Page 1
1 १
श दांचे वग करण – पारंप रक व आध ुिनक
घटक रचना
१.१ उि े
१.२ तावना
१.३.१ श दा या या या
१.३.२ श दांचे वग करण - पारंप रक श दजाितिवचार
१.३.३ नामाची व ैिश ्ये
१.३.४ िवशेषनाम
१.३.५ धातूची वैिश ्ये
१.3.६ ि यािवश ेषण
१.3.७ उभया व यी अ यय
१.3.८ उभया वयी अ यय याच े कार
१.४ वा याय
१.५ संदभ ंथ
१.१ उि े
िव ा य ना श दाच े वग करण करता य ेईल .
भाषेत श दाला मह वाच े थान आह े याची ओळख होईल .
याकरणात वण िवचारान ंतर श द िवचार या ंची ओळख होईल .
भािषक वण माला समजून येईल .
नामाच े कार िव तारान े समज यास मदत होईल .
मराठी याकरणाची ओळख िव तारान े होईल .
मराठी याकरण कारा ंची ओळख होईल . munotes.in
Page 2
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
2 १.२ तावना
याकरणात वण िवचारान ंतर श दिवचार क ेला जातो . ‘श द’ सं ा यवहारात यापक
अथा ने वापरली जात े. कोण याही अथ पूण वण समूहाला श द अस े हटल े जाते. वा य ह े
श दांनी बनल ेले असत े, असेही हटल े जाते. मा कोशातील श द आिण वा यातील
श द या ंचे व प याकरिणक ्या वेगळे मानल े जात े. वा यातील श दा ंना यय
जोडल ेले असतात . हणून या ंना ‘पद’ ही सं ा वा परली जात े. श दांना अथ असतो पण
यया ंना अथ नसतो . मा यय श दा ंना जोडल े जातात , ते हा श दा ंची िविश प े
तयार होतात .
१.३.१ श दा या या या :
श दा या या या कर याच े य न याकरणकारा ंनी केलेले िदसतात .
१)’संकेताने िकंवा ढीन े अ थ दाखिव णारा जो वण समुदाय यास श द हणतात .’–
कृ णशा ी िचपळूणकर
२)’बा िक ंवा अंत:सृ ीतील कोणतीही व त ू दाखिवणा या वणा स िकंवा वण समुदायास
श द हणतात .’ – मो. के. दामल े.
३)’वणा चा उपयोग क न आपण क पना य करणार े विनसम ुदाय िनमा ण कर तो.
या विनसम ुदायांना श द हणतात ’. – ना. गो. कालेलकर
सारांश श द तयार हो यासाठी अथ पूण व ण समुदायाची आव यकता असत े. केवळ
वण समुदाय अस ून उपयोगाच े नाही तर या सम ुदायास समप क अथ असण े आव यक
असत े. राम, आंबा, ड गर, इमारत , गवत ह े अथ पूण श द हो त.
१.३.२ श दांचे वग करण - पारंप रक श दजाितिवचार :
श दांचे वग करण कोण या िनकषा ंनी कराव े याम य े याकरणकारा ंम ये मतभ ेद असल ेले
िदसतात . मराठी श दजाती िवचारावर स ं कृत, आिण इ ं जी भाष ेचा भाव असल ेला
िदसतो . पंिडती याकरणात सा ंिगतल े या आठ भाषण कारा या आिण इ ं जीतील Part
of Speech या आधार े दादोबा पा ंडुरंग तख डकर, मो. के. दामल े यांनी आठ श दजाती
मानल े या िदसतात .
दादोबा पा ंडुरंग यांनी सिवभि क आिण अिवभि क अस े कार पाडल े तर मो . के.
दामल े यांनी या ंनाच िवकारी आिण अिवकारी अशी स ंबोधने योजली आह ेत. सिवभि क
िकंवा िवकारी या कारात नाम , सव नाम, िवशेषण आिण ि यापद या चार उप कारा ंचा
समाव ेश केला तर अिवभि क िक ंवा िवकारी या कारात ि यािवश ेषण, श दयोगी ,
उभया वयी आिण क ेवल योगी या चार उपभ ेदांचा समाव ेश केला आह े. दामल े आिण
दादोबा ं या िवचारा ंवर इं जी याकरणाचा भाव असल ेला िदसतो .
munotes.in
Page 3
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
3 म. पा. सबनीस या ंनी श दा ंचे चार कार मानल े
१) पूणा थ श द
२) अधा थ श द (सव नाम, उभया वयी , केवल योगी )
३) ईषदथ श द (धातू, उपसग )
४) िनरथ क श द (श दयोगी , कालाथ यय , सािधत यय ) सबनीसानी श दांचा
यापक िवचार क न यय आिण उपसग यांनाही वग करणात थान िदल े आहे.
िचपळ ूणकरा ं या मत े श दा ं या म ु य श दजाती तीनच आह ेत.
१) ाितपिदक (नाम, सव नाम, िवशेषण)
२) धातू
३) अ यय
हे तीन होत . अ यया ंचे भेद या ंना मा य नाहीत .
