Page 1
1 १
सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य
घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ तावना
१.२ िवषय िवव ेचन :
१.२.१ आधुिनक सािह याचा कालख ंड
१.२.२ आधुिनकता आिण मराठी सािह य
अ) सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य – मागोवा
ब) सािह य समाज स ंबंध –
१.२.३ लिलत वा ड्मयातील सामािजक जािणव ेचे व प -शरदच ं मुि बोध
१.२.४ लिलत वाड ्मय आिण भाषा
१.२.५ ‘जाणीव ’- य आिण समाज
१.२.६ सािह य , समाज आिण ा ंती - डॉ.म.ना.वानखड े
१.३ समारोप
१.४
१.५ संदभ
अ सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य - मागोवा
ब) सािह य समाज स ंबंध –
१) लिलत वाड ्मयातील सामािजक जािणव ेचे व प शर च ं मुि बोध (सािह यिवचार
आिण समाजिच ंतन)
२) दिलत जािणव ेचे व प - म.ना वानखड े (दिलता ंचे िव ोही वाड ्मय) या ल ेखां या
आधार े
munotes.in
Page 2
सािह य आिण समाज
2 १.० उि ्ये
तेन आिण मा स य ां या सािह य -समाज संबंधा या भ ूिमकेचे मराठी सािह या या
इितहासा या अन ुषंगाने आकलन क न घ ेणे.
मराठी सािह य िनिम ती या ेरणा आिण समकालीन सामािजक सा ं कृितक पा भूमी
समजून घेणे
शर च ं मुि बोध आिण म .ना वानखड े यां या ल ेखां या आधार े लिलत वाड ्मयातील
सामािजक जािण वेचे आिण दिलत जािणव ेचे व प उलगड ून घेणे.
अ) सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य – मागोवा
१.१ तावना
मराठी सािह या या इितहासाच े कालख ंड ्या ाचीन -आधुिनक आिण नवय ुग अस े तीन
ट पे दाखवता य ेतील .
ाचीन सािह याचा कालख ंड हा चौदाव े शतक त े अठराव े शतक असा चार शतका ंचा
मानला जातो . यात स ंतांची अभ ंगवाणी , पंिडत कव च े आ यानपर , महाका या म व पाच े
सािह य . शािहरी किवता आिण राजक य , सामािजक वा तवाच े ितिब ंब असल ेले बखर
वाड्मय अशा ि िवध वाहातील सािह यिनिम ती िदसत े. मु णकल े या उदयाप ूव या
मौिखक आिण ह तिलिखत अशा सािह य काशनाचा हा कालख ंड होता . यामुळे क त न,
लोककल े या, रंजना या मा यमात ून सािह याच े काशन आिण सार होत अस े. मराठी
सािह या या पिह या कालख ंडात ‘किवता ’ हा सािह य कार भावी ठरला . संत
सािह यान े अभंगरचन े या आधार े आपली एक वत ं , दीघ परंपरा िनमा ण केली. या
संतकिवत ेचा पाया स ंत ान े रांनी घातला तर स ंत तुकारामा ंची किवता कळस झाली .
संतका याच े सवा त मह वाच े वैिश ्य हणज े ितने मराठीत आ मिन का याची पर ंपरा
िनमा ण केली. वण नपर, तुितपर अशी आ या ि मक किवत ेला छेद देऊन उ कट , उ फ ूत
असा भावन ेचा आिव कार िनमा ण केला. धम , पंथ, िलंग अस े भेद न मानता य ेक
य साठी हा अभ ंगका याचा माग खुला झा याम ुळे िव ल ेमाचा, भ चा सहज
आिव कार अभ ंगांतून झाला . सामा या ंना अिभ य च े वात ं य िमळव ून द ेणे,
लोकवा याला ित ा िमळव ून देणे हे संतकिवत ेचे काय ल णीय आह े.
पंिडती आ यानका याची परंपरा महान ुभावीय सािह यापास ून ते एकना थी का यापय त
िदसत े. महानुभाव सािह य प ंथीय िन ेला मह व द ेते. यामुळे ीक ृ णच र िवषयक
का यात स ं कृत महाका या या आदशा चे अनुकरण आिण उपद ेशपरता , पांिड य दश न
अिधक िदसत े. िकंबह ना पा ंिड य दश न आिण कलािवलास ह े या प ंिडती का याच े िवशेष
आहेत. या याशी सव सामा य जनता फारस े नाते साधू शकली नाही . अ रगण वृ ा मक
ोकरचन े या ब ंधनात ही किवता अ डकली . अ या म , भ , िवनोद या ंचा सुंदर िमलाफ
आप याला एकनाथी आ यानका यात पहायला िमळतो . या आ यानका यात ून य
लौिकक वा तव , सामा य माणसाच े अनुभव कधी य होऊ शकल े नाहीत. ाचीन मराठी
सािह यात ‘बखर’ हा ग ा मक वा य कार आढळतो . या सािह य कारान े इितहास munotes.in
Page 3
सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य
3 आिण कि पताच े सुरेख िम ण साधल े होते. १४४८ म ये िलिहल े या ‘मिहकावती ’ या
बखरीन े जो महारा धम जवला तो १६५० ते १८०० या वरा या या काळात
िवकिसत होत ग ेला. यामुळे बखरी , पोवाड े, रामायण , महाभारत , भागवत या ंथांची पा ंतरे
िनमा ण झाली. संत रामदासा ंनी रा वादी जाणीव आप या सािह यात ून जवली .
शािहरी किवता ही राजा यावर िटक ून रािहल ेली होती . ढासळ या राजकारणाचा य ा
य असा प रणाम ित या व पावर झाला . शृंगार, वीर, रसांनी य ु अशी ही
रंजन धान रचना होती ; िजला वा यीन, सामािजक ित ा िमळाली नाही . पुढे
पेशवाईसोबत या का याचा वाहही ीण झाला . या शािहरी जानपद किवत ेतून मराठी
किवत े या िवकासा या ट याम य े मह वाचा असा 'बिहमु ख' वृ ीचा िवकास झाला आह े.
१.२ िवषय िवव ेचन
१.२.१ आधुिनक सािह याचा कालख ंड –
सािह या या जडणघडणीवर 'काळ' फार प रणाम घडिवत असतो .जसा काळ बदलत जातो
या माण े भोवतालच े सामािजक -सां कृितक पया वरण बदलत जात े. याचा प रणाम
समकालीन माणसा ं या जीवनजािणवा ंवर होत असतो . असे भौितक , सामािजक -सां कृितक
ि थ य ंतर सािह या या िनिम ती, आ वादावर भाव टाकत े. उदाहरणाथ चौदा या
शतकातील धािम क अि थरता , कम कांडांचे वाढत े मह व यासाठी धम जागरणा या ह ेतुतून
ाचीन स ंत किवत ेची रचना झाली . याम ुळे सािह य लोकािभम ुख झाल े, अनेक
लोकवा यातील रचनाब ंधांना वा यीन ित ा ा झाली .
असेच एक ि थ यंतर १९ या शतकात घडल े. वसाहतवादी इ ं जी राजवटीन े आणल े या
साव ि क िश णाम ुळे महारा ात एका बोधनय ुगाला स ु वात झाली . नविशि त त णा ंची
पे सर, मेकॉले या पा ा य िवचारव ंतां या िवचारा ंशी ओळख झाली . वातं य-समता
बंधुता या म ू य य बा बत िव ास िनमा ण झाला , याम ुळे एक सामािजक सा ं कृितक
जनजागरण िनमा ण झाल े. जु या ढी -परंपरा, कालबा वा याचा प ुन िवचार स ु झाला .
ी िश ण आिण सामािजक ढी पर ंपरांना नकार द ेत आचार -िवचारातील नवता य
होऊ लागली . नवे सािह य , नवे का य -सािह यिवषयक स ंकेत िनमा ण होत ग ेले. या सग या
सं कारा ंतून 'आधुिनक' सािह याची रचना झाली .
इं जी िश णासोबतच म ुंबई िव ापीठाची थापना आिण म ु ण कल ेचा शोध याम ुळे
िनयतकािलका ंची िनिम ती होण े या घटना आध ुिनक वा या या िनिम ती, वाढ-िवकासाला
पूरक ठर या . याच कालख ंडात मराठी सािह यातील िनबंध, कथा, किवता आिण
समी ािवचार या सािह य कारा ंची पायाभरणी झाली . १८३२ रोजी बाळशा ी जा ंभेकरांनी
‘दप ण’ हे मराठीतल े पिहल े िनयतकािलक िस द क ेले. यानंतर या स यकथा (१९३३ )
ानोदय (१८४२ ), ान का श (१८४९ ), िविवध ानिव तार (१८६७ ), करमण ूक
(१८९० ) मनोरंजन (१८९५ ), र नाकर (१९२५ ) अशा िनयतकािलका ं या िव तारात
मराठी सािह याचा िवकास आ प याला िदसतो . सु वातीला किवता , कथा आिण िनबंध या
सािह य कारा ंमधून भाषांत रत सािह याची िनिम ती झाली . मराठी किवता इ ं जी
सािह या या प रशीलनात ून वेग या आशयािव काराला सामोरी जात होती . िव णु- मोरे र munotes.in
Page 4
सािह य आिण समाज
4 महाजनी या ंचा 'कुसुमां जली ' हा भा षांत रत का यस ं ह आिण महाद ेव-मोरे र-कुंटे य ांचा
'राजा िशवाजी ' या का यातील योगशीलत ेतून नवे बदल , न या जािणवा ढ झा या आिण
केशवसुतां या किवत ेतून या भावीपण े य होऊ लाग या . वा य ेितहासात १८८५ -
१९२० या कालख ंडाला 'केशवसुत कालख ंड' हणतात . इतका क ेशवसुतां या किवत ेचा या
कालख ंडावर भाव पडला . यांचा 'केशवसुत सं दाय' िनमा ण झाला . केशवसुतां या
किवत ेने मराठी का यात जी नवता आणली , यामागे एकोिणसा या शतका या प ूवा धा तील
वा यीन , सां कृितक घडामोडी कारणीभ ूत हो या. केशवसुतां या किवता ं माण े हरी
नारायण आपट े यां या कथा आिण िव ण ुशा ी िचपळ ूणकर, लोकिहतवादी , महा मा फ ुले
यांनी आप या िनब ंधामध ून आध ुिनक जीवनम ू ये जवली .
१.२.२ आधुिनकता आिण मराठी सािह य -
१८७४ ते १९२० हा कालख ंड मराठी सािह यात आध ुिनक कालख ंड हण ून ओळखला
जातो कारण आध ुिनक िवचारसरणीची म ू ये या काळातील सािह यात ून आिव क ृत झाली .
ीिवषयक स ुधारणा , ढी-परंपरांना नकार , सामािजक यायाची आस , बंडखोरी आिण
समाज प रव त नाची आस याबरोबरच रा वादी , पुन जीवनवादी जीवनजािणवा ंनी हा
कालख ंड भारल ेला िदसतो . याच े ितिब ंब मराठी िनब ंध, किवता आिण ऐितहािसक
कादंबरीमध ून पडल ेले िदसत े. लोकमा य िटळक आिण िश .म.परांजपे यां या िनब ंधात खर
रा वाद िदसतो . कवी गोिव ंद आिण िव .दा.सावरकर या ं या किवता ंमधून आिण
कृ. .खाडीलकर या ं या नाट ्यरचन ेतून रा वादाची जाणीव भावीपण े य होत े तर
गो.ग.आगरकर या ं या स ुधारणावादी िवचारपर ंपरेचा स ं कार हरी नारायण आपट े,
गो.ब.देवल यां यावर झाल ेला िदसतो . मु ामाला , मंजुघोषा अशा अ ुतर य
कादंब यांपासून ते ‘यमुना पय टन’ आिण ‘पण ल ात को ण घेतो?’, असा वा तववादी ,
सामािजक काद ंबरीचा वास या काळात िदसतो .
१९२० ते १९६० पय तचा काळ हा महा मा गा ंधी या वात ं य चळवळीतील योगदानाचा
आिण न ेह य ुगा या उदयाचा होता . इं जी वसाहतवादी राजस ेशी स ंघष अिधक ती
झाला. भारतीय वात ं य लढ ्याला गती द ेणारा असा हा कालख ंड हणता य ेईल. राजक य
वातं यासोबतच सामािजक याय , बह जन समाजा या िश णासाठी क ृितशील झाल ेला
समाज या कालख ंडात िदसतो . कामगार चळवळ आिण श ेतक या ंची आ ंदोलन े य ांना
सु वात झाली होती . लोकशाही , उदारमतवाद , ीपु ष समानता , यि वात ं य या न या
मू यां या स ं कारात ून एक स ुधारणावादी नवसमाज आकार घ ेत होता . या समाजमनाच े
नेतृ व राजक य ्या याम ुळे िववाहस ं था, ी-पु ष स ंबंध, कुटुंब प त , म यमवग य
सं कृती यांबाबत ि थ य ंतर िदस ून येते. बदल, प रवत नाची ही लाट सािह यिव ातही
‘आधुिनकता ’ जवत होती . िविवध सामािजक आिण वा यीन ा ंवर िवचारम ंथन करणारी
अशी िनयतकािलक े छापली जात होती या ंचा मराठी मन आिण सािह या या
जडणघडणीत य सहभाग होता . यात र नाकर , यशवंत ितभा यांचा उ ल ेख करता
येईल. या काळातील नवमतवाद हा म यमवग य जीवन जािणवा आिण ीप ु ष
नातेसंबंधा या िच णात ून य होतो . िवभावरी िश रकर , ी. यं.केतकर, पु.य.देशपांडे,
वा.म.जोशी या ं या काद ंब या उदाहरणादाखल सा ंगता य ेतील. गांधीवादी आिण सा यवादी
िवचारसरणीच े दश न पु.य.देशपांडे, भा.िव.वरेकर आिण साने गु जी या ं या सािह यात ून munotes.in
Page 5
सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य
5 घडते. ना.िस.फडके आिण िव .स.खांडेकर, पु.भा.भावे या काद ंबरीकारा ंनी समाजवा तव
आदश वादी, रोमँटीक कला जािणव ेतून मा ंडले. खांडेकरांनी बोधन , जीवन म ू यांचा
सं कार करणा या कथा -कादंब या िलिह या . मढ करां या ‘रा ीचा िदवस ’, ‘पाणी’ आिण
‘तांबडी माती ’ या काद ंब या आध ुिनकत ेने िनमा ण केले या सम या ंवर भा य करतात . न या
भांडवलशाही यव थ ेने माणसाच े ु लक होत जाण े, माणसाच े एकाक होत जाण े हा
आशय या ं या काद ंबरीतून जसा साकारला तसा तो किवत ेतूनही य होताना िदसतो .
वातं यो र कालख ंडातील िवफलता आिण न ैरा या या भावाम ुळे कलाव ंत मन मानवी
अि त वािवषयी या िच ंतनाला , परा मत े या जािणव ेला सामोर े जाऊ लागल े.
१९६० नंतर ामीण -नागर अशा ाद ेिशक अवकाशात आिण दिलत तस ेच ी िवषय क
जाणीव ेत ि थ य ंतर घड ून आल े.१९६० नंतरचे सािह य ह े ामीण , दिलत आिण ी
यां या अि मत ेचे, आ मभानाच े आिण एक ूणच सा ं कृितक, वा यीन ब ंडखोरीच े
होते.१९५० नंतर लोकशाहीची थापना झाली . १९६० साली महारा रा याची
िनिम ती चीनच े आ मण (१९६२ ), बांगलादेशचे यु (१९७१ ), अणीबाणी (१९७५ ),
अिभ य वात ं यासाठी स ंघष , नामांतराची चळवळ , यु ांद, दिलत प ँथर, सा यवादी
ांती अशा य ुवा चळवळ या ंनी गजबजल ेला, अितशय उलथापालथीचा असा हा कालख ंड
होता. या काळातील ब ंडखोर , संत िपढीन े सामािजक , राजक य अिधस ेला जशी धडक
िदली तशीच लघ ुअिनयतकािलका ं या चळवळीत ून थािपता ं या वा यीन पर ंपरेलाही
ध के िदले. यातून १९६० नंतर मराठी किवत े या े ात वा यीन व पाच े ि थ य ंतर
घडून आल े, िजने आध ुिनकवादी जािणवा ंना गितशील क ेले अि त ववादी जीवनस ंवेदना
मृ यूिवषयीच े िचंतन, महानगरीतील माणसाची होणारी क ुचंबणा, याचे नग यपण , यु द -
िहंसा या ंमुळे िनमा ण होणारी भय तता , एकूणच साव ि क अथ शू यता, नातेसंबंध आिण
जग यातील घ ुसमट य करणारी अशी साठो री आध ुिनकवादी किवता िदसत े. का यू,
का का , सा य ांनी या सा ठो री किवस ंवेदनेला आकार िदला . मढ कर य ुगातील
स दय वादाला नकार द ेऊन जीवना या अस ंब तेला श दब करणारी , परमश ला
सव कष नकार द ेणारी िक ंवा पाख ंडीपणाच ेच आ या म मा ंडणा या या आध ुिनकवादी
किवत ेची धुरा सदान ंद रेगे, िदिलप प ु षो म िच े िवलास सार ंग यांनी वािहली . भालच ं
नेमाडे, िकरण नगरकर , ए.िव.जोशी, कमल द ेसाई या ंनी मराठी कथा -कादंबरी या े ात
थािपत स ंकेत यूहाची मोडतोड क ेली. भा गणोरकर , वसंत आबाजी डहाक े, नीरजा ,
मिलका अमरश ेख, ा पवार , यांची िपढी घडत होती िलिहत होती
१९८० नंतर या जागितक करणा या भौितक बदला ंनी सामािजक सां कृितक
ि थ य ंतराला चालना िदली . उ र आध ुिनक जीवनजाणीव आकार घ ेऊ लागली . देशीवाद ,
सं ा वाही , अितवा तववादी असे सािह य वाह सािह यातील आशय आिण
अिभ य ला योगशीलत ेने घडवीत होत े.दुसरीकड े िवकासा या प ंचवािष क योजना ंनी
आणल े या बदला ंचे िव ेषण आिण प रणामा ंची झळ य करणार े वा तव य होत होत े.
सािह याच े व प क ेवळ कलावादी न राहता , बदलांसाठीच े मुखप होऊ लागल े. ामीण
कादंबरी जागितक करणान े मोडल ेला ख ेड्यांचा कणा , पया वरण हास, शेतीची नासाडी ,
शेतक या ं या आ मह या अशा ा ंना सािह यात ून वाचा फोड ू लागल े. दिलत , आिदवासी ,
ी सािह य सामािजक याय आ िण समता या ह का ंिवषयी सजग झाली . भुजंग मे ाम,
अ ण काळ े, वीण दशरथ बा ंदेकर, ि या त डूलकर, क पना महाजन , महेश एलक ुंचवार, munotes.in
Page 6
सािह य आिण समाज
6 जयंत पवार अस े लेखक आप या सािह यात ून समाज स ंब ता बाळगतात आ िण लेखक
हणून सामािजक जबाबदारी , बांिधलक िक ंवा सािमलक याचा यय द ेत राहतात .
उपरो ल ेिखत िवव ेचन हे मराठी सािह या या सामािजक -सां कृितक ि थ य ंतराचा एक
धावता आल ेख मा ंड याचा य न आह े. िव ा या नी महारा सािह य प रषद ेने कािशत
केले या ‘मराठी वा याचा इितहास ’ या ख ंडांचे वाचन कराव े. तसेच िविश कालख ंड
आिण िविश सािह य काराचा ऐितहािसक िवकास म मा ंडणा या ंथांचा िव ा या नी
संदभा साठी अ यास करावा .
मराठीम य े ‘सािह य आिण समाज ’ यां यातील पर पर स ंबंधा या अन ुषंगाने अनेक मा यवर
समी का ंनी आपली भ ूिमका मा ंडली आह े.
लिलत वाड ्मयातील सामािजक जािणव ेचे व प -शरदच ं मुि बोध
शरदच ं मुि बोध या ंनी मा स वादी म ू य ी या आधार े आपल े िवचार मा ंडले आहेत.
लिलत वाड ्मयातील सामािजक जािणव ेचे व प या ल ेखात या ंनी सािह यातील
कला मकता आिण सामािजकता या दोन पर पर िवरोधी स ंक पना आह ेत का? या ाचा
िचिक सक व ेध घेतला आह े. या लेखातील म ु ांची मवार चचा क .
लिलत वाड ्मय आिण भाषा -
यांनी सािह याच े मा यम असल े या भाषा या घटकाचा िवचा र करताना भाषा ह े श दा ंचे
दोन कारात वग करण क ेले. अमूत क पना कट करणार े श द, आिण स ंवेदना भावना
फुरिव याच े साम य असणार े श द . हणज े काही श दा ंचा वापर क ेला तर आपणास
एखादी क पना कळत े, तर काही श दा ं या वापरा ार े एखादी स ंवेदना-िकंवा भा वना मक
अनुभव तीत होतो . ही क पना वा अन ुभव याला ती भाषा कळत े यालाच तीत होतो ;
इतरां या ीन े तो श द हणज े अथ शू य ग गाटच ठरणार . िविवध नादा ंना जो अथ ा
होतो वा स ंवेदना - भावना िनिम तीचे जे साम य यां यात य ेते तो या नादा ंचा अ ंगभूत
गुणधम नसतो , तर एखादा िववि त समाजच या ंना तो अथ देत असतो . भाषेचे काय
िनवेदन ह ेच असत े व याची गरज समाजातच उ प न होत े. िनवेदना ार े जीवन - यवहार
सुकर करण े हेच भाष ेचे काय असत े. समाज आिण िनसगा या स ंबंधाचे व प जस े
असत े या माण े समाजाची भौितक प रि थती जशी अस ेल, तदनुसार काही व ृ ी-
वृ ीमानवी मनात जोपास या जातात . या कारची अन ुभवाची ेणी समाजा या
वाट्याला य ेते या सा या ंची िविश ठ ेवण भाष ेला ा होत े. उदाहरणादाखल आिदम
अव थ ेतील समाजा या श दस ं हाची बाब म ुि बोध मा ंडतात . आिदम अव थ ेतील
माणसा या भाष ेत संवेदना-भावना य करणार े श द अिधक असतात एकाच स ंवेदने या
सू माितस ू म छटा य करणार े वेगवेगळे श द या भाषा ंम ये मोठ्या माणात
आढळतात . मा अम ूत क पना य करणार े श द या भाषा ंम ये अ य प मा णात
िदसतात . भाषा ही सामािजक स ं था अस यान े श दां या स ंवेदना ेरक िक ंवा भाव ेरक
साम ी या आधार े भाष े ारे अनु भव साकार केले जातात . किवत ेत, कादंबरीम य े वा
नाटकात आर ंभापास ून अख ेरपय त संवे 'अनुभवांची मािलकाच आप या डो यासमोर
उभी राहत असत े. या मािलक ेत िवचार , अमूत क पना , कट करणार े श द नसतात अस े munotes.in
Page 7
सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य
7 नाही. लिलतक ृतीत या ंचे काय वैचा रक भाष ेपे ा अगदी िभ न असत े. मुि बोध
लिलतक ृतीतील भाष ेचे काय सांगताना हणतात क , “याचाच अथ असा क
लिलतक ृतीम य े िवचार वा अम ूत क पना कट करणार े श द आल ेले िदसत असल े तरी
यांचे काय वैचा रक भाष ेपे ा अगदी िभ न असत े; व त वत : असे श दस ु ा, असे िवचार
सु ा स ंवेदना-भावना ेरकच असतात . संवेदना-भावना ंमधून ते अप रहाय पणे पुढे येतात व
यांम येच या ंचे प य वसान होत े. ते हा लिलतक ृतीम य े श दा ंचे काय संवेदना भावना ंचा
अनुभव आण ून देणे हे असत े व लिलतक ृती ही अशा स ंवेदना भावना ंची एक स ंघटनाच
असत े असे हणण े व त ुि थतीला ध नच होईल यात शंका नाही.” (पृ.७६) मुि बोधा ंनी
“ तीती" ही संक पना स ंघटनत व या अथा ने उपयोिजली आह े. ितचे संघटनत व समजव ून
सांगताना म ुि बोधया ंनी तीन म ु े िवचारात घ ेतले आह ेत .- तीती मागील कलाव ंताचे
मानसशा , तीतीच े ं ा मक व प आिण ितच े िववि त व प तीतीच े व प १
‘ तीती ’ मागील कलाव ंताचे मानसशा मुि बोध य ेथे संवेदना आिण भावना या ंची संघटना
हणज े लिलतक ृती अशी सािह याची या या करतात . तसेच कथा , कादंबरी, नाटकात ही
संवेदना-भावना ंची संघटना कशी असत े हे सांगताना या ंनी ‘ तीती ’ ही संक पना मा ंडली.
‘संवेदना-भावना ंची मािलका ’ ही सुटी राहता कामा नय े. तशी ती सदोष ठर ेल. लिलतक ृतीचे
स दय हे ित यातील ‘संवेदना-भावना ं या एकिजनसी , एका म अस यात आह े’. या संवेदना-
भावना ंचे एकिजनसी स ंघटन घडवणार े त वकोणत े असाव े यािवषयीची सिव तर चचा
मुि बोध या ल ेखात करतात . यांनी संवेदना आिण भावना या ंचे पर परा ंशी अप रहाय पणे
िनगडीत होण े ही एकिजनसी हो यासाठीची अट ल य आिण अथ या दोन त वा ंनी पूण होऊ
शकते का तपास ून पािहल े. यां या मत े संवाद-िवरोध या लयत वान ुसार लिलतक ृतीतील
घटक एक य ेत असल े तरी त े स दय िनमा ण क शकत नाही . याउलट ‘अथ ’ या त वान े
संवेदना-भावना ंचे सव घटक पर परा ंशी एकिजनसीपण े िनगडीत हो तात. लिलतक ृतीमधील
अथ हा िविवध घटका ं या एकिजनसी स ंघटनेतून िनमा ण होतो असा अथ लिलतक ृतीमध ून
य होण े हीच तीती होय . कलाव ंताला तीत होणारा अथ तो रिसकाला िनव ेदन
कर यासाठी धडपडत असतो , रिसकाला तो अथ तीत हावा लागतो . भाषे या ार े
संवेदना-भावना ंची ही तीती य ेते. भाषेचे व प सामािजक अस यान े या तीतीलाही
सामािजक व प ा होत े.
कलाव ंत जी तीती य करतो ती ‘ तीती ’ ही या या जाग क मनाची तीती असत े, जी
या या नकळत य होत असत े मुि बोध कलािनिम ती ि य ेतील कलाव ंता या
तीतीचा मनो यापार उलगडत कल े या मानसशा ावर काश टाक याचा य न करतात .
यासाठी . हब ट रीड या ंनी मानसशा आिण कला व पशा या ं या स ंबंधािवषयी
केलेली मा ंडणी आधारभ ूत मानली . यांनी ॉईड आिण य ुंग या मानसशा ा ं या मता ंचा
आधार घेतला आह े.
“ ॉईड या मत े कलाक ृतीत कट होतो तो स ु मनाचा व नस य ितका मक
मनो यापार . जागृत मनान े समाज व स ं कृतीमुळे नाकारल े या वदडप ून टाकल े या स ु गु
इ छा आका ं ा कलाक ृतीम य े तीक पान े कट होत असतात . यूरॉिटक य व
कलावंत यां याम य े ॉईड या मत े, फारसा भ ेद नसतो . फरक एवढाच क यथाथा पासून
पळून जाण े व वतः याच ग ूढ मना ंत बंिद त होण े या ि या य ूरॉिटक माणसा या बाबतीत
अटळ असतात . कलाव ंत मा आप या क ुंिठत भावना ंना कला प द ेऊ शकतो व याम ुळे munotes.in
Page 8
सािह य आिण समाज
8 याला मनोिवक ृतीपास ून मोकळ े होता य ेते.” (पृ.७९) ॉईड या या मताचा परामश घेताना
‘ व नस ृ ीतील व ैर संगतीरिहत यमा ला व कलाक ृतीमधील ितमास ृ ी या ंम ये
ॉईडन े भेद केलेला िदसत नाही .’ असे िनरी ण मा ंडून व नस ृ ीतील ितमा ंम ये सु
मनाची जशी स ंगती असत े ती तशीच ती लिलतक ृतीतील ितमास ृ ी याही ब ुडाशी असत े
असे ॉईडच े मत म ुि बोध वीकारतात . य ात लिलतक ृतीतील िवस ंगत ितमा ंचीही
संगती लाग ू शकत े अशी आप या आ वादा या अनुभवािवषयी िट पणी त े करतात . तर युंग
यां या मताचा स ंदभ घेऊन म ुि बोध हणतात , ‘मानवान े दडप ून टाकल े या अशा
िनसगा या द ुद य ेरणा हणज े Archetypes ‘आिदब ंध’ होय. या तीका म व पा या
अित ाचीन आिदअन ुभवांचे बळ भावना मक आव ेग कट कर याच े अ य ंत संवेदनशील
मा यम हणज े कलाव ंताचे मन होय .’ दो ही मानसशा ा ं या मते लिलतवा यातील
ितमास ृ ी ही जाग ृत मनाला अ ात अशा ग ूढ मनोभावना कट करणारी असत े.
याच माण े सं ा वाही अितवा तववादी कलाक ृतीतून य होणारी तीती ही व नस य
ितमा सृ ीसारखी आिण बा त : संगतीरिहत वाटली तरी ती अितवा तववादा या
कलािवषयक आ ंदोलनामाग े एक जाग क जीवन ी िदसत े. असे िववेचन क न म ुि बोध
यांनी ‘ तीती ’ या कलाक ृती या स ंघटक त वािवषयी िन कषा मक िवधान क ेले आहे क ,
“लिलतक ृतीतील स ंघटक त व ज े ' तीती ' ते कलाव ंता या स ुजाण मनात ून तर उ वल ेले
असत ेच, परंतु कलाक ृतीचे अवयव प घटक ह े सुजाण पातळीवर य ेऊन स ंघिटत होत
असतात अस े हणण े व त ुि थतीला ध नच होईल यात श ंका नाही . 'मुळात कलाग ुणच
केवळ बौि क ि य ेतून िनमा ण होतील ' -असे मी हण ू इ छीत नाही ह े कृपया य ेथे ल यात
यावे. कलाक ृतीची स ंघटना न कळत होत नसत े तर कला वंत आपली ' तीती ' कट
कर यासाठी ब ह ंशी जाग ृत मनान े ती स ंघटना करत असतो अस े मला हणावयाच े आहे.”
(पृ.८३)
तीतीच े व प २ ‘ तीती ’चे ं ा मक व प
कलाव ंताची तीती ही कलाव ंताला गवसल े या एखा ा िववि त जीवना या अ ंगाची स ंगती
असत े असे सांगून तीतीम य े घटक अवयव प असल ेले संवेदना-भावना मक अन ुभव ह े
वैिव य आिण व ैिच यप ूण कस े असतात या ंची चचा यांनी ‘warandpeace ’ या
महाकाद ंबरी या स ंदभा ने केली. लिलतक ृतीतील िविभ न अन ुभवांम ये खर व स ू म
ताणांम ये एक ाणत व वाहत असत े. लिलतक ृतीतील या अ ंतग त ताणाला िजव ंतपणा
देणारी आिण तोल सा ंभाळणारी अशी कलाव ंताची तीती असत े असे तीतीच े ल ण
मु बोधा ंनी सा ंिगतल े. कलाव ंताला तीती गवसत े ती य अन ुभवासारखी आिण
सा ा कारासारखी जी कट कर यासाठी ल ेखक िक ंवा कलाव ंत श दा ं या साधना ार े
कि पत स ंवे अन ुभवांची स ंघटना िनमा ण करतो . व ित या ार े साकार तीतीचा
रिसकाला यय आण ून देतो. कलाव ंताची ही तीती ं शील घटकावयवा या ार े साकार
होत असत े. संपूण कलाक ृती ही ितभ े या भ ेने यापल ेली, एकिजनसी व पाची असत े.
हणूनच रिसकाला अन ुभवायला िमळत े ती संपूण कलाक ृती हणज ेच साकार , सा ा कारी
तीती होय .
munotes.in
Page 9
सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य
9 तीतीच े व प ३ िववि तता
िववि त लिलतक ृतीतील ‘ तीती ’ ही िववि त , अन यसाधारण असत े हणूनच ती मौिलक
असत े असे ‘ तीती ’ चे वैिश ्य मुि बोध सा ंगतात. पण याचबरोबर एकाच कलाव ंता या
अनेक िकंवा सव च कलाक ृत चा एक िवचार क ेला तर यात ून एका वत ं जीवनिवषयक
जािणव ेचा यय य ेतो. ही 'जाणीव ' कोणती त े या या िववि त कलाक ृतीतील िववि त
तीतीव नच आपणास कळ ू शकत े; कारण , ' तीती ' म येच ती गिभ त असत े. मुि बोध
कलाव ंताची बौि क जीवन ी , जाणीव , कलाव ंताचा ि कोण यांचे अथ िनण यन क न
कलाक ृितगत जािणव े या िवचाराबाबत खालील िन कष मांडतात .
(१) ' तीती ' ही कलाव ंता या जाग ृत (conscious) मनाला गवसल ेली असत े.
(२) वैिव यात ून एका मत े या, िवसंगतीमध ून संगती या व पात ती या या ययाला
येते.
(३) ती अम ूत क पन े माण े तक बु ीला गवसत नस ून कलाव ंता या यि वाला एकदम
' तीत ' होते.
(४) कलाक ृतीतील िविवध ं शील घटकावयवा ंना एकाथा ने तोल ून देणारी, यांचा
पर परा ंमधील ताण अटळ व सजीव (organic) करणारी अशी असत े.
(५) तीतीम य े जाणीव गिभ त असत े. सव सामा य आिण िविश ाच े अ ैत झाल ेले
अस यान े ‘जाणीव ’ हा य ययाचा िवषय असतो .
१.२.३ ‘जाणीव ’- य आिण समाज
य आिण समाज पर परस ंबंधातील सामािजक जाणीव प करताना म ुि बोध मा स
यांचा िवचार य ूह आधारभ ूत मान ून वग य जाणीव ही कशी म ू या मक असत े आिण ती
सािह यातील तीतीला कशी भािवत करत े हे प करतात . यासाठी म ुि बोध समाज
संरचना, या स ंरचने या म ुळाशी अस णारी उ पादन स ंबंधाची पायाभ ूतता, समाज आिण
शा त म ू यांचा िवचार यांची स ंघटना प करतात . कलाव ंताची जीवनजाणीव आिण
सािह य , समकालीन जीवन य एक कलािवषयक जाणीव कशी घडवत े याचे िववेचन
करतात . यां या या िवव ेचनाच े मु ेसूद आकलन क न घ ेऊ.
