 30,000 कोटी पया ंची नवीन ग ुंतवणूक िनमा ण करा
५. 2025 पय त पय टन े ात 1 दशल अित र रोजगार िनमा ण करा
६. 2013 या ो साहन प ॅकेज योजन ेशी जोड ून रा यातील पय टन घटका ंना
ो साहन ा .
७. उ ोग , ऊजा आिण कामगार िवभाग िक ंवा यान ंतर कोणत ेही बदल . या अंतग त
ो साहन
८. रा यातील पय टन े ा या गरज ेनुसार धोरण तयार क ेले आहे.
९. मुख धोरणा मक ह त ेप ओळखल े गेले आहेत आिण स ंबंिधत ह त ेपासाठी
िवशेष ो साहन िदल े गेले आहेत.
१०. पय टन पायाभ ूत सुिवधांचे बळकटीकरण िवश ेषतः पीपीपी मॉड ेल या पात ,
िवशेष पय टन munotes.in
Page 48
पय टन भूगोल
48 ११. या धोरणाम य े पायाभ ूत स ुिवधा पय टन पायाभ ूत स ुिवधा िवकास िनधी ,
सीएसआर इ .
तुमची गती तपासा :
१. महारा ातील पय टन सिव तर चचा करा
२. साहसी पय टनावर चचा करा
३. महारा ातील पय टनाच े कार सा ंगा.
४. महारा ाच े पय टन धोरण चचा करा .
munotes.in
Page 49
QUESTION PAPER PATTERN
Time: 3 hours Marks : 100 N.B. 1.All questions are compulsory and carry equal marks.
2. Use of Map Stencils is permitted.
3. Draw sketches and diagrams wherever necessary.
Q.1 Long answer question on Unit -I 20 Marks
OR
Long answer question on unit –I for 20 Marks or
Two short answer questions each 10 Marks 20 Marks
Q.2 Long answer question on Unit-II 20 Marks
OR
Long answer question on unit –II for 20 Marks or
Two short answer questions each 10 Marks 20 Marks
Q.3 Long answer question on Unit-III 20 Marks
OR
Long answer question on unit –III for 20 Marks or
Two short answer questions each 10 Marks 20 Marks
Q.4 Long answer question on Unit -IV 20 Marks
OR
Long answer question on unit –IV for 20 Marks or
Two short answer questions each 10 Marks 20 Marks
Q.5 Long answer question on Unit -V 20 Marks
OR
Long answer question on unit –V for 20 Marks or
Two short answer questions each 10 Marks 20 Marks
munotes.in