अरिवंद मंग ळकर या ंना िवकारी अिवकारी अशी िवभागणी मा य नस ून या ं या मत े, “
यांना आपण िवकारी वा स यय हणतो ती काहीव ेळा बदलत नाहीत या ंना कोणत ेही
िवकार होत नाहीत उदा . उंच, गोड ही िवश ेषणे” हणून या ंनी िवकार होणा या श दा ंना
िवकारसह आिण िवकार न होणा या श दा ंना िवकारासह अशा स ं ा वापर या आह ेत.
श दां या वग करणात याकरणकाराम य े मतभ ेद असल े तरी िवकार होणार े आिण
अिवकारी रहाणार े श द ही त व े अनेकांना मा य असल ेली िदसतात . या आधार े मराठी
याकरण िवचारातील पार ंप रक श दजातीच े व प पाहता य ेईल.
नाम
नाम ही पिहली श द जाती होय . या श दाचा वापर यापक अथा ने केला जातो .
नामा या या या :
१) ‘पदाथा चे नाव मग त े पदाथ य िदसोत िक ंवा या ंचा नुसता स ं कार मना या ठाई
असो’ – दादोबा पा ंडुरंग
२) ‘ या श दापास ून सं या, िलंग इ यािदका ंनी प रि छ न हणज े यु अशा पदाथा चा
बोध होतो व तो पदाथ जे हा िवश े य असतो हणज े याचा िवभ िक ंवा श दयोगी
अ यय याम य े न येता दुस या श दावर अ वय होत नाही अशा श दास नाम हणाव े’ -
िचपळूणकर
३) ‘वा तिवक िक ंवा का पिनक स ृ ीतील कोणतीही व त ू दाखवणारा जो िवकारी श द
यास नाम हणतात .’
- मो. के. दामल े
४) ‘नाम हणज े व तूचा वाचक असा सहजिल ंगी श द .’ -अरिव ंद मंग ळकर
munotes.in
Page 4
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
4 १.३.३ नामाची व ैिश ्ये :
१) नाम हा एक व त ूवाचक श द आह े.
२) नामान े दाखवली जाणारी व त ू कधी वा तव स ृ ीतील य अस ेल, तर कधी
का पिनक स ृ ीतील अ य अस ेल. उदा. माणूस, घोडा, झाड, पव त हे य
वा तवातील तर स ुख, िचंता, शौय हे का पिनक व अ य होत .
३) नाम या श दात ून ाणी , पदाथ व या ं या िठकाणच े धम यांचा बोध होतो .
४) नाम ही िवकारी श दजाती अस ून ितला िल ंग, वचन, िवभ ह े मुख िवकार होतात
काही व ेळा अ यया ंचा ही िवकार होतो .
५) सव नामे, िवशेषणे, केवल योगी अ यय असल ेले श द स ु ा नामा या िठकाणी य ेतात
व या ंचा नामा माण े उपयोग होतो . उदा. ‘शहा याला श दाचा मार .’
६) नाम ही भाष ेत सवा त जा त वापरली जाणारी श द जाती आह े.
नामाच े कार
दादोबा ंनी नामाच े सामा यनाम , िवशेषनाम, व भाववाचकनाम अस े तीन कार सा ंिगतल े.
दामल े यांनी या तीन कारा ंचे ‘धिम वाचक नाम ’ आिण ‘धम वाचक नाम ’ अशा दोन
कारात िवभाजन क ेले.
धिम वाचक नाम – ‘ या नामान े ा या ंचा अथवा पदाथा चा िकंवा सम ुदायाचा बोध होतो
यास धिम वाचक नाम अस े हणतात .’ िशवाजी , ी, ाणी, कागद , सै य ही धिम वाचक
नामे होत.
धम वाचक नाम –‘ या नामान े ाणी अथवा पदाथ याम य े वास करणा या कोण याही
गुणधमा चा बोध होतो अथवा भावाचा बोध होतो याच धम वाचक नाम अस े हणतात .’
दादोबानी धम वाचक नामा ंना भाववाचक नाम अस े हटल े आह े. शौय , िव ा ,
गुलामिगरी , शांतता इ यादी .
दामल े आिण दादोबा या ंनी केले या नामा या वग करणास सबनीस म ंग ळकर या ंनी
िवरोध क ेला आह े. यां या मत े ‘या वग करणान े नामा या काया त कोणताही ही फरक
पडत नाही . िकंवा काया चा िवश ेष बोध होत नाही .
पारंप रक प तीन े नामाच े पुढील तीन कार पाडल े जातात .