मक ट योनीत ून िवकिसत होत समाज हणज े य चा सम ूह व य ची गोळाब ेरीज
न हे. समाजाला वत ं अस े यि िनरप े अि त व आह े व याची वत ं अशी
अंतग त रचना ही (Structure) आहे. समाजाची ही अ ंतग त रचना , हे यि - िनरपे
संबंध, िववि त आिथ क संबंधांमधूनच िनमा ण झाल ेले असतात . तर मानवी समाज
याचे सामािजक स ंबंध हे अिधक या पक, मू या मक कस े असतात या िवषयी
ितपादन कर ताना म ुि बोध मानवी समाजा या स ंरचनेचे ल ण द ेतात. “मानवी
समाजाची रचना उ पादना या िविश अव थ ेनुसार अटळपण े िनमा ण झाल े या
आिथ क संबंधांची रचना असत े. या स ंबंधां या अभावी मानवी समाजाच े अि त वच
अश य झाले असत े. आिथ क संबंधां या पायावरच समाज उभा असतो ही गो अगदी
प आह े.” (पृ.८९ ) मानवी आिदसमाज हा वग िवरिहत कसा होता आिण या
अव थ ेत यि जाणीव आिण सामािजक जाणीव असा भ ेद िदसत नाही . या अव थ ेत
आिथ क समानता अस यान े आिदम समाज वग य दोषांपासून मु होता यासाठी munotes.in
Page 10
सािह य आिण समाज
10 यांनी डॉ.डी.डी.कोसंबी आिण एच .पी.शा ी या ं या मताचा दाखला िदला आह े.
यां या उ ृत मतान े आिदमानवा या अव थ ेपासून ते वग यु सामािजक अव था
कशी िनमा ण झाली याच े भान आप याला य ेते.
माणसाला श ेतक चा शोध लागला . नवा उ पा दनसंबंध िनमा ण झाला आिण समाज
वग यु झाला . वग यु समाजाम य े पर परिवरोधी िहतस ंबंध अस या मुळे तो कट वा
अ कट वग िव हाचाही इितहास आह े. असे मुि बोध सा ंगतात. अथ यव था धम ,
नीती या िवचारिव ावर कसा भाव टाकत े हे मुि बोध प करताना हणतात ,
“आिथ क संबंधां या पायावरच ही धािम क, सामािजक , आिथ क, नैितक िवचारा ंची व
क पना ंची इमा रत उभारल ेली असत े. समाजाची अि त वात असल ेली घडी स ुरि त
राखण े हेच या िवचारा ंचे मु य काय असत े. अथा तच िवचारा ं या आिथ क मूलाधारा ंची
जाणीव सामािजकाला वतःला असत ेच असे न हे. बह शः ती नसत ेच. समाजा या या
िवचार यव था सामािजक य च े मनोिव घडवीत असतात ; धम -अधम , पाप-पु य,
चांगले-वाईट, इ यादीचा एक भावना मक यव था या ं या मनात िनमा ण करीत
असतात . आिण हण ून अथ संबंध बदलल े तरी या यव था मनात घर क न राहता त.
ता काळ बदलत नाहीत . समाजस ंघष जे हा अगदी िनकराला पोचतो त े हा या िवचार
यव था ंचे खरे व प सामा या ंनाही कळत े.” (पृ.९३) अथ संबंध बदलण ेही बाब न या
मानवस ंबंधांना वाहीत करत े. न या-िवचार क पना ंचा िवजय हो ऊन सामािजक
प रवत न घड ून येते. असा मानवी इितहासाचा िव कास म म ुि बोध प करतात .
संतां या चळवळीच े पय वसान सामािजक ा ंतीत होऊ श कले नाही स ंत चळवळ वग य
जािणवा बदलू शकली नाही समाज ि थतीशील रािहला याच े कारण उ पादनाच े नवे
साधन त े हा अि त वात य ेणे श य न हत े असे उदाहरणान े आपल े मत िस करतात .
कलाव ंत िकंवा कोणतीही य वाढत े ती एका वग यु आिण वग य स ंघषा ची श यता
असल े या समाजातच . यामुळे भोवताल या जीवनातील स ंदभ य ची मू य आिण
वृि यव था घडवत असतो . हणज ेच यि मनातील या व ृि यव थ ेबरोबरच
ित याशी स ंल न अशी भा व यव था य या मनात िनमा ण झाल ेली असत े. व तुतः
ही वृित यव था आिण भाव यव था दोन गो ी नसतातच या एकजीवच असतात .
मुि बोध कलाव ंताची जाणीव प करताना भावना , िवचार , सामािजकता बाळगणा या
य या िति य ेवर ल क ि त करतात , “ य या अनुभवसृ ीतून कट होणा या
वृि यव थ ेचे वण न तािक क भाष ेत करावयाच े झा यास ितला या य चा ि कोण
असे हणता य ेईल. हा ि कोण य या वभावात म ुरला हणज े याला
वृि यव थ ेचे 'जाणीव ेचे' व प य ेते. कलाव ंत हीही सामािजक य च अस याम ुळे
ित याही ठायी ही व ृि यव था वा 'जाणीव ' असत ेच. व अथा तच ही 'जाणीव ' वग य
हणून सामािजक म ू यभाव कट करणारी असत े. कलाव ंता या अन ुभवसृ ीत या या
यि वाच े अन यसाधारण ग ुणधम जसे असतातच तस े दुस या बाज ूला या अन ुभव
सु ीतील भा वनांची वा भावस ंदभा ची यवि थती या या व ृि यव थ े ारे जाणीव े ारे
झालेली असत े. हणज ेच वग य व सामािजक म ू या ार े जीवनाच े िववि त िनव चनच
(Interpretation) या या अनुभवसृ ीत साकार झालेले असत े.” (पृ९७.) असे सांगून
मुि बोधा ंनी कलाव ंताचे ल ण आिण याची िन िम ती ि या सा ंिगतली आह े.
munotes.in
Page 11
सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य
11 1. कलाव ंताकड े एक खास स ंवेदनशीलता असत े .
2. िनिम तीचे साम य हणज े या याकड े उपजत असल ेली ‘ प’ िवषयक जाणीव
3. मानवी जीवनान ुभवाब लच े कुतूहल या अन ुभवामागील जीवन स यािवषयी
कलाव ंताला असल ेली आ था , या या कडे अनुभवांिवषयीची स ंवे ता असण े
आिण विन अन ुभवाच े विनरप े , व तु- कािशत अन ुभवात पा ंतर होण े
यासव घटक आिण ि य ेतून कलाव ंताची िनिम ती ि या , तीती साकार होत ं
असत े यासाठी ‘आ था ’ ही सं ा मुि बोध वापरतात .
कलाव ंताची जीवनिवषयक ‘आ था ’ आिण याचा ‘ व’ यांमधील ताण िक ंवा स ंघष
कलाव ंताची जाणीव घडवतो एका अथ कलाव ंताची जाणीव ही या या वगा ची जाणीव
असत े आिण कलाव ंताने आप या ववग य जािणव ेचे े ओला ंडावे असा आ ह
बाळगला जातो . यावर मुि बोध प ीकरण द ेतात क “रवी ना थ, शर च ं , ह रभाऊ
इ. कलाव ंतां या लिलतक ृत म य े ववगा चेच िच र ेखाटल ेले िदसेल. कलाव ंता या
िवषया ंचा नस ून या या जाणीवा ंचा आह े. अनुभवाच े प आकळताना वतः या
जाणीवा ंसंबंधी ' व'ची 'जाणीव ' ही. वृि यव थाच अस याम ुळे िचिक सक व ृ ी
िनमा ण होण े हे सृजनशील कलाव ंता या बाबतीत आव यक असत े असे माझे हणण े
आहे. या संघषा तूनच ख या अथा ने कलाव ंताची 'जाणीव ' यापक म ू यािधि त मानवी
'जाणीव ' बनत असत े असे मी हटल ेले आहे.” (पृ.१०१) वग य जािणव ेची उदाहरण े
मुि बोध द ेतात. यात १९२० या कालख ंडात लिलत वा या या जािणव ेतेच घड ून
आलेला बदल िदसतो . ‘माधवराव पटवध न या ं या ‘िवरह तर ंग’ आिण ‘सुधारक ’ या
का यस ं हात सव सामा य म यमवग य माणसा ंची जाणीव आिण कलाव ंताची जाणीव
एकच झाल ेली िदसत े. तर ना .सी.फडके हे म यमवग य स ुखव त ू जािणवांचे जाग क
ितिनधी ठरतात . यां या काद ंब यांमधून म यमवग या ं या लोकर ंजनासाठी
िलिहल े या िदसतात . तर िव .स.खांडेकर किन म यमवग य माणसा ं या साि वक ,
व नाळ ूपणाची सांगड य ेयवादाशी घाल ून कला मक , आभासा मक अस े जीवनिच ण
करतात . माधवराव पटवध न आिण फडक े-खांडेकर यां या िवषयी ल ेखक हण ून आदर
य क न म ुि बोध या तीन कलाव ंतांचे सािह य व वगा शी संघष क न उदयाला
आले या जािणव ेचे दश न घडवत नाही अस े रोखठोकपण े सांगतात. याउलट हरी
नारायण आपट े यांची जाणीव स ुखव त ू नाही. सदािशवप ेठी जीवनाच े िच ण करणा या
कलाव ंताची जाणीव सदािशवप ेठी न हती अस े मत हरी नारायण आपट े य ां या
सािह यािवषयी म ुि बोध मा ंडतात “पण ल ात कोण घ ेतो' या पान े िभ न आिण
िविवध अशा स ंवे अन ुभव प घटकावयवा ंमधून साकार झाल ेली ह रभाऊ ंची ' तीती '
ही कलाव ंता या 'आ थ े'मधून उदयाला आल े या यापक जाणीव ेचेच कट प होय .”
(पृ.१०६ ) असे हणून मुि बोध कलाव ंताची सामािजक जाणीव आिण सािह याची
समाज स ंब ता साधार प करतात .
लेखाचा सारा ंश :
श दा या स ंवेदना-भावना ेरक साम या ने अनुभव साकार होत असतो . श द अन ुभव
ययास आणतात . munotes.in
Page 12
सािह य आिण समाज
12 लिलतक ृतीतील अथ आधी ल ेखकाला / कलाव ंताला तीत झाल ेला असतो . रिसकाला
तो आ वादसमयी तीत होतो .
संवेदना-भावना , अनुभव आिण जाणीव अशा घटक अवयवा ंनी जी अथ पूण ता
सािह यात िनमा ण होत े ती एकाथ असत े.एकाथ , एकिजनसीपणा आणणार े संघटक
त व हणज े तीती .
कलाव ंताची य होणा री िववि त तीती ही तक बु ीने िमळवल ेली नस ून ती सा ात
यय प असत े. कलाव ंताची जीवनािवषयीची आ था हणज े याची कला ‘जाणीव ’
आ था ही अन ुभवाचा यय द ेणारी, वैिव यात ून, िवषमत ेतून, िवसंगतीतून
एका मत ेचा, समानता आिण स ुसंवादाचा शोध घ ेऊ पाहणारी िज ासा प व ृ ी
असत े.
आ थ े या यापारात कलाव ंत व गत व ृ ीिवषयी तट थ , व तुिन होतो . याचवेळी
बा जगाशी कलाव ंत संघष , ताणाचा अन ुभव घ ेत असतो . अशा द ुहेरी ताणात ून
कलाव ंताची ‘आ था ’ संगतीचा वा स याचा शोध घ ेत जात े. आ था 'जेवढी बळ त ेवढा
हा दुहेरी संघष अ सल , तेवढीच कलाव ंताची 'जाणीव .' ही नवी व ृि यव था सखोल व
समृ बनत असत े.
कलाव ंताची 'जाणीव ' घडत जा याची ि या सतत चाल ू असत े, या ि य ेतच
कलाव ंताला िववि त जीवनाथ प, संगित प अशा ' तीती ' अनुभवावयास िमळत
असतात आिण याच ' तीती' अ सल अन ुभवां या घटकावयवा ं या ार े श दात
साकार होतात त े हां यांना आपण लिलतक ृती हणतो . ' तीत 'म ये गिभ त असल ेली
'जाणीव ' हीच खरीख ुरी लिलतक ृतीतील सामािजक जाणीव होय.'
लिलत वाड ्मयातील सामािजक जािणव ेचे व प - शरदच ं मुि बोध , जीवन आिण
सािह य ,अिभनव काशन ,मुंबई , .आ.१९७२
१.२.६ सािह य , समाज आिण ा ंती - डॉ.म.ना.वानखड े
भुसावळ य ेथे महारा बौ सािह य प रषद े या नव या स ंमेलना या अ य ीय भाषणात
डॉ.म.ना.वानखड े यांनी दिलत सािह यिवषयक आपली भ ूिमका मा ंडली. यांचे हे अ य ीय
भाषण ‘दिलता ंचे िव ोही वा य ’ या वामन िन ंबाळकर आिण यशव ंत मनोहर या ंनी संपािदत
केले या ंथात समिव आह े. या भाषणात आजवर मराठी सािह यात दिलता ंची उप े ा
कशी झाली ह े सांगून सािह याची समाज स ंब ता प करत ी .म.ना.वानखड े बौ
सािहि यका ंचे उदबोधन करतात .
भारतीय सािह यातील दिलत िच ण
आजवर भारतीय सािह यात दिलता ंची उप े ाच झाली या समाजाच े जीवन आिण अंतरंग
ओळख ू शकणारा सािहि यक िनमा ण झाला नाही ही बाब डॉ .म.ना.वानखड े यांना अ व थ
करते. ाचीन व ेद ंथांनी दिलता ंना ान हणापास ून वंिचत ठ ेवले. मनु मृतीसार या
ंथांनी तर अमान ुष, पाशवी कायद े क न दिलता ंना गुलामिगरी या गत त लोटल े. भारतीय
सािह यात जी अ र वा य े मानली जातात ती एका ंगी वग वादी अशा ि कोणात ून कशी munotes.in
Page 13
सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य
13 िलिहली ग ेली आह ेत असा आ ेप घेत ‘भगवतगीता त े नवसािह याच े’ मू यमापन या ंनी
केले आहे. या िव ेषणाच े मुख मु े पुढील माण े –
रामायण आिण महाभारत या महाका यात दिलत जीवनाचा अभाव िदसतो . ‘चातुव य
मया स ृ म्’ अशा उपिनषदातील समाजिवघातक त वा ंचा उपद ेश करणार े सािह य
वंदनीय कस े ठराव े? असा म .ना.वानखड े उपि थत करतात .
हे सािह य आपल े न वाट यामाग े आणखी एक कारण हणज े किन वगा या पा ा या
मुखात िवटाळ होतो हण ून ाक ृत भाषा घातल ेली िदसत े.
मराठीतील स ंत वा य ह े केवळ पारमािथ क व पाच े आहे. संत ान े रांनी वेदांत
धमा चीच पताका उचल ून धरली आह े. महानुभाव अव ैिदक असल े तरी या ंनी
सामािजक जीवन ढवळ ून काढल े नाही . संत रामदासा ंनी तर उघड ा ण धमा चा
पुर कार क ेला. ‘अं यज श दा ाता बरवा | परी न ेऊन काय करावा |’ अशा कार े
अं यजांची अवह ेलनाच त े करतात . या सव महारा धमा या ण े यांवर टीका
उगारणार े डॉ.म.ना.वानखडे यांचे िवधान सािह याची समाज स ंब ता आिण वाचकावर
होणारा परीणाम य करणार े आह े, “ यां या (संतां या) भूतदयावादी ीम ुळे
समानत ेवर आधारल ेला नवा समाजद ेह िनमा ण होऊ शकला नाही . उलट तो
कम कांडा या आहारी ग ेला. चातुव या ची समाजमनावरची पकड ढ झा ली.
शािहरी सािह य ‘तमाशा ’हे दिलता ं या अिभ य च े साधन होत े पण आज िस
झाले या शािहरी वा यात दिलता ंना थान नाही . अशी न द त े करतात .
आधुिनक मराठी सािह य ह े म यमवग य, पांढरपेशीपण अशा ा ण समाजाच े िच ण
आहे. यांना काही माणात ि या ंचे दु:ख जाणवल े पण दिलता ं या द ु:खाला त े वाचा
फोडू शकल े नाही.
१९३० -४० या दशकातील ामीण सािह यान े गावक ुसाबाह ेर या समाजाला अ ह ेरले
सा यवाद िक ंवा गा ंधीवाद या ंनी े रत झाल े या मानवतावादी सािहि यका ंची
दिलतो ारािवषयी भ ूिमका ही भ ूतदयावादी आह े. सव हारा िक ंवा ह रजन अस े
संबोध यात ून ही भूतदयावादी ी य होत े, जी य या वािभमानाला , ित ेला
दु यमताच द ेते.
दुस या महाय ु ो र मराठी सािह यात जो नवसािह याचा वाह आला यात जी वन
दश नापे ा अिभ य या , तं वादा या व ैिच या वर अिधक भर द े यात आल ेला आह े.
अशी सािह य इितहासाचा व ेध डॉ.वानखड े घेतात.
एकूण १९६० पय त या मराठी सािह यात दिलत व ेदनेचा आिव कार िदसत ना ही. संत
सािह यातील आ याि मक चळवळ अ सो वा सा यवादी , गांधीवादी िवचार णालीच े सािह य
असो मराठी सािह यातील ल ेखकांचा जीवनाकड े पाह याचा ि कोण हा वग वादी आह े.
यां या सािह यात ून दिलत जीवनान ुभवाकड े समानतावादी ीत ून पाह याची व ृ ी
िदसत नाही . या पा भूमीवर म .ना.वानखड े यांना अ णाभाऊ साठ े आिण श ंकरराव खरात
यांचे सािह य म ू या मक वाटत े. कारण त े भूतदयावा दी ि कोणात ून न ह े तर
वािभमाना या वा म ि कोणात ून सािह यिच ण करीत होत े. “आप या (दिलत ) समाज
जीवनाच े िच ण घडवणा या सािह याचा भिवत याला फार मोठा आश ेचा िकरण वाटतो .” munotes.in
Page 14
सािह य आिण समाज
14 अशा श दात १९६० या दर यान दिलत जीवनाला सािह यात ून वाचा फोडणा या
अ णा भाऊ साठ े आिण श ंकरराव खरात या ं या सािह यािवषयीचा अिभ ाय वानखड े य
करतात .
दिलत सािह य आिण नव समाजिनिम तीची ेरणा
सािह य आिण समाजाचा अ यो यस ंबंध प करताना म .ना.वानखड े हणतात क ,
“समाजमनावर स ं कार कर याच े फार मोठ े साम य सािह यात असत े. समाज जीवनाला
सावर याच े, ेरणा द े याचे, एवढेच न ह े तर समाज ा ंती कर याच े साम य सािह यात
असत े. सािह य नवसमाज िनिम तीची ा ंती घडव ू शकत े.” (पृ.९) दिलत सािह या या
ांितच ाला गती द े याचे ेय म.ना.वानखड े डॉ.बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ंना देतात.
दिलत सािह या या स ंदभा त डॉ .बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ंचे योगदान या ंनी प क ेले
आहे.-
o अ पृ यता हा मान वी सं कृतीला जडल ेला महारोग आह े, मानवत ेवरील कल ंक आिण
बुि हीनत ेचे ल ण मानल े. यामुळे शतकान ुशतके दिलतपणाची मानिसक ग ुलामिगरी
करणा या मनाला माण ूसपणाची जाणीव आिण ित ा ा झाली .
o अपमान , अमान ुषते या खोल दरीत अडक ून पडल े या दिलत माणसाम य े वािभमान
आिण अि मत ेची भावना जाग ृत केली.
o दिलत वाची व ेदना पचव यासाठीच न ह े तर एक ूण मानव जातीला उपकारक ठर ेल
अशी मानवतावादी बौ मानव ी डॉ .बाबासाह ेबांनी दिलत बा ंधवांना िदली .
डॉ.बाबासाह ेब हे दिलत सािह याच े ेरणा ोत मान ून समकालीन बौ जना ंनी
सािह यिनिम ती करावी . भगवान ब ु हणज े अंितम पया य मान ून बाबासाह ेबां या ा ंित वण
िवचारा ं या काशात बौ जनान आप या सािह याची िनिम ती करावी अशी अ पे ा
वानखड े करतात . आप या अप े े या प ु ्यथ जागितक इितहासातील दोन उदाहरण े िदली .
सािह य ह े नवसमाज िनिम तीला कस े ेरक ठरत े हे च रा य ा ंती आिण रिशयन
ांती या आधार े यांनी प क ेले आह े. या दोन उदाहरणा माण े बौ सािहि यका ंनी
आपल े नवसमाजिनिम तीचे येय साकार क ेले पािहज े.
बौ सािह या या जीवनधारण ेचे संकेत
डॉ.म.ना.वानखड े यांनी नवसमाजा या धारण ेत सािह याचा मोठा वाटा असतो ह े प क ेले
आहे. यासाठी ‘बायबल ’ या ंथाचा आधार घ ेतला आह े. बायबल हा न ुसता धािम क ंथ
न हे या ंथाने ि न समाजा या धारण ेला ेरणा िदली . याच माण े डॉ.बाबासाह ेब
आंबेडकर या ं या ‘बु आिण याचा ध म ‘या महान ंथाला बौ सािह य पर ंपरेचा
मूल ोत मानावा . 'चांग या ल ेखकाला पर ंपरेचा वारसा लागतो .’ या टी.एस.इिलयट या ं या
' ॅिडशन अ ॅ ड इंिडि ह युअल ट ॅले ट’ या लेखातील िवधाना माण े बौ जीवन ी या
परंपरेचा वारसा आपण बौ सािहि यका ंनी घेतला पािहज े. असे आवाहन डॉ .म.ना.वानखड े
करतात . डॉ.बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ं या ह .वी.देसाई या ंनी घ ेतले या म ुलाखतीत ून
वानखड े य ांना बौ सािह या ंची भ ूिमका र ेखांिकत करतात . बाबासाह ेबांनी कधी munotes.in
Page 15
सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य
15 मनोरंजनासाठी वाचन क ेले नाही तर िशक यासाठी क ेले. हणून बौ सािह याच े
नवे संकेत -
o बौ सािह याच े योजन िश ण , बोधन अस ेल. मनोरंजन नाही .
o बाबासाह ेबां या कलािवषयक आवडीिनवडीच े अिभसरण करण े ही आपली
कलािवषयक भूिमका असावी .
o आज या मराठी सािह यातील ल ेखकांचा कल हा ल िगकत ेकडे िदसतो याच माण े
वैफ यवादही बोकाळल ेला िदसतो . याला कारण सािह याची जीवनम ू यांशी फारकत
झाली आह े. या पा भूमीवर वात ं य, समता आिण ब ंधुता अशा मानवतावादी म ू यांचे
पोषण करणार े बौ शै य असाव े.
o जीवनधारणा घडव यासाठी मायथॉलॉजी उपय ु ठरत े. िहंदू मायथॉलॉजी बौ
सािह या या नवस ंकेतांना आधारभ ूत ठरत नाही . हणून जातक कथा आिण आजच े
सािह य या ंची सा ंगड घाल ून न या धारणा आिण िव ासाच े नाते वाचकमनात िनमा ण
करता य ेईल.
o बौ सािह य कोण या सािह य पर ंपरेशी नात े जोडू शकत े याचे उ र म .ना.वानखड े
‘िन ो’ सािह यात शोधतात . अमे रकन सािह यात िन ो समाजाच े थान हा या पद
होते. पण १९३० या दशकात रचड राईट या िन ो ल ेखकान े ‘द नेिट ह सन ’ या
कादंबरीतून िन ो माणसा ंना कस े दडप ून ठेवले जात े य ा वा तवाला वाचा फोडली .
जे स बो ड ्िवन या ंनीही या कार े िन या ाला वाचा फोडली तस े बौ सािह य
िव ोही , समाजमन य करणार े सािह य असाव े.
बौ जीवनिन ा िक ंवा जीवन ीच े िद दश न करताना म.ना.वानखड े ‘दु:ख’ हे बौ
ीचे मूळ आह े. या दु:खाचे मूळ पाप -पू य, ई र-आ मा अशा अप रप व क पना ंम ये
नाही. ‘तृ णा’,भाविववशता या िवकारा ंवर मात कर यासाठी ब ुि ामा यवाद आिण
िव ानिन ेवर आधा रत जीवनाच े वा तवदश न सािह यात ून आिव क ृत झाल े पािहज े.
असा आ ह बाळगतात . जीवन ह े अिन य आह े. प रवत नशीलता हा जीवनधम आहे
यावर बौ त वाची ा आह े. तसेच ा , तक िन त ेसोबतच अन ुभव आिण क णा
यांना मानवी जािणव ेचे मूल ोत आह े हे वानखड े य ांनी अधोर ेिखत क ेले आहे. बौ
जीवन ी ही िह ंदू धमा या अभावात ून िकंवा िवरोधात ून िनमा ण झाली ना ही. तर ती
मानवा या क याणसाठी िवधायक आिण भाव प अशी जीवन ी आहे. अखंड
िव ा या क याणाची धारणा असणार े जीवनदश न बौ सािहि यका ंनी साम य पूण तेने,
ययकारी आिण प रणामकारक प तीन े कराव े असा म ूलमं म.ना.वानखड े देतात.
बौ सािह याच े व प
बौ सािह य हणज े बौ वादाच े मंडन न ह े क चार न ह े.सािह याची प रणती
क पकत ेतच असत े. कोण याही क पकत ेला बौ ी िवरोध दश वत नाही . “बौ ी
हणज े अनुभव घ ेणारी एक मनाची पातळी आह े. आिण अन ुभूती या ग ुणधमा नुसार ितचा
आिव कार होतो . याला अनु प अस े कला मक प ा होत े. बौ सािहि यक हा ामीण
जीवनात ून आल ेला असतो . ामीण जीवनाकड े भूतदयेने पाहण े, ामीण भाष ेला अश ु
मानण े याला वानखड े िवरोध दश वतात. यां या मते लेखकांनी ामीण जीवनातल े चैत य munotes.in
Page 16
सािह य आिण समाज
16 िटपल े पािहज े. कालचा ामीण बौ लेखक आज नागरी वातावरणात वावरत असतो .
ामीण जीवनाशी स ंबंध तुटून नागरी जीवनातील वग य जीवनस ं कृतीचा भाव पडण े हे
सुिशि त बौ समाजात घड ू शकत े. सुिशि त बौ समाजान े ामीण जनत ेची गती
घडवून आण यासाठी न ेतृ व करायला हव े. बौ समाजा या जीवनातील घडामोड च े
पडसाद सािह यात पडायला हव ेत. बाबासाह ेबां या समप णाशी ह े बौ समाजातील
माणसा ंनी, लेखकांनी बा ंिधलक बाळगावी . बौ सािह य अिभ ची घडवण े आिण बौ
समाज ा ंतीचे बौ समाजात अिभसरण होईल यासाठी बौ सािह य प रषद ेने कोणत े
उपाय िक ंवा य न करावेत यांची िदशा वानखड े सुचिवतात .
(१) बौ सािह याची पर ंपरा अख ंडपणे सु ठेवली पािहज े. यासाठी सािह याचा िवचार ,
परामश झाला पािहज े.
(२) बौ िन ेचे सािह यशा िनमा ण कराव े.
(३) सज नशील सािह या माण े इतर सािह याच े संघटन करीत रहाव े.
(४) सम भीमभारताची िक ंवा भीमायनाची िनिम ती झाली पािहज े.
(५) बौ सािह य प रषद ेतफ अ यासवग आयोिजत हाव े. यासाठी िमक प ु तका ंची
िनिम ती झाली पािहज े. बौ सािह यिनिम ती आिण ितचा चार झाला पािहज े.
(६) आप या अ य ीय भाषणाचा समारोप करताना , बौ सािहि यका ंनी बंडखोर , ांितचे
वत क हायला हव े असे. म.ना.वानखड े ठासून सांगतात. समकालीन जीवनात बौ
सािह याच े थान आिण य ेय प करताना त े हणतात , “आपली नवसमाज
िनिम तीची ा ंती केवळ आप याप ुरतीच नाही तर स ंबंध देशा या वात ं यासाठी आिण
अिभव ृ ीसाठी आह े. नवभार ता या िनिम तीसाठी आह े. यासाठी आप या कत यात
आपण तस ूभरही माग े राहता कामा नय े. लोकशाहीला पोषक असा एकस ंध समाज
िनमा ण कर यासाठी बौ धमा चा सव भारतीया ंनी वीकार करायला हवा तरच
वातं य, समता आिण ब ंधुतेचे आपल े येय साकार होईल . यासाठी न या जाणी वेने,
नवा मानव , नवा समाज , नवा भारत िनमा ण कर यासाठी सव भारतीया ंनी िस
हायला हव े.” (पृ.१६ )
सािह य , समाज आिण ा ंती-डॉ.म.ना.वानखड े, दिलता ंचे िव ोही वा य , संपा.वामन
िनंबाळकर आिण डॉ .यशवंत मनोहर , बोधन काश न, नागपूर .
आपली गती तपासा :
दिलत सािह य आिण नवसमाज िनिम तीची ेरणा प करा .
१.३ समारोप
भारतीय समाज यव थ ेम ये सािह य आिण मानव या ंचा फार जवळचा स ंबंध आह े.
सािह य ह े मानवान े िनमा ण केले आहे. आिण मानव हा सािह या या स ं कारात ून घडत
गेला आह े . सािह या या िविवध चळवळीत ून मानवाला जीवनातील घडामोडी समज या
आहेत . सािह याम ुळेच मानव हा प ूण पणे िवकिसत झा याच े आपणास िदस ून येत असत े. munotes.in
Page 17
सामािजक ि थ य ंतरे आिण मराठी सािह य
17 १८७४ ते १९२० हा मराठी सािह याचा कालख ंड हा आध ुिनक कालख ंड हण ून
ओळखला जातो याच कालख ंडात वत ं चळवळीला स ु वात झाली सव समाज एक
आला क ेवळ आिण केवळ सािह या या मा यमात ून जाग ृती फार मोठया माणात झाली
आहे. हणून सािह य आिण समाज या ंचा र आिण मा ंस या ं या सारखा स ंबंध आह े
मानवाला सािह यात ून वजा क े यास सािह याला काहीही अथ राहणार नाही हण ून
सािह य आिण मानवी जीवनाचा अितशय जवळचा स ंबंध आह े असे आपणास वरील
िववेचनाव न सांगता येईल .
१.४ वा याय
१) मराठी सािह या या ेरणा सा ंगून, समकालीन सा ं कृतीक पा भूमी प करा .
२) लिलत वाड ;मय हणज े काय ? वाड:मयातील सामािजक जािणव ेचे व प उलघड ून
दाखवा .
३) दिलत सािह या या ेरणा कोण या सिव तर सा ंगा .
४) १८७४ ते १९२० या काळख ंडास मराठी सािह यात आध ुिनक कालख ंड हण ून
ओळखल े जाते, िववेचन करा .
५) सािह य समाज व य या ंचा पर पर स ंबंध सोदाहरण चचा करा.
१.५ अ यासप ूरक ंथसूची
जोगरा . ी., दि णा -खंडएक आिण दोन कॉि टन े टल काशन १९७२
मराठी वा याचा इितहास ख ंड ३ ,४,५,६,मराठी सािह य प रषद ,पुणे
मराठी सािह य ेरणा आिण व प , गो.मा.पवार १९५०
munotes.in
Page 18
18 २अ
दिलत सािह य
घटक रचना :
२अ.१ ा तािवक
२अ.२ दिलत सािह य :पा भूमी
२अ.३ दिलत चळवळ
२अ.४ समाज यव था आिण चळवळ
२अ.५ दिलत सािह याचा आर ंभिबंदू –जलसा
२अ.६ दिलत सािह य कार
२अ.६.१ कथना मक सािह य (कथा,कादंबरी)
२अ.६.२ का या म सािह य
२अ.६.३ नाट्य म सािह य (दिलत र ंगभूमी)
२अ.६.४ आ मकथनपर सािह य
२अ.६.५ वैचा रक सािह य -समी ा
२अ.७ दिलत सािह याची व ैिश ्ये
२अ.८ समारोप
२अ.९ संदभ
२अ.१० वा याय
२अ.११ अिधक वाचन
२अ.१ ा तािवक
मराठी सािह यात १९६० नंतर दिलत सािह य आकारास येत गेले आह े. यापूव
संतमेळयातील स ंत चोखाम ेळा हा दिलत सािह याचा पिहला उ ार वर आह े, असे हटल े
तर ती अितशयो ठरणार नाही . कारण आप यावर अ याय होतो आह े, याची जाणीव
यांनी अभ ंगरचना ंतून य क ेली आहे. इं ज राजवटीत महा मा फ ुले यां यापास ून ते डॉ.
बाबासाह ेब आंबेडकरया ंपय त अन ेकांनी आपल े अनुभविव य क ेलेले आहे. गौतम ब ु ,
संत चोखाम ेळा, महा मा फ ुले, डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकर या महान य दिलत munotes.in
Page 19
दिलत सािह य
19 सािह या या ेरक ठर या . डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ंनी स ु केलेली िनयतकािलक े
(जनता , मूकनायक , बु भारत ) वैचा रकता , िचंतना मकता िनमा ण करणारी होती ; तशीच
ती सािह य िनिम तीला ो साहन द ेणारी ही होती .
मराठी सिह यात मोलाची भर घालणारा दिलत सािह य वाह आह े. हे सािह य एक ूणच
बोधनाची , समाजप रवत नाची भ ूिमका घ ेणारे आह े. या दिलत सािह यािवषयी अन ेक
मतमता ंतरे आहेत. 'दिलत ' या श दापास ून 'दिलत सािह य ' या िवषयी अन ेकांनी अन ुकूल-
ितकूल अशी चचा केलेली आह े. 'दिलत सािह य ' या सं ेऐवजी 'फुले-आंबेडकरी सािह य ',
'प रवत नवादी सािह य ', 'िव ोही सािह य ', 'आंबेडकरवादी सािह य ' अशी अन ेक पया यी
श दयोजना करावी अशा स ूचना अन ेकांनी केले या आह ेत.