१.३.४ िवशेषनाम :
१) िवशेषनाम – ‘ यां नामानी एका धम चा हणज े ा याचा , पदाथा चा िक ंवा या या
समुदायाचा बोध होतो यास िवश ेष नाम अस े हणतात , िहमालय , िकशोर , महारा ’
इ यादी . ही दामल े यांनी केलेली या या मह वाची आह े. munotes.in
Page 5
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
5 िवशेष नाम े ही एकवचनी असतात . बह दा ती िनरथ क हणज ेच अथ हीन असतात . यातून
या य चा , िठकाणाचा या या व ैिश ्याचा बोध होत नाही . काही िवश ेषनामे अथ पूण
असतात . कधी अथ संको यान े तर कधी अथ िव तारान े वापरली जातात . उदा, गोपाळ ,
सूय , चं , िव णू ही िवश ेषनामे अथ शू य असत नाहीत . वार, मिहने, सण, न े
इ याद ची नाव े िवशेषनामे असली तरी ती सामा यनाम े हणून योजली जातात . जसे क ,
राह -केतू, सोळा सोमवार इ यादी .
सामा य नाम – ‘ या नामान े अनेक धम चा अथवा धम समुदायाचा हणज े जातीचा
िकंवा वगा चा बोध होतो यास सामा य नाम हणतात .’ मनु य, शाई, पव त इ यादी .
सामा यनाम बह दा अन ेकवचनास लागत े. सामा यनामास अथ असतो . या श दा ंमुळे
यां या िठकाणी असणा या सामा य ग ुणधमा चा बोध होतो . उदाहरणाथ , अर य , ाणी,
पव त, नदी. सामा यनाम े बह दा स ंखेने मोजता य ेणारी नाम े असतात . उदा. सात न ा ,
दहा ड गर इ यादी .
भाववाचक नाम – ‘पदाथ , ाणी अथवा य या ं या िठकाणी असणा या ग ुणधमा चा
बोध करणार े काही श द असतात या ंना भाववाचक नाम अस े हणता त.’ दामल े यांनी
अशा नामास धम वाचक नाम अस े हटल े आहे. धम हणज ेच गुणधम . मनु य व, पशु व,
गोडी, उंचीही धम वाचक नाम े होत.
सव नाम
सव नामही मराठीतील सवा त वाद त श द जाती आह े. इं जी याकरणातील
Pronouns या श दासाठी पया यी श द हण ून सव नाम हा श द वापर यात य ेतो.
सं कृत म य े सव नाम ही श द जाती नाही . हणून सं कृत या आधार े मराठी
याकरणाची स ंरचना करणा या िचपळ ूणकर, गुंजीकर इ यादी याकरणकारा ंनी सव नाम
ही श द जाती मानल ेली नाही . नाम, िवशेषण, धातु या श दजातीपास ून कोण या तरी
अथा चा बोध होतो पण सव नामापास ून होत नाही . तो, ती हणज े नेमके कोण, हे िनि त
सांगता य ेत नाही .
सव नामा या या या
१) सव नामांची जी नाम े हणज े जी सव कार या नामाब ल य ेतात ती सव नामे होत.’ -
डॉ. भांडारकर
२) सव नाम हणज े नामाचा वार ंवार उ चार हावा हणून समयिवश ेषी या या थानी
जे श द य ेतात त े येक’ -- दादोबा पा ंडुरंग तख डकर
३) जो िवकारी श द िविश अथ धोतक नस ून यास प ूवा पार स ंबंधाने सव कार या
नामांचा अथ येऊ शकतो हणज े जो वाट ेल या नामाब ल उपयोगात य ेतो यास
सव नाम अस े हणतात ’ उदा. मी, तू, तो, हा इ यादी - दामल े
munotes.in
Page 6
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
6 सव नामाची व ैिश ्ये
१) सव नाम ही िवकारी श द जाती आह े. ितला िल ंग, वचन, िवभ च े िवकार होतात .
मा काही सव नामांना वतःच े िलंग नाही . हणून मंग ळकर या ंनी काही सव नामे
समिल ंगी तर काही अिल ंगी असतात , असे हटल े आहे.
२) सव नामांना वतःचा अथ नाही तस ेच सव नामाम ुळे व त ू, य अथवा याचा
गुणधम यांचा बोध होत नाही . नामांचा जो अथ असतो तो सव नामांना पूवा पार
संबंधाने येत असतो . हणून कृ. पा. कुलकण या ंनी सव नाम ह े ितनाम असत े, असे
हटल े आहे.
३) सव नामे नामाब ल य ेतात या माण े काही व ेळा ती ि यापद े, िवशेषणे यां यािवषयी
सु ा येतात. उदाहरणाथ ‘आकाशाचा र ंग िनळा आह े, तो मला फार आवडतो ’
४) सव नामांचा सं येिवषयी याकरणकाराम य े मतभ ेद असल ेले िदसतात . दामल े यांनी
मराठीत एक ूण नऊ सव नामे मानली आह ेत. ती अशी - मी, तू, आपण , वतः, तो,
हा, जो, कोण, काय.
५) िचपळ ूणकरा ंनी मी , तू, तो, हा, जो, कोण, काय, िकती अशी आठ सव नामे मानली
आहेत. परंतु िकती ह े सव नाम फारस े मह वाच े नस यान े सात सव नामे मानल ेली
िदसतात .
सव नामांचे कार
सव नामांचे कार िकती व कोणत े मानाव ेत यािवषयी याकरणकारात मतभ ेद असल ेले
िदसतात . दादोबा पा ंडुरंग यांनी पाच सव नामे मानली आह ेत. तर िचपळ ूणकर, जोशी
यांनी सामा य सव नाम यास िवरोध क न चार कार मानल े आह ेत. पु षवाचक ,
आ मवाचक , दश क, अनुसंबंधी, ाथ क आिण अिनि त अशी सहा सव नामे दामल े
यांनी मानली आह ेत.
पु षवाचक सव नाम
याकरणात प ु ष स ंक पना व ा िक ंवा लेखका या ीन े वापरली जात े. पिहला व ा
िकंवा लेखक. दुसरा ोता िक ंवा वाचक हणज ेच या याशी व ा बोलतो िक ंवा लेखक
या यासाठी िलिहतो तो , आिण ितसरा या या िवषयी बोलल े जाते िकंवा िलिहल े
जाते तो. ही तीन अ ंगे याकरणात अन ु मे थम , ि तीय आिण त ृतीय प ु ष हण ून
ओळखली जातात . मी, आपण ही थमप ु षी सव नामे. तू, आपण ही ि तीयप ु षी
सव नामे, तर तो , कोण, काय ही त ृतीयपु षी सव नामे होत. दामल े यांनी आ ही , तु ही,
ती, हे या सव नामांचा यात वापर क ेला नाही . कारण ती म ूळ सव नामाची अन ेकवचनी प े
आहेत.
थमप ु षी सव नामाच े अथ आिण उपयोग िभ निभ न रीतीन े केले जातात . ‘मी’ या सव
नामाचा वापर थमप ु षी एकवचनी सव िलंगी होतो . य वतः स ंबंधी बोलत े ते हा या munotes.in
Page 7
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
7 सव नामाचा वापर करत े. ‘आ ही ’ हे सव नाम थमप ु षी एकवचनी व सव िलंगी आह े.
आ ही हणज े मी च े अनेक वचन होईल . मी आिण मा या बरोबरच े सव असा आ हीचा
अथ होतो . काहीव ेळा ‘मी’ या सव नामांचा उपयोग एकवचनी क ेला जातो . राजे लोक ,
मोठे अिधकारी , संपादक ‘मी’ या अथा ने ‘आ ही ’ या सव नामांचा उपयोग करतात .
उदाहरणाथ , ‘आ ही लढाई करणार नाही .’ ‘आ ही ही बातमी छाप ून आण ू शकतो .’
तू, तु ही या सव नामांचे अ सेच उपयोग होताना िदसतात . ही ि तीयप ु षी सव नामे
आहेत. व सव िलंगी आह ेत. तु ही या सव नामाचा आदराथ वाप रही होत असतो . तो, ती
ही तृतीयपु षी एक वचनी सव नामे आहेत.
‘आपण ’ हे पु षवाचक सव नाम थमप ु षी, ि तीय प ु षी अन ेकवचनी य ेते. तृतीय
पु षी आपण ह े विचतच वापरल े जात े. ‘आपण ह े काम करणार नाही .’ थमप ु षी
‘आपण मा याकड े कधी याल .’ ि तीयप ु षी मी -आ ही , तू- तु ही या सव नामा ऐवजी
‘आपण ’ हे सव नाम वापरल े जात े. आ मवाचक ‘आपण ’ आिण ‘आपण ’ हे
ि तीयप ु षवाचक सव नाम ही िभ न आह ेत.
आ मवाचक सव नामे
‘आपण ’, ‘ वतः’ ही आ मवाचक सव नामे होत. ‘आपण ’ हे आ मवाचक सव नाम
एकवचनी व अन ेकवचनी आह े. आपण ह े पु षवाचक स व नाम फ थमप ु षी व ि तीय
पु षी अन ेकवचनी य ेते, पण आ मवाचक आपण ह े मा ित ही प ु षी दो ही वचनी य ेते.
‘ वतः’ हे सव नाम मराठीत ि यािवश ेषणासारख े वापरल े जात े. मा यास िवभ
यय लागतात . उदा., ‘ यांनी वतःलाच कामाला वाह न घ ेतले.’ मराठीत आपण व
वतः या ंचा कधी कधी एकि त वापर क ेला जातो उदा ., ‘आपण वतःलाच िवचारल े
पािहज े.’
दश क सव नामे
हा, ही, हे, तो, ती, ते ही दश क सव नामे होत. या सव नामां या आधार े दूरचा िक ंवा
जवळचा धम सूिचत क ेला जातो . हा, ही, हे या सव नामान े जवळची व त ू दाख िवली
जाते. तर तो , ती, ते या सव नामानी द ूरची व त ू दाखिवली जात े.