२अ.२ दिलत सािह य : पा भूमी
दिलत सािह य िनिम तीमाग े अनेक घटक कारणीभ ूत ठरल े. दिलत सािह याचा अ यास
करताना अन ेक संदभा चाही िवचारिवमश करावा लागतो . चातुव य यव था , िहंदू धम
यव था , बु त व ान , सामािजक - आिथ क यव था , डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकरया ंची
भूिमका- त व ान आदी स ंदभ यू तेने दिलतसािह य आकारास य ेत गेले.
महा मा फ ुले य ांनी 'िश ण ' या घटकाच े मह व पटव ून देत पु यात शाळा स ु केली.
दिलता ंना बाह ेर काढ यासाठी िश ण हाच यो य माग आहे. हे पटवून दे याचा य न क ेला.
‘ ा हणा ंचे कसब ’ (१९६९ ), ‘गुलामिगरी ’ (१९७३ ), ‘शेतक याचा अस ूड’ (१८८३ ) या
वैचा रक ल ेखनाबरोबरच या ंनी 'तृतीय र न ' (१८५५ ) हे नाटक िलिहल े. पुढे अनेकांनी
दिलता ं या उ ारासाठी य न क ेले. शाह महाराज या ंनी दिलता ं या िश णासाठी य न
केले. तसेच िव ल रामजी िश ंदे य ांनी दिलत सम ूहातील िव ा या या िश णाची सोय
कर याक रता वसितग ृहे उभारली . यामुळे अनेक दिलत िव ाथ िशक ू शकल े. यांनी पुढे
आपल े अनुभवकथन करीत सािह य िनिम ती क न वा तव मा ंडले.
२अ.३ दिलत चळवळ
महारा हा िविवध चळवळ चा उजा ोत आह े. एकोिणसा या शतकात सामािजक
बोधना या ह ेतूने अनेक चळवळी उदयास आ या . लोकिहतवादी त े डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकर हा बोधना मक चळवळ चा एक चढता आल ेख आह े. या चळवळ म य े अनेकांचे
सहकाय होते. यापैक च महा मा फ ुले आिण यांचे सव सहकारी हा एक िवचार वाह
न दिवता य ेईल. या िवचार वाहाला ध न राजष शाह महाराज या ंची कृितशील चळवळ
उभी रािहल ेली िदसत े. आंबेडकरप ूव आिण आ ंबेडकरकालीन जी एक चळवळ उभी रािहली
ती वत ं पणे िवचारात यावयास हवी . या चळवळीन े दिलत ,वंिचत सम ूहा या मु साठी
लढा द ेत सामािजक याय थािपत हावा ,हे उि समोर ठ ेवून समाजो ार कर याचा
य न क ेलेला आह े.
महा मा फ ुले य ांनी ीिश ण , केशवपन ,िवधवािववाह या ंसार या ा ंना चळवळी या
क थानी ठ ेवले. तसेच शेतकरी आिण अ प ृ य समज या ग ेले या जात च े सामािजक ,
आिथ क आिण धािम क भावीपण े यांनी समाजासमोर ठ ेव याचा य न क ेला. िनबंध, munotes.in
Page 20
सािह य आिण समाज
20 किवता , आिण नाटक या सािह य कारा ंतून लेखन करीत आपल े िवचार समाजस म ुख
ठेवले. याच बरोबर या ंनी स यशोधक समाजाची थापना क ेली. िहंदू धमा तील पा रंप रक
िवचारा ंना शह द ेत पुरोिहतशाहीला िवरोध दश िवला. यातूनच या ंनी त कालीन
समाज यव थ ेचा दंभ फोट क ेला. महा मा फ ुले य ांनी सामािजक समता , याय आिण
मानवता या ि स ू चा प ुर कार क ेला. आिण समाजाला जाणीवप ूव क समाज यव थ ेकडे
पाह याचा , एक नवा ि कोन िदला . यातूनच बह जन समाज िवचारम ंथना या ि य ेत
येऊ शकला . हे महा मा फ ुले यां या काया मुळे, चळवळीम ुळे होऊ शकल े.
चातु व य यव थ ेतील अ प ृ य मान या ग ेले या वगा तील अन ेकांनी आपल े मा ंड याचा
य न प ुढील काळात क ेला. याम य े गोपाळबा बा वल ंगकर, िशवराम जानबा का ंबळे,
िकसन फाग ु बनसोड े, आदी भ ुत नी आपल े त कालीन ि िटश सरकार आिण जनता
यां यासमोर क ृितशील चळवळीत ून मांडले. पुढे अनेकांनी ही चळवळ आपाप यापरीन े पुढे
ने याचा य न क ेला. छ पती शाह महाराज या ंनी शू ाितश ू ां या िवकासासाठी आप या
सं थानात मोठ े काय हाती घ ेतले. उदाहरणाथ , नोकरीत अ म िमळावा हण ून राखीव
जागांची क पना मा ंडून ती राबवली . यांची ही क ृितशील अ ंमलबजावणी सामािजक
चळवळीला ो साहन द ेणारी ठरली . डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ंनी माच १९२७ म ये
महाड य ेथील चवदार त या या स या ह क ेला. नािशकचा काळाराम म ंिदर स या ह
(१९३० ) या आ ंदोलन क ृतीतून एक नवा आयाम चळवळ ना ा झाला . डॉ.बाबासाह ेब
आंबेडकर या ंची ही क ृती सामािजक आिण धािम क ा ंत चा आर ंभ करणारी ठरली . यानंतर
अ पृ यां या म ूलभूत ह का ंसाठी अन ेक लढ े उभारल े गेले.
२अ.४ समाज यव था आिण चळवळ
पारंपा रक समाज यव थ ेम ये 'जात' हा घटक भावीपण े अि त वात होता . साव जिनक
िहत आिण सहकाय हे जाित ंपुरतेच मया िदत क ेले होते. जाितिनहाय यवसाय धोरण या
यव थ ेने वीकारल े होते. यामुळे यवसाय वात ं य न हत े. ते जर वीकारल े असत े तर
जाती यव था ंचे व प बदलल े असत े. हणूनच जात आिण यवसाय ह े समीकरण
दीघ काळ चाल ूच रािहल े. तसेच ी वात ं यालाही नाकारल े गेले होते. जात, यवसाय
आिण िववाह यव था या ि स ू ी ार े समाज बा ंधणी क ेली गेली. आिण अन ेक अ प ृ य
वगा तील लोका ंना, ि या ंना दा यता वीकारावी लागली . समाज यव थ ेचा हा
कावेबाजपणा डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकर या ं या ल ात आला . आिण या ंनी भारतीय घटन ेत
याला शह िदला . अ पृ य समाजाबरोबर ि या ंनाही म ूलभूत ह क िमळव ून दे याची
कायद ेशीर यव था केली.
िहंदू धमा ने वषा नुवष अ प ृ यांचे अनेकांगी शोषण क ेले. े -किन वा या ेणीब
यव थ ेत या ंना अडकव ून या ंचे माणूसपण नाकारल े व-िवकासा या कोण याच स ंधी
अ पृ यांना ा होऊ शक या नाहीत . हे वा तव आह े. यामुळेच तो दीघ काळ
िश णापास ून, सुखापास ून वंिचत रािहला . या या वाट ्याला उदािसनता , दा र ्य आिण
अ ान आल े. या सवा तून बाह ेर काढ यासाठी डॉ . बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ंची
प रवत नवादी चळवळ मह वाची ठरली . डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ंनी अ प ृ य मु चा
सव कष लढा उभारला . आिण ‘िशका, संघिटत हा आिण स ंघष करा' हा मूलमं िदला . या munotes.in
Page 21
दिलत सािह य
21 मूलमं ाने े रत होत दिलत सम ूहातील अन ेकांनी िश णाचा वीकार करीत ; अ याय -
अ याचार -शोषण या िवरोधात स ंघष केला. वातं यो र काळातही दिलता ंवर मोठ ्या
माणावर अ याय अ याचार होत होता . यािवरो धात अन ेकांनी आवाज उठिवला . यापैक
राजा ढाल े, नामदेव ढसाळ , ज.िव.पवार,अजु न डांगळे, सयाजी वाघमार े आद नी 'दिलत
पँथर'ची (१९७२ ) थापना क ेली. दिलत प ँथर ही एक राजक य -सां कृितक चळवळ होती .
वातं य ा ीन ंतरही दिलता ंना याय िमळ ू शकल ेला नाही , हे वा तव अ नेक कवी ,
सािहि यक या ंनी य क ेले. नामदेव ढसाळ या ंची ' वातं य हे कोणा गाढिवच ं नाव आह े?'
ही किवता ; राजा ढाल े यांचा 'काळा वात ं यिदन ' हा लेख यास ंदभा त पाहता य ेईल.
२अ.५ दिलत सािह याचा आर ंभिबंदू – जलसा
डॉ.बाबासाह ेब आंबेडकर या ं या िवचारा ंनी े रत झाल े या एक सज नशील सम ुह हणज े
लोककलाव ंत होत . आंबेडकरा ं या िवचारा ंना या सम ूहाने सव दूर ने यासाठी जलसा या ंचा
वापर क ेला. कवना ंची रचना क ेली. हणूनच दिलत सािह याचा आर ंभिबंदू हणून अ प ृ य
समाजातील शािहरा ंनी केले या कवना ंना देता येईल. पारंपा रक िवचा र यूहात अडकल े या
समाजाला बाह ेर काढ याचा िवचारमाग जो आ ंबेडकरा ंनी वीकारला होता ; तो शािहरा ंनी
अनेक सम ूहांपय त पोहोचिवला . शािहरा ंनी आप या कवना ंमधून सामािजक काय हाती
घेतले. या कवना ंनी अ प ृ य समाजातील लोका ंम ये प रवत न घडव ून आण यास मदत
केली. डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ंनी 'बिह क ृत िहतकारणी सभा '(१९२४ ), 'समाज समता
संघ'(१९२७ ), ' वतं मजद ूर प '(१९३६ ), अिखल भारतीय श ेड्युल का ट
फेडरेशन(१९४२ ) इ याद ची थापना क ेली. यांमागे यांची असल ेली भ ूिमका शािहरा ंनी
कवना ंमधून लोका ंपय त पोहोचिवली . तसेच डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर ह े यि म व , आदी
यांचे काय य ांचा गौरव कर यासाठी त ुितपर कवन े ही रचली . आंबेडकरी िवचारा ंचा
अवल ंब क न कवन े रचणारा शािहरा ंचा एक मोठा वग याकाळात उदयास आला . िकसन
फागू बंदसोड े, गोपाळबाबा वल ंगकर, िशवराम का ंबळे, शाहीर ध ेगडे, के बुवा गायकवाड ,
शाहीर भीमराव कड क, अ णाभाऊ साठ े, वामनदादा कड क आद नी आ ंबेडकरी
िवचार वाहाला , चळवळीला बळकट क ेले.डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ं या िवचारा ंना,
प रवत ना या भ ूिमकेला अन ेक ‘जलसाकारा ं’नी श दब क ेले. पोवाडा , गीतरचना , तमाशा ,
जलसा (पारंपा रक लोककला ) यांमधून डॉ.बाबासाह ेब आंबेडकरा ंचे त व ान शािहर अज ु न
घेगडे, दीनबंधू,के बुवा गायकवाड , अ णाभाऊ साठ े, वामनदादा कड क इ याद नी
जनमानसापय त पोहोचिवल े.
२अ.६ दिलत सािह य
िशि त दिलत वगा ने समाजवा तव खरत ेने कथा, कादंबरी, किवता , नाटक , आ मकथन ,
आदी सा िह य कारा ंतून मांडले. यातूनच दिलत सािह याचा िवकास होत ग ेला.दिलत
सािह याच े पुढील कार े काही कार कि पता य ेतात.
१) कथना मक सािह य
२)का या म सािह य munotes.in
Page 22
सािह य आिण समाज
22 ३) नाट्य म सािह य
४)च र -आ मकथनपर सािह य
५)वैचा रक सािह य
२अ.६.१ कथना मक सािह य :
भारतीय चात ु व य यव थ ेने'शू ' या वणा तील लोका ंनी तीन वणा ची ( ा हण , ि य ,
वै य)सेवा करावी ह ेच या ंचे 'कम ' हणून अधोर ेिखत क ेले. आिण याच े समाजातील थान
हे किन च ठ ेवले. गुलामिगरी या जोखडात या ंना बंिद त क न ठ ेवले. डॉ.बाबासाह ेब
आंबेडकर या ं या िवचारान े दिलत समाजाला या जोखडात ून बाह ेर काढल े. आिण िश ण
घेत आपल े अन ुभविव कथा -कादंबरी या कथनात ून यांनी य क ेले. कथना मक
सािह यात ून सामािजक वा तवाच े दश न घडवत समाजाच े उ ोधन करण े हा ह ेतू साधला
गेला.
२अ.६.१.१ दिलत कथा -
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ं या सोबत असणार े आिण या ं या िवचारान े े रत झाल े या
अनेकांनी ार ंभापास ून कथा ल ेखन क ेले आहे. १९३३ ते १९५८ या काळात 'जनता '
आिण ' बु भारत ' या सा ािहका ंतून दिलत कथा ल ेखनाला ार ंभ झाल ेला आह े.
बंधूमाधव ह े सात यान े कथाल ेखन क रीत होत े. तेच दिलत कथ ेचे जनक आह ेत, असे
हणता य ेईल. याची कथा ही वण न, घटना , िनवेदन करणारी अस ून आवाहन करणारी
देखील आह े. यांची पिहली कथा ‘जावे यां या व ंशा’ (१९३५ ) ही आह े. 'बंदा गुलाम', 'नवी
वाट,बै याचा ब ैल यांसार या कथा ंमधून या ंनी दिलत माणसाच े ि च ण क ेले आहे.दिलत
कथाकारा ंम ये अ णाभाऊ साठ े, शंकरराव खरात , बाबुराव बाग ूल हे तीन मह वाच े िशलेदार
हणाव े, असे आहेत.
अ णाभाऊ साठ े य ांनी साधारणत : १९४९ पासून कथाल ेखनास आर ंभ केलेला िदसतो .
आशय , िवषया या अन ुषंगाने यांची कथा इतरा ंपे ा वेगळी आह े. यां यावर मा स वाद
आिण आ ंबेडकरवाद या ंचा भाव होता . यांनी ामीण जीवन , दिलता ंची जीवन प ती ,
मुंबईतील दिलत व या आद च े मािम क दश न आप या कथा ंमधून घडिवल े आहे. यांचे
‘खुळंवाडी’ (१९५७ ), ‘बरबा ा क ंजारी’ (१९६० ), ‘भानामती ’ (१९६२ ), ‘कृ णाकाठ या
कथा’ (१९६४ ),‘गजाआड ’ (१९६५ ), ‘भुताचा मळा ’ (१९७५ ), ‘िचरानगरची भ ुतं’
(१९७८ ) इ यादी कथास ं ह आह ेत. दिलता ं या वाट ्याला आल ेले दुःख, जग यासाठी
यांना करावी लागणारी धडपड , पोटाची भ ूक भागिव यासाठी या ंना करावा लागणारा
संघष यां या ' मशानातील सोन ं', 'भोम या ', 'मरीआईचा गाडा ', ‘क बडी चोर ’, ‘सुलतान ’
इ यादी कथा ंमधून आल ेला आह े.
शंकरराव खरात या ंचा ‘बारा बल ुतेदार’ (१९५९ ) हा पिहला कथास ं ह आह े. यानंतर
‘तिडपार ’ (१९६१ ),‘सांगवा’ (१९६२ ),‘िटटवीचा फ ेरा’(१९६३ ), ‘आडगावच ं पाणी ’
(१९७० ), ‘माझा काय दोष ?’ (१९९६ ), ‘ वातं य कुणा या दारी ’ (१९९९ ) इ यादी
कथास ं ह ल व ेधक आह ेत. शंकरराव खरात या ंची कथा ही ज ु या- न या िवचारा ंचे दश न munotes.in
Page 23
दिलत सािह य
23 घडिवणारी जशी आह े; तशी ती ज ु या- न या िवचारा ंचा संघष उभा करणारी ही आह े. तसेच
यांची कथा भट या -िवमु , गु हेगार ठरिव या ग ेले या जातीतील लो कांचे जीवन
अधोर ेिखत क ेले आहे. तसेच वात ं यो र बदलणा या गावांचे िच ण क न बदलती गाव
सं कृती उभी क ेली आह े. उदाहरणाथ ,आडगावच ं पाणी’, ‘गाविशव ’ हे कथास ं ह यास ंदभा त
पाहता य ेतील. गावागावा ंम ये महारक करणारा सम ूह वतनी कामात कसा ग ुंतवून ठेवला
होता याचे िच ण 'भार', 'कमाई ', 'रामा महार ', 'सांगावा', 'द डी' इ यादी कथा ंमधून
करतात . दिलत समाजा या अपमानाच े, हालाखीच े, लाचारीच े, संघषा चे दश न या ं या
कथना ंनमधून शंकरराव खरात या ंनी केलेले आहे.
दिलत िव ोही कथाकार हण ून बाब ूराव बाग ूल या ंना मानल े जात े. अ याय ,
अ याचार ,िवषमता या िवषयाची चीड या ं या कथा ंमधून ययास य ेते. तसेच
आ मभानाचा वर या ं या कथ ेतून प पण े कट झाल ेला आह े. यांचे 'जे हा मी जात
चोरली होती ' (१९६३ ),‘मरण व त होत आह े’ (१९६९ ) हे कथास ं ह आह ेत. यां या
कथेचे वेगळेपण हणज े दिलता ंचे दुःखे अधोर ेिखत करण े आिण आ हान द ेणे, हे आहे. ा.
बाळक ृ ण कवठ ेकर या ं या कथ ेिवषयी हणतात , "बागुल या ंची कथा ही दिलत
आ मभानान े मराठी सािह य स ृ ीतील िदल ेली सव े देणगी होय "१
बाबुराव बाग ूल या ं या कथा ंमधून शोिषत माणसाच े बह म ुखी द ुःख रेखाटल े गेले आह े.
यां या ‘भूक’, ‘गुंड’,‘आई’, ‘स मज ुरी’,‘जे हा मी जात चोरली होती ’ या कथा अन ेक
क ानुवत आह ेत. यां या िवश ेष हणज े मानवी मन , यातील ताणतणाव , म सर ,
ितर कार , वासना , सु - दु व ृ ी या ंचे िच ण करण े हा आह े. समाज यव थ ेतील शोषण
यव थ ेचे दश न घडव ून मु चा लढा वीकारला ग ेला पािहज े, हे वैचा रक व वाचका या
मनात िनमा ण करणार े आहे.
दिलत कथा ही अि मतादश ,अि त व ,दिलत ा ंती, जातक , मागोवा , सुगावा, बोधन
लोकायत , ध मिलपी , जयभीम , िसंहगज नाआदी अ ंकांमधून, िनयतकािल कांमधून कािशत
झालेली आह े. वातं यो र काळात औ ोिगक करण , जागितक करण काळात समाज
बदलत ग ेला. याम य े दिलत जीवन ही बदलत ग ेले.शहर, महानगरा ंमधील झोपडप ीमधील
दिलता ंचे जीवन त ेथील वासना , िवकार ,दा र य या ंचे िच ण दिलत कथ ेने केले आहे. केशव
मे ाम, वामन होवाळ , योिगराज वाघमार े, अजु न डांगळे, अिवनाश डोळस , दया पवार ,
माधव क डिवलकर , आदी कथाकारा ंनी दिलत जीवनाचा व ेध दिलत कथ ेतून घेतला आह े.
वामन होवाळ या ं या ‘येळकोट ’ (१९८२ ), ‘वारसदार ’ (१९८६ )इ यादी कथास ं हातून
ामीण , शहरी जीवनातील दिलत वा तव अधोर ेिखत क ेले आहे. तसेच योिगराज वाघमार े
यां या ‘उ ेक’(१९७८ ),‘बेगड’(१९८० ),‘गुडदाणी ’(१९८३ ) हे कथास ं ह दिलत माण ूस,
समाज बा ंिधलक , आ मशोध अ यंत भावीपण े रेखाटतात . अजु न डांगळे य ांनी दिलत
समाजा या रोज या ा ंचा शोध कथ ेतून घेतला आह े. ‘बांधावरची माणस ं’ (१९८१) या
कथास ं हातून गाव , गावक , अ याय , अ याचार , सवणा कडूंन दिलता ंची होणारी िपळवण ूक
आदीच े िच ण करतात .दिलत कथा ही माणसाला स मान िमळावा यासाठी य नशील
आहे. ती वा तवाशी स ंघष करीत वत मान मा ंडत रािहली . दिलता ंना सतत स ंघष मय
वातावरणात जगाव े लागल े. जे जगले तेच या ंनी कथा ंमधून मांडले, असे हट यास ती
अितशयो ठ नय े. munotes.in
Page 24
सािह य आिण समाज
24 उिम ला पवार या ंचे ‘सहाव े बोट’ (१९८८ ), ‘चौथी िभ ंत’ (१९९० ) या कथास ं हातील
कथांमधून दिलत ीच े यि िच ण जस े आल े आहे, तसेच दिलत ीला आ मभान ा
हावे, ितला माण ूस हण ून जगता याव े या िवषयाच े िच ण य ेते. भीमस ेन देठे य ां या
'िग हाणा ' (१९८८ ) या कथास ं हात िशि त समाज , याची मानिसकता , यां यात होणार े
ि थ य ंतर उपरोिधक श ैलीत मा ंडले आहे. अिवनाश डोळस या ं छाया ‘महास ंगर’ (१९८३ )
हा कथास ं ह दिलत प ँथर चळवळी या भावाचा ठसा उमटवणारा आह े. गौतमीप ु कांबळे
यांचा ‘प र ाजक ’ (२००५ ) हा कथास ं ह आ ंबेडकरी त व ानाच े दश न घडिवणारा आह े.
एकूणच दिलत कथा दिलत क ुटुंबातील माणसाच े जगण े, यां या स ंघष मय जीवन वास ,
यांची स ुखदुःखे यांचा वा तव व ेध घेते. दिलत कथ ेत डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ं या
िवचारा ंचा उ कट आिव कार जाणवतो . दिलत कथा पार ंपा रक मराठी कथ ेचा बाज मोडीत
काढताना िदसत े. थलकालिनहाय बोल च े उपयोजन क न कथ े या भाषाव ैभवात
ल णीय भर घालणारी आह े.
२अ.६.१.२ दिलत काद ंबरी -
कथा, किवता , आ मकथन या सािह य कारा ंबरोबरच दिल त काद ंबरीनेही दिलत समाजाच े
जीवनान ुभव कथन क ेलेले आ हेत. सवण आिण दिलत यां यातील स ंघष िहं.गो. बनसोड े
यां या 'मुि सं ाम' या काद ंबरीत आह े. भारतीय समाज यव था ही ाचीन काळापास ून
चातुव या िध ीत आह े. पेशवाई कालख ंडापय त दिलत वगा चे सव कारच े शोषण होत होत े.
डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ं या िवचारान े े रत झाल े या दिलत वगा ने या शोषणाला
नकार िदला आिण आप या द ुःखाच े वा तव अस े वण न पुढे मांडले आिण आप या वगा ला
अ यायािव आवाज उठिव यास बळही िदल े. शोषणाच े ाचीन व दिलत ल ेखकांनी
कादंबरीतून िचि त क ेले. उदाहरणाथ ,‘पोखरण ’,‘सूड’ या काद ंब या यास ंदभा त पाहता
येतील.
दिलत काद ंबरीकार हण ून अ णाभाऊ साठ े शंकरराव खरात , केशव म े ाम, नामदेव
कांबळे, माधव क डिवलकर , अशोक हटकर , उ म ब ंडू तुपे, ल मण गायकवाड ,बी.
रंगराव, भीमस ेन देठे आद या ंचे कादंबरीलेखन पाहाव े लाग ेल.अ णाभाऊ साठ े दिलत
माणसा या जीवनाच े या या कथा व ेदनांचे िच आप या काद ंबरी ल ेखनात करतात . उदा.
‘फक रा ’, ‘वैर’, ‘अलगूज’,‘कु प’,‘रानबोका ’ इ यादी . अ णाभाऊ साठ े हे एक लोकि य
कादंबरीकार हण ून प रिचत आह ेत. यांनी ामीण अन ुभविव आिण दिलत जीवन या ंची
सांगड आप या काद ंबरी ल ेखनात घाल याचा य न क ेलेला िदसतो .
शंकरराव खरात या ंनी ‘माणुसक ची हाक’, ‘हातभ ी ’, ‘झोपडप ी ’, ’गावचा िटनपोल गु जी’,
‘पारधी ’, ‘ब याची िद ंडी’ इ यादी काद ंब या िलिह या आह ेत. ते साधारणत : शहरी
थलावकाशा तील बकाल व या ंम ये राहणारा दिलत सम ूह आिण याच े जगण े आप या
लेखनात ून दश िवतात . ‘झोपडप ी ’, ‘हातभ ी ’,‘फुटपाथ न ं.१’ या काद ंब या झोपडप ीतील
भीषण वा तवता वाचकासमोर ठ ेवतात. 'माणुसक ची हाक ' या काद ंबरीत दिलत िव
सवण असा स ंघष कि पला ग ेला आह े. हा संघष वा तव समाज जीवनाला साकारणारा
आहे. munotes.in
Page 25
दिलत सािह य
25 'पोखरण ',‘हिककत ’, ‘जटाय ू’ या काद ंब या िलिहणार े केशव म े ाम एक मह वप ूण
कादंबरीकारआह ेत. यांची ‘पोखरण ’ ही काद ंबरी ाचीन कालापास ून या शोषण यव थ ेचे
दश न घडिवत े. सामािजक ,आिथ क, धािम क तरावरील िवषम तेचे िच ण त े जसे करतात
तसेच ते माणूस हण ून आपला जग याचा ह क आह े, याची जाणीव क न द े याचा य न
करतात . बाबूराव बाग ूल यांनी दिलत काद ंबरी ल ेखनाला एक नवी ी , नवी िदशा िदली ,
यांची ‘सूड’ही लघ ुकादंबरी 'काल' या जीवनापास ूनचे दुःख त े 'आज' या अवकाशाती ल
आपल े जगण े आिण यात ून सुखाचा माग शोध याचा वास कसा स ु झाला आह े. या
िवषयीच े िचंतन साकारल े आ हे. तसेच नामद ेव ढसाळ या ंची ‘हाडक हाडवळी ’, सुधाकर
गायकवाड या ंची ‘शू ’, नामदेव कांबळे य ांची ‘राघवव ेळ’, योग मे ाम या ंची 'माझ गाव
कुठाय?', िवजय िशरसाट यांची 'कु ती' या काद ंब या काल , आज आिण उ ाच े
अवकाशातील दिलता ंचे जीवन कस े आहे आिण कस े असाव े यािवषयीच े दश न घडिवतात .
माधव क डिवलकर या ं या 'अनाथ ','अजून उजाडायच ं आह े',‘छेद’ या काद ंबरीमध ून
दिलता ंचे वा तवजीवन िचि त क ेले आहे. माई ता ंबे यांची 'िनयती ' ही कादंबरी कोकणातील
दिलत जीवनाचा व ेध घेते. भीमस ेन देठ यांची 'च ' ही काद ंबरी १९९४ या जळगाव
वासनाका ंडातील ि या ंचे हलाखीच े, या या उद ् व त हो याच े दश न घडिवत े.
एकूणच दिलत काद ंबरी ही र ंजनवादा यापलीकड े जाऊन वा तवप ूण अस े जीवन
साकार याचा य न करणारी आह े. परंपरािनहाय वाट ्याला आल े या जीवनाचा व ेध घेत
वत मानातील द ुःखाकड ून भिव यातील स ुखाचा शोध घ ेऊ पाहणारी आह े. तसेच दिलत
कादंबरी काहीशी ' व कथनात ' गुंतलेली जाणवत े.
२अ.६.२ का या म सािह य :
डॉ.बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ं या िवचारान े े रत होत आिण जा णीवपूव क सामािजक
ि थतीगती , धम - समाज यव था याबरोबरच प रवत नाची भ ूिमका घ ेऊन दिलत किवता प ुढे
आली . १४ ऑ टोबर १९५६ रोजी डॉ .बाबासाह ेब आंबेडकर या ंनी अन ेक अन ुयायांसह
बौ धमा ची दी ा घ ेतली. डॉ.बाबासाह ेब आ ंबेडकरकालीन आिण आ ंबेडकरो रकालीन
अनेक कव नी आप या किवत ेतून सामािजक जीवन , अ याय , अ याचार , अधोर ेिखत
करीत िव ोह , संघष मांडला. तसेच समत ेचा आशावादही य क ेला. १९६० ते १९८० या
काळातील क ेशव म े ाम, नामदेव ढसाळ , हाद च दवणकर , अजु न डा ंगळे, वामन
िनंबाळकर , ज.िव.पवार, यशवंत मनोहर , िहरा बनसोड े, योती ला ंजेवार, आदी कव नी
समाजवा तव मा ंडलेआहे. अ पृ य मान या ग ेले या जातीतील जीवनाच े दश न या ंनी
किवत ेमधून घडिवल े आहे. दा र य , उपासमार , िनराशा , अगितकता , भूकेला समाज , याचे
फोटक िच ण क ेले आह े. यातून एका बाज ूला अ य ंत ग रबीत , दा र य अव थ ेत
जगणारा समाज आिण द ुस या बाज ूला अ य ंत सधन , सुखी असल ेला समाज अधोर ेिखत
केला आह े. सामािजक -धािम क-आिथ क ्या अ य ंत मागासल े या समाज दिलत किवत ेतून
साकारला आह े. हे वा तव िच ण दिलत कव नी क ेलेले आहे.
दिलत किवत ेने 'शोषणािव ची ब ंडखोरी ' वीकारण े आिण जा ित यव थ ेला, पारंप रक
मू यांना नकार द ेणे वीकारल ेले िदसत े. दिलत किवत ेने नवतेचा, िव ानचा प ुर कार क ेला.
munotes.in
Page 26
सािह य आिण समाज
26 उदाहरणाथ ,
‘मी झुगा न िदली आह े कम िवपाकाची िनयती
अंगावरील सव ल र े फेकून
मी झालो गभा शयात ून बाह ेर पडणा या लहान ु या
मुलासारखा नवा ’ (नवा ज म , नामदेव ढसाळ )
िकंवा
‘सूया कडे पाठ िफरव ून या ंनी शतका ंचा वास क ेला
आता अ ंधार यि क हो याच े नाकारल ेच पािहज े’
(आता- नामदेव ढसाळ )
दिलत सािह य ह े वेदना, िव ोह या ंचे िच ण करत े. आप या समाजाची पर ंपरागत ि थती
कव नी किव तेतून मा ंडली आह े. वामन िन ंबाळकर ' गावकुसाबाह ेरील किवता ' या
का यस ं हात दिलता ं या वाट ्याला ज े हलाखीच े, दा र ्याचे, दुःखाच े जीवन आल े ते यांनी
किवत ेतून य क ेले आहे.
उदाहरणाथ ,
‘अंधार पचव ुनी अवघा
दुःखाच े ओझ े पाठी
या गावक ुसाबाह ेरी
ते जगती द ुस यांसाठी’(माय, वामन िन ंबाळकर )
सभोवतालचा समाज , वा तव आिण दिलता ंचे दुःख अन ेक किवता ंमधून उ ृत झाल ेले
आहे. दुःखाला वाचा फोडण े, समाज यव थ ेला नकार द ेत बंड पुकारण े, िव ोहाच े प
वीकारण े ही भूिमका दिलत कव नी घ ेतलेली िदसत े.
उदाहरणाथ ,
‘ यांनी इथ या स ूया ला,दगडांनाही
ऐिहक वाथा साठी अ या माच े रंग िदल े
संिचत िनि त क ेले
या हरामखोर पर ंपरांवर मी िव व ंसाचा ना ंगर धरतो .
ते सव देवदैवत माझ े वैरी आह ेत
यांनी अ प ृ यता अभ ंग केली, ितची मध ुर ओवी क ेली.
ते श द ामा यवादी सग ुणिनग ु ण वैरी आह ेत माझ े
यांनी मला आजवर म ु होऊ िदल े नाही.’
(वैरी,यशवंत मनोहर ) munotes.in
Page 27
दिलत सािह य
27 भारतीय प ु ष धान स ं कृतीत ीला द ु यम थान िदल े गेले आहे. दिलत ीच े जगण े ही
याच व पाच े रािहल ेले आहे. ीवर होणा या अ याय , अ याचाराच े िव त ृत िच ण िहरा
बनसोड े, योती ला ंजेवार, मिलकाअमर श ेख, उिम ला पवार , सं या र ंगारी, ा दया पवार ,
उषा अ ंभोरे, किवता मोरवणकर , आशालता का ंबळे आदी कविय ीन े केलेले आहे. दिलत
ीचे यि म व , ी स ंबंधी या समज ुत ना या ंनी िच ंतनपूव क मा ंडली आह े. ी या
शोषणा या िविवध त हा समथ पणे िहरा बनसोड े, ा दया पवार , मिलका अमर श ेख,
कुमुद पावड े आद नी य क े या आह ेत. जात समाज ,सं कृती या ंचा दिलत कविय ी
िध कार करताना िदसतात .
उदाहरणाथ ,
‘या देशा या महान स ं कृती.
तुला कोपरापास ून नम कार ....!
जगातील अित ाचीन िन उ च स ं कृती हण ून
तुला अिभवादन करायला नाही िवसरलो
पण आज पाठ ्यपु तकात या
खोट्या वण नांची चीड य ेते
िन तुला आई हणताना आ हाला लाज वाटत े.
तू आई असलीस तरी
आम याशी क ेलेस साव पणाच े िवषम राजकारण ...
हे सं कृती आमच ं माणूसपण त ू िपंजून िपंजून काढल ेस
वालाम ुखीचा ना ंगर आ म या घरादारावर िफरवलास .