अनुसंबंधी सव नामे
जी सव नामे एकाच वा यात दोन नामा ंना जोड ून येतात या ंना अन ुसंबंधी सव नामे
हणतात . जो-तो, जी-ती, जे-ते ही अन ुसंबंधी सव नामे होत. उदा. ‘जे मी काम सा ंिगतल े
होते ते तू करावेस.’काहीव ेळा अन ुसंबंधी सव नाम न य ेता केवळ स ंबंधी सव नामे वा याला
पूण व देतात. उदा., ‘गज ल तो पड ेल काय ?’ ‘तळे राखी तो पाणी चाखी ’ इ यादी .
munotes.in
Page 8
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
8 ाथ क सव नामे
या सव नामांचा वापर िवचार यासाठी क ेला जातो , या सव नावाना ाथ क
सव नामे हणतात . कोण आिण काय ही दोन ाथ क सव नामे आहेत. कोण ह े सव नाम
ाणी अथवा मन ु य स ंबंधाने येते. उदा. ‘हे काम कोणी क ेले?’ ‘ितने प ात काय
िलिहल े?’ इ यादी . यािशवाय आ य , ितर कार यास ंबंधानेही कोण या सव नामाचा वापर
केला जातो . उदा. ‘तो कोण शहाणा लाग ून गेलाय?’, ‘काय माण ूस आह े?’ इ यादी .
यामुळे कोण, काय या सव नामांचे िविवध अथ व यान ुसार भाष ेत उपयोग होत असतात .
अिनि त सव नाम
कोण, काय या सव नामांचा जे हा वापर होतो , मा यात ून िनि त असा कोणताही अथ
सूिचत होत नाही , ते हा या ंना अिनि त सव नामे हणतात . ‘कोणाला काय सापड ेल ते
या.’ ‘कोणी काय हणतात त े पहा.’ ‘ती काय वाट ेल ते हणत े.’ अशा कार े वा यात
अिनि तता असत े, हणून या सव नामांना अिनि त सव नामे हणतात .
िवशेषण
िवशेषणही िवकारी श द जाती आह े. िवशेषणांना वतःचा अथ असला तरी ती नामा या
संबंधाने येतात. नामाची मािहती व ग ुण दाखव याच े काय करतात .
या या
१) ‘िवशेषण हणज े नामा या ग ुणाचा दश क जो श द तो .’ -दादोबा पा ंडुरंग तख डकर
२) ‘िवभ िक ंवा दुसरा कोणताही यय वग ैरेम ये आ यावाच ून या ाितपिदका ंचा
अ वय दुस या ाितपिदकाशी होतो या ाितपिदकास िवश ेषण हणतात … व तूचा
काही िवश ेष कार िक ंवा गुण दाखव ून यास इतर सजातीय पदाथा ह न िनराळा
क रत े हणून यास िवश ेषण हणतात .’ - िचपळूणकर
३) ‘जो िवकारी श द नामाची याि मया िदत करतो यास िवश ेषण हणता त.’ उदा.
पांढरा, लाल, एक, दोन इ यादी .’ – मो. के. दामल े
४) ‘नामाचा ग ुण दाखव ून या या अथा ची या ी मया िदत करणारा सिवकारी श द
याला िवश ेषण हणतात .’ – ग. ह. केळकर
वरील या यामध ून ग. ह. केळकर या ंनी केलेली या या ही िवश ेषणाच े गुणधम
दाखवणारी व वैिश ्ये सांगणारी आह े.
िवशेषणाची व ैिश ्ये
१) िवशेषण हे नामाचा कोणता तरी ग ुण दाखवत े उदा. उंच झाड , पांढरा कागद .
२) सव च िवश ेषणाना ं वत :चा अथ नसला तरी काही िवश ेषणाना अथ असतो . उदा.
गोड, ेमळ, शहाणा इ यादी . तो, आमचा या िवश ेषणाना वतःचा अथ नाही. munotes.in
Page 9
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
9 ३) िवशेषणांचा वापर वत ं पणे होत नाही ती नामा या स ंदभा ने येतात. नामाच े िलंग-
वचनाच े िवकार िवश ेषणाना होत असतात .
४) िवशेषणे नामाब ल कोणतीतरी मािहती सा ंगतात व या ंची या ी मया िदत करतात .
उदाहरणाथ काळा ब ैल, खट्याळ म ुले, ेमळ माण ूस इ यादी
िवशेषणाच े कार
वा यातील थानाव न िवश ेषणाच े दोन कार क ेले जातात .
१) अिधिवश ेषण – िवशे या याप ूव हणज े अगोदर ज े िवशेषण य ेते याला अिधिवश ेषण
असे हणतात . उदा. ‘तुषार हा ेमळ म ुलगा आह े.’
२) िविधिवश ेषण - िवशे यानंतर येणा या िवश ेषणास िविधिवश ेषण अस े हणतात . उदा.
‘ याचा सदरा पा ंढरा आह े.’
अिधिवश ेषण आिण िविधिवश ेषण याम य े थानभ ेद आिण अथ भेदही आह ेत.
ा. अरिवंद मंग ळकर या ंनी िवश ेषणांचे िवकारसह आिण िवकारासह अस े दोन भ ेद
मानल े आहेत.