आ ही राख राख झालो ,बेिचराख झालो .’ (सं कृती- िहरा बनसोड े)
१९८० नंतर या दिलत किवत ेत सामािजक भान , अंतमु खता, मानवी म ू यांचा उ ोष ,
आशयघन ितमा आिण अथा चे सूचन करणारी आह े. अ ण काळ े य ांचे ‘रॉकगाड न’
(१९९३ ), ‘सायरनच े शहर’(१९९७ ), ‘नंतर आल ेले लोक ’ (२००६ ), ‘ लोबलच ं गावक ुस’
(२००८ ) हे चार किवता स ं ह आह ेत. आधुिनक करण , जागितक करणाचा व ेध घेत
सामा य , गरीब दिलता ंचे जीवन अधोर ेिखत करतात . लोकनाथ यशव ंत यांचे 'आता होऊन
जाऊ ा ' (१९८९ ), ‘शेवटी काय झाल े’(१९९६ ), ‘पु हा चाल क या ’ (२००९) या
का यल ेखनात ून काल आिण आज या प र े यातील दिलता ंचे जीवन , यांचे शोषण या ंचा
परामश घेणारे आहे. दिलत किवत ेने न याचा वीकार करीत नवनवीन योग क ेलेले
िदसतात . किवत ेची आशयािभ य , ितचे शीष क या अन ुषंगाने केलेले योग ल व ेधून
घेणारे आहेत. उदाहरणाथ , उ म अ ंभोरे यांचा 'प ा बदलत जाणारा गणीम ' (२००० ) हा
का यस ं ह पाहता य ेईल. तसेच उ म का ंबळे य ांचा 'जागितक करणात माझी किवता
(२००६ ) हा का यस ं ह न या काळासोबत य ेणारी नवी आ हान े समोर ठ ेवणारा आह े. munotes.in
Page 28
सािह य आिण समाज
28 एकूणच १९८० नंतरची किवता ही दिलत किवत ेला समृ करणारी आह े. 'काल' आिण
'आज'चे िनरी ण करीत समकालीन जीवनस ं कृतीचे अनेक पदर उलगड याचा य न
करणारी आह े. तसेच बु त व ानाचा कला मक आिव कार घडिवत व ैि क जािणवा ंना
य करणारी आह े, असे हणता य ेईल.दिलत किवता ही पार ंप रक मराठी किवत ेपे ा
आशय आिण अिभ य ्या िभ न आह े. मराठी किवत ेचे दालन ितन े यापक क ेले. डॉ.
बाबासाह ेब आंबेडकर या ंना आप या किवत ेचे ेरणा थान अन ेक कव नी मानल ेले आहे. ते
यां या किवता ंमधून य झाल े आह े. पारंप रक मराठी किवत ेतील चाकोरीब
अनुभविव नाकारत भावी पणे आप या सम ूहाचे ययकारी जीवनदश न घडिवल े हे ितचे
वेगळेपण आह े.
२अ.६.३ नाट्या म सािह य :
दिलत र ंगभूमी ही ाम ु यान े लोकर ंगभूमीतून उदयास आल ेली आह े. ारंभीचे जलस े हे
दिलत र ंगभूमीचे उगम थान हणता य ेईल. दिलत नाटक आिण र ंगभूमी यािवषयी अन ेकांनी
मत-मतांतरे मांडली आह ेत. द ा भगत आप या या य ेत हणतात , "आंबेडकरी िवचार
आ मसात क े यामुळे ा होणा या जीवन िवषयक ीकोना या आधार े वतःला
वतःभोवती या वा तवाला जाण ून घे याचा उ कट इ छाश चा अिव कार हणज े दिलत
नाटक होय "२ ा. भगवान ठाक ूर रंगभूमीिवषयी हणतात , "दिलता ंनी,दिलता ंसाठी,दिलता ंचे,
दिलत व द ूर हाव े हणून केलेला नाट ्यधम अिव कार हणज े दिलत र ंगभूमी"३
आपणास प ुढील माण े दिलत नाटकाची या या करता य ेईल.
‘जागितक पातळीवर थािपताकड ून, उ च ू समज या ग ेले या य कड ून
समाजा कडून, वणा या, जाती या , धमा या नावान े शोष या ग ेले या व ेदनांचा दाहक
आिव कार लोकधम नाट ्यिव कारात ून य होत े, याला दिलत नाटक अस े हणता
येईल.’
दिलत नाट ्यसृ ीचे ऊजा ोत ह े ामु यान े महा मा फ ुले य ांचे 'तृतीयर न ' (१८५५ ),
स यशोधक जल से (१९१० ते १९३० ), आंबेडकरी जलस े (१९३१ ते १९५६ ), ाचाय
म. िभ. िचटणीस या ंचे 'युगया ा ' (१९५५ ) हे होत. याच ऊजा ोतात ून अन ेक नाटक े
उदयास आली . यामध ूनच १९७९ साली दिलत र ंगभूमीआिण १९८० म ये औरंगाबाद य ेथे
दिलत िथएटरची थापना झाल ेली िदसत े.१९८३ म ये औरंगाबाद य ेथे अिखल भारतीय
दिलत नाट ्य प रषद ेची थापना झाली . १९८४ म ये पिहल े दिलत नाट ्य संमेलन िभ . िश.
िशंदे यां या अ य त ेखाली झाल े. १९८० ते १९९० या दशकात दिलत नाट ्यसृ ी जोमान े
बह लागल ेली िदसत े. इ. स २००० या स ुमारास दिलत नाट ्यप रषद े या नामा ंतराचा
िवचार प ुढे आला आिण २००३ म ये दिलत नाट ्य प रषद ेचे अिखल भारतीय बोधी
नाट्यप रषद व बोधी र ंगभूमी अस े नामा ंतर म ुंबई य ेथे कर यात आल े.दिलत र ंगभूमी ही
जनजाग ृती आिण आ मभान जाग े क न पाहणारी आह े. दिलत ेतर रंगभूमीचे लोकर ंजन ह े
वैिश ्य आह े तर दिलत र ंगभूमी लोकिश ण द ेऊ पाहत े.हा फरक ल ात घ ेतला तर दिलत
रंगभूमी आशयाला ाधा य द ेऊन आपलाव ेगळेपणा िस करत े. munotes.in
Page 29
दिलत सािह य
29 १९८० नंतर या काळात दिलत नाटका ंनी पार ंप रकत ेपे ा वेगळी वाट वीकार याचा
य न क ेलेला आह े.जसे 'जय जय र घुवीर समथ ' (१९८६ ), 'पांढरा ब ुधवार' (१९९५ ),
'गांधीआंबेडकर' ( ेमानंद ग वी ); 'कोण हणत ट का िदला ' (संजय पवार ); 'दोन अ ंक
नाटक ' (रामनाथ च हाण ); 'वाटा-पळवाटा ' (१९९१ ), 'खेळीया' (१९८२ ) (द ा भगत )
यासार या नाटका ंमधून पा ा ं या मानिसकत ेचे भडक िच ण नाका न या ं या
मानिसकत ेतील अ ंतिव रोध, तक िवसंगतता, आपमत लबीव ृ ी, िवषमतािधि त मन या
नाटका ंमधून य क ेलेले िदसत े. याचा सकारा मक एक प रणाम हणज े सवण े कांना
वत: या मानिसकत ेचे पुनरावलोकन कर यास , िचंतन कर यास व ृ करत े. ही नाटक े
या कार े सवणा ची मानिसकता अधोर ेिखत करतात . तसेच काही दिलत नाटका ंमधून
आधुिनक करणाम ुळे, जागितक करणाम ुळे दिलत मानिसकत ेत होणारा बदल या ंचे
आंत रक ं ही अधोर ेिखत करतात . उदा. ‘वाटा-पळवाटा ’ या नाटकात सवणा सारख े
त वश ू य जगण े आिण वतः या म ूळ िपंडाचा िवसर पडण े. तसेच ' काशप ु ' (१९९२ ),
'जाता नाही जात ' (२००७ ), या नाटका ंमधून वतःची जात लपिवणार े दिलत इ याद च े
िच ण नाटकात ून होताना िदसत े. यासार या नाटका ंमधून नाटककार आ मिव ेषण,
आ मपरी ण आिण मानव ेतर आधा रत यापक िवचार यावर ल क ि त क पाहताना
िदसतात .
दिलत नाटककार सामािजक बोधनात ून सामािजक प रवत न घड ून आण ू पाहतात . आिण
या प रवत नातूनच जाग ृती आिण जाग ृतीतून आन ंद मु चा लढा उदयास य ेऊन
मानवतावादी ि कोनाची िनिम ती कर याचा य न करतात . दिलता ंना 'माणूस' हणून
पाह न माणसान े माणसासारख े वागाव े या मानवी म ू यांची जोपासना करावी हा बोधना या
प रवत नाचा स ंदेश दिलत नाटक द ेताना िदसत े. जगातील शोिषता ंचे दुःख उजागर
कर याची व ृ ी दिलत नाटकात आह े, असे हट यास वावग े ठ नय े. दिलत नाटकान े
जीवनवादी भ ूिमका वीकारल ेली आह े. लोकर ंजन, कलावाद याला द ु यम थान द ेऊन
बोधनाला अ थान िदल े आहे. प रवत नवादी नवी जाणीव दिलत नाटकात पाहावयास
िमळत े. जागितक करणा या या ि य ेत अशी जाणीव दिलत नाटकात आह े. हा या दिलत
नाटकाचा िवश ेष आह े. सामािजक , राजक य , आिथ क, सां कृितक े ातील समता
वातं य, याय, मानवता याच े समथ न क न दिलता ंम ये आ मभान जाग ृत क न
आ मशोध घ े यास व ृ दिलत नाटक करताना िदसत े. पारंप रक नाट ्यसृ ीला छ ेद देत
प रवत नशील आिण बोधनवादी ठ न दिलत जीवनातील अन ेक सम या ंची, नांची
उकल करीत कला मक मा ंडणी करत े.
जागितक करण , खाजगीकरण , उदारीकरण या ं या नावाखाली िश ण , नोकरी ,राजका रण
इ यादी े ांम ये दिलता ंची चालवल ेली कोडी नाट ्या पान े अनेक िवषया ंमधून य
होताना िदसत े. दिलत नाटकान े सव समाजातील शोिषता ंना समजाव ून घेतले आह े.
अ पृ य, वेठािबगारी , भूिमहीन , मोलमज ूर, क करी , ि या इ याद ना आप या नाटकाच े
िवषय क ेले. उदा. ‘िकरवंत’ (१९९१ ) (मित काचे काम करणार ा ण ), ‘देवनवरी ’(१९८१ )
(देवदासी ि या ), ‘तनमाजोरी ’ (१९८५ ) (वेठिबगार ) इ यादी . दिलत नाटकाम य े
पा याचा , िश णाचा , शोषणाचा , अि त वाचा , नामांतराचा इ यादी ा ंची मा ंडणी
भावीपण े केलेली िदसत े. तसेच ख ुच साठी व ेठीस धरणा या , दिलत वचा बाजार
मांडणा या , डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ं या नावान े यां या आदश िवचारा ंचा ब याबोळ munotes.in
Page 30
सािह य आिण समाज
30 करणा या , दिलता ं या अि त वाला वात ं याला ध का द ेणा या , मतलबीव ृ ी या िविवध
अंगांचा दिलत नाटक व ेध घेत उभ े राहताना िदसत े. उदाहरणा थ , 'घोषणा ' (संजय जीवण े),
' रपि लकन पाट ऑफ इ ंदोर' (धम श सोनट क े), 'बामनवाडा ' (रामनाथ च हाण ), वाटा-
पळवाटा ' (द ा भगत ), ‘शहर’ (अमर रामट ेके), 'घोटभर पाणी ' ( ेमानंद ग वी ) इ यादी .
संघष हा नाटकाचा एक अिवभा य घटक असतो . दिलत नाटकातही तो ओत ोत आह े.
दिलत नाटकातील स ंघष हा माणसाप े ा शोषण यव था आिण वृ ी यािवषयीचा आह े. व
आिण व ेतर समाजातील शोषका ंशी चालल ेला स ंघष दिलत नाटकाम य े य होताना
िदसतो . सव सामा यच े दिलता ंचे शोषण करणा या ाहम य व ृ ी या य अिधक आह ेत
हे दिलत नाट कामध ून य झाल े आह े. उदा. 'काळोखा या गभा त', 'झुंबर', 'वाटा-
पळवाटा ', 'खेळीया', 'िकरवंत', 'आ ही द ेशाचे मारेकरी' इ यादी . ाहमणी कसब खोड ून
काढण े कसे आव यक आह े, हे पा ा या मा यमात ून जनमानसात जिव याचा य त
नाटककार करतात . सावकार , मालक , सरंजामी पाटील या यासारख े स ा ढ आिण
आिथ क सुब ा असल ेले लोक वषा नुवष दिलता ंना गुलामी कर यास भाग पडतात आिण
तेच याच े शोषक आिण शोषणकता असतात या सव यव थ ेम ये माणूस 'माणूसपण'
हरवत चालल ेला िदसतो . यामुळे एकूणच, जगाव ं कसं? हा गरीबा ंसमोरउभा अस लेला
िदसतो . उदा. 'तनमाजोरी ', ‘कारान ',‘अक चन ' इ यादी नाटकात ून याचा यय य ेतो.
जागितिककरणा या व ेढ्यात अडकत चालल ेला माण ूस हा वतः मधील 'माणूसपण' िवसरत
चालला आह े. यामुळे याला द ुस याच े दुःख, दा र ्य, उदासिनता िदसत नाही . चंगळवादी
सं कृतीत तो वतः ला गुरफटून घेतो आह े. चंगळवादी स ं कृतीततो िन न थराला जा याची
तयारी दश िवतो आह े. याचे बळी गरीबच ठरत आह ेत. उदा. 'आ ही द ेशाचे मारेकरी' मधील
पुढील स ंवाद या स ंदभा त ल ात घ ेता येईल.
"....... तु ही मन ु य हणव ून यायला द ेखील नालायक आहात . तु ही मानव नाही,
मानवाची कातडी पा ंघरलेले पशु आहात पश ु!" (आ ही द ेशाचे मारेकरी, टे सास गायकवाड
पृ.५२.५३)
दिलत नाटकान े समाजातील अन ेक सम या ंना वाचा फोड याचा य न क ेलेला िदसतो .
तसेच या सम या ंवर उपाय शोध याच े काय करीत समाज बोधन कर याच े काय ही क ेले
आहे. हे दिलत नाट ्यसृ ीचे स दय र काय आहे.
दिलत नाटकान े दिलता ंमधील गटबाजी , वाथ व ृ ी, फसवे नेतृ व, ाचार ,
यसनािधनता , कज बाजरीपणा , बु -फुले-आंबेडकरी िवचाराचा वाथा साठी क ेला जाणारा
उपयोग , यायाचा , आर णाचा , अ यापन े ातील वृ ी यासारख े अनेक िवषय
दिलत नाटकान े आप या कव ेत घेतले आह े. वाथा ने जगणा या , आपला हण ून
असतानाही आपला िव ासघात करणा या माणसाला नाटककार फटकारताना िदसतो .
स कालीन जीवनातील अपमातलबीपणान े वागणा या माणसाच े िच ण दिलत नाटककार
करतात . उदाहरणाथ , 'खेळीया' नाटकातील प ुढील स ंवाद पाहता य ेईल.
"दादासाह ेब, आ हाला धोका आह े, तो तुम या सार यापास ून, ओठावर आमच े कर याच े
श द आिण क ृतीने क लखोर " (खेळीया, द ा भगत , पृ ६४,६५) munotes.in
Page 31
दिलत सािह य
31 आज या जागितिककरणा या म ू यहीन समाजात दिलत नाटक मानवी म ू यांची पेरणी
करते. माणूसपणा हरवल े या या स ं कृती माण ूसपण जाग ं कर याचा य त करत े. उदा
‘बामणवाडा ’नाटकातील प ुढील स ंवाद पाहता य ेईल.
"आपण एकम ेकांना माण ूस हण ून वीका आिण आपणच आपला नवा समाज िनमा ण
क .िजथे जाती ,पोटजाती ,पोटजाती या भ ती नसल ेले वाडे असतील आिण यात राहतील
फ माणूस नावा या ि या आिण प ु ष नावाची माणस ं" (बामनवाडा , रामनाथ च हाण ,
पृ. ८३)
आज या आध ुिनक त ं युगात जो -तो आप या भौितक स ुखाला ाधा य द ेतो आह े.
कोण याही भावभावना जपायला कोणालाही व ेळ नाही अशी ि थती िनमा ण होत आह े.याचे
िच ण दिल त नाटकान े केलेले आहे. उदा. 'जाता नाही जात ' नाटकातील का ंबळे हणतात ,
"भौितक ा ंपे ा कोणी भाविनक मोठ े क नय ेत." (जाता नाही जात , िस ाथ तांबे,
पृ. ३२)
आधुिनिककरण , जागितक करण यांमुळे मानव अिधकािधक च ंगळवादी , मू यहीन ,
भावनाश ू य, असंवेहनशील हो त आह े. या आध ुिनक त ं ाना या य ुगात भावन ेला थान
नाही. भौितक सोयी -सुिवधांनीयु आपल े जीवन जग याकड े मानवाची व ृ ी अस याच े
िदसत े. हे दिलत नाटकान े ययास आण ून दे याचा य त क ेला आह े. आिण
याचबरोबरच मानवी म ू यांची जपण ूक कर याच े आवाहनही त े करता ना िदसत े.हे याच े
मह वप ूण काय हणता य ेईल.
२अ.६.३आ मकथनपर सािह य :
आ मकथन ह े मु य व े भूतकाळ आिण वत मानकाळ या ं याशी नात े सांगणारे आहे; तसेच ते
भिव यकाळाला अधोर ेिखत करणार े आहे. आ मकथना ंमधून सभोवताल आिण वबरोबर
समाजजीवन मा ंडले गेले. दिलत आिण द िलतेतर समाज , यि गत आिण सम ूहजीवन
भावीपण े दिलत ल ेखकांनी साकारल े आह े. कारण दिलत य या वाट ्याला
कशा कारच े जीवन आल े, याला दिलत ेतर समाजान े कशा कारची वागण ूक िदली याचा
य न समाजाला क न द ेणे हा उ ेश दिलत आ मकथना ंमागे रािहल ेला िदसतो . डॉ.
िवलास खोल े दिलत आ मकथनािवषयीची या या करताना हणतात , "आंबेडकरी
िवचारा ं या य ा य भावाम ुळे आ मभान जाग े होऊन या प ूवा पृ याना वतःला
व वत : भोवताल या वा तवाला जाण ून घे याची ेरणा िमळाली आिण या ेरणे या
िदशेने व-िवकासा ची कथा सा ंगता प ूवा यु यातील द ुःि थतीची या ंनी केलेली श दा ंकने,
हणज े दिलत आ मकथन े, असे हणता य ेईल.”
दिलत आ मकथना ंम ये दिलतवगा लाकरावी लागणारी म ेहनत, यांची उपासमार ,
यां यावर झाल ेले अ याय -अ याचार ,असहा यता ,गुलामिगरी इ याद च े वण न आल ेले आहे.
दया पवार या ंचे ‘बलुतं’ (१९७८ ) हे मराठीतील पिहल े दिलत आ मकथन आह े. या
आ मकथनान े एकूणच मराठी सािह यजगतात मानाच े थान ा क ेले. यानंतर अन ेक
आ मकथन े िलिहली ग ेली. शंकरराव खरात या ंचे ‘तराळ -अंतराळ ’, बेबी का ंबळे यांचे ‘िजणं
आमुचं’, शांताबाई का ंबळे य ांचे ‘मा या ज मा या िच रकथा ’, .ई.सोनका ंबळे य ांचे munotes.in
Page 32
सािह य आिण समाज
32 ‘आठवण च े प ी’,माधव क डिवलकर या ंचे ‘मु काम पो ट द ेवाचे गोठण े’, ल मण मान े यांचे
‘उपरा’, शरणक ुमार िल ंबाळे यांचे ‘अ करमाशी ’, ल मण गायकवाड या ंचे ‘उच या ’, िकशोर
काळे यांचे ‘को हाट ्याचे पोरं’, िसंधुताई सकपाळ या ंचे ‘मी वनवासी ’, उिम ला पवार या ंचे
‘आयदान ’, मंगला क ेवळे यांचे ‘जगायच ंय य ेक सेकंद’ आदी दिलत आ मकथन े िलिहली
गेली आह ेत.
आ मकथन े ही व आिण व ेतर समाजाच े जीवन अधोर ेिखत क न बोधनकाय
करतानािदसतात .बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ं या िवचारा ंमुळे दिलत समाजान े जो नवा
जीवनाथ अनुभवला याच े िच ण ती करतात .आिण नवी समाज यव था थािपत हावी
यांचे सूचन करताना िदसतात . जे घडल े, सोसल े ते ज स े या तस े कथन कराव े ही
आ मकथना ंची भ ूिमका रािहल ेली िदसत े. आ मकथनकार जीवनाशयाच े कथन करीत
समाजा या जीवनधार णांना अिभ य करतात .
२अ.६.४ वैचा रक सािह य – समी ा :
मराठी व ैचा रक सािह याला एक दीघ परंपरा आह े. या पर ंपरेत दिलत सािह यातील
वैचा रक सािह यान े मह वाची भ ूिमका बजावल ेली आह े. महा मा फ ुले, डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकर या ं या ल ेखनात ून वैचा रकता , त व ान , जीवनोपय ु अस े िवचार य झाल ेले
आहेत. महा मा फ ुले य ांचे 'गुलामिगरी ', 'शेतक या ंचा अस ूड, ' ा णा ंचे कसब ' हे लेखन
दिलत चळवळीला व ैचा रक िदशा द ेणारे ठरल े, तसेच ते दिलता ंची ि थतीगती अधोर ेिखत
करणार े ही आह े. 'ह वेअर द श ु ाज', 'दी अनटच ेब स' हे डॉ.आंबेडकरा ंचे मह वप ूण ंथ
आिण ‘मूकनायक ’, ‘जनता ’, ‘ बु भारत ’ ही िनयतकािलक े वैचा रक ीन े लेखन करणार े
सािह य हण ून मह वाच े आहे. तसेच िव ल रामजी िश ंदे यांचे 'भारतीय अ प ृ यता', रा. ठ.
इंगळे यांचा 'महाराजा ंचा सा ं कृितक इितहास ', डॉ. सदा क हा डे यांचा बु वाद , मा स वाद,
आंबेडकरवाद , सुनील सोनवण े यांचा आ ंबेडकरी सािह य आिण त व ान , यशवंत मनोहर
यांची आ ंबेडकरी चळवळ आिण दिलत सािह य ', 'आंबेडकरी आ वादक समी ा '; रा.
ग.जाधव या ंचा 'िनळी पहाट ', िनळी ि तीज े हे ंथ, म.ना. वानख ेडे य ांचा 'दिलत िव ो ही
वाड़मय ', अजु न डांगळे यांचा 'दिलत सािह य एक अ यास ', शंकरराव खरात या ंचा 'दिलत
वाड्मयीन ेरणा व व ृ ी, आदी ंथसंपदा व ैचा रक ि कोनात ून िनमा ण झाल ेली िदसत े.
यातून िस ा ंतने, वैचा रक भ ूिमका, सािह य स ंक पना , िवचारत व े सु प पण े मांड याचा
य न क ेलेला आह े.
दिलत सािह य समी ा अन ेक िनयतकािलका ंमधून कर यात आल ेले आह े. ित ान ,
महारा सािह य पि का , युगवणी, अि मतादश , सुगावा या ंसार या िनयतकािलका ंनी
दिलत सािह य समी ेला कािशत क ेलेली आह े.ही सािह यसमी ा दिलत चळवळीला ,
सािह याला प ूरक ठरली आह े. तसेच अन ेक समी का ंनी अन ेक समी ा ंथ िलह न दिलत
सािह यसमी ेत मोलाची भर घातल ेली आह े. डॉ. गंगाधर पानतावन े य ांचा ‘दिलता ंचे
बोधन ', 'मू यवेध', 'दिलत व ैचा रक वा य '; बाबूराव बाग ूल यांचे 'दिलत सािह य : आजच े
ांतीिव ान '; केशव मे ाम या ंचे ‘श दांगण’, 'सम वय ', श द त ;डॉ. यशवंत मनोहर या ंचे
' वाद आिण िचिक सा , समाज आिण सािह यसमी ा , 'दिलत सािह यिच ंतन; द ा भगत
यांचे 'दिलत सािह य : िदशा आिण िदशा ंतर,िनळी वाटचाल ; वामन िन ंबाळकर या ंचे munotes.in
Page 33
दिलत सािह य
33 साठो री मराठी किवत ेत आंबेडकरदश न, दिलत सािह य : एक वाड ्मयीन चळवळ इ यादी
समी का ंनी िलिहल ेली समी ा ही दिलत चळवळ आिण दिलत सािह य या ंचा सा ंधा
बांध याचा य न करणारी आह े. एकूणच, दिलत सािह य िवचारआिण दिलत समी ा ही
दिलत सािह यात मह वप ूण मोलाची भर घालणारी आह े.
२अ.७ दिलत सािह याची व ैिश ्ये
१) डॉ.बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ं या 'िशका, संघिटत हाआिण स ंघष करा' या ि स ू ी
बरोबरच ा , क णा , शील या त व यीचा ठसा दिलत सािह यात उमटल ेला िदसतो .
२) वेदना, िव ोह , नकार ,िव ानिन ा , मानवता या ंचा पुर कारदिलत सािह यान े केलेला
आहे.
३) दिलत सा िह य ह े वा तववादी आह े. ते पारंप रक म ू य यव थ ेला नकार द ेते.
४) दिलत सािह य महा मा फ ुले, डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ंचा प रवत नवादी िवचारा ंवर
िव ास ठ ेवणारे आह े. आिण समाजप रवत न हाव े हा आशावाद बाळगत समत ेचा
पुर कार करणार े आहे.
५) दिलत सािह य आ मशोध घ ेत आ मभान द ेऊ पाहत े. आिण आ मस मानान े
जग याची ी द ेते.
२अ.८ समारोप
दिलत सािह यामध ून न या जािणवा अधोर ेिखत झाल े या आह ेत. शंकरराव खरात
हणतात , "िहंदू धमा तील चात ुव याने, परंपरागत ढीन े, दिलत माणसाला दा यात ,
अ पृ यते या ग ुलामिगरीत डा ंबले, बंिद त क ेले होते. गुलामिगरीतील या िज याम ुळे
दिलता ंना अपमानाच े, अवहेलनेचे िजणे जगाव े लागत होत े. हणून दिलता ंत या दा या या ,
अ पृ यते या जीवनाब ल चीड , संताप, िनमा ण झाली . ही गुलामिगरी िनमा ण करणारी
शतकान ुशतका ंची वणा मधम यव था ,जाित यव था आिण थािपत पर ंपरा या ंचा दिलत
सािह यान े िनषेध केला. याला नकार दश िवला आिण याच ेरणांतून दिलत सािह यान े
माणसा या म ु साठी िव ोही ब ंडाचा आवाज उठवला : दिलता ं या जािणवात ून िनमा ण
झाले या दिलता ं या सािहि यक कलाक ृती स याथा ने वा तववादी व जीवनवादी आह ेत.”
या सािह याची समाज प रवत न ही भ ूिमका रािहल ेली आह े. यामुळेच दिलत सािह य
जागितक सािह य िव ातही आपल े थान िनमा ण करीत आह े.असे असल े तरी मराठी
पांढरपेशी समी का ंनी मा या ं या सािह याला फारस े थान िदल ेले िदसत नाही .मु य व े
दिलत सािह य ह े वा तवाच े दश न घडव ून िवचारम ंथन घडव ून आणणार े सािह य आह े.
यामुळे समी का ंनी या सािह याचा सामािजक , वाङमयीन आिण स दय शा ीय अ ंगाने
िचिक सक अ यास करण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 34
सािह य आिण समाज
34 २अ.९ संदभ
१. कवठेकर बाळक ृ ण,दिलत सािह य : एक आकलन , अजब काशन , को हा पूर,१९८१ ,
पृ.५४
२. भगत द ा , दिलत सािह य िदशा आिण िदशा ंतर, पृ.९१
३. मरिणका , सातव े अ. भा. दिलत नाट ्यसंमेलन, धुळे, पृ.३२
४. खरात श ंकरराव , दिलत सािह य ेरणा व व ृ ी, इनामदार ब ंधु का. पुणे, १९७८ ,
पृ.१२३
२अ.१० वा याय
१. दिलत चळवळीच े व प िलहा .
२. दिलत कथना म सािह य सा ंगा
३. दिलत का या म सािह याचा प रचय क न ा .
४. दिलत सािह याची व ैिश े सांगा.
५. मराठी दिलत सािह य सोदाहरण प करा .
२अ.११ अिधक वाचन
िनळी पहाट – रा. ग. जाधव
आंबेडकरवादी मराठी सािह य –यशवंत मनोहर
दिलत सािह य आजच े ांितिव ान – बाबुराव बाग ूल
munotes.in
Page 35
35 २ब
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’
घटक रचना :
२ब.० उि य े
२ब.१ तावना
२ब.२ िवषय िवव ेचन
२ब.३ सारांश
२ब.४
२ब.५ संदभ
२ब.० उि य े
१) मराठी सािह यातील दिलत नाटक ही पर ंपरा समज ेल
२) दिलत नाटक ह े इतर नाटका प ै ा कस े वेगळे आहे यांची जाणीव होईल .
३) या नाटकात ून क पन ेला वा तवाची कशी उ म सा ंगड घातली आह े याची
िव ाथा ला जाणीव होईल .
४) दिलत नाटकात ून समाजातील द ु वृतीचे वा तिवक दश न होईल .
५) दिलत नाटकात ून अिशि त लोका ंत आ मभान जाग ृत होईल .
२ब.१ ा तािवक
वातं ो र काळात ामीण सािह य , दिलत सािह य , ीवादी सािह य , आिदवासी ,
जनवादी सािह य अस े अनेक वाह िनमा ण झाल े. पण या सवा म ये दिलत सािह य हा एक
सश असा वाह मानला जातो . मराठी सािह याला आ ंतररा ीय पातळीवर न े याचे काय
दिलत सािह या ने केलेले आहे.
दिलत सािह यात कथा , किवता , आ मकथन े इ. सािह य कार सवा त जा त हाताळल े
गेलेले आह ेत. असे असल े तरी दिलत नाटका ंचीदेखील एक सम ृ अशी पर ंपरा दिलत
सािह यात असल ेली िदस ून येते. दिलता ंचे दु:ख, वेदना, यां यावर होणार े अ याय -
अ याचार , बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ं या िवचार व काया मुळे यां यात िनमा ण झाल ेले
आ मभान , यांचा वतःच े अि त व िस कर यासाठी चालल ेला स ंघष , कालान ु प
बदलत ग ेलेले दिलत वा तव इ . अनेक िवषय दिलत नाटकान े हाताळल ेले आहेत. munotes.in
Page 36
सािह य आिण समाज
36 ारंभी या काळात म . िभ. िचटणीस (युगया ा ), नामदेव हटकर (डाग, वाट च ुकली), मा.
आ. कारंडे (संगीत जयबौ ), िभ. िश. िशंदे (काळोखा या गभा त) काश ि भ ुवन (थांबा
रामरा य य ेतंय) यांची नाटक े रंगभूमीवर आली . यांनतर रामनाथ च हाण 'आधार त ंभ'
(१९८१ ), तुम अचलखा ंब -'कैिफयत ' (१९८१ ), एकनाथ च हाण -'सा ीपूरम'
(१९८२ ), ेमानंद ग वी -'तनमाजोरी ' (१९८३ ), वांझ माती (१९८२ ), टे सास
गायकवाड -'आ ही द ेशाचे मारेकरी' (१९८२ ), 'जळवा ' (१९८४ ), िश पा म ु ीसकर -
'झाडाझडती ' (१९८४ ), ेमानंद गौरकर -'मशाल ' (१९८६ ), टे सास गायकवाड -'म वंतर'
(१९८६ ), द ा भगत -'खेिळया' (१९८६ ), 'वाटा-पळवाटा ' (१९८७ ), तुषार भ े-'कारान '
(१९८७ ), एस. जी. वाघ-'भूिमहीन ' (१९८८ ), रामनाथ च हाण -'बामणवाडा ' (१९९१ ),
ेमानंद ग वी -'िकरवंत' (१९९१ ), 'गांधी-आंबेडकर' (१९९८ ), भालच ं फडक े-'डॉ.
आंबेडकर आिण गा ंधीजी' (१९८८ ) इ. नाटका ंनी दिलत र ंगभूमीवर आशय व अिभ य चे
िविवध योग क न मराठी र ंगभूमीवरही मह वाची भर टाकल ेली आह े.
अशाच नाटका ंपैक अलीकड या कालख ंडात िलिहल े गेलेले व मराठी र ंगभूमीवर आल ेले
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ हे मह वाच े नाटक आह े. हे नाटक ऋिषक ेश का ंबळे य ांनी
िलिहल ेले असून या नाटकाची पिहली आव ृ ी २० माच , २०१६ रोजी कािशत झाली . तर
िद दश क रमाका ंत भाल ेराव या ंनी त े रंगभूमीवर आणल े. मराठवाडा सािह य प रषद
औरंगाबाद या सािह य स ं थेने हे नाटक महारा रा य नाट ्य पध त उतरिवल े. यात या
नाटकाला मराठवाडा िवभागात पिहला मा ंक िमळाल ेला आह े.
दिलता ंवरील अ यायाला याच भाष ेत उ र द े यासाठी उभी रािहल ेली दिलतप ँथरची
चळवळ , यानंतर ितची झाल ेली मोडतोड , यात दिलत काय क या ची झाल ेली दुराव था या
िवषयावर ह े नाटक आधारल ेले आहे.
२ब.२ िवषय िवव ेचन
लेखक डॉ . ऋिषक ेश का ंबळे यांचा प रचय -
ऋिषक ेश कांबळे हे १९९० नंतर या काळातील एक मह वाच े दिलत ल ेखक, अ यासक व
आंबेडकरी चळवळीच े भा यकार हण ून िस आह ेत. उदगीर येथे भरल े या ४० या
मराठवाडा सािह य स ंमेलनाच े अ य थान या ंनी भूषिवल ेले आहे. यांची ‘भाई त ु ही कुठे
आहात !’(नाटक ), ‘दिलत किवता आिण अम े रकन ल ॅक पोए ी ’,‘प रवत न आिण
बोधन ’(वैचा रक ), ‘वादािचय े गावा’, ‘अि त व आिण अि मता ’ इ. ंथ संपदा कािशत
आहे.
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटका या ल ेखनामागील ेरणा-
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटका या ल ेखनामाग े लेखक डॉ . ऋिषक ेश का ंबळे य ां या
आयु यातील एक वा तव घटना कारणीभ ूत ठरल ेली आह े. एकदा ल ेखक ना ंदेड येथे एका
िति त अशा या यानमाल ेम ये या यान ायला ग ेलेले असताना या यान आटोप ून
गद तून जात होत े. ते हा या ंना एक ज ुना काय कता भेटला. लेखकाच े ल व ेधून घे यासाठी
यांनी खणखणीत आवाज ‘जय भीम सर ’ असा आवाज िदला . याची दाढी वाढल ेली होती . munotes.in
Page 37
‘भाई त ु ही कुठे आहात!’
37 डो यावरच े केस िव कटल ेले होते. मा यान े खां ावर बाबदार अशी शाल लप ेटलेली
होती. लेखकाने याला ओळखल े. पण नाव व य बरोबर आह े का याची खा ी
कर यासाठी ‘तोच काय र े?’ असा क ेला. यानंतर मा तो ल ेखकाशी स ंतापात बोल ू
लागला .“बरं झाल ं, तु ही ओळख तरी ठ ेवली. आपल े जे जे नेते आहेत ना त े तर ओळखही
देत नाहीत ”, अशी ख ंत यान े य क ेली. यानंतर “आज या भाषणाचा त ु ही म ु ा नाही
सोडला , पण या काळातली जी प ेटवापेटवीची भाषा होती ना तो जोर या भाषणात न हता ”,
असेही यान े लेखकाला सा ंिगतल े व या ं या ज ु या भाषणाची आठवण क न िदली .
यानंतर यान े लेखकाला जो िवचारला . तो या ंना च ंड अ व थ करणारा होता . तो
हणाला क ,“काय च ुकलं आमच ं. तु ही हाक िदली क आ ही अ या रा ी ब बलत
िनघायचो , आम या िज ंदगीची माती का क ेली?” दुस या िदवशी यान े लेखकाला फोन
क न ल ेखका या या याना या बात या प ेपरम य े आ याच े व यात या ंना िवचारव ंत
हट या चे सांिगतल े.
हा स ंग लेखकान े यांचे सहकारी व ज े रंगकम डॉ . िदलीप घार े यांना सा ंिगतला . यांनी
सव ऐकून घेतले व या िवषयावर नाटक िलहायला सा ंिगतल े.“ऋषी, तू नाटक छान
िलिहशील . एक तर तू चळवळीत ून आला आह ेस. चळवळीत या सग या िद गजा ंना तू
जवळून पािहल ंस. चळवळीच ं जसं तू वैभव पािहल ंस. तशी वाताहातस ु ा? िलही बर ं
लवकर ”, असे ो साहन िदल े. पण प ुढील तीन -चार वष यांना काही त े श य झाल े नाही.
घारे सर या ं या माग े लागून रािहल े. पुढे लेखक ऋिषक ेश कांबळे यांनी एक दीघा क िलह न
पूण केला. याला ‘उसळ या र ा ची थंड कहाणी ’ असे नाव िदल े. कारण दिलत चळवळीची
वाताहत होऊन सव आ मक न ेते, काय कत अलीकड े शांत थंड झाल ेले होते. लेखकान े ही
दीघा क एकदा डॉ . गंगाधर पानतावण े य ांना वाच ून दाखिवला . यांनी कौत ुक केले. परंतु
दीघा काऐवजी दोन अ ंक नाटक करायला सा ंिगतल े.
पुढे या डॉ . घारे यां या सा ंग याव न ‘उसळ या र ाची थ ंड कहाणी ’ हे नाव बदल ून ‘कोणे
एकेकाळी चळवळीच े धुरीण रािहल ेले, चळवळीला आिण समाजाला च ैत य द ेणारे लोक ग ेले
कुठे?’, हा आशय ल ात घ ेऊन ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ असे नामकरण कर यात आल े.
पुढे हे नाटक महारा रा य नाट ्य पध त सादर कर यात आल े. या नाट ्य पध त हे
नाटक मराठवाडा िवभागात पिहल े आल े. पुढे नािशक या कािलदास र ंगमंिदरात ितक ट
लावून याचा योग झाला . तर नाट ्यगृह पूण भरल े.नािशककरा ंनीखाली बस ून तस ेच
िभंतीला पाठ लाव ून उभ े राह न तीन तास ह े नाटक पािहल े. याला च ंड ितसाद िदला .
अशा कार े या नाटकाच े लेखन होऊन त े रंगभूमीवर अवतरल े.
नाटकाच े कथानक -
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ हे दोन अ ंक नाटक आह े. पिह या अ ंकात सात तर द ुस या
अंकात पाच अस े एकूण बारा य या नाटकात आह ेत. अशा व ेगवेग या या ंमधून या
नाटकातील कथानक साकारल ेले आह े. हे नाटक दिलत चळवळीची स ु वात , यातील
आ मकता , दिलता ं या सम या , या सोडिव यासाठी उभ े रािहल ेले नेते, काय कत , munotes.in
Page 38
सािह य आिण समाज
38 यासाठी या ंनी घेतलेला आ मक पिव ा , पण प ुढे या न े यांचासंिधसाध ूपणा व वाथ पणा
यामुळे चळवळीची होत ग ेलेली वाताहत यावर आधारल ेले आहे.
पिह या अ ंकातील पिह या याची स ु वात दिलता ंचे पूवा मीच े आ मक न ेते भाई ह े
समाजक याणम ं ी बन यान ंतर एका स कार समार ंभातील भाषणान े होत े. यां या
भाषणा या आधी जमल ेले काय कत छ पती िशवाजी महाराज , महा मा गा ंधी, महा मा फ ुले,
राजष शाह महाराज व बाबासाह ेब आंबेडकर या ंचा िवजय असो अशा घोषणा द ेतात. भाई
आप या भाषणात या ंनी समाजक याणम ं ीपद वीकार यामागची भ ूिमका मा ंडतात .
यां या भाषणात त े सांगतात क , बाबासाह ेबांचे दिलतो ाराच े व न प ूण कर यासाठी मी
मं ीपद वीकारल े. यासाठी हा कट ू िनण य घेतला. समाजात प रवत न घडव ून आणायच े
असेल तर सव घटका ंना सोबत घ ेऊन प ुढे जायला पािहज े. समिवचारी लोका ंसोबत स ेत
जायला पािहज े.उ चवण या ंम येही काही चा ंगली माणस े असतात . यांना जपायला पािहज े.
दीनदुब या ं या क याणा साठीच मी ह े पद वीकारल ेले असून मा यासमोर न ेहमी माझा हा
दीनदुबळा समाज असतो , असे ितपादन त े करतात आिण श ेवटी स ंपूण समाज ा ंतीसाठी
मला हणज े तुम या भाईला बळ ा अस े आवाहन त े करतात .
याच स कार समार ंभात भाई ंचे भाषण स ु असताना या ंचे आधीच े काय कत अरिवंद
देशपांडे, िमिलंद, मु तफा , सखाराम , मंजुळामाय ह े देखील उपि थत असतात . भाषण
आटोप यावर काय क या या गराड ्यातून भाई जात असताना ह े सव जण ‘जय भीम ’ आवाज
देऊन या ंचे ल व ेध याचा य न करतात . पण भाई या ं याकड े फ कटा टाक ून
यां याशी न बो लता त ेथून िनघ ून जातात . इथे या सवा ना आपला भाई स ेमुळे बदलला ,
याचे यंतर येते.
यानंतर द ुस या याम य े दिलत चळवळीचा आ मक व झ ुंजार काय कता िमिल ंद व
भाईंची भेट तस ेच या ं यातील स ंवाद आल ेले आहेत. या भेटीम य े यांचा जो स ंवाद घड ून
आलेला आह े यातून भाई ं या बदलल े या व पावर काश पडतो .भाई आता ५५वषा चे
आहेत. ते वया या २६-२७ या वष चळवळीम य े आल े. यांचा आ मक , धाडसी वभाव ,
बाबासाह ेबांचे िवचार व काया चा अ यास , बाबासाह ेबांवरील ा याम ुळे ते दिलत
चळवळीच े िबनीच े नेते हणून पुढे आले. यांनी दिलत काय क या म ये उ साह , वािभमान
िनमा ण केला. यांनी अन ेक ा ंव न आ ंदोलन े उभारली . आप या भाषणा ंमधून ते
थािपत अ या य यव थ ेवर त ुटून पडायच े. यां या एका श दावर िमिल ंद, शांत,
मु तफा , अरिवंद देशपांडे, मंजुळा माय , सखाराम पाटील , बालिकशन य ेरमे, गंगाधर ढवळ े,
यशवंत वाघमार े, केशव बोड , सुभाष, मुकुंद, धैय शील, संदेश व इतर सव जाती -धमा चे
काय कत लढायला , कुणालाही मारायला , तु ंगात जायला तयार हायच े. काय क या ची एक
फळीच भाई ंनी उभारल ेली होती .
गाव पातळीवरील अ प ृ यता, साव जिनक पाणवठ ्यावर, िविहरीवर पा याचा ह क
नाकारण े, पो यासार या सणाला दिलता ंनी वा वाजवायला नकार िदला हण ून
यां यावर पृ य समाजातील गावक या ंनी बिह कार टाकण े, गायरान जिमनी दिलता ंनी
कस यासाठी ता यात घ ेत यावर या ं या उ या िपकात जनाव रेघालण े, आंतरजातीय
िववाह करणा या अ प ृ य म ुलाला मारहाण , अ पृ य जाती या म ुलीवर सवण मुलांकडून munotes.in
Page 39
‘भाई त ु ही कुठे आहात!’
39 ल िगक अ याचार , सरकारी अिधका या ंचा ास , हमाला ंचे शोषण , यांचे अशा अन ेक
गो चा / संगांचा उ ल ेख/ िच ण या नाटकात आल ेले आहे. या सम या ंिव भाई व
िदनकरराव या ं या न ेतृ वाखाली या ंचे काय कत अिवरत स ंघष करताना िदस ून येतात. या
काय क या नी या ा ंवर लढताना क ुणाला मारहाण क ेली, कुणाचा ख ून केला िक ंवा आणखी
काही क ेले तरी भाई ख ंबीरपण े यां या पाठीशी उभ े राहतात , आप या काय क या ना
लढ याच े बळ व साधन े पुरिवतात .
भाई व िदनकरराव या दोघा ंनी बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनंतर ही चळवळ उभी क ेलेली असत े.
या सव काय क या चे दोघा ंवर सारख ेच ेम व िन ा असत े. अनेक आ ंदोलन े या दोघा ंनी
िमळून उभारल ेली असतात . पण काळा या ओघात या दोघा ंम ये ‘वण लढा क वग लढा’ या
ाव न स ंबंध दुरावयला स ु वात होत े. भाई वण लढ्याला तर िदनकरराव वग लढ्याला
ाधा य द ेतात. यात िदनकररावा ंचे अस े मत असत े क ,“आपण र यावरची लढाई
लढतोच आहोत .कुणीतरी र यावरची लढाई लढावी आिण क ुणीतरी या लढाईचा जाळ
िवधानम ंडळात काढावा ” (पृ.४८). हणज े य राजकारणात उत न स ेचा एक भाग
बनून आपण समाज प रवत नासाठी य न करावा , असे यांना वाटत े. परंतु भाई व िमिल ंद
यां या या िवचाराला अितशय खर भाष ेत िवरोध दश वतात. स ेत जा याला त े
समाजाचा िव ासघात , बेईमानी समजतात . यांनाही आप या चळवळीशी व वािभमानाशी
केलेली तडजोड वाटत े.“हा भाई िजव ंत अस ेपय त बाबासाह ेबांनी िदल ेला वािभमानाचा
झ डा कधीच खाली पड ू देणार नाही . या झ ड्याचा दा ंडा कुणी काढ ून घेत अस ेल तर याला
दंडु यानेच ठोक ेल” (पृ. ४८), असे उ र त े देतात. यां या या पर परिवरोधी भ ूिमकेमुळे
हळूहळू चळवळीम य े फूट पडत े. यामुळे चळवळीच े नुकसान होत े.
स ेत जाण े हणज े िव ासघात व ब ेइमानी समजणार े भाई मा प ुढे मु स ी राजकारणी
असल े या भा कररावा ं या गळाला लाग ून सािह य -सं कृती म ंडळाच े अ य पद
वीकारायला तयार होता त व प ुढे िवधानम ंडळात जाऊन रा याच े समाजक याणम ं ी
होतात . स ेत जायच े नाही , असे हणणार े भाई श ेवटी वतः त वा ंशी तडजोड करतात .
स ेत गे यावर त े काय क या पासून लांब जातात . यां याशी स ंबंध कमी क न टाकतात .
या िमिल ंदला सोबत घेऊन या ंनी अन ेक सभा , आंदोलनाच े िनयोजन क ेलेले असत े,
याच िमिल ंदला भ ेट यावर त े ‘िमिलंद कार े?’ असे िवचारतात .
या सव गो म ुळे चळवळीची ख ूप हानी होत े. चळवळीला माग दाखवायला , नेतृ व करायला
कोणी राहत नाही . दिलता ं या चळवळीमध ून नावा पाला आ यावर स ेत जाऊन थ ंड
झाले या न े यांमुळे दिलता ं या चळवळी मोड ून पड या . समाजाच े , सम या सोडवायला
कोणीच रािहल े नाही . लढ यासाठी तयार असल ेले पण िदशा , माग दाखिवणार े, संगी
पाठीशी उभ े राहणार े नेतृ वच न रािह यान े काय क या चे मनोध ैय खचल े, ही दिलत
समाजाची व त ुि थती या नाटका तून लेखकान े मांडलेली आह े.
यि र ेखा-
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकात या माण े दिलत चळवळीच े िच ण आल ेले आहे
याच माण े राजकारणावर द ेखील काश टाकल ेला िदस ून य ेतो. यामुळे या
राजकारणातील जवळपास सव यि र ेखा या चळवळीशी , राजकारणाशी स ंबंिधत आह ेत. munotes.in
Page 40
सािह य आिण समाज
40 या नाटकात भाई , िमिलंद, िदनकरराव , भा करराव ही मह वाची पा े आहेत. तर अरिव ंद
देशपांडे, मंजुळा माय , शांत ा इतर मह वा या यि र ेखा आह ेत.
भाई-
या नाटकाच े कथानक भाई या पा ाभोवती िफरत े. या पा ा या मा यमात ूनच ल ेखकान े
एकेकाळ या झ ुंझार, आ मक, धाडसी , त विन न ेतृ वाचे अध:पतन होऊन त े कसे
वाथ , यि क ी, स ािपपास ू बनत े, याचे िच ण क ेलेले आहे. भाई ह े २७-२८ वषा चे
असतानाच दिलता ंचे नेते हणून पुढे आल ेले असतात . यांचा ज म दिलत क ुटुंबात झाल ेला
अस यान े यांनी अ प ृ यतेचे चटके सहन क ेलेले असतात . दा र ्यात िदवस काढल ेले
असतात . याची जाणीव या ंना स ु वाती या काळात असत े. ते सु वातीला अितशय
िनभ ड , आ मक , धाडसी , प व ा , बाबासाह ेबां या िवचारा ंवर िन ा असल ेला पुढारी
हणून सवा ना प रिचत असतात . काय क या ची एक मो ठी फौज या ंनी िनमा ण केलेली
असत े.
ामीण िक ंवा शहरी भागातही दिलता ंवर िविवध कारच े अ याय ७०-८० या दशकात
होत होत े. दिलता ंवर कुठेही, कोण याही व पाचा अ याय झाला तरी त े याच े िनराकरण
कर यासाठी प ुढाकार घ ेत असतात . दिलत समाजातील लोक ंही या ं याकड े मोठ्या आश ेने
पाहत असतात . भाईंचा या ंना ख ूप मोठा आधार असतो . गाव पातळीवरील अ प ृ यता,
साव जिनक पाणवठ ्यावर, िविहरीवर पाणी िपऊ न द ेणे, पो यासार या सणाला दिलता ंनी
वा वाजवायला नकार िदला हण ून या ं यावर प ृ यसमाजातील गावक या ंनी बिह कार
टाकण े, गायरा न जिमनी दिलता ंनी कस यासाठी ता यात घ ेत यावर या ं या उ या िपकात
जनाव रेघालण े, आंतरजातीय िववाह करणा या अ प ृ य म ुलाला मारहाण , अ पृ य
जाती या म ुलीवर सवण मुलांकडून ल िगक अ याचार , सरकारी अिधका या ंचा ास ,
हमाला ंचे शोषण , यांचे अशा अन ेक सम यांिव भाई आ ंदोलन े उभारतात . आप या
काय क या ना पाठव ून संबिधता ंना अ ल घडिवतात , वठणीवर आणतात . असे करताना या
काय क या नी कुणाला मारहाण क ेली, कुणाचा ख ून केला िक ंवा आणखी काही क ेले तरी भाई
खंबीरपण े यां या पाठीशी उभ े राहतात , आप या काय क या ना लढ याच े बळ व साधन े
पुरिवतात .
भाईंवर बाबासाह ेबां या िवचारा ंचा ख ूप मोठा भाव असतो . आप या भाषणा ंमधून ते नेहमी
यांचा उ ल ेख करत असतात . बाबासाह ेबां या न ंतर या ंची चळवळ भाई व िदनकरराव
यांनीच प ुढे नेलेली असत े. भाई िक य ेक वष या चळवळीच े नेतृ व करतात . या लढ ्याचे
नेतृ व या ं याकड े अस याम ुळे एक ख ूप मोठा सम ूह या ं या पाठीशी असतो . यामुळे
स ाधारी प ातील लोका ंचे यांना आप याकड े वळिव याच े य न स ु असतात .
सु वातीला ‘स ेत सामील होण े हणज े समाजाशी , बाबासाह ेबां या िवचारा ंशी बेईमानी ’
असे हणणार े भाई मा न ंतर भा करराव या ं या जा यात अडकतात . अनेक वष झगड ून,
लढूनदेखील प रि थतीत फारसा बदल होत नाही . यांचे वय वाढत राहत े. तसेच स ेत
गेले तर समाजाच े अिधक भल े करता य ेईल व आप यालाही या िस ीचा वापर क न
स ा िमळिवता य ेईल, असा िवचा र क न त े स ेत सामील होतात . munotes.in
Page 41
‘भाई त ु ही कुठे आहात!’
41 यानंतर मा त े आप या समाजापास ून, काय क या पासून हळ ूहळू दूर जातात . पुढे तर त े
यांना ओळखही दाखवत नाहीत . स ेत गे यावरद ेखील त े दिलता ं या द ु:खाब ल
बोलतात . पण स ु वातीला लढ याची , पेटवापेटवीची भाषा करणार े भाई न ंतर म यमवग य ,
ा णी भाषा बोल ू लागतात . यां या अशा वाथ व स ंिधसाध ूपणाम ुळे दिलत चळवळीची
खूप मोठी हानी होत े. काय क या ना िदशा दाखवायला , यां या पाठीशी ख ंबीरपण े उभा
राहायला क ुणी राहत नाही .
िदनकरराव -
‘भाई त ु ही क ुठे आहात ’ या नाटकात भाई ंइतके िदनकरावा ंचे िच ण आल ेले नाही . मा
यां या स ंदभा त जेवढे संग, संवाद आल ेले आहेत, यातून हे ल ात य ेते क ,िदनकरराव ह े
देखील भाई ं माण ेच दिलता ं या लढ ्याचे नेतृ व करणार े नेते आह ेत. भाईं माण ेच
िदनकरराव या ंनीही बाबासाह ेबांनंतर दिलत चळवळ उभी कर या त योगदान िदल ेले
आहे. यांनीही चळवळीला प ुढे नेलेले आहे. आकार िदल ेला आह े. दिलत काय कत जेवढे
भाईंना मानतात , यां या श दा ंसाठी वाट ेल ते करायला तयार असतात त ेवढाच मानत े
िदनकररावा ंचाही ठ ेवतात. पण प ुढ या कालख ंडात चळवळ प ुढे कशी यायची या
मुद् ाव न भाई व िदनकरराव या ं यात हळ ूहळू मतभ ेद िनमा ण हायला लागतात .
िदनकररावा ंना अस े वाटत े क ,‘‘नाही र े’ वगा ला एक क ेलं तर चळवळ बलशाली करता
येईल आिण मग या ं यात जातीअ ंताची ेरणा ओतता य ेईल” (पृ.३६).भाईंनाही सामािजक
व आिथ क समता िनमा ण कर यासाठी वण व वग संघष एक लढावा , असे वाटत असत े.
मा “पोटाची खळगी भर यासाठी एक आल ेले लोक जात समज यावर पा ंगायला
लागतात ” (पृ.३६), असा या ंचा अन ुभव, यांचे िनरी ण असत े. हणून आधी
जातीअ ंतासाठी लढा ावा , अशी या ंची भ ूिमका असत े. तर िदनकररावा ंना वग लढा
मह वाचा वाटतो . कारण याम ुळे शेतमजूर, कामगार अशा आिथ क ्या द ुब ल व
लोकस ं येने अिधक असल े या वगा ला एक क न लढा अिधक ती व मजब ूत करण े
श य होईल , असे यांना वाटत े.
िदनकरराव ह े गरम डो याच े व उ ण र ाच े आहेत, हे मुकुंद, धैय शील या ं याशी या ंचा जो
संवाद झाल ेला आह े यात ून ल ात य ेते. यां यामुळे चळवळ त ुटते आहे, असा स ंशय ज े हा
मुकुंद, धैय शीलसारख े काय कत घेतात िक ंवा तशी चचा सु आह े असे यां या कानावर
येते ते हा या ंना खूप संताप य ेतो. तो या ं या भाष ेतून य होताना िदसतो .
पुढे िदनक रावांना अस े वाटू लागत े क , लोकांचे सोडव यासाठी िवधानम ंडळात जायला
हवे. र यावरची लढाई तर या ंनी िक य ेक वष लढल ेली असत े. यासोबत स ेत गेले तर
याचा दीनदिलता ंना लाभ होईल , असे या ंना वाटत े.‘र यावरची लढाई तस ेच
िविधम ंडळात जाऊन लढाई ’ अशी द ुहेरी लढाई लढावी , असे ते भाई ंजवळ बोल ून
दाखवतात .भाईंना ती चळवळीशी , बाबासाह ेबां या िवचारा ंशी ब ेईमानी वाटत े. तर
िदनकररावा ं या मत े,“स ेत बस ूनही प रवत न घडवता य ेईल... आप याला स ेचा वारा का
खरचट ू नये, काय या ंचीच म ेदारी आह े? आिण आप या िन ा मजब ूत असती ल तर
आप या ा ंसाठीच भा ंडू नाितथ ं” (पृ. ४८). अशी चळवळी या आतापय त या
वाटचालीप े ा व ेगळी भ ूिमका िदनकरराव मा ंडतात . भाईंनाही ‘मागेपुढे तु हीही िवचार munotes.in
Page 42
सािह य आिण समाज
42 करावा ’, असा स ला द ेतात. अथा तच याव ेळेस भाई ंना या ंचा िवचार पटत नाही . पुढे
िदनकराव स ेत गेले क नाही ग ेले याचा उ ल ेख नाटकात आल ेला नाही . परंतु काही
कालावधीन ंतर भाई मा राजकारणात जातात . चळवळ द ुभंगते. काय कत िनराधार ,
िदशाहीन होतात .
िदनकररावा ं या यि र ेखे या मा यमात ून चळवळीसाठी अध आय ु यिझजल े या,
रा ंिदवस स ंघष केले या, परंतु शेवट या काळात वग लढा, शेतमजूर, कामगार या ं या
ां या स ंदभा त भांडता-भांडता स े या वाट ेने गेले या दिलत न े याचे िच ण या नाटकात
लेखकान े केलेले आहे.
भा करराव -
भा करराव ह े स ाधारी प ातील अितशय म ु स ी, संिधसाध ू, कुिटल, गोड बोल ून आपला
उ ेश सा य करणार े बेरक राजक य न ेते आहेत. यांचे यां या प रसराम य े मोठे नाव व
थ आह े. साखर कारखान े व इतर सहकारी कारखान े यां या िनय ं णाखाली अस यान े
साखर कारखा या ंवर दिलत जातीतील नरिस ंग हेळंबकर या य ला त े संचालक हण ून
नेमतात . आ मक दिलत न ेते असल ेले भाई राजकारणात याव ेत, यांना चळवळीपास ून
लांब याव ेयासाठी जण ू यांनी िवडाच उचलल ेला असतो . यासाठी त े रा य तरावरील
वर या न ेतृ वाशी बोलल ेले असतात . भाईंना सािह य -सं कृती मंडळाच े अ य पद द ेऊन त े
यांचा आ मकपणा स ंपवून दिलता ंची चळवळच मोड ून काढतात . हणज े यांचा
रा य तरावरील न ेतृ वापय त दबदबा आहे, हेच अशा स ंगांमधून िदस ून येते.
भा करावा ंचे वडील वारकरी स ं दायाच े होते. आप यावर वारकरी स ं दायाच े सं कार
आहेत, असे ते हणतात . वतःला ‘गांधीज या िवचारा ंचे’ असेही ते हणव ून घेतात.वरवर
ते उदा , पुरोगामी िवचारा ंचे अस याच े दाखिवतात . पण विडला ं या सोबत िद ंडीला
जाणा या दिलत समाजातील ध ड ू येसकरचा उ ल ेख ते ‘ध ड्या’ असा करतात . आप या
जातीती ल गावोगाव या प ुढा यांना काळान ुसार बदलायला हव े, असे सांगतात व याच
वेळेस “मलामा वागाव लागत ं. याला जस ं वागायच ं यान ं तसं वागाव ं... मी कधी रोखल ं
तु हाला ? कधी हणालो , हे करा आिण त े क नका ” (पृ. ६०-६१) असेही हणतात . असा
दुट पी, धोरणी , दांिभक वभा व भा करराव या ंचा आह े. एक कड े आप या लोका ंनाही
जपायच े व द ुसरीकड े दिलत न े यांनाही जवळ करायच े. दोघां या आ मणपणाची धार
बोथट करायची व आप या लोका ंना मा मोकळ े सोडायच े, असे यांचे धोरण आह े.एके
िठकाणी भगवान पाटील या ं याब ल अस े हणतात क , “दादासाह ेबांचं गिणत आप या
डो याबाह ेरचं आहे. यायचा क ुणा या डो यावर हात असतो आन ̖ कुणाचा पाय याय या
हातात अडकतो काहीच कळत नाही ” (पृ. ५९). याव न या ंचा धूत पणा ल ात य ेतो.
भा करराव ह े राजकारणाचा , बदलल े याप रि थतीचा , सामािजक वातावरणाचा अच ूक
अंदाज घ ेऊन डाव टाकतात . यां या व या ं या विडला ं या ह े ल ात आल ेले असत े क ,
वातं यानंतर दबल े या व व ंिचत सम ूहांम ये आ मभान िनमा ण झाल ेले आहे. ते आप या
ह का ंसाठी स ंघष क लागल ेले आहेत. उ चवण या ंचे, थािपता ंचे वच व त े झुगा न
देऊ लागल े आह ेत. भा क रराव व या ं या विडला ंसार या गावोगाव या थािपत munotes.in
Page 43
‘भाई त ु ही कुठे आहात!’
43 राजकार या ंना खर ेतर ही बाब चणारी नसत े. पण लोकशाही यव थ ेत आपल े थान
अबािधत ठ ेव यासाठी व स ा आप या हातात ठ ेव यासाठी त े अिन ेने वतःला
काळान ु प बदल ून घेतात. एके िठकाणी त े आप या जाती या भा ऊबंदक या लोका ंना
सांगतात क , “भगवानराव , इतका ताठरपणाही काही कामाचा नाही . आम या विडला ंनी
सांभाळलाच क नाही गावगाडा . शेवटी श ेवटी बदलल ं वारं, मनाला म ुरड घाल ून बदलल ेलं
वारं यांनी घेतलं क नाही धोतरा या घोळात . होती का या ंची इ छा ? पण घालावी लागली
मुरड आिण सा ंभाळलाच क नाही गावगाडा ! करावंलागत ं तसं” (पृ. ६०). थोड यात , हा
बदल या ंनी मनापास ून न ह े तर नाईलाजान े वीकारल ेला आह े, पण हा बदल पचव ून या ंचे
नेतृ व उभ े रािहल ेले आहे, असे िदसून येते.
बदलल े या वा तवात भाई ंसार या आ मक दिलत न े यांचा िवरोध , चळवळी मोड ून
काढण े, हे यां यासमोर मोठ े आ हान असत े. हे आ हान त े वीकारतात व भाई ंशी न
लढता , यां याशी गोड बोल ून, प रवत नाचे खोटे/ आभासी िच या ं या डो यासमोर उभ े
क न , संगी या ं यासमोर नमत े घेत यासारख े दाखव ून, वरवर या ंना भरप ूर मानस मान
देऊन आप या म ु स ीपणान े ते यांना चळवळीपास ून दूर नेतात. एका कत ृ ववान दिलत
ने याला ते थंड क न टाकतात . यांना या ं या काय क या पासून तोड ून, यांचा
आ मकपणा स ंपवून, यांची भाषा , यांची वाटचाल , यांची य ेय धोरण े इ.म ये आमुला
बदल घड ून आणतात . भा कररावा ं या पान े स ाधारी प ातील थािपत , उ चवग य ,
उ चवण य , ‘जैसे थे’ वृ ी या म ु स ी राजकार याच े िच ल ेखकान े या नाटकात ून
वाचका ंसमोर उभ े केलेले िदसून येते.
िमिलंद -
भाई, िदनकरराव , भा करराव यान ंतर िमिल ंद ही मह वाची य ि रेखा या नाटकात आह े.
िमिलंद हा नाटकभर वावताना आप याला िदस ून येतो. तो आ मक व तळमळीचा असा
दिलत काय कता आहे. भाईंचा उजवा हात अस यासारख े याच े चळवळीत थान आह े.
भाईं या अन ेक मोचा चे, आंदोलनाच े िनयोजन , यासाठी लोका ंना जमवण े इ यादी गो ची
जबाबदारी यान े यश वी र या पार पाडल ेली असत े. भाईं या सा ंग याव न विकला ंना,
पोिलसा ंना, सरकारी अिधका या ंना भ ेटणे, यां यात चळवळीचा धाक िनमा ण करण े,
अ याय करणा या गावोगाव या सवणा ना भेटून या ंचा यो य तो ब ंदोब त करण े, यांना
वठणीवर आणण े, चळवळीत या काय क या या पाठीशी ठामपण े उभे राहण े, यां या
लप याची , तेथील राह याची वग ैरे यव था करण े, इ यादी जबाबदा या अितशय चोखपण े
याने पार पाडल े या असतात . याने चळवळीम य े आपल े संपूण आय ु य झोक ून िदल ेले
असत े. लोकां या, दिलता ं या सम या सोडव या साठी, चळवळीसाठी यान े ल नही क ेलेले
नसते.
भा करराव , िदनकरराव या ं यासोबत चचा कर यासाठी तो भाईसोबत जात असतो . ितथे
चच तही तो भाग घ ेत असतो . कुणी काही च ुक चे बोलला तर ितथ ेच याला खडसाव याची ,
बोल याची िह ंमत, धाडस या यात आह े. िमिलंदसार या झ ुंजार व समप णशील
काय क या या जोरावर भाई व िदनकरराव चळवळ प ुढे रेटत असतात .तो अन ेकदा भाई ंना
भा करावा ंपासून सावध करत असतो . पण प ुढे जे हा भाई व िदनकरराव ह े राजकारणात munotes.in
Page 44
सािह य आिण समाज
44 िनघून जातात व चळवळीकड े पाठ िफरवतात . काय क या ना वा यावर सोड ून जातात त े हा
भाईंना जाब िवचार याच े, यांना खडसाव याच े धाडस तो दाखवतो . भाईंना तो
भूतकाळाची , यां या आधी या भ ूिमकेची, यां यावर असल े या जबाबदारीची जाणीव
क न द ेतो. यांची हतबलता , बदलल ेले प पाह न या ंचा िध कार करतो . याचे िच ण
पिह या अ ंकातील द ुस या यात तस ेच बारा या यात आल ेले आह े. या या
बोल यात ून याची तळमळ , तडफड , संताप, चीड, आ मकपणा , समजदारपणा ठायी
ठायी य होताना िदसतो .
नाटका या श ेवटी ज े हा भाई व िदनकरराव हताश , हतबल झाल ेले आह ेत. ते हा हाच
िमिलंद चळवळ प ु हा उभी कर यासाठी य न करतो . यांना यांचा अह ंकार िवस न ,
ठेचून पु हा एक य े यासाठी सा ंगतो. पण त े जे हा श य िदसत नाही त े हा तो शा ंत या
(एक दिलत काय कता ) मुलाला-राह लला या यासाठी िनवडतो . चळवळीची ध ुरा तो नवीन
िपढीवर सोपवतो . या राह ल या हातात तो एक द ंडुका देतो व याला "राह ल, हा घे दंडुका.
जे जे बेईमान असतील या ंना ठोका या द ंडु यान ं. मे या म ुड ासारख ं वागू नका. वाघावानी
या झ ेप. हा िमिल ंद काही दमला नाही , थकला नाही . मी होईल पाया , चळवळीची बा ंधा
इमारत न यान ं." (पृ. ७८), अशा श दा ंम ये याला ेरणा द ेतो. अशा रीतीन े चळवळी साठी
सव व वेचणा या दिलत काय क या चे िच ण या नाटकात िमिल ंद या पान े आल ेले आहे.
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकातील इतर पा े/ यि र ेखा-
या नाटकात वरील म ु य यि र ेखांखेरीज म ंजुळामाय , अरिवंद अशा इतर यि र ेखा
आहेत. मंजुळामाय ही अिशि त आ हे. ती ामीण भागात राह न दिलता ं या ह का ंसाठी
लढते. भाई, िमिलंद यांनी उभारल े या मोचा म ये, आंदोलना ंम ये सहभागी होत े. ती ी
असूनही अितशय आ मक आह े. ामीण भागातील दिलत समाज , मुली-ि या या ं यावर
होणारा अ याय , यांचे होणार े ल िगक शोषण यािव ती हातात कोयता घ ेऊन गाव
पातळीवरील सवण , धनदा ंडगे, स ाधारी या ं यािव उभ े राहत े. ितथे ितने दिलता ं या
संघटन उभ े केले अस याम ुळे ते ित यामाग े ठामपण े उभे राहतात .
ित या गावातील ग ंगी नावा या म ुलीवर जमीनदार त ुकाराम अ णा ंचा म ुलगा अ ंकुश
बला कार क रतो. ते हा ती ग ंगीला याय िमळव ून देते.गावपातळीवरील लोका ंचे पाठबळ व
हातातील कोयता या ं या जोरावर अ ंकुशला ग ंगीशी ल न करायला भाग पाडत े. कले टर
काया लयात चार सा ीदारा ंसमोर या ंचे ल न लाव ून देते. तुकाराम अ णा व या ंचे भाऊब ंद
िचडतात . ितला बोलव ून घेतात. ते हा ती सग या ंसमोर या ंना िवचारत े क , “तुमी मायी या
पोटात ून येताना त ुम या क ुणा-कुणा या इ ंि यावर जात ि हव ून आली त े दाखवा (पृ. ७४),
असा िवचा न ती सवा ना खाली मान घालायला भाग पाडत े. ित यात एवढा
आ मिव ास , लढव य ेपणा बाबासाह ेबां या िव चारांमुळे आ ल ेला असतो . चळवळीसाठी
तीही अिववािहत राहत े. आपल े संपूण आय ु य चळवळीला वाह न घ ेते. शेवटी भाई ,
िदनकररावसारख े नेते स ेमागे िनघून गे याच े ितला वाईट वाटत े.