िवकारसह - या िवश ेषणाना िल ंगवचनाच े यय लागतात या ंना या ंनी िवकारसह
िवशेषणे हटल े. पांढरा, काळा चा ंगला इ यािद . अशा िवश ेषणांना ते ‘पांढरगण ’ असेही
हणतात .
िवकारासह - या िवश ेषणाना िल ंगवचनाच े िवकार होत नाहीत , जी न ेहमी अिवक ृत
राहतात अशा िवश ेषणाना म ंग ळकर या ंनी िवकारासह अस े हटल े आहे. यांना या ंनी
‘गोडगण ’ अशी सं ा िदली आह े. गोड आ ंबा, उंच झाड , इ यादी .
िस व सािधत
िवशेषणांचे िस व सािधत अस ेही दोन कार क ेले जातात . जी िवश ेषणे ययािशवाय
येतात अशा िवश ेषणांनी िस तर ययासिहत य ेणा या िवश ेषणाना सािधत िवश ेषणे
हटली जातात .
गुणिवश ेषणे, सं यािवश ेषण आ िण साव नािमक िवश ेषण अस े िवशेषणाच े आणखी काही
कार पाडल े जातात . गुण दाखिवणा या िवश ेषणाना ग ुणिवश ेषणे हणतात . उंच, चांगली,
सुंदर, वाईट इ यादी ग ुण िवश ेषणे होत.
नामाची स ं या सा ंगणा या िवश ेषणाना स ं यािवश ेषण अस े हणतात . या िवश ेषणाचा
मुळे गुणधमा चा बो ध होत नाही तर स ं येचा बोध होतो अशी िवश ेषणे सं या िवश ेषणे
होत.
सं यािवश ेषणांचे सं यावाचक , मवाचक , आवृ ीवाचक , पृथक ववाचक आिण
अिनि त अस े कार पाडल े जातात . पंधरा, वीस, पाची, साती ही स ं यावाचक िवश ेषणे munotes.in
Page 10
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
10 होत. तर पिहला , पाचवा , शंभरावा ही मवाचक स ं या िवशेषणे आहेत. दु पट, चौपट,
पाचपट , शतगुण ही आव ृ ीवाचक स ं यािवश ेषणे होत. या िवश ेषणांनी पृथक वाचा बोध
होतो, जसे क दररोज , दरमाणशी , ित ण , हरेक ही िवश ेषणे पृथक ववाचक िवश ेषणे
होत. या िवश ेषणानी स ं येचा िनि त असा बोध होत नाही या ंना अिनि त सव नामे
असे हटल े जाते.
साव नािमक िवश ेषण - सव नाम िक ंवा सव सव नाम सािधत श द ह े नामािवषयी मािहती
दे यासाठी योजल े जातात अस े म. पा. सबनीस या ंनी हटल े आ ह े. सव नामासारखा
िदसणारा श द नामा माण े येऊन यान े नामाची व त ू कशी आह े असे दाखवल े तर या
श दांना साव नािमक िवश ेषण हणतात . जसे ‘तो मुलगा, याची म ुलगी, ितचा ि यकर
इ यािद . काहीव ेळा सव नामे जशासतशीच य ेतात तर काही व ेळेस सव नामाची िवक ृत प े
येतात. याचा , याची ही िवक ृत प े येतात व ती िवश ेषणे बनतात . तो घोडा - अिवक ृत.
याचा घोडा - िवकृत.
धातू िकंवा ि यापद
धातू िकंवा ि यापद ह े एक मह वाची श द जाती आह े. मराठीत धात ूचा ि यापद या
नावान ेच उ ल ेख केला जातो . ि यापद ह े पद असत े. ि यापदा या म ूळ पाला धात ू ही
सं ा वापरली जात े. ि यापदाची या या कर याच े य न अन ेक याकरणकारा ंनी केले
आहेत.
१) ‘ या श दापास ून कालगत ि य ेचा बोध होतो या श दास ि यापद े हणतात .
ि यापदाच े मूलभूत जे श द हणज े या श दास यय लाग ून ि यापद े होतात ,
या म ूलभूत श दास धात ू हणतात .’ -िचपळूणकर
२) ‘वा याम य े स ांिगतल ेली ि या प ूण दाखिव णारा जो श द तो ि यापद होय .
वा यातील हा श द या याम ुळे ि यादश क धात ूला काळ , अथ , पु ष, िलंग, वचन
यांचे यय लाग ून बनल ेला असतो .’ कृ. पा. कुलकण
३) ‘वा यातील जा ि यावाचक िवकारी श दान े वा यास प ूण ता येते, आिण व या या
ीने या ि ये या आ याताचा हणज े काळाचा िक ंवा िवश ेष अथा चा बोध होतो
यास ि यापद अस े हणतात ... या म ूळ श दास काही िवकार होऊन हणज े
काही यय लाग ून ि यापद बनत े यास धात ू िकंवा ि या अस े हणतात .’ मो. के.
दामल े
वरील या यामध ून धात ू व ि यापद या ंचे व प प होत
१.३.५ धातूची वैिश ्ये
धातू हणज े ि यावाचक म ूळ श द होय .