अरिवंद हा ा ण समाजातील अस ूनही दिलत , हमाल , कामगार , शेतमजूर यां या
ह का ंसाठी दिलता ंसोबत राह न लढा द ेतो. भाईंचा या यावर ख ूप िव ास असतो . एकदा
केशव बोड नावाचा दिलत काय कता भाईंना ‘तु ही अरिव ंद देशपांडेवर इतका भरवसा टाक ू munotes.in
Page 45
‘भाई त ु ही कुठे आहात!’
45 नये. कारण तो आप या बात या फोडत अस ेल’, अशी श ंका घ ेतो. ते हा भाई सवा समोर
या या थोबाडीत मारतात . एवढा िव ा स भाई ंचा अरिव ंदवर असतो .
अरिवंदचे वडील नरहरी द ेशपांडे हे िश क होत े. भाई ह े याच ेच िव ाथ . नरहरी मा तर ह े
वातं यपूव कालख ंडात अ प ृ यता न मानणार े, दिलत म ुलांवर ेम करणार े होते. साने
गु ज नी िव ल म ंिदर अ प ृ यांसाठी ख ुले हाव े हण ून उपो षण स ु के यावर नरहरी
गु ज नी या ं या गावातील िपराजी म ंिदर अ प ृ यांना ख ुले हाव े हणून उपोषण क ेलेले
असत े. अरिवंद देशपांडे हा अशा विडला ं या स ं कारात लहानाचा मोठा झाल ेला असतो .
याला या या समाजातील ल मीप ंत व इतर वजातीया ंकडून नेहमी ास हो त राहतो .
याला ‘दिलता ं या पोटचा आह ेस का ?’ (पृ. ५२), असे बोलण े ऐकाव े लागत े. तरीही तो
दिलता ंची बाज ू घेतो. समतेसाठी स ंघष करत राहतो . दिलता ंसोबत अन ेक सवण लोका ंनीही
शोषणिवरिहत , समतेवर आधा रत समाज िनमा ण हावा यासाठी स ंघष केलेला आह े.
नरहरी द ेशपांडे, अरिवंद हे सवण काय क या चे ितिनधी हण ून या नाटकात य ेतात.
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’या नाटकातील दिलत जािणवा -
दिलत सािह य ह े बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ंपासून ेरणा घ ेऊन िनमा ण झाल ेले आह े.
बाबासाह ेबांना वात ं य, समता , बंधुता व मानवतावाद या म ू यांवर आधार लेला समाज
उभा करायचा होता . हजारो वषा पासून चालत आल ेली ग ुलामिगरी , शोषण यावर
आधारल ेली समाज यव था , धम यव था बाबासाह ेबांनी नाकारली . या समाजातील था ,
परंपरा, अिन ढी , िवषमता यािव िव ोह प ुकारला . यांना पया य िदला. दिलत
समाजाला आ मभान िदल े. यां यात वतःचा शोध (आ मशोध ) घे याची मता ,
इ छाश िनमा ण केली. दिलता ं या व ेदनांना, ांना वाचा फोडली . हाच िवचार घ ेऊन
दिलत सािह य िलिहल े जाऊ लागल े. आंबेडकरी िवचार , आ मभान , आ मशोध , वेदना,
िव ोह , नकार इ यादी गो ी दिलत सािह यात मोठ ्या ताकदीन े य होऊ लाग या .
िकंबह ना या गो नी य ु सािह य हणज े दिलत सािह य .
दिलत सािह याची ही सव वैिश ्ये ‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकात आल ेली आह ेत.
या नाटकात ूनही दिलता ं या ा ंना, सम या ंना वाचा फोडल ेली आह े. िमिलंद, भाई,
िदनकरराव , मंजुळामाय ह े स व तेच करतात . या नाटकातील भाई व इतर दिलत पा े
आंबेडकरी िवचार घ ेऊन आप या आय ु यात वाटचाल करतात . ते प रंपरेवर, िवषमत ेवर
आधारल े या समाज यव थ ेवर जोरदार ह ला चढवतात . या यव थ ेचे समथ न करणा या
य व व ृ ना वठणीवर आण याचा य न करतात . यां यािव िव ोह प ुकारतात .
यां यातही आ मभान , वािभमान िनमा ण झाल ेला आह े. समतेवर आधारल ेला
शोषणिवरिहत समाज उभा कर यासाठी त े आप या आय ु याची ,सुखांची आह ती द ेतात.
बाबासाह ेबांचे व न स यात उतरव यासाठी अहोरा स ंघष करत राहतात . समाजाच े
संघटन करतात . मोचा , आंदोलन े यां या मा यमात ून लोका ंम ये जागृती िनमा ण करतात .
थोड यात , दिलत सािह याची सव वैिश ्ये या नाटकातही आल ेली आह ेत, दिलत जािणवा
या नाटकात य झाल े या आह ेत, असे िदसून येते.
munotes.in
Page 46
सािह य आिण समाज
46 ‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकातील सामा िजकता -
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकात १९७० नंतर या सामािजक प रि थतीच े िच ण
आलेले आह े. भारतात जाित यव था ही खोलवर जल ेली आह े. हजारो वषा पासून
दिलता ंवर अ याचार होत आल ेले आहेत. मा िवसा या शतकात बाबासाह ेब आंबेडकरा ंचे
काय व िवचार याम ुळे दिलत समाजात जाग ृती िनमा ण होऊ लागली व या ंना आ मभान
ा झाल े.भारतीय वात ं य व रा यघटन ेत िनद िशत क े या माण े वात ं य, समता , बंधुता
यासार या म ू यांवर आधा रत समाजाची िनिम ती, बाबासाह ेबांसह लाखो अन ुयायांनी
घेतलेली बौ धमा ची दी ा यासा र या ऐितहािसक , ांितकारक घटना ंमुळे भारतीय
समाजात प रवत न घडून येईल व दिलता ंची ि थती स ुधारेल, अशी अप े ा दिलत , अ पृ य
वगा कडून य क ेली जाऊ लागली . मा या ं या अप े े माण े समाजवा तव बदलल े नाही.
दिलता ंवर अ याचार होतच रािहल े. गाव पातळीवरील अ पृ यता, साव जिनक
पाणवठ ्यावर, िविहरीवर पाणी िपऊ न द ेणे, पो यासार या सणाला दिलता ंनी वा
वाजवायला नकार िदला हण ून या ं यावर प ृ य समाजातील गावक या ंनी बिह कार
टाकण े, गायरान जिमनी दिलता ंनी कस यासाठी ता यात घ ेत यावर या ं या उ या िपकात
जनाव रे घालण े, आंतरजातीय िववाह करणा या अ प ृ य म ुलाला मारहाण , अ पृ य
जाती या म ुलीवर सवण मुलांकडून ल िगक अ याचार अशा गो ी घडतच रािह या . या सव
घटना ंचे उ ल ेख, िच ण या नाटकात आल ेले आहे.
दिलत न ेते, काय कत यांनी या अ याय -अ याचारािव लढा िद ला. बाबासाह ेबांनंतर काही
काळ चळवळ िजव ंत ठेवली. लोकांम ये वािभमान , लढव य ेपणा िनमा ण केला. पण
चळवळ ऐन जोमात असताना या ंना स ेची हाव िनमा ण झाली व अलगदपण े ते
समाजापास ून दूर िनघ ून गेले. यां या व ैचा रक मतभ ेदांमुळे व राजक य मह वाका ं ेमुळे
चळवळीत फ ूट पडली . ने यांनी वतःचा वाथ साध ून घेतला. काय कत मा िदशाहीन
झाले. यांनी या ंचे संपूण आय ु य चळवळीला वाह न घ ेतलेले होते. उतारवयात त े एकट े
पडले. दिलता ंचे काही माणात स ुटले. इतर तस ेच रािहल े. अशा सामािजक
वा तवाच े िच ण या ना टकात आल ेले आहे.
'भाई त ु ही क ुठे आहात !' या नाटकाची भाषाश ैली-
दिलत सािह याची भाषा ही इतर सािह य वाहातील सािह या या भाष ेह न वेगळी असत े.
िकंबह ना दिलत सािह याची भाषा ह े दिलत सािह याच े एक मह वाच े वैिश ्य आह े. 'भाई
तु ही कुठे आहात !' या नाटकात दिल त पँथर या चळवळी या काळातील दिलता ंवर होणारा
अ याय ,शोषणावर आधारल ेली यव था , यािव त कालीन दिलत ल ेखक, नेते,
काय कत यांनी िदल ेला लढा , या व ेळची या ंची ती अ यायाला िवरोध करणारी , यामागील
मानिसकत ेवर तुटून पडणारी भाषण े, दिलता ंचे दुःख, अंतम नातील व ेदना, पँथरची चळवळ
ओसर यान ंतर दिलत न े यांची बदलल ेली भाषा , ित यात आल ेला पा ंढरपेशेपणा, ामािणक
काय क या चा संताप या सव िबंदूंवर जाऊन या नाटकाची भाषा अ यासावी लाग ेल.
पँथरची चळवळ जोरात असताना या नाटकातील भाई ंची भाषा ही आ मक , बंडखोर ,
िचथावणीखो र, दिलता ंमधील वािभमान व आ मस मानाला हाक द ेणारी, यांना munotes.in
Page 47
‘भाई त ु ही कुठे आहात!’
47 लढ यासाठी उ ु करणारी आह े. भाईं या या भाष ेब ल िमिल ंद या ंनाच आठवण क न
देताना हणतो क , "काय धार होती भाई या काळात या त ुम या श दाला . कोलमड ून
गेले या मनाला श ायच े तुमचे श द . लंगडंसु ा पळायच ं तुमचे श द ऐक ून. आग
ओकायच े तुमचे श द. जो ऐकायचा याच ं र सळसळायच ं. कानशील ं गरम हायची . छाती
फुगून यायची आन ् मनगट दगडासारख ं हायच ं. जमीनदार , धनदा ंडगे, जातीयवादी चळचळ
कापायच े तु हाला ऐक ून" (पृ.१६). अशी भाषा या नाटकातील प ँथर या का ळातील दिलत
नेतृ वाची िदस ून येते.
चळवळ थ ंड झा यान ंतर दिलत काय क या ची अव था वाईट होत े. यांनी या ंचे संपूण
आयु य चळवळीसाठी वाह न िदल ेले असत े. िमिलंद, मंजुळामाय या ं यासार या
काय क या नी चळवळीसाठी िववाहस ु ा क ेलेला नसतो . दिलता ं या चळवळीचा
राजकारणात जाऊन मोठमोठी पद े िमळव यासाठी न े यांना उपयोग होतो . पण
काय क या ना काहीच फायदा होत नाही . यांचे, दिलता ंचे , सम या स ंपले या नसतात .
याच माण े सव आशा मावळल े या असतात . अशा अव थ ेत या ं या भाष ेतून चीड , संताप
य होताना िदस ून येतो. ‘मग चळवळीची माय का िनजिवली ?’ (पृ. १८), ‘थू, अस या
िछनाल लढाईवर ' (पृ. १७), 'मायचा भोसडा या इितहासा या !' (पृ. १७), अशी िश या ंनी
यु भाषा िमिल ंद या त डी आल ेली आह े. 'पण या िस ंदळी या मालीपाटलान ं घातली
माय'(पृ. २२), असे दशरथ अ याय करणा या य ब ल एक े िठकाणी हणतो .
िदनकरराव या ं यावर ज े हा काय कत संशय घ ेतात. ते हा या ं या त डीही ‘मायघा या ’ (पृ.
४०), ‘कोण या रा ंडे यानं सांिगतल ं तु हाला क मा यात आिण भाईत द ुरावा आह े?’ (पृ.
४१) असे श द य ेतात. थोड यात , चीड, संताप, राग या श दा ंमधून य होऊ शकतो ,
या श दा ंमधून वाभािवकपण े लेखकान े य क ेला आह े.
अ ंधती, अरिवंद हे उ चवण य ा ण क ुटुंबातील आह ेत. तर भा करराव , भगवान पाटील
हे सवण आह ेत. यां या त डी या - या कारची माणभाषा आल ेली आह े. येक
यि र ेखा यां या स ंवादा या भाष ेतून आप यासमोर साकार होत े. या नाटकात म ु तफा
ही मुि लम यि र ेखा आल ेली आह े. ित या त डी िह ंदी बोली आल ेली आह े. ती देखील
माण िह ंदी नस ून सामा य अिशि त माणसा ंकडून बोलली जाणारी िह ंदी आह े.
उदाहरणाथ , “आपना भाई बदल गया या र े? आपन ेकू वळखबी द ेत नाय . िमिलंदभौ, तेरा
जरा वजन पड ेगा. तू जोर स े दे भला आवाज ” (पृ.१४). ल मण , दशरथ , मंजुळामाय ह े
ामीण भागातील अस यान े यां या त डी बोली भाष ेतील स ंवाद आल ेले आह ेत. अशा
रीतीन े पा , संग प रि थती यान ुसार या नाटकाची भाषा बदलताना िदस ून येते.
आपली गती तपासा :
१. 'भाई त ु ही क ुठे आहात !' या नाटकाच े कथानक सा ंगा .
२ब.३ समारोप
डॉ. बाबासाह ेबां या आंबेडकर यां या िवचारान े े रत झाल ेला त ण जातीय यव था
उलथून टाक या या िज ीन े पेटून उठला आिण य ेक दिलत समाजातील त ण जाग ृत munotes.in
Page 48
सािह य आिण समाज
48 झाला. आिण आप या िवचारा या जोरावर िलखाण क लागला आिण मराठी
सािह यात एक मोठी चळवळ िनमा ण झाली . समाजा या व ेगवेग या थरातील लोक आपली
दु:ख दिलत सािह या या मा यमात ून मा ंडू लागली . दिलता ंनी आप या जीवनातील
जातीयत ेची दहाक अन ुभव आप या सािह या या मा यमा तून मांडली याम ुळे समाजातील
सव थरातील म ंडळ नी एक दिलत चळवळ उभी क ेली याम य े अनेक दिलत त णा ंचे घरे
उदव त झाली . अशाच एका त णाची कहाणी या नाटकात ून ऋिषक ेश का ंबळे य ांनी
वा तिवकपण े रेखाटल े आहे.
'भाई त ु ही क ुठे आहात !' या नाटकात ून दिलत प ँथर या दिलत त णान े डो यावर घ ेतली
आिण या या जीवना या स ंघषा चे वण न या नाटकात ून आल े आहे .
२ब.४ वा याय
दीघ री -
१) ‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकात ून दिलत जािणवा कशा प तीन े य झाल े या
आहेत, ते सिव तर िलहा .
२) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकात ून दिलता ं या स ंघषा चे िविवध पदर कस े उलगड ून
दाखिवल ेले आहेत, ते िलहा .
३) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटका या आधार े दिलत प ँथरची चळवळ , ितचा उदय व
अ त याच े िच ण कस े आल ेले आहे, ते सोदाहरण िलहा .
४) दिलता ं या चळवळी मोड यान ंतर दिलत काय क या ची अव था कशी झाली , हे ‘भाई
तु ही कुठे आहात !’ या नाटका या आधार े उलगड ून दाखवा .
५) ‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकात दिलत न े यां या बदलल े या भ ूिमकेचे िच ण
कसे आल ेले आहे, ते सिव तर िलहा .
टीपा-
१) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकाची भाषाश ैली
२) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकातील स ंघष
३) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकातील दिलत काय क या ची अव था
४) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकातील दिलत न ेते
५) भा करराव
६) भाई
७) िदनकरराव
८) िमिलंद
९) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकातील दिलत जािणवा
१०) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकातील ामपातळीवर वा तव
एका वा यात उ र े िलहा .
१) गंगीचे ल न लाव ून दे यासाठी कोण स ंघष करत े?
२) गंगीचे ल न क ुणासोबत लाव ून िदल े जाते?
३) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ हे नाटक कोण या वष कािशत झाल े? munotes.in
Page 49
‘भाई त ु ही कुठे आहात!’
49 ४) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकाच े िद दश न कुणी केलेले आहे?
५) ‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ हे नाटक िलिह यासाठी ल ेखक ऋषीक ेश का ंबळे य ांना
कुणी ेरणा िदली ?
६) ‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकात चळवळीत प ूण वेळ काम करता याव े हणून
कोण अिववािहत रािहल ेले आहेत?
७) भाई व िदनकरराव या ं यात कोण या म ुद् ाव न व ैचा रक मतभ ेद होतात ?
८) भाईंना स ाधारी प ाकड ून कोणत े पद िदल े जाते?
९) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकातील मालीपाटलाचा म ृ यू कुणामुळे होतो?
१०) ‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकात पो याला वाजवल े नाही हण ून कोण या
गावातील अ प ृ यांवर गावक या ंनी बिह कार टाकल ेला आह े?
११) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकात कोण या गावातील लोक ं अ प ृ यांना सरकारी
िविहरीवर पाणी यायला मनाई करतात ?
१२) भा करराव ह े साखर कारखा यावर स ंचालक हण ून कुणाची न ेमणूक करतात ?
१३) भा कररावा ंवर कोण या प ंथाचा भाव असतो ?
१४) अरिवंद या विडला ंचे नाव काय आह े?
१५) अरिवंदिव या या जातीतील कोण कार थान े करत असत े?
१६) भाईंना अिव ुळे आप या बात या फ ुटत असतील , असे कोण सा ंगते?
१७) िदनकररावा ंनी घरामधील ट ेबलवर क ुणाची ितमा ठ ेवलेली आह े?
१८) अरिवंद-अ ंधती या ं या घरात क ुणाकुणा या ितमा आह ेत?
१९) िवजयावािहनी अ ंधतीला म ुलगा अथवा म ुलगी झा यावर क ुणाचे नाव ठ ेवायला
सांगतात?
२०) सुभाष हा भाई ंकडे कुणािवषयी त ार करतो ?
२ब.५ संदभ ंथ
१) कांबळे, ऋषीक ेश, भाई त ु ही क ुठे आहात !, िच मय काशन , औरंगाबाद , माच ,
२०१६ .
२) कोताप ल े, नागनाथ व इतर , ामीण , दिलत व ीवादी सािह य , यशवंतरावच हाण
महारा म ु िव ापीठ , नािशक , थम काशन स ट बर २००१ .
३) मे ाम, योग , दिलत सािह य : उ म आिण िवकास , ी. मंगेश काशन , नागपूर.
munotes.in
Page 50
50 ३अ
ीवादी सािह याची स ंक पना व मराठीतील पर ंपरा
घटक रचना
३अ .० उि े
३अ.१ तावना
३अ.२ ीवादी सािह याची स ंक पना
३अ.३ ीवादी सािह य प ूव परंपरा
३अ.४ समारोप
३अ.५ संदभ
३अ.६ वा याय
३अ.७ अिधक वाचन
३अ.० उि े
१) ीवादी सािह याची स ंक पना समज ेल .
२) भारतीय समाज य थ ेतील ी जीवन समज ेल
३) ीवादी सािह या या प ूव परंपरा समज ेल
४) मराठी सािह यात ि या ं या जीवनातील स ंघष समज ेल.
३अ.१ तावना
भारतीय समाज यव थ ेम ये ाचीन काळापास ून मिहला ंना समाजा त द ु यम थान
अस याच े पाहावयास िमळत े. मिहला ंवरील अ याचार हा िदवस ेन िदवस वाढतच होता .
भारतीय स ं कृतीने यांना िश णापास ून दूर ठेव याचा जाणीव प ूव क य न क े याच े
आपणास िदस ून येते . परंतु आध ुिनक काळापास ून फार मह वाच े ब ल घड ून आल े.
याम य े ि यां या द ु:खाला वाचा फोड याच े काम ा ंती सूय म. जोतीबा फ ुले यांनी केले
आिण मिहला ंचा ा ंती सूय उगवला . म. फुले आिण सािव ीबाई फ ुले या दोन दा प यान े
मिहला ं या द ु:ख, वेदनेवर काश टाक यासाठी या ं यात िश णाची बीज े पेरली आिण
भारतीय मिहला ंना िश णाम ुळे यां यात िह मत आली , आिण आपल े माणूस हण ून काय
दु:ख आह ेत ते जगासमोर मिहला मा ंडू लाग या ाचीन काळातील मिहला िश ण घ ेणे
हणज े धम बुडी आह े. या भाकड क पनाचा िध कार क न भारतीय मिहला िशकली munotes.in
Page 51
ीवादी सािह याची संक पना व मराठीतील परंपरा
51 स ानी बनली आिण मराठी सािह य वाहात ी वादी सािह याची व ेगळी ओळख
समाजाला झाली . या करणात आपण मिहला ं या सािह य स ंक पन ेचा िवचार करीत
असताना या ं या प ूव पीिठक ेचा िवचार करावा लागणार आह े.
ीवादी सािह य वाहाचा िवचार करीत असताना थम मराठी वाड :मयीन वाहाचा
िवचार करण े आव यक आह े. ाचीन काळापास ून मराठी सािह य अि त वात अस याच े
आपणास िदस ून येते . परंतु ख या अथा ने मराठी सािह या या िविवध क ा िव तार याच े
काय हे पुरोगामी िवचारात ून झाल े आहे. साधारणपण े इ. स. १९६० नंतर या काळात डॉ .
बाबासाह ेब आंबेडकर या ं या ेरणेने दिलत व ग जागृत झाला . आिण आप या जीवनातील
दु:ख, वेदना सा या जगा समोर परखडपण े मांडू लागला आिण या पाठोपाठ ामीण ,
ीवादी , सािह यान े ही जोर धरला यात ूनच मिहला जाग ृत झा या आप या जीवनातील
अनेक सम य ेचा उलगडा कर या या उ ेशाने यां या हातात ल ेखणी आली आिण मराठी
सािह या या क ा ंदाव या .एकोणीसाव े शतक ह े मुळातच सामािजक प रवत नाचा काळ
हणून ओळखला जातो . या काळात समाजातील सव घटकापय त व अि त वाची जाणीव
झाली. आिण न या जािणव ेतून सािह य िनमा ण झाल े. याम य े दिलत , ामीण , ीवादी ,
आिदवासी , जनवादी , कामगार , आिण िव ानवादी िनमा ण झाल े यातून ख या अथा ने
जािणव ेचे सािह य िनमा ण झाल े. एकोणीसाव े शतक ह े प रवत न वादी अस याम ुळे
त कालीन इ ं जी िश णाचा सार झाला आिण इथ या सामािजक ा ंतीला ेरक ठर याच े
िदसून येते. सािह य आिण समाज या ंचा अितशय जवळचा स ंबंध आह े याम ुळे समाजा या
येक थरात प रवत नाचे वारे आल े. आिण मराठी सािह यान े १९६० नंतर या काळात
िविवध जािणवा ंचे सािह य आकारास य ेऊ लागल े. याम य े ीवादी जािणव ेचा सािह य
वाह िव तारल ेला िदसतो .
ीवादी जािणव ेचे सािह य :
भारतीय समाज यव थ ेम ये वात ं याची रणध ुमाळी स ु असताना भारतीय समाजाम य े
िविवध े ात प रवत नाचे वारे वाह लागल े. आिण याचा प रणाम दीन द ुबळया समाजावर
झाला आह े. याम य े ी , दिलत , कामगार , या लोका ंना खरा जीवनाचा अथ कळाला ,
यां यात आप या व वाची जाणीव िनमा ण झाली . याचा प रणाम हण ून मराठी सािह य
वाहात नवनवीन वाह अि त वात आल े आिण यात ूनच ीवादी जािणव ेचे सािह य
िनमा ण झाल े. मानवी जातीचा इितहास ज ेवढा ाचीन आह े तेवढाच मानवी शोषणाचा आह े
आिण यातील सवा त या त जर या शोषणाला बळी कोण अस ेल तर त े हणज े या
देशातील सवा त कत बगार आिण धाडशी मिहला होय . ाचीन काळापास ून मिहला ंवर
अ याय अ याचार होत होता माण ूस अस ूनही पश ू पे ा हीन जीवन ित या वाट ्याला आल े
होते. आज या ही आध ुिनक समाजात मिहला आिण प ु ष यात भ ेद केला जा तो . ित या
सुरि तत ेच कोणीही िवचार करत नाहीत . परंतु या सव बंधनात ून ती वत :ची सुटका क न
घेतली आह े आिण य ेक े ात आपली ख ंभीर बाज ू मांडली आह े. वेगवग या ं चलवळ या
मा यमात ून ित यात आ मभान िनमा ण झाल े आहे.
जागितक पातळीवर ीम ु या चळ वळ चा िवचार क ेला असता अस े आपणास िदस ून येते
क , च रा य ा ंतीने जगाला समता , बंधुता, याय , या मानवी ह का या जािहरनामान े munotes.in
Page 52
सािह य आिण समाज
52 ीमु चळवळ जोर धरली आह े. यातूनच मिहला ंना या यव थ ेिव लढ याच े बळ
िमळाल े आह े. या सव भाकड यव थ े या िव ी परखडपण े आपल े िवचार मा ंडू
लागली .
भारतीय समाजात हा म ुळातच प ु ष धान यव थ ेचा समाज आह े याम ुळे या समाज
यव थ ेम ये मिहला ंवर सतत अ याय होत होता पर ंतु आध ुिनक काळात वात ं य आिण
समते या लढयात ून रा ,समाज आिण य या ं यात ा ंतीकारक बदल घड ून आल े.
आिण भारतीय समाजात जी िवषमता होती या यव थ े िव व ेदना आिण िव ोहान े
आवाज उठिव यात य ेऊ लागल े आिण याचाच प रणाम समाजाम य े िविवध वाड :मयीन
वाह उदयास आल े यातील एक वाह हणज े ‘ ीवादी सािह य वाह होय .मानवी
जातीचा इितहास ज ेवढा ाचीन आह े तेवढाच ग ुलामिगरीचा इितहास ाचीन आह े. यांपैक
ि या ंचा ही इितहास त ेवढाच ाचीन आिण शोषणाचा आह े. पु ष धान समाजात ज माला
आले या य ेक ीला ित या जीवनात म ुलगी , बहीण, प नी , आई, सून, सासू, अशा
वेगवेग या भ ूिमका पार पाडत असताना याना अन ेक कार े शोषणाला सामोर े जाव े
लाग याम ुळे यां यात आ मभान िनमा ण झाल े आिण मराठी सािह यात नव सािह य
िनमा ण झाल े.
१) ीवादी जािणव े या किवता :
ीवादी सािह य ह े मुळातच द ु:खी, क ी, शोषनािधि त अस याच े आपणास िदस ून येते.
सासर , माहेर या पाशाम य े ती ाचीन काळापास ून आह े. यात ती सवा ची सेवा कर यातच
तीचे आय ु य जात े आह े. यातूनही तो सारवास , केशवपन , सती था , बालिववाह ,
कुमारीमाता , बालजरठ िववाह प ती , सोवळ े – ओवाळ े, माहेरला पोरक होण े,
िजवाभावाची नाती द ुरावणं या सव कठीण प रि थती चा आज ही मिहला सामना करताना
िदसून येते. वेगवेग या सािह य कारात ून आप या निशबात आल े या घटना घडामोडीचा
आलेख वेगवेग या सािह य कारात ून ीवादी सािह य आपली भ ूिमका मा ंडत असत े.
असे आपणास िदस ून येते.
डॉ. सदािशव सरकट े य ांनी १९८० नंतरची ीवादी क िवता’ या समी ा ंथांम ये म य े
असे हंटले आहे क , किवता हा ीचा िवसावा आह े. किवत े या मा यमात ून आप या
जीवनातील द ु:ख, वेदना, शोषण , ही मिहला परखडपण े म ांडून आपल े मन हलक े करीत
असत े.
किव ी लिलता गादग हणतात ,
“वाण बादलल ंस आई "
भोगण ं उरलंच पण
ते आल ंच पदराला पदर लाग ून
आिण जाईलही त े तसंच
तारकात घर बा ंधू बघणा या
मा या ल ेक याही वाट ्याला”१३६ munotes.in
Page 53
ीवादी सािह याची संक पना व मराठीतील परंपरा
53 असा आिदम द ु:खाचा पदर ित या आई पास ून ते लेक पय त जातो . ही लेक जारी न या
िवचाराची नव वात ं याची व न े पहात असली तरी ितला प ु षी भोगाला , यां या अ याय
अ याचाराचा सामना करावाच लागतो अशी प भ ूिमका ीवादी सािह यात मा ंडली जात े.
तसेच अन ुराधा पाटील ही आप या का य िलखाना या मा यमात ून ते हणतात क , जे हा
ी वयात य ेते ते हाच ित या आय ु यात द ु:खाचा व ेश होतो . ितचे वत ं संपते आिण
आिण ती ग ुलाम बनत असत े.
अशा िविवध सािह य कारात ून भारतीय ी आपल े दु:ख मांडताना िदस ून येते.
१) ीवादी काद ंबरी :
ीवादी सािह याचा धावता आढावा घ ेत असताना मराठी सािह यातील ीवादी पिहली
कादंबरी हण ून १८७३ म ये साळूबाई ता ंबवेकर या ंची
‘चं भा िवरहवण न’ या काद ंबरीचा उ ल ेख करावा लाग ेल. या न ंतर व ेगवेग या ी
लेखीका या ंनी समाजातील व ेगवेळया िवषयात हात घातल े . िवसा या शतकापास ून तर ी
िलखाणाचा जोर वाढला आिण समाजातील वा तव जीवन आिण मिहला ं यावर होत
असल ेला अ याय यावर सािह या या मा यमात ून मिहला वग समाजाला कोरड े ओढ याच े
काय स क ेले आहे. या शतकात ी स ुधारणा कर या या उ ेशाने कादंबरी िलखानास
सु वात क ेली. आहे. काशीबाई कािनटकर या ंनी ‘रंगराव’ ही काद ंबरी िलिहली . तर
जानक बाई द ेसाई या ंनी समाजात चालत असल ेली ‘ह ंडा’ था मोड यासाठी ह ंडा घेणे
िकती महाभय ंकर आह े. याचा या मिहल ेला आपला जीवन स ंघष कसा करावा लागतो
यावर समाजाच े ल व ेध यासाठी १९१५ म ये ‘गृहल मी ’ ही काद ंबरी िलिहली . तसेच ‘
िवधवा ंचे मा ंड यासाठी ‘यशोदाबाई भट या ंनी “भूतांचे बंड” ही काद ंबरी िलिहली . सन
१९३० म ये कमलाबाई ब ंबेवाले ‘बंधमु ’ ही काद ंबरी िलह न ि या ं या घट फोटाची
आिण पोटगीची या काद ंबरीतून चचा केली आह े. मा िवभावरी िश रकर या ंनी सश
कादंबरी ल ेखन क ेले आह े. “िहंदो यावर ” या काद ंबरीत िवभावरी िश रकर या ंनी पौढ
ि या ं या ा ंची चचा केली आह े.
अशा कार े ि या ंनी इतर सािह य कारात ही आपल े िलखाण क ेले आह े. याम य े
ि या ंनी आ मकथन , आ मच र ही अितशय भावी पण े िलिहल े आह ेत. िवसा या
शतका या स ु वातीला हणज ेच १९१० म ये रमाबाई रानडे यांनी ‘आम या आय ु यातील
कांही आठवणी ” हे मराठीतल े पिहल े आ मच र िलिहल े.
एकूणच मराठी सािह या या बाबतीत एक िवश ेष बाबा जाणवत े ते हणज े, ीवादी सािह य
हे फ म यम वगा या आिण उ चवगा या मिहला ं या बाबतीत ीवादी सािह य चचा
करताना िदसून येते. हीच एक ीवादी सािह याची मया दा हणाव े लागेल.
munotes.in
Page 54
सािह य आिण समाज
54 ीवादी सािह याची ेरणा व पर ंपरा
भारतीय समाज यव थ ेम ये ीवादाला जी स ु वात झाली ती हणज े एकोिणसा या
शतकात भारतात या या स ुधारणावादी चळवळी स झा या याचा प रणाम हणज े
मिहला वग ही जाग ृत झाला . कारण या काळात समाज स ुधार यासाठी समाजात व ेगवेग या
िवभागात स ुधारणा होत असत . कारण थम राजाराम मोहनराय या ंनी बंगाल म य े
महारा ात म . जोितबा फ ुले यां या काया चा भाव ीवादी सािह यावर िदस ून येतो. इं जी
िव े या साराम ुळे इथ या समाजाला न या िवचारा ंची ओळख झाली आिण याचा भाव
ी िलखानावर झा याच े िदसून येते हीच एक ेरणा आह े असे आपणास हणता य ेईल.
ीवादाला वाचा फोड याच े महान काय म. फुले य ांनी केले आह े हण ून ीवादी
सािह याच े खरे ेरणा थान ा ंती सूय म. फुले आहेत. या ेरणेतूनच ताराबाई िश ंदे यांनी
ीवादी जािणव ेचा ंथ हणज े “ ी –पु ष त ुलना’ हा होय हा ंथ िलह न ताराबाई िश ंदे
यांनी भारतीय ीवादाचा पाया घातला .म. फुले य ांनी ताराबाई िश ंदे व प ंिडत रमाबाई
यां या िवचाराला चालना देऊन या ंना ो साहण द े यासाठी ीवादी भ ूिमका प मा ंडली
आिण भारतीय समाजाला लागल ेला सती थ ेवर कडाड ून टीका क ेली क , “ आज वर
कोणता प ु ष सती ग ेला का ? असा खडा सवाल या समाज यव थ ेला जाब िवचारल े आिण
आय भ या ं या ंथावर टीका क ेली. म. फुले य ांनी मिहला ं या उ ार कर यासाठी
अहोरा म ेहनत क न या ंना याय िमळ ून देऊन समाजात स मानाण ं जग याच े वात ं
िदले आह े. या या ं या िवचाराचा व ेध घेत असता ंना ीवादी िवचाराचा पाया मानाव े
लागेल.इ.स.१८८२ म ये पंिडता रमाबाई ‘आय मिहला समाज ’ ही पिहली म िहला स ंघटना
थापन क न मिहला ं या ा ंची दखल घ ेतली आह े. आिण ीम ु काया चे संगटना मक
व प िदल े आहे.
िवसा या शतका या म यापय त ीम ु या स ंदभा तील घटना व भारतीय तस ेच
महारा ीय सामािजक , सां कृतीक व राजक य घटना स ंगाचा प रणाम हणून मराठी
सािह य आज िविवध तरावर ी ल ेिखका ंनी वेगवेग या सािह य कारात ून आपली प
भूिमका मा ंडली आह े.
आपली गती तपासा :
१. ीवादी सािह याची सिव तर चचा करा.
३अ.४ समारोप
भारतीय समाज यव थ ेत ाचीन काळापास ून य ेक े ात मानांचे आिण स माना ंचे
थान मिहलाना समाजात न हत े . पु ष धान स ं कृतीने तीला एक ग ुलाम बनवल े होते.
ी एक बोगाची व त ु आहे. तीला काही कळत नाही ती फ प षा ंची सेवा कर यासाठी
तीचा ज म झाला आह े. अशी द ु था ाचीन काळापास ून होती . परंतु आधुिनक का ळात
प रवत नाचे वारे वाह लागल े आिण या ग ुलाम समज या जाणा या ी वगा ला म.फुले यां या
ेरणेने यां या द ु:खाला वाचा फोडली . ती हणज े यांनी सु केले या ी िश णान े
यां यात आ मभान िनमा ण झाल े. भारतीय समाजात इ ं जी िश णान े फार मोठ े बदल झाल े
यात ि या ंनी सवा त या त गती क ेली आह े. आधुिनक काळातील ी ही या समाज munotes.in
Page 55
ीवादी सािह याची संक पना व मराठीतील परंपरा
55 यव थ ेचा िध कार क न सव बंदणे तोडून आपल े समाजात अि त व िनमा ण केले. आिण
प षा ं या बरोबरीन े येक े ात गतीची फरारी घ ेत याच े आपणास िदस ून येते.
कला, सािह य , शासन , राजकारण या सव े ात पु षा प े ा सरस भ ूिमका बजावता ंना
िदसून येतात. आज ी भारतीय समाजात स मानान े जगताना ं िदसून येते. परंतु ित यावर
या या व ेळी अ याय झाला आह े ती मा स ंयमाने समाजाप ुढे आप या जीवनातील
घटना आिण संगाचे िच ण करत ग ेली आिण यात ूनच नव सािह य कार अि त वात
आला तो हणज े ीवादी सािह य वाह होय . ि या ंचे सािह य ह े जाणीव ेतून िनमा ण झाल े
आहे. हणून आप या अ यास माला ीवादी जािणव ेचे सािह य ठ ेऊन समाजात बदल
घडावा आिण ी बदल समा जात द ु भावना द ूर हावी हा ही एक उ ेश िदस ून येतो . ी
यांनी िलिहल े या सािह यात ून सव सािह य कार आला आह े , कथा, किवता , नाटक ,
कादंबरी इ. सािह य कारात ून आपल े दु:ख मा ंडले आह े. हणून या द ुस या घटकात
आपण िनवडक दहा कथा ंचा अ यास करणार आहो त .
३अ.५ संदभ
१) ितचा अवकाश - संपा.डॉ.वंदना महाजन , डॉ.िवनोद क ुमरे, डॉ.सूय कांत आजगावकर ,
श दालय काशन , ीरामप ूर, .आ.नो हे.२०२१
२) ीवादी सािह य समी ा व स ंशोधन वाड :मय ( िनवडक ) गोदावरी काशन , ोफेसर
कॉलनी , सावड े, अहमदनगर . ४१४००३
३अ.६ वा याय
१) ीवादी सािह याची पर ंपरा सा ंगा.
२) ीवादी सािह याची ेरणा व व प सिव तर प करा .
३) ीवादी सािह य ह े जािणव ेचे सािह य आह े आढावा या .
४) ीवाद हणज े काय त े सांगून ीवादी किवत ेचा आढावा या .
३अ.७ अिधक वाचन
ितचा अवकाश - संपा. डॉ. वंदना महाजन , डॉ.िवनोद क ुमरे, डॉ.सूय कांत आजगावकर ,
श दालय काशन , ीरामप ूर, .आ.नो हे.२०२१
munotes.in
Page 56
56 ३ब
ीवादी जािणव ेचे सािह य : (ितचा अवकाश )
घटक रचना :
३ब.० उि य े
३ब.१ तावना
३ब.२ ीवादी सािह याची स ंक पना व मराठी पर ंपरा
३ब.२.१ िनवडल े या ीवादी कथा ंचा अ यास
३ब.२.२ पाऊस आला मोठा – गौरी द ेशपांडे
३ब.२.३ दु काळ – सािनया
३ब.२.४ खेळ मांिडयला – ि या त डुलकर
३ब.२.५ सुटे िग हाण - उिम ला पवार
३ब.२.६ आहे कुछ अ – मेघना प ेठे
३ब.२.७ मिहषास ुरमिद नी – नीरजा
३ब.२.८ आई या नावान ं – ा पवार
३ब.२.९ दरी – ितमा जोशी
३ब.२.१० मा या ज माची गो - मनि वनी ल ा रव
३ब.२.११ िनवा णाची वगत े – वंदना महाजन
३ब.३ सारांश
३ब.४
३ब.५ संदभ
३ब.० उि े
१) िव ा या ना ीवादी सािह याच े व प समज यास मदत होईल .
२) भारतीय समाजात ि या ंची होणारी मानिसक िपळवण ूक ल ात य ेईल .
३) िव ा या या मनातील ि या ं या िवषयी आदर िनमा ण होईल . munotes.in
Page 57
ीवादी जािणव ेचे सािह य: (ितचा अवकाश )
57 ४) ी – पु ष समानता वाढीस लाग ेल.
५) िव ा या ना मिहला ं या वर होत असल े या ज ुलमाची जाणीव िनमा ण होईल .
३ब.१ तावना
‘ितचा अवकाश ’ या स ंपािदत कथास ं हात दहा ीवादी कथा ंचा समाव ेश आह े.
१९७५ -८० या काळापास ू आधुिनकता , आ मशोध , मु ता आिण ब ंडखोरी या
गुणवैिश ्यांनी मराठी ीवादी कथ ेचा त डवळा तयार होऊ लागला . या कथा ंमधून ी -
पु ष स ंबंधाची चचा िविवध तरावर आिण अिधक स ू मपण े होऊ लागली . गौरी द ेशपांडे
यां या कथ ेपासून या ीवादी कथा ंचा वाह ग ृहीत ध न २००० या दशकात िलिहणा या
मनि वनी लता रव या ी कथाकारा ंपय तचा वास या दहा कथा ंमधून साकार होतो .
गौरी द ेशपांडे यां या माण े मेघना प ेठे, ि या त डूलकर, सािनया , उिम ला पवार , वंदना
महाजन , ितमा जोशी आिण मनि वनी लता रव या सव ी कथाकारा ंचा ीवादी
चळवळ िक ंवा िस ा ंतन या ं याशी य -अ य स ंबंध आह े. या सव कथा ंचे
िव ेषण ीवादी प र ीत ून करता य ेईल..
३ब.२ ीवादी सािह याची स ंक पना व मराठी पर ंपरा
३ब.२.१ िनवडल े या ीवादी कथा ंचा अ या स :
िलंगभेदा या समाजरिचत अवकाशात ी हण ून िमळणारी गौण वागण ूक या कथा ंमधून
पानोपान वाचता य ेते. कुटुंब यव था , िववाह यव था , आिथ क स ंबंधाचे राजकारण
यािवषयीच े िव ेषण या कथा ंमधून साकार झाल े आह े. ल िगक गरज ेिवषयी पापाची जाणीव ,
नैितकता िवषयक क पना ंची गुंतागुंत यां या कचाट ्यात ीची वजाणीव िवख ंडीत होत े.
ी-पु ष नात ेसंबंधसामािजक स ंकेता या चौकटीत ून पािहल े जाते. यामुळे या नात ेसंबंधात
नैसिग क, मु असा अवकाश िमळत नाही . या मानिसक स ंघषा ला या कथा ं या आशयात
अवकाश िमळाला आह े. या सं हातील कथा ी -पु ष अशा ुवीय स ंबंधात ‘मै ’ व पाची
आदश वादी, मानवतावादी अप े ा कधी य होत े.तर कधी आ मशोधा या वासात
िवकिसत होत ग ेलेली ी स मीकरणाची जाणीव कथाब ंधातून उलगडत जात े.
३ब.२.२ पाऊस आला मोठा – गौरी द ेशपांडे :
'पाऊस आला मोठा ' या कथेत त ण म ुलगी सािव ी आिण ित याप े ा वयान े फ चार त े
पाच वषा नी मोठी असल ेली ितची साव आई अमला या ं या स ंघषा चे, अनुभवांचे आिण
जगाकड े बघ या या व ेगवेग या ीच े िव ेषण आल े आहे. या दो ही ि या व ेगवेग या
आिथ क तरा ंतून आल े या अस या मुळे यांची जग याकड े बघ याची ी व ेगळी आह े.
सािव ी एक उ चम यमवग य तरातील शहरात राहणारी म ुलगी िदसत े. जी आईिवना
वाढल ेली, ी हण ून न घडवल ेली मुलगी, िजचे वडील आप या यवसायात य असणार े
पारंप रक प ु ष ितमा धारण करणार े िदसतात . सािव ी ने कत यिन पालक व
िनभावणा या आप या विडला ं या सहवासात ेम, ना यातील ओलावा कधी अन ुभवलेला
नाही. िप या या वच ववादािव ब ंड करणारी , आपल े िव िनमा ण करायला धडपडणारी , munotes.in
Page 58
सािह य आिण समाज
58 यासाठी घर सोडणारी , ल न यव थ ेला नाकारणा या िपढीच े ितिनिध व करणा री एक
बंडखोर म ुलगी सािव ीम य े िदसत े. दुसरीकड े सामा य क ुटुंबातील एक िनर र म ुलगी
‘अमला ’ जी अनाथपण आिण कदािचत आप या असा य आजारपणाम ुळे तडजोड क न
अ पांसार या ौढ प ु षाशी ल न करत े. नवरा ग े यानंतर िनम ूट साव म ुलीकड े आ याला
येणारी अमला ही कायम प रि थितशरण आिण सम ंजस िदसत े. अशा दोन टोका ंवर या
दोघ या भिगनीभावाची ही कथा हणता य ेईल.
खर तर उ च ू वगा तील सािव ी कोण याच कार या लादल े या बाईपणा या चौकटीत
वाढली नाही . तरी नात ेसंबंधाची ग ुंतवणूक न झाल ेली ही म ुलगी ल न , कुटुंब या सामािजक
सं थांशी फारकत घ ेत जगत े. आधुिनक कपड े, आधुिनक िवचारसरणी या ंची म ेदारी
िमरवताना आपण वात ं या या ामक क पना ंना कवटाळ ून बसलो आहोत याच े ितला
भान नसत े. क न अ पा अमलाला आप या क ुटुंबात आणतात . हे स य अ मी या
मृ युसमयी सािव ीला कळत े. मानवी नात ेसंबंधात भाविनक ग ुंतवणूक, ढता आणणा या .
‘कुटुंबाला’ आपण गमाव ून बसलो या ंची जाणीव सािव ीला होत े. ही जाणीव ‘माणूस’ हणून
आपण एकम ेकांशी नात े थािपत कर यात अप ुरे पडतो या वा तवाला ठळक करत े.
गौरी द ेशपांडे य ां या कथ ेमधून ी -पु ष स ंबंधातील समाजाच े नीितिनयम , म यमवग य
कुटुंबजीवन आिण आध ुिनक, बंडखोर हणवणा या ीच े दुस या ीला समज ून
घे याबाबतच े तोकड ेपण अधोर ेिखत होत े. िलंगभेदापलीकड े जाऊन ही कथा
मानवतावादाला पश करत े.
३ब.२.३ दु काळ - सािनया :
सािनया या ं या कथा ंमधून ीचा वत : आिण भवता लािवषयीचा एक िव ेषक ि कोन
अिभ य होत असतो . मानवी नात ेसंबंधांचा शोध घ े याची ेरणा या ं या सव च कथा ं या
मुळाशी िदसत े. ‘दु काळ ’ ही कथा ‘तो आिण ित या ’ सांसा रक जीवनाचा अवकाश
आप यासमोर मा ंडते. ल न ठरताना म ुलाचे घरदार बघ ून मुली ल न करतात . कथेत या
नाियक ेने ल नाप ूव च आपल े लहानस े दोन खो या ंचे घर बघ ून आप या स ंसाराची व न े
रचायला स ु वात क ेली. ल नान ंतर वत ं घरात स ंसार थाटायला िमळण े मैि ण ना अ ूप
वाटणारी गो होती . याला आपल े घर छोट े अस यािवषयी थोडी कमतरत ेची जाणीव आह े.
तर ना ियकेला छोट ्या घरातही स ंसार थाट यािवषयी ख ूप नवल वाटत असत े. आईला
वाटते ‘क ल ेक ला मदत थोडीथोडी ’ तर याचा आव ेश असतो क “तसं काही मी
जरास ु ा घेणार नाही त ु या आईविडला ंकडून. सगळं आपण , आपल ं जमव ू.” अशी या ं या
संसार कथ ेला स ु वात होत े. दोघां याच या घरा या अवकाशात जगताना दोघ े दोन
पालुपदे चालवत राहतात . याला सारख ं वाटत े अमुक, तमुक घेतलं पािहज े. तो सारख ं
हणतो , “ हणूनच मी हटल ं मोठ्या जाग ेत जायला हव ं.” तर रोज जगताना याची
बेिफक रत ेची सवय मोड ू पाहणारी ती याला सतत सा ंगत राहत े , “तु नळ घ ब ंद करत जा
पाणी गळत ं, फुकट जात ं.” तो न या थावरज ंगम मालम ेचा िवचार करतो . पण घर हणज े
एकान े पसरायच े आिण द ुस यान े हणज े ितनेच आवरायच े या प ु षिस ह कावर कायम
राहतो . मैि णी आिण आई या ि या हणज े सामािजक स ंकेतां या चौकटीत आप या
संसाराची घडी बसवणा या ि या या ितला नव या या त हा खपव ून यायचा स ला munotes.in
Page 59
ीवादी जािणव ेचे सािह य: (ितचा अवकाश )
59 देतात. पु षा या ब ेिफिकरीम ुळे वाहणा या नळाम ुळे पाणी वाया जाण े, दु काळा या बात या ,
नळाला बादली लाव ून पाणी भरणा या बाया काय आिण डो यावर पा याच े घडे वाहणा या
बाया काय , पाणी जप याची सामािजक जबाब दारी बाईचीच असत े या स ंदभा चे वैि क भान
ितला य ेते. यांचे भांडण ी -पु ष व ृ ी िभ नताआिण िवषमत ेला पश करत े. संसाराला
सुरवात झा यावर “ती भा ंबावून गेली. हे घर, हा पु ष, हा नळ आपण इथ े काय करतो
आहोत ह ेच समज ेना.” (पृ.८९ ) या िवधानापास ून ते “हे माझे घर आह े? िजथं असं
थ बाथ बाने पाणी गळायच ं थ ांबणारच नाही ितथ मला कस ं राहता य ेईल? िवशेषत:
उ हा यात , दु काळा या बात या रोज प ेपरला य ेत असताना त े कसं श य होईल ? ितने
वळून ित या नव याकड े पाहील ं. आता तो िततका अनोळखी वाटला नाही . ओळखी या
माणसाबाबत काही क रता य ेणं ितला आता श य वाटल ं कदािचत अिधक ह ीपणान े काही
हणत राहण ं िकंवा याला सोड ून देणं.” (पृ.९५) या दोन िवधानात स ंसारातील लढाई -
झगडे टीन होऊन ग े याची सा पटत े. संसारा या लढाईत सोबत या माणसाची ओळख
झाली क वाद - ितवाद करण े सवयीच े होत जात े. संघषा िशवाय घर नावा या अवकाशात
ी आपली जागा िनमा ण क शकत नाही . घर नावा या चौकटीत ीला सजग राह न
आप या िहताच े र ण कराव े लागत े. असे खटक े उडत राहण े सवयीच े क न घ ेणे नाहीतर
ही वच वाची क डी तोड ून आपण ल नब ंधनात ून मु हो याचा पया य वीका शकतो
असा िवचार नाियका करत े..हा पया य सुच याम ुळे नाियक ेला ल नस ंबंधा या परा मत ेपासून
मु तेची एका अथ िदशा िमळाली .
ल नस ंबंधामुळे एक आल े या ी -पु ष या ं यात एक नात ं िनमा ण होण ं ही एक ि या
असत े जी सािनया या ं या द ु काळ कथ ेत वाचता य ेते. दोघेही आप या आप या जग या या
या या ठरवत सहजीवन जग ू पाहतात . कथेतील नाियका ही आध ुिनक ी आह े जी
आ मस मान जपत े. तडजोड क न क ुढत जगण े ती मा य करणार नाही . भोवताल या
ि या ं या स याचा िचिक सक अ यास करत आपली िदशा ठरवणारी नाियका
सािनया या कथेत िदसत े.
३ब.२.४ खेळ मांिडयला – ि या त डुलकर
सोशाली ट पाट ची उम ेदवार िनव ेिदता पवार ही . जयिस ंगराव पवार या कॉ ं ेस आय या
खासदार आिण प ूवा मी या नव यािव िवधानसभ े या िनवडण ूक र ंगणात उतरत े.
िवरोधी प ाची उम ेदवार हण ून सात -आठ गाव े चारा साठी िफरताना भ ूतकाळाची पान े
उलगडत राहत े. पिह या ंदाच िनवडण ूक लढवत असली तरी ित या प ान े ित या चारावर
खूप खच आिण आशा बाळग या आह ेत. देसाई ह े ित या विडला ंचे िम आिण पाट च े
काय कत अस यान े यांची िनव ेिदताच े राजक य ग ु हण ून नेमणूक होते. ितला काय , कधी
बोलाव े यांची िशकवण द ेत राजकारणात पार ंगत करीत असतात . असे कथानक घडत जात े.
मूळची िनव ेिदता रानड े एक ख ूप हसरी अवखळ चारचौघा ंसार या घरात वाढल ेली मुलगी.
जयिस ंगरावाशी पळ ून जाऊन ल न करत े. गेली बारा वष मतदार संघातल े वच व िटकव ून
धरणारा जयिस ंगराव “पॉवर इज पवार , पॉिलिट स इज अ डट ग ेम” असे हणायचा .
या या िव िनव ेिदताला उभ े के याने पाट ची ितमाच एकदम उजळ ून जायला प ुरेशी
होती. ित या चार या ेतच िवरोधी प कॉ ं ेस आय या काय क या चा ख ून झाला असा
गवगवा क न ितला शह द े याचा जयिस ंगचा डाव िनव ेिदता उधळ ून लावत े. जयिस ंग असो munotes.in
Page 60
सािह य आिण समाज
60 क द ेसाई राजकारण ह े बाई माणसाच ं काम न ह े, अशी प ु ष धान वच वाची भ ूिमका
मांडत असतात . ती भूिमकाच िनव ेिदता उधळ ून लावत े. बाई,संसार आिण सदा वाघमार े या
प नीच े सौभा य स ंपणे या माग े स े या राजकारणाची काळी श अस ून ितला स ंपवले
पािहज े अशी ख ेळी िनव ेिदता रचत े. भाविनक आवाहनावर सभा िज ंकते. कळत -नकळत
पु षी राजक य अिधस ेला शह द ेते. कदािचत ही ी णीत राजक य स ा न या य ुगाची
नांदी अस ेल. राजकारण हा बायका ंचा ख ेळ नाही ही चौकट मोड ून ‘खेळ मांडीयेला..’ अशी
सकारा मक नवी चौकट िनव ेिदता रचत े.
ि या त डूलकर या ंची ही कथा ी या व व शोधा या वासाला श दब करत े. राजक य
स ा माणसाला कशी नीित करत े. आप या प ूव िपढीतल े राजकारणी या ंची कुटुंबे, यांचे
वत न यातील सौज य हरवल े आह े आिण क ेवळ स ािपपास ूवृ ी मा णसाच े नैितक
अध:पतन घडवत े आहे असा म ू यिवचार ि या त डूलकर कथावकाशात िव तारतात .
िनवेिदताच े बंड या स ािपपास ू पु षीवृ ी िव आह े
३ब.२.५ सुटे िगराण - ऊिम ला पवार
सुमती सबनीस या ह शार , बँकेत नोकरी करणा या नाक डोळी नीटस पण उ ंची चार फ ुट
असल े या म ुलीची ही कथा . ी द ेहाकड ून स दय , माणब रचन ेची अप े ा बाळगली
जाते. ितला पहायला आल ेले थळ उ ंचीमुळे ितला नकार द ेऊन धाकट ्या कुंदाला मागण े
घालतात . हा सुमीला ग ुरांचा बाजार वाटतो . एखा ा प ु षात य ंग असल े, अपंगपण असल े
तर याला िहणवल े जात अस ेलही, पण याला बाईइतक े नाकारल े जात नाही ह े वा तव
आहे. बँकेत अिधकारी असल ेला आिण ज मत :च कोपरापास ून हात नसल ेला स ुरेश
मु गकर या या अप ुरेपणा या जािणव ेशी स ंघष करतो . सुमती या इ ंटर ू या व ेळी
“तुमची उ ंची िकती ?” अ या अनाह त ापास ून सुमतीची पाठराखण क रणारा . हा स ुरेश
आपला लाि टकचा हात ट ेबलावर आपट ून ठामपण े हणतो क , “आप या वत ं देशात
नोकरीच , नोकरी या िनवडीच ं वात ं य सवा नाच आह े. फ व ृ , बालक , गु हेगार,
असा य आजार त रोगी वग ैरे वगळ ून आिण िमस स ुमती सबनीस याप ैक नाहीत आिण
काऊंटरसाठी ह या तशा ख ु या बनवणार े सुतारही स ंपावर ग ेलेले नाहीत . ते हा....”
(पृ.१00) अशा कार े नोकरी कर यासाठी स ुमती स म अस याच े मा य करणारा स ुरेश
ल नासाठी मा स ुमतीला नाकारतो त े हा याच े प ीकरण अप ूण असला तरी ‘पु षी’ स ा
दश वणारे असत े. “मला आणखी अप ूण ता नकोय . लीज ड ट बी उपस ेट. बट य ु आर नॉट
से शुअली अ ॅ ॅि टव...ओ येस ...अॅ ड आय अ ॅमआ सो नॉट !..”(पृ.१०५) हे हणणारा
पु ष ल नासाठी प रप ूण ीची जोडीदार हण ून िनवड कर ेल जे या समाजात श य आह े.
पण समानत े या म ु ावर दोन अप ूण एकम ेकांचे संपूण होऊ शकतात यािवषयी याला
िवचार करायचा नाही . कॉफ िप यासाठी बोलव ून ित या शरीर आिण मनाला . पश
कर याच े वात ं य घेणारा स ुरेश ितला स े शुअली
अॅ ॅि टव नस याच े कारण द ेऊन नाकारतो . हा नाकर याचा अन ुभव स ुमीला आघात
करणारा ठरतो . दीड फ ुट हण ून सतत िहणवल े जाण े यामुळे जखमी होणा या मना या
जखमा भळभळ ून वाहायला लागतात .समाजात सतत उडव या जाणा या िख लीम ुळे सुमी
िनराशा , एकटेपणा या काळो या पोकळीत अडक याच े अनुभवते. आपण हणा या व ेळी munotes.in
Page 61
ीवादी जािणव ेचे सािह य: (ितचा अवकाश )
61 ज माला आलो असतो तर आपण योनीत ून बाह ेर खेचले जाताना ला ंब, उंच झालो असतो
का? अशी अ ुतर य श यता कवटाळत आप या बथ या पायाशी असणा या
ह िटलेटर या पोकळीकड े पहात राहत े.सकाळपास ून हणा या द ुिम ळ, शुभ-अशुभ
प रणामा या योगावर चचा ऐकणारी स ुमती आप या द ेहाचे मुटकुळ या ह िटलेटर या
पोकळीत ढकलत े. कथाकार या अ ुत श यत ेचा क पक वापर क न घ ेत सुमी या हण
लागल े या आय ु याला नवा ज म द ेते. एखा ा उघड ्या पडल े या उपड ्या अभ काला
माते या योनीत ून हळ ुहळू ओढ ून सावकाश बाह ेर काढणारा एका िच काराचा हात
सुमती या मदतीला य ेतो. ित या क ेसात अडकल ेली जळमट े काढून ित या सह ध ुमकेतू
बघ याचा द ुिम ळ योगसाधतो . वय, जातपात , उंची, रंग यापलीकड े माणसाच ं माणूसपण
जाणणारी सोबत बह दा स ुमती सबनीसला िमळ याचा हा योग असावा .
ऊिम ला पवार या ंचा ीवादी आिण दिलत चळवळीशी य स ंबंध अस यान े अभाव त ,
यून असल े या स ुमतीची बाज ू या समानत े या भ ूिमकेतून मांडतात . यूनता झटक ून
टाक यासाठी एका क पक श यत ेचा िवचार करतात .
३ब.२.६ आये कुछ अ - मेघना प ेठे :
‘आये कुछ अ ’ या मेघना प ेठे. यां या कथ ेतील नाियका ३३-३४ वषा ची म यमवग य
नोकरदार अिववािह त ी आह े. ल ना या बाजारात स ुंदर, आकष क बां याची नस याम ुळे
नाकारली गेलेली. कमावती अस ूनही क ुटुंबातील प ु ष धान यव था वतं िनण य घेणा या
मुलीचे अि त वच नाकारतात . या नाियक ेला वत :िवषयी स ुंदर, कमनीय नस याचा
यूनगंड आह े. से स या गरज ेसाठी ल न हीच सामािजक स ंरचनेने मा य केलेली यव था
आहे. मग ल न न जमणा या ीने मनात घ ुसमटणा या ल िगक भावना ंचे काय करायच े?
अशा िवव ंचनेत अडकल ेली ही नाियका ी या दडपल े या ल िगक जािणवा ंना य करत े
आहे. वाचक हणून आप याला ही कथा वाचताना “बाबांचा स ंसार माझा कसा होणार ?
”िकंवा “अंत:करणाच े र नदीप ” या िवभावरी िश रकर या ं या कथ ेतली ौढ क ुमा रका ं या
मनाची िन ािसत े आठवतात . पण या कथ ेतील नाियका काल या कथ ेतील ‘यमु’पे ा वेगळी
आहे. ती यथा मांडत नाही . िवभावरी िश रकरा ंची नाियका या िन कषा पय त आली होती
क ‘शेवटी हा म ुल नी आपण हवा तसा सोडवावा . असे गुंतागुंतीचे द ुसरे कुणी
आप यासाठी सोडवणार नाही .’ याच िवधानाला उ र शोधणारी , माग शोध याचा आिण तो
अवल ंब याचा य न करणारी नाियका ‘आये कुछ अ ’ या मेघना प ेठे. यां या कथ ेत
सापडत े. ही नाियका िववािहत या सामािजक दजा िमळव यासाठी धडपडत नाही . ल िगक
गरजेसाठी ल न हा एकम ेव पया य नाही ह े ती जाणत े. या नाियक ेला कथा ंतग त सामािजक
अवकाशाम य े ‘ यावसाियक व े या’अशी यव था उपल ध .एकट्या राहणा या कमाव या
ी या ल िगक गरजा ंसाठी सोबत द ेऊ इि छणार े आिण यासाठी ‘सेवा’वृ ीने ताव
ठेवणारे डहाण ूकर िक ंवा क नमवार सारख े पया य ित यासमोर आह ेत.एका बाज ूला
मोहनसारखा मधाळ बोलणारा , या या सारखी जाणती आिण काहीतरी हरव याची उदास
छटा असणारा च ेहरा शोधत े तर कधी क नमवारचा प ु षी द ेह ितला आकिष त करतो .
स ावीस वषा त को णा प ु षाचा पश न अनुभवलेली ही ी याव ेळी क नमवारला
एकांतात भ ेटते ते हाच ी -पु ष ना यातील श ृंगारभाव आिण ल िगक वासना यातला फरक
समजत े.’ शरीर अन ुभवाचा उ क ष िबंदू एकट ्यानेही गाठता य ेतो, हे जाणत े. िशरीनचा munotes.in
Page 62
सािह य आिण समाज
62 जीवनान ुभव वत :शी ताड ून बघत राहत े. “कसली शुिचता आिण कसल काय ....कुणाशीही
वचनब ता , मी तुला आप यातल सगळ सा ंगेन एवढीच असत े. माझा मा या आय ु यावरचा
योग कर याचा ह क मी कोणालाही िवकत घ ेऊ देणार नाही .....”(पृ. ५२) हे िशरीनच े
त व ान नाियक े या पचनी न पडणार े पण हण ून आप याला स े स, जात, पैसा,
िश णपाह न िनवड क ेलेला जोडीदार हवा य? क स ंर ण द ेणारा िटळा , समाजमा यता
देणारे ल न ितला हव ंय का ? तर त ेही नाही का रण अस े आय ु य द ु यमपणा द ेणारे,
गुलामिगरीच े अस याच ेही ितला जाणवत े.
आप या आय ु याचा माग िनवडण े, आप या जोडीदारािवषयी आप या अप े ा िकंवा
िनवडीच े िनकष काय असाव ेत? ही िनवड करताना आप या आईविडला ंचा स ंसार,
िशरीनच े आय ु य आिण आजवर भ ेटलेले उपवर ल नाळ ू मुलगे या सग या ंचा तुलना मक
िवचार सतत मनात य ेत राहतो . आि त हण ून घरी आल े या मोहनिवषयी अठरा या वषा त
जल ेले, पिहल े ेम अ रासारख े सतत दरवळत राहते. ितला ख ूप िवचा र क नही िनण य
घेता येत नाही . काही सकारा मक माग िदसत नाही . जग यातली क डी , तोचतोचपणा
कबुतरां या घरभर प ंख फडफडव यात ून आिण श ेजार या म ंगोल िस ं ोम वयात आल ेला
मुला या वण नातून ठसठसत राहत े. अशा व ेळेस अनप ेि तपण े एका िन या शट वा या
माणसाशी चहासोबत ग पा होतात . ल न अप े ा, होकार -नकार कसलीच चचा नसल े या
ग पा होतात . कथे या श ेवटी हा िनळा शट वाला असाच अचानक ित या घरी य ेतो आता तो
करड्या रंगावर ग ुलबट धाग े असल ेला शट घाल ून येतो. कुठ याही अप े ेिशवाय अगदी
सहज ित या य ि गत अवकाशात व ेश करतो . फडफडणा या एका ज खमी कब ुतरा या
जखम ेवर हळद लावतो , कॉफ य ेईपय त कोप यातील प ेटी ओढ ून पेटी वाजव यात म न
होतो. तु ही गाता का िवचारत पा ंढरी पाचचा स ूर लावत आज वी हसतो . हे सगळ े वत न ,हा
सहवास एका सहमानवाचा आह े हे उमज ून या ना या चा वीकार कर यास स ूराला श द
दे यास ती तयार होण े ही एक ाची उकल अस ू शकत े. ी-पु ष िक ंवा ल िगकता -
अशारीर ेम अशा ं ाला ओला ंडून एका सह वासाची स ु वात वाचकाला जाणवत े. ी-
पु ष ना यात या ल िगक स ंबंधािवषयीची पाप ही जाणीव गळ ून पडण े ही नाियक े या
पूण वा या जािणव ेसाठी म ू या मक बाब ठरत े. मोहन या मधाळ ितम ेला ओला ंडून
माणसाला माणसाची सोबत या िवकिसत जािणव ेपय तचा ट पा ती गाठत े.
मेघना प ेठे य ांची ही कथा पार ंपा रक क ुटुंब यव थ ेतील प ु षी स ाकारण प करत े.
चौकट मोडणा या नािय केची आ मिचिक सा आिण आप या जीवनावर आपला ताबा
ठेव यात कदािचत ही नाियका यश वी ठरली .
३ब.२.७ मिहषास ुरमिद नी - नीरजा
मुंबईतील िगर या ब ंद झा यावर अन ेक िगरणीकामगारा ं माण े हाती आल ेला थोडाफार प ैसा
उडवून, घरात ख ुडुक होऊन बसल े या िव ाम या स ंसाराचा गाडा ओढणा या ‘सतीची ’ ही
कथा आह े. िगरणीकामगारा ं या स ंसाराची वाताहत या कथ ेतून य होत े याहीप े ा
किन वग य , चाळकरी ी जी बालपणापास ून एक अभावाच े जीवन जगत े आह े. ितचे
ाितिनिधक िच ण सती या पा ा या िनिम ान े घडत े. सती वा तव जगत असताना सतत
एक व नर ंजन करत असत े. ‘पु षासारख ं तंगड्या ला ंब क न कॉटवर लोळत पडायच ं munotes.in
Page 63
ीवादी जािणव ेचे सािह य: (ितचा अवकाश )
63 आिण छताकड े िकंवा आभाळाकड े पाहत व नलोकात ग ुंगून जाण े हा ितचा आवडता छ ंद
असे. य वा तवाच े चटके सहन करताना या व नर ंजनान े ितला दहा हाताच े बळच िदल े
असत े. सतीच े ाितिनिधक व ठसव या साठी िनव ेदक ितच े वण न करताना हणतात ,
‘मुरलीधर मान े िकंवा, हा े िकंवा पाटील िक ंवा जाधव िक ंवा आणखी कोण या
आडनावा या माणसा या पाच म ुल पैक दोन न ंबरची म ुलगी सती . ितचे वडील क र श ैव
पंथीय अस यान े यांनी आपल े जावई सगळ े गोसावीच शोधल े. कफ लक ! कसा बसा
संसार ओढत िबड ्या फुकत बसणार े !...’ (पृ.११५) िनवेदका या स ूरातील उपरोध कथ ेत
भावी ठरल ेला िदसतो . दोनदा नापास होऊन दहावी झाल े या सतीच े ल न िव ामशी
होते. िगरणीत म ुकादम आिण चाळीत राहायला श त जागा (तीन बाय तीनची मोरी आिण
चार बाय चारच े वयंपाकघर असल ेली ) या भा ंडवलावर सतीन े होकार िदला होता . का या
म यांचे सौभा यल ेणं आिण पोळपाट लाटण े हाती घेत सतीन े संसाराला स ु वात क ेली.
संपानंतर याच पोळपाट लाट यान े कुटुंबाचा गाडा ितन े ओढला .
िदवसा या दोन -अडीचश े पो या करताना आप याला दहा हात असत े तर बर झाल ं असत
असे ितला वाटत े. दहा हातात दहा लाटणी , िकंवा नऊ हातात ला टणी आिण एका हातात
मुंडकं असाव ं, र बंबाळ... धडािशवाय ! असं ितच े व नर ंजनाच े व ण न केले आह े.