धातूही िवकारी श द जाती आह े. ितला िल ंग, वचन, पु ष,काळ व अथ अ से पाच
कारच े िवकार होतात . munotes.in
Page 11
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
11 धातूचे कार
१) अथा व न - सकम क आिण अकम क अस े दोन कार पाडल े जातात .
२) यु प ी व न - िस आिण सािधत तो अस े कार पडतात .
३) उपयोगाव न - सहा य , श य व योजक अस े तीन कार पाडल े जातात .
अथा व न कार
धातूने दाखवल ेली ि या क या पासून िनघत े व या द ुस या कोणावर िक ंवा कशावर तरी
ितचा प रणाम घडतो िक ंवा िनदान याकड े ितचा रो ख िकंवा कल असतो यास या
ि येचे कम हणतात . रामान े रावणास मारल े. या िवधानात मार याची ि या रावणावर
घडली . या धात ूस कम असत े ते सकम क आिण या धात ूस कम नसत े ते अकम क
धातू होय. ि यादश क अस ून जे धातू अकम क आह ेत, या अकम क हण याच े कारण
असे क , यांनी दाखवल ेली ि या क या या ठायी प रिणत होत े हणज े ितचा प रणाम
दुस या क ुणावर िक ंवा कशावर घडत नाही अथवा ितचा रोख द ुसरीकड े असत नाही .
आकाश िनळ े असत े, तो राजा झाला . इ यादी वा यात अकम क धात ू आहेत.
ि कम क धात ू
काही याकरणकारा ंनी ि कम क धात ू मानल े आहेत. अथा त हा वाद त कार आह े.
याला दोन कम असतात त े ि कम क धात ू होत . ‘मी लाड ू आिण चक या
खा या .’‘गु जी म ुलांना किवता िशकवतात ’ या वा यात दोन कम आहेत. मुलांना आिण
किवता . इितहास ह े य कम तर म ुलांना हे अ य कम होय. असे ि कम क धात ूचे
ितपादन म ंग ळकरा ंनी केले आहे.
अकत ृ क धात ू
धातूिवचारातील हा वाद त कार आह े. वा तिवक कोणतीही ि या क या वाचून घडत
नाही; परंतु िचपळ ूणकरा ं या मत े ‘ येक धात ू कम असत े असा िनयम नाही तसा य ेक
धातूस कता असतो च असा िनयम नाही . उजाडत े, मळमळत े या धात ूंम येच कता व
ि या या दो ही अ या त झा याम ुळे यास कत ृ पदाची अप े ा लागत नाही ...अशा
ि यापदास अकत ृ क ि यापद े असे हणाव े असे यांचे हणण े आ ह े. दादोबा पा ंडुरंग
यांनी या ि यापदाना भावकत ृ क ि यापद े असे हटल े आहे. ि यापदाचा भाव हाच कता
असतो . मा िचपळ ूणकरा ं या मत े, भाव हा कता नसतो तर या धात ूनाच कता नसतो ,
हणून या ंना भावकत ृ क हण याप े ा अकत ृ क हणण े यो य अस े ितपादन क ेले आहे.
कृ. पा. कुलकण या ं या मत े ‘भाषेत सव ि यापदाना कता असतो . काही ि यापदा ंचा
कम असत े पण काही ि यापदाना या ंचा भावच म ु य असतो . खरे हणज े भाव सव च
ि यापदा ंना असतो पण एखा ा िविश रचन ेत तो म ु य असतो .’ दामल े यांनी अशा
ि यापदाना अकत ृ क अस े हटल े आ ह े. ‘या धात ूंचा उपयोग न ेहमी त ृतीयपु षी
नपुसकिल ंगी एकवचनी होतो ’ असेही या ंनी हटल े आहे. munotes.in
Page 12
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
12 िस व सािधत
यु प ीव न धात ूचे िस व सािधत ह े दोन कार पडतात . िस िक ंवा य ु प न धात ू
हणज े जे मुळातच असतात . यांची य ु प ी कशापास ूनही होत नाही . उदाहरणाथ वाच,
िलही, खा, जा इ यािद . सािधत हणज े िस धात ूना यय लाग ून जी धात ूची प े
बनतात या ंना सािधत धात ू असे हणतात . उदा. खा – खाणे, जा- जाणे, माणूस-
माणसाळण े, लांब- लांबणे, काढ – काढण े इ यािद . हे धातूंचे कार नाम , िवशेषण,
ि यािवश ेषण, श दयोगी अ यय इ यादी श दजाती पास ूनही बनल ेले असतात . याव न
दामल े यांनी नामसािधत , िवशेषणसािधत , ि यािवश ेषणसािधत अस े यांचे उप कार
मानल े आहेत.
धातूंचे उपयोगाव न कार - श य व योजक
श य व योजक ह े धातूंचे वैिश ्यपूण कार आह ेत. िस धात ूला काही यय लाग ून
यातून ही प े तयार होतात . हे धातू मान यािवषयी याकरणकारा ंत काही मतभ ेद
असल ेले िदसतात .