देवी या पायाखाली असतो तसा एक प ु ष सती आप याही पायाखाली पाहत े. आप या
आयु याची भीक मागत गयावया करणारा पु ष आिण याला िजभ ेने वेडावणारी सती ...हे
ितचे आवडत े व निच असत े. या व नामाग ची ितची क डी कथ ेत य होत े. दळण
आण, पो या लाट , पो या ंचा रतीब ऑड र माण े पोहोचवण े, अंगभर पीठ पा ंघ न अस ं
वयंपाकघरात िशजत िशजत स ंपून जाण े ितला मा य न हत े. पो यांचा रती ब पोहोचवताना
कामत , िदलीपश ेट यां या आशाळभ ूत नजरा पश य ांचाही ितला उबग आल ेला असतो .
ितची इ छा काय तर स ँडिवचची गाडी टाकावी , कमी मात बर े पैसे िमळवाव े आिण म ु य
हणज े नीटन ेट या कपड ्यात, वेणीफणी क न , फुले माळून, स न च ेह यान े उभे राह न
यवसाय करायचा . आपल े सामा यपण झटक ून टाक यासाठी ती आप या म ुलांची नाव े
अिनल (अंबानी आडनाव लावता आल े नाही हण ून) आिण ऐ या ठेवते. नव या या
आजारपणात याला सरकारी हॉि पटलम य े नेणे ही गो ित यासाठी सामािजक जीवन
असत े. या सतीचा नवरा पो या ायला जाताना अपघाता त वारला तर खर हणज े
सतीसाठी ती दुखःद घटना हायला हवी होती . पण िट ही वर या मािलका ंनी मनात
रंगवले या व नर ंजनात सतीला नवरा ए स ेच ज ऑफरम य े नाहीतर भ ंगारम य े तरी
काढावा अस े वाटत असत े. यामुळे िव ामचा अपघा त ितला अनप ेि तपण े आप या
एकसूरी आय ु याला िवराम वाटतो . अपघाताचा प ंचनामा , चॅनेलवा या ंसमोर दालीज ्
माण े‘िसंिगंग अॅ ड ािय ंग’चा स ंगीतमय आ ोश करत िव ामचा अ ं यिवधी सती
आटोपत े. नवरा ग े यामुळे ‘मंगळसू , कुंकू आिण फ ुले’ या गो ी आपण गमाव या याची
जाणीव ितला होत े. तेरा िदवसाचा द ुखवटा स ंपवून सती आप या न या स ंसाराला स ु वात
करते. ‘घर माझ े आहे. पैसाही मीच कमवत होत े. राहीन मी एकटीच म ुलांसोबत अस ं हणत
घर िव कट ून न यान े लावत े. मुलांचे मजेचे िदवस ती या ंना गमाव ू देत नाही या ं या
इ छे माण े सु ी संपेपय त मुले मावशीकड े आनंदाने जातात . सतीच े व निच प ूण होते ती
दुगा होऊन मिहषास ुराचा वध क न िवजयो सव साजरा करत े. munotes.in
Page 64
सािह य आिण समाज
64 नीरजा या ंची कथा ी-पु ष या ं यातील नात ेसंबंधाबरोबरच एक ूण मानवी ना या ंमधील
स ा पाचा व ेध घेते. ‘सती’ म ये कुटुंब यव थेने दाबून टाकल े या ीच े ाितिनिधक
यि म व िदसत े. ित या सहज ेरणा, छोटी-छोटी व न े सु ा पूण होऊ शकत नाहीत
असे तडजोडीच े कौटुंिबक आिण सामािजक जीवन ती जगत असत े..
३ब.२.८ आई या नावान े – ा पवार
आिथ क मंदी, िदवाळखोरी अशा स ंकटांमुळे ीला आपला स ंसार चालव यासाठी खोट ्या
चेह यान े वे या यवसायात उतराव े लागत े. ि मताच े बाबा ती तीन वषा चे असताना वारल े.
विडला ंचे पेअर पाट चे दुकान भाड ्याचे यातही ख ूप कज क न ठ ेवलेले. आईच े िश ण
जेमतेम बारावी , दोनतीन पाट टाईम स े समनिशप या नोक या क न हातपाय चालव याचा
य न क ेला. दुस या ल नाचा पया य होता पण ि मताची कायमची वत ं यव था करण े
आईन े मा य क ेले नाही. ‘ितलो मा वग स ’ अशी एक उपरी ओळख घ ेऊन या ख ंबीर ी ,
आदश आईन े आपला स ंसार चालव याची धडपड क ेली. ितने संिगनी हॉट ेलम ये आपण
रसे शिन ट हणून काम करत अस याच े मुलीला सा ंगून िश णासाठी ितला पाचगणीला
पाठवल े. ि मता या सग या गरजा दाम द ुपटीने पूण करायची . आई या नोकरीम ुळे
प रि थती स ुधारली ि मता पाचगणीतल े िश ण स ंपवून पु यात उ च िश णासाठी य ेते.
ितला आई राह या साठी प ु यात वन बीएचक े चा ल ॅट घेऊन द ेते. पैशाने सुब ा आली
हणून १०,००० पये खचू न पेपर खर ेदी करण े आिण परी ेत यश वी होण े हा शोट कट
आई मा य करत नाही . ‘अ यास क न ज े िमळवशील त े खरे माक यातच मला आन ंद’
अशी भ ूिमका ि मताची आई घ ेते. या स ंगाने ि मतासाठी आपली आई िटिपकल शामची
आई, एक कत ृ ववान बाई ह े य होत े.
इंिडयन ब ँकेत नोकरी करणा या ि मतावर एकटीन े सारे मॅनेज करणा या आईचा भाव
होता. यामुळे ितने आई माग े लागूनही ल नाच े मनावर घ ेतले नाही . स ािवस वषा या
ि मता या आय ु यात नवी न कुणी येत नाही आिण आई अचानकच नऊ मिह याप ूव वारत े.
कदािचत ित ने संसारही मा ंडला असता प ुढेमागे. पण ि मता या आय ु यात एक ि थ य ंतर
येते याम ुळे ितला आपला भ ूतकाळ आिण आई या क -संघषा िवषयी वा तव उलगडत े.
ित यासाठी तो मो ा ध का असतो . सु वातीला मानिसक आघात वाटतो , फसवल े
गे याची खोल जखम होत े. सात िदवस ि मता या ं ाशी एकटीच झगडत े. आईन े काय
भोगल ं ितने प रि थतीला एकटीन े कसे त ड िदल े हे जाण ून घे यासाठी . ि मता चौहान
नामक अनोळखी माणसासोबत वत :ची ५००० .िकंमत लाव ून एक रा आईसाठी ,
आई या रा ीसा रखी रा जगत े. आई या नावान ं....नवी उजा घेते आिण प ु हा आप या
िव ात परतत े.
ा पवार या ंची कथा ी या स ंघष आिण स मीकरणा या ि य ेबाबत िवचार व ृ
करते. वे येचा यवसाय क न आप या म ुलीला म ु य वाहात स म ी हण ून उभी
करणारी ितलो मा ही एक अपार ंप रक, खंबीर, कतृ ववान मिहला वाटत े. हेड ॉस , अ यंत
र पे टेबल ह ेटेरन अस े कृतक जीवन जग ून आदश शाम या आईची म ू या मकता जोपास ू
शकते. ितचा जीवनस ंघष सुिशि त वत ं मुली या म यमवग य जािणवा ंना छेद देतो.
munotes.in
Page 65
ीवादी जािणव ेचे सािह य: (ितचा अवकाश )
65 ३ब.२.९ दरी - ितमा जोशी
वे या यवसाय करणा या देश-िवदेशात या ि या आिण या ि या ंसोबत काम करणा या
एन जी ओ या काय क या , राजकारणी आिण िवद ेशी ितिनधी हे सगळ े एका चचा स ा या
िनिम ान े भेटतात . एड्स या संसगा ला कारण ठरणा या व े या यवसायावर बंदी आणावी
क या यवसायाला लायसन िमळाव े हणून य न करावेत यािवषयी चचा मंथन स ु होत े.
एड्सिवषयक ितब ंधा मक उपाययोजना हणज े से स वक र ि या ंना कंडोम वाट याचा
काय म. य वे या यवसायात या आशा, अनुसया, जमुना, िग रजा आिण अपणा ,
रना, योती या एनजीओ चालवणा या एड ्स या चलनी ना यावर फ ंड ग गोळा कर याचा
यवसाय करणा या उ च ू ि या या ंचे या ाकड े पाह याच े ि कोन या कथ ेत य
झाले आह ेत. यूयाक , अॅम टरड ॅम व न आल े या स े स वक र नॉमा , युलीएट एका
जागितक य ुिनयनची मागणी करतात . िबहार, नेपाळ, बांगलाद ेश, ओ रसामध या सग या
आजूबाजू या र ंगीबेरंगी िठप या ंना बघ ून िग रजा या मनात िवचार य ेतो क घरदार अस ूनही
यात या िक य ेकजणी या वाट ेला कशा आ या असतील ? जमुनाला मोलमज ुरीपे ा यातच
बरे पैसे िमळतात . पण प ैसा घरवाल े आिण कोठ ेवा यांचे िखस े भर यात जातात . “चतकोर
रोटी िन पाऊणकोर िबमारी अशी हालत होत े.”(पृ.१८३) आिण प ैसे कमवता य ेतात पण या
नरकात इ जत तर िहराव ूनच घ ेतली जात े. अनुसयाला आपण आिण आपली म ुलगी श ंकर
अ णान े खात े यात कशी ढकलली ह े आठव ून शहारत े. आशा आिण अन ुसया सग या
बायांशी बोल तात त े हा यातील काह ना म ुलांना शाळा िशकवायची आह े, काह ना
परवडणारी औषध े हवीत , कुणाला हातारपणात आसरा हवाय ., कुणाला वाटत े धं ाला
लायसन िमळाल े तर पोलीस ‘गैरकान ुनी’ ठरवणार नाही . नॉमा सार या िवद ेशी ि या ंना
वाटते हा यवसाय माण सा या इितहासापास ून चलत आला आह े याला ब ेकायदा ठरवता
येणार नाही सोशल वक र असतो तसा से सवक र का नसावा ? या यवसायाला कामगार
काय ाखाली संर ण िमळाव े, सुिवधा िमळावी या जम ुना या भाषणाला टा या िमळतात .
उ च ूवगा तील एनजीओ चालवणा या अपणा सार या ि या ंना वाटत े क , “हे लोकस ु ा
फालत ू चचा करत बसतात . सरळ दोन वा यात रझो य ुशन ा ट करायच ं, बा स ! इफ
वन कॅन सेल िहज ट ॅले ट, िहज ल ेबर, देन हाय का ट वन स ेल द बॉडी ? पोटाला भ ूक
लागली क आपण र े तराँत जातो ; पोटाखाली भ ूक लागली क स े स वक रकडे जायच ं.
सो पंय... ितला प ण चार प ैसे िमळतात आिण ना , आप याकड ं से स या श दाला पण
फालत ू से सॉरिशप आह े. अरे, शरीर आह े.. याला भ ूक लागली , ती िमटवली इतक ं साधं
आहे. इट्स अ े झॅ शन िबटिवन ट ू बॉडीज .”(पृ.१८२ )
कथे या श ेवटी आ मभान आल े या आशा ,िग रजा आिण अन ुसूया या ंना व े या
यवसा यािवषयी भा ंडवलदारी भ ूिमका कळत े. या एनजीओ या बाया आिण आप यातील
दरी या िनद िशत करतात . “तु ही लोक ितथ ं हाटेलात स ुखानं झोपताय आन ् आम यासाठी
काय बर ं काय वाईट त े तु हीच ठरवताय .? .....तुम या आम यात एवढी दरी हाय क ,
अनस ूया काय . बोलती त ेबी तु हाला कळ ंना! इ े िदवस आ ही त ु ही सा ंगाल तस ं िनरोध
वाटायच ं काम क ेलं. पण न ु ते जा ती प ैसे िमळतात एवढ ंच बघायच ं? इथं िनरोधची खोक
वाढतात . िग हाइक ं वाढतात . या या दुपटीनं धं ाला लागणा या पोरीबाळी वाढतात . आन्
या खाटीकखा याला त ुमी लायसन मागता ? आ ही अनाडी बाया हणून तुम या मनाला
यीन त े तु ही बोलता . बाया फसतात . तुमची द ुकानं चालतात .” (पृ.१८७-८८ ) munotes.in
Page 66
सािह य आिण समाज
66 ितमा जोशी या ंची कथा व े या ि या ंचे शोषणवा तव उलगडत े. जागितक करणान े
शरीरिव यत ेचा, चामडी िवक याचा बाजारच उभा क ेला आह े तर एनजीओ ही
भांडवलदारप ूरक िकवा धािज णी यव था कशी झाली आह े याचे भान ही कथा द ेते.
शोिषत , गुलाम ठरवल े या व े यांना आप या ग ुलामिगरीची जाणीव झाली तरी काळोखी दरी
अजून ओला ंडता आली नाही . संघष सु च आह े.
३ब.२.१० मा या ज माची गो - मनि वनी लता रव
आप या आजीचा ज म , आप या आईचा ज म आ िण आपला ज म अशी मात ृपरंपरा आिण
जोडीला य ेक िपढीतील प ु ष ितमा या ंची सा ंगड घाल ून संपूण कथानक ग ुंफले आ हे.
याकथ ेत िनव ेदक ढी त प ु ष ितम ेची जडता आिण य ेक िपढीतील ीन ेपु ष
वच वाला त ड कस े िदले, आप या जग याचा माग कसा स ुकर क ेला याचा ऐितहािसक
िवकास मच रचला आह े. िनवेदक ीच े पणजोबा कािशनाथ क र म ूलत ववादी िवचारा ंचे
बायकोला इ ं ज अिधका या समोर न आणणार े, ितला आरसाही व य करणार े आिण या ंनी
वत: या म ुलाव न बायकोवर स ंशय घ ेतला हण ून ितन े वत:ला जाळ ून घेतले. िनवेदक
ीचे आजोबा हणज े आईन े जाळ ून घेत यावर घर सोड ून शहरात ग ेलेले पणजोबा ंचे
ितसर े िचरंजीव ज े प कार असल े या ग ृह थां या आ यान े रािहल े, िशकल े. या ग ृह थांनी
आप या प ुतणीशी या ंचे ल न लाव ून िदल े. आजोबा सामािजक , राजक य बदला ंवर भा य
करणार े, एकमेकांना िनवडीच वात ं य देतो अस े हणत , मुली या ज मा याव ेळी विडला ंनी
हजर असण े गरज ेचे नाही अस े वात ं य घ ेतात. आजी बाळ ंतपणात ब ंडखोर ि या ंिवषयी
खूप वाचत होती . ितला वाटत अस े क आपली म ुलगी इझोरा ड ंकन, िसमोन द ब ु हा िक ंवा
सािव ी बाई फ ुले होईल . आजोबा ंनी आई ला ित या ज मान ंतर पंधरा िदवसा ंनी पाहील ं.
आजी -आजोबा ंचा िड होस झाला त े हा आई सतरा वषा ची होती . मूल ज माला य ेताना
विडल जवळ नस यान े पु षाला बाई या सवव ेदना न कळ याची जण ू परंपराच आह े
आप या घराची असावी अस े आजीच े श द आईला आठवतात . आई-बाबांनी एकच म ुलीला
ज म िद यान े बाबाला काहीच बघता आल े नाही . आजीची एक ुलती एक म ुलगी
िशक यासाठी ल ंडनला जात े. आजी सारखी ब ंडखोर नसली तरी ध ुसफूसणारी होती अस े
आप या आईच े वण न िनव ेदक ी करत े. ‘िव थापन आिण थला ंतरण’ या िवषयावर या
ित या ट ्स नामक ल ेखावर चचा करायला आले या भारतीय व ंशा या वाटणा या
मुलासोबत खडाज ंगी चचा होते. या त णा याच ेमात आई पडत े. याचे बाबा भारतीय
आिण आई आय रश असत े. या म ुलाचे पणजोबा हणज े िनव ेदक ीच े पणजोबा
(काशीनाथ ) या इ ं ज डॉ टरकड े काम करीत असत . यां या भावाची बायको . जी आठ
मिह याची गरोदर असताना डॉ टरबरोबर पळ ून गेली. लंडनला पोहोच यावर या ंना मुलगा
झाला. जे या म ुलाचे िनवेदक ी या िम ाच े आजोबा . यांना आप या आई -बाबांनी
अनैितक काही तरी वत न केले असे वाटून या ंनी आप या आईचा च ंड राग क ेला आिण
आपली बायको पण आई सारखी पळ ून जाईल या ामक क पन ेने यांनी आप या
बायकोचाही ख ूप छळ क ेला. आधी चच -चच केलं मग िह ंदू धम वीका न कम ठ, कडक
वातावरणात म ुलांना वाढवल े. थला ंतराचे आिण वा ंिशक अि मता ंचे दु प रणाम या
लंडनमध या म ुला या विडला ंनी भोगल े. िनवेदक ीची आई हे ऐकून आप या
पणजोबा ं या कथ ेतील सा य ऐक ून आ य चिकत होत े.आिण अशा कार े आईचा ि यकर munotes.in
Page 67
ीवादी जािणव ेचे सािह य: (ितचा अवकाश )
67 ितचा बाबा होतो आिण आप या ज मा या व ेळी हजर राह न तो माग या पर ंपरेतील प ु ष
ितमेची साखळी तोडतो .
कथा आजीच े आजोबा , आईच े आजोबा , वडील आिण मी अशी व ंशावळ , या माणसा चा
इितहास , यां या क ुटुंब, ी-पु ष सब ंधिवषयक जािणवा , जीवनिवषयक धारणा आिण
थलकालान ु प बदलल ेला सा ं कृितक अवकाश या ंची गुंतागुंत ी िनव ेदक रचत जात े.
बह पेडी अशी आशयब ंधाची ग ुंफण िदसत े.
मनि वनी लता रव या ंनी गृिहणी असल ेली ी , नवरा, मुलगा या पु षस ेकडून संसारात
दु यमपणा कसा अन ुभवते हे अिभ य क ेले आहे. िनवेदक ी आप या आई -विडला ं या
िपढीत आई एक वत ं य हण ून पु ष या परत वाशी वाद -िववाद घालत आपल े
वातं य अबािधत ठ ेव याचा य न करत े. परंपरा, वांिशकता या ं या ओ या खाली बाईची
होणारी घ ुसमट कळणारा प ु ष िनव ेदक ीचा बाबा होण े ही एका आदश ीप ु ष
नातेसंबंधाची ना ंदी अस ू शकत े.
३ब.२.११ िनवा णाची वगत े – वंदना महाजन
नम दा नावा या एका क करी ामीण ी या जीवनातील द ुख:, उपेि तता आिण ितन े
दुख:मु साठी शोधल ेला माग य ांची ही कथा आह े. कोरडवाह श ेती करणा या क करी
घरात नम देचा ज म झाला . घरात या मोठ ्या मुलीसाठी धाकट ्या भाव ंडांची आई आिण
शेतात, घरात राबत राहणा या आईची सखी हो याचा सम ंजस योग ठरल ेला असतो .
शेजार या िश क दा प याला ित या या सम ंजसपणाच े कौतुक हण ून या ंनी ितचा
वाचनाचा छ ंद जोपासला . तरी प ु ष धान यव थ े या चौक टीत या बापाला वाचन सहन
होत नस े. “मोठी मा तरीन वाया चा लली, फेक ते पु तक. ” हणणा या बापाला प ंधरा
वषा या म ुलीचे जग रहाटीन ुसार ल न लाव ून देणे मह वाच े वाटल े. आप यापे ा बरी
आिथ क प रि थती , बागायती श ेती एवढच ं बघून या ंनी नम दाचे ल न तीन म ुले असणा या
िवधुराशी लाव ून िदल े. तीन म ुलांची कायद ेशीर साव आई अशी ओळख िमळाल े या
नम देकडून मूल नको अस े हणणा या नव यान े, िनंबाने ित यावर पाच वषा त तीन गभ पात
लादल े. सासरी य ेऊन सग या ंसाठी एक ह काची मोलकरीण आिण नव यासाठी एक
उपभोगाच े साधन ठरली . क , गभ पाताम ुळे िखळिखळी झाल ेली क ृती या प रि थतीन े
गांजलेली ही ी ज े हा आपल े िनराधारपण य करत े आिण स ंसाराचा याग कर ेन अस े
हणत े ते हा सास ू या समाजरिचत ीलाही अस े वाटते क िहला क ुणाची तरी फ ूस आह े.
याच बळावर ही घर सोड ून जा याची भाषा करत े. सगळे घर या ंची ती स ेवक होती त े
ितला घराबाह ेर हाकलतात . नव या ने तर मा न अध मेली करतो . हेच असत े ामीण ीच े
कुटुंबजीवन याच े भान वाचकाला य ेते. शोिषत ीला घराबाह ेर पडण े हा मु चा माग सोपा
नाहीच . िदशाहीन भटकत नम दा अिज ंठ्या या ल े यां या प रसरात य ेते. हॉटेलात पो या
लाट याच े काम क न पोटाची सोय होत े आिण अिज ंठ्याची ल ेणी पहात या ंचा अथ लावत
लावत मनावर या जखमा भ न य ेतात. ले यातील महामाया , गौतमी , यशोधरा , आ पाली ,
ह रती , सुजाता या सग या बु ां या कथ ेत वावरणा या ि या ं या जािणवा ंना नम दा गाईड
हणून श दब कर याची धडपड करत े. ही ितची ाना मक वाढ हणावी लाग ेल. ी
असणे हे दुःखाच े कारण अस ेल तर नाती , संसार, समाज आिण शोषण , अथ कारण munotes.in
Page 68
सािह य आिण समाज
68 यासग या बाईला ब ंधन घालणा या गो ना सा न िवम ु ा हो याच े बळ या ब ु भूमीत
नम देला िमळत े.
वंदना महाजन या ंची कथा ीच े कुटुंबांतग त होणार े शोषण आिण स ंसारापास ून परा म
होणारी अ व थता क डी य करत े. अजंठ्या या ब ु ले यांमधील कला मकता आिण
बु िशकवण ूक तील ा आिण क णा ही िशकवण या ंमुळे नम दे या मनाला शा ंतता
लाभत े.
ीवादी ीकोनात ून कथा ंचे िव ेषण करताना आढळणार े काही ठळक म ु े :
ल न या यव थ ेिवषयी या कथास ं हात िविवध पातळीवर चचा घडते. ल नस ं था ही
ीकड े वासना , जनन याच उपयोिगता मू याने पाहते. आए क ुछ अ .. कथेतील
वडील मुला-लेकरांसमोर आईला ‘भाकड बकरी ’ हणतात , ल न न ज ुळणा या ल ेक ला
‘पेि वक मस स ज ून झा यावर काय उपयोग ’ असा िवचारतात . यांचे यि म व
कुटुंब मुखाची अिधस ा दश वते. मा या ज माची गो मधील आजीच े आजो बा
आप या स ुंदर बायकोला नजरब ंदीतच ठ ेवतात. एकापाठोपाठ लादली जाणारी
बाळंतपणे बाईवर लाद ून ितला स ंसारा या त ु ंगात ब ंिद त क ेले जात े. बाळंतपणात
सवव ेणांपासून अनिभ राहणारी पु ष धान पर ंपराही ग ृिहणीला िदल े जाणार े
गुलामपण य करत े. ल न स ं था ही माण सां या ल िगक, भाविनक गरजा
भागव यासाठीची समाजमा य चौकट आह े. पण या चौकटीत बाई ब ंदीवान होत े.
संसार, मुलांचे संगोपन अशा जबाबदा या ित या एकटीवरच य ेऊन पडत अस यान े
एक कार े ती या स ंसारापास ून परा म होते ‘िनवा णाची वगत े’कथेतील. नम दे या
िठकाणी ही परा मता आप याला ठळक िदसत े. आधुिनक ीचे ितिनिध व
करणा या कथ ेतील ि या ल न संबंधात एका ‘सहमानवाचा सहवास ’ अपेि तात .
सुटेिगराण , आए क ुछ अ ...’ या कथा ंमधून ही अप े ा य होत े. तशी व नवत
श यताही िनव ेदक स ूिचत करत े. ऐितहािसक काळापास ून चालत आल ेली कुटुंबातील
ीची व ंिचतता आिण दडपण ूक संपेल, ितला वत ं मानवी दजा िमळेल ते हाच ी -
पु षांम ये सहमानवाच े नात ेसंबंध िनमा ण होऊ शक ेल. ‘दु काळ ’ कथेतील
नविववािहता घरातील ल िगक वच वा या राजकारणाला य ु र द ेणे सवयीच े क न
घेणे आिण बदलाची वाट पाहण े िकंवा अश य वाट यास ल नस ंबंधाची गाठ सोडण े
असा माग िनवडत े. बदलासाठी ती क ृितशील झाल ेली िदसत े. अशी ल न यव थ ेची
िचिक साच या कथास ं हात घडत े.
ीची स ंसारातील भ ूिमका व ेठिबगारी िक ंवा उपभो य व तू मू याने कशी ठरत े हे
वा तव िनवा णाची वगत े, मिहषास ूरमिद नी या कथा ंमधून ठळकपण े य होत े. नम दा
िकंवा सती दोघ नाही वत :िवषयी , संसारािवषयी परा मता िनमा ण झाल ेली िदसत े
नम दा आप या परीन े मु चा शोध घ ेते. सती या आय ु यात अपघातान े वात ं य येते.
िविवध तरातील ी जी वनवा तव या कथास ं हातून साकार झाल े आहे. िववािहत -
अिववािहत असा सामािजक दजा बाळगणा या या ि या ामीण -शहरी अशा दो ही
तरात या आह ेत. या कथा ंमधील ि या नोकरदार वगा त या, घरगुती यवसाय munotes.in
Page 69
ीवादी जािणव ेचे सािह य: (ितचा अवकाश )
69 करणा या अस ंघटीत कामगार वगा त या िकंवा से स वक र ि या आह ेत. सामािजक
उ पादन संबंधात सहभागी अस ूनही या ंना आप याबाबत बाळगला जाणारा द ु यम
भाव समजतो . से स वक र असणा या आशा , अनुसया या ंना आप या आिथ क,
सामािजक शोषणाला कारणीभ ूत असल े या. भांडवलदारी प ु ष धान यव था िक ंवा
अगदी क याणकारी शासन यव था सु ा आप याला या नरकात ढकल यास
कारणीभ ूत आह ेत यािवषयी जाग कता िनमा ण झाल ेली िदसत े. या ि या राजक य
भूिमका घ ेऊन स ंघषा ला उतरत नस या तरी या ंना आल ेले भान ह े मू या मक आह े.
याच स ंदभा ने ि या त डूलकर या ं या कथ ेतील िनव ेिदता प ु षी राजकारणाला श ह
देताना बाईपण , संसार, सदा वाघमार ेची िवधवा बायको या ंचा साधना मक उपयोग
क न जो राजक य स ाबदलाचा ख ेळ मांडते िकंवा डाव उलटवत े ते आ य चिकत
करणार े ठरत े. पु षी वच व असणा या राजकारणा या ख ेळात समाजरिचत
संक पना ंचाच आधार घ ेत खेळी ख ेळणारी िनव ेिदता “राजका रण हे बाईच े े नाही .”
या पार ंपा रक समज ुतीला शह द ेते.
मातृ पात साकार होणारी ी ही समाजरिचत आह े क पार ंप रक चौकट मोडणारी
याचे िव ेषण या कथास ं हातील कथा ं या आधार े करता य ेईल. या य ेक आईला
भोगा या लागल े या दडपशाहीत ून आपल े एक स ुटकेचे िकंवा सामोर े जा याच े शा
तयार झाल े आहे. जे या आप या ल ेक ला सा ंगत असतात . आये कुछ अ ... मधली
‘अ मी’ आिण ख ेळ मांडीयेला मधील ‘माई’ दु काळ मधली आई , सुटे िगराण मधील
आई या प ु ष धान यव थ ेला झ ेलणा या ि या आप या म ुल सोबत जो स ंवाद
साधतात यात या ंची प रि थती शरणता आह ेच. आप या म ुल नी ल न कराव ेच अस ं
यांना वाटत े. ल न का कराव े तर शरीरा या स ुखासाठी अस े अ मीला वाटत े.
िनवेिदताची माई ितला न ेहमी हणायची , “..जरा बाई सारख ं वागायला िशका . नाहीतर
आयु यभर रडायची पाळी य ेईल. ”सुमीची आई “पाठची बहीण ना ती ? तीच आता
तु या स ुखदु:खाला हणत े.” जी कुंदा सुमीला उ ंची नाही हण ून ितला नकार द ेणा या
मुलासोबत ल न क न जात े ितचा आधार यायला सा ंगणारी आई बाईच े अवल ंबून
राहणे सुचवते. ‘आई या नावान े..’ या ा पवार या ं या कथ ेतील आई याम या
आईची जी वनिवषयक म ू या मक जाणीव जवत े. पण िततक च एका अपार ंप रक
आईची ितमा उभी करत े.
या कथास ं हातील कथा ंमधून ी आिण ल िगकत ेची जाणीव , पािव य -पाप-
योिनश ुिचता यािवषयीची अिभ य आल ेली िदसत े. ‘आये कुछ अ ...’ कथेतील
नाियका एकटी राहत े ते हा समाजाला ती प रप ूण अशी सा मािजक य वाटत नाही .
क नमवार सारख े लोक ित यासमोर ज े ताव ठ ेवतात. याव न एकट ्या बाईच े
अवमू यन ठळक होत े. ल न या यित र इतर मागा ने शरीर स ुख िमळवण े हे ितला पाप
वाटते. आपण स ुंदर नस याम ुळे आप याला शरीरस ुख िमळणार नाही अस े
आ मपीडन ती अन ुभवते याउलट िशरीन मा चौकट मोडणारी ी िदसत े. “कसली
शुिचता आिण कसल ं काय ?....आयु य आ मशोधासाठी आह े. कुणा या तरी दावणीला
बांधून घेऊन, आरामात चरत आिण वीत राहतात या गायी हशी . आपला ज म
यासाठीच असावा ? नो. आपण योग करायला हव ेत.” (पृ.५२ ) िशरीनच े िवचा र munotes.in
Page 70
सािह य आिण समाज
70 ीवादी प र ीत ून आल ेले वाटतात . ना पार ंप रक ितमा ना ीवादी ितमा काय
िनवडायच े याचा िव म नाियक े या मनात िदसतो .
ीला नोकरी - यवसायाम ुळे िमळणार े आिथ क वात ं य, िनण य वात ं य या मुळे य
हणून समाजात एक अि त व अन ुभवणा या ि या सती , नम दा आह ेतच. पण
‘आई यानावान े..’ या कथ ेतील ितलो मा वग स आिण ितन े एकल पालक वान े
वाढवल ेली ि मता या दोघी ि या “एकट राहण ं हे नैसिग क असत ं” हे िस क
शक या आह ेत. ितलो मा ि मताकड े ल नासाठी पाठप ुरावा करत असली तरी ित या
खंबीरवत नाने ि मता एकट राह न म ूल द क घ े याचा िवचार कर यास व ृ होत े.
आपली गती तपासा :
१ अ यास माला िनवडल े या कोण याही दोन कथा ंचा सिव तर आढावा या .
३ब.३ सारांश
एकूण या कथा समाजातील िविवध तरातील ि या ं या सामािजक वा त व आिण
सम या ंना श द प द ेतात. िववाह , कुटुंब, सामािज क संरचना या ंची ील यी िचिक सा या
सं हातील कथा ंमधून घडत े..
मु चा माग कोणता ? यांची िदशा दाखव यास या कथा माग दश क ठर या आह ेत. केवळ
कौटुंिबक वातावरण आिण या अ ंतग त िवषमतान ुभव मा ंडणे अशी या कथास ं हातील
कथांना मया दा पडल ेली नाही . िविवध थल , काल, अवकाशान े या स ं हातील कथान ुभव
आशय ्या सम ृ झाला आह े.
३ब.४
दीघ उ री .
१) ीवादी सािह याची स ंक पना प करा .
२) तुम या अ यास माला असल े या उिम ला पवार या ं या कथ ेचा आढावा या .
३) ीवादी सािह याची पर ंपरा के हा पास ून सु झाली िवव ेचन करा .
४) ‘ पाऊस आला मोठा ‘ या कथ ेचा भावाथ प करा .
३ब.५ संदभ
ितचा अवकाश - संपा.डॉ.वंदना महाजन , डॉ.िवनोद क ुमरे, डॉ.सूय कांत आजगावकर ,
श दालय काशन , ीरामप ूर, .आ.नो हे.२०२१
munotes.in
Page 71
तृतीय वष कला स - स – VI
अ यासपि का . ६ भाग २
‘सािह य आिण समाज ’
( िवषय कोड : ८६५८५ )
नमूना पि का गुण – १००
सूचना: १) सव सोडिवण े आव यक आह े.
१) अंतग त पया य ल ात याव ेत .
२) ांसमोरील अ ंक गुण दश िवतात .
.१. लिलत वाड ;मय हणज े काय? वाड:मयातील सामािजक जािणव ेचे व प उलघड ून
दाखवा . (२०)
िकंवा
१८७४ ते १९२० या काळख ंडास मराठी सािह यात आध ुिनक कालख ंड हण ून
ओळखल े जाते, िववेचन करा.
२. दिलत चळवळीच े व प िलहा . (२०)
िकंवा
‘भाई त ु ही क ुठे आहात !’ या नाटकात ून दिलत जािणवा कशा प तीन े य झाल े या
आहेत, ते सिव तर िलहा .
. ३. ीवादी सािह याची ेरणा व व प सिव तर प करा . (२०)
िकंवा
ीवादी सािह याची पर ंपरा के हा पास ून सु झाली िवव ेचन करा .
िकंवा
४. तुम या अ यास माला असल े या उिम ला पवार या ं या कथ ेचा आढावा या .
(२०)
िकंवा
ीवादी ीकोनात ून कथा ंचे वाड;मय काराच े िव ेषण तुम या भाष ेत सिव तर
िववेचन करा.
५ खालील य ेक गटातील एक ेक टीप िलहा . (२०)
अ गट
१) सािह य समाज स ंबंध
िकंवा
लिलत वाड ्मय आिण भाषा
गट ब
१) ‘भाई त ु ही कुठे आहात !’ या नाटकाची भाषाश ैली
िकंवा
ीवादी सािह य ह े जािणव ेचे सािह य
munotes.in