योजक धात ू
दामल े यां या मत े जे हा म ूळ धात ूचा कता आपण होऊन धात ुदिश त ि या करीत नाही ,
तर द ुस या या ेरणेने ि या करतो असा अथ या मूळ धात ू या िवक ृत पाव न
उ प न होतो त े हा या िवक ृत धात ूस यो य िक ंवा योजक धात ू असे हणतात . जसे -
कृ णाने भीमाकड ून जरास ंधास मारिवल े. यातील मार या धात ूचा मूळ कता हणज े
मारणारा जो भीम तो आपण होऊन ि या न करता क ृ णा या ेरणेने ि या करतो . मार
या धात ूचा मारव या िवक ृत पास ून बोध होतो हण ून मारव हा योजक धात ू होय.
दादोबा पा ंडुरंग यां या मत े ‘जे ि ये या म ु य क या स अ या या ेरणेने गौण व य ेऊन
अ यच म ु य कता असतो य ेथे या ि यापदाचा योजक ि यापद हणतात .’
कृ णशा ी िचपळ ूणकरा ंनी योजक व श य धात ूंची सािधत धात ू या गटात गणना क ेली
आहे. योजक धात ू व दुसरे श याथ क धात ू हे दो ही कारच े सािधत धात ू मूळ धात ूस
‘व’ यय लाग ून िस होतात . योजक धात ू पुढील माण े साधल े जातात . अ) मूळ
धातूस यय लाग ून- व, अव, अवव ह े यय लाग ून धात ू तयार होतात . उदाहरणाथ कर
- करव, आण- आणव , माग – मागव, गाणे – गाववण े, खाणे- खाजवण े, पहाणे पाहववण े
इ यािद .
ब) मूळ धात ू या आ ा रास व ृ ी, हास व उकारास ग ुण होतो . तसेच दुस या
अ रातील ट चा ड व ; त चा व होतो .
गळणे - गाळण े
वळणे वाळण े
टाळण े- टाळण े munotes.in
Page 13
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
13 तुटणे – तोडण े
गुंतणे – गोवणे इ यादी
श य धात ू
काही याकरणकारा ंनी श य धातू हा कार मानला ; परंतु तो िस धात ू नसून सािधत
धातूचाच कार आह े. श य धात ूतून क या या िठकाणी ि या कर याची इ छा , अपे ा,
साम य , श यता आ हे, असा भाव स ूिचत होतो त े हा याला श य धात ू हणतात .
योजक व श य धात ू तयार होताना व , अवव ह े समान यय लागतात . योजक
धातू पात व श य धात ू पात फारसा फरक आढळत नाही . यातून य होणा या
अथा त फरक जाणवतो .
यासंबंधी कृ.पा. कुलकण या ंनी अस े हटले आहे क , ‘धातू या म ूळ पाला अव हा
यय लाग ून जे प तयार होत े याला धात ूचे योजन भ ेदी प हणतात . कर ह े मूळ
भेदी प + अव हा योजक यय = करव ह े योजक भ ेद प अस ून याचा अथ
करावयास लावण े, कडून क न घ ेणे, करावयाची ेरणा करण े असा आह े. हे धातू या
मूळ पाव न ज े योजक प तयार झाल े. धातू या श याथ पापास ून अव यय
लागून श याथ िक ंवा श य भ ेदी प िस होत े. अव हा यय योजक आिण
श याथ अस े दो ही भ ेद दाखवणारा असला तरी त े दोन यय वत ं आिण िनराळ े
आहेत. यांचे प िनराळ े आहे.’
सारांश योजक व श य धात ूची प े बनताना समान याकरिणक ि या घडत े हणून
ा यापक म ंग ळकर या ंनी योजक व श य भ ेद मान यास िवरोध क ेला. सकम क,
अकम क आिण धात ूज या त वा ं या आधार े मराठीतील धात ूंचे भेद प होतात .
यासाठी वेगळा कार माग याची गरज नाही अस े यांचे मत आह े.
सहा य धात ू
काही धात ूंचा उपयोग धात ूंचे काळ , अथ बदल याकड े होतो, हणून या ंना सहा य धात ू
हणतात . केले पािहज े, नको आह े, जायला हव े इ यादी ि यापदातील धात ू सहा य
धातू होत. हे धातू ि यापदा ं या पांशी जोडल े असता या ंचा काळ व अथ िफरवतात .
यांना संयु ि यापद े तयार कर यार े धातू असेही हणतात . उदा. तो काम करीत आह े,
याने काम क ेले पािहज े. इ यािद .
१.३.६ ि यािवश ेषण
ि यािवश ेषण ही अिवकारी श द जाती मानली जात े. मा काही ि यािवश ेषणाना िवका र
होताना िदसतात . हणून ि यािवश ेषण ही श दजाती िवकारी आिण अिवकारी अशा
दो ही पात िदसत े.
munotes.in
Page 14
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
14 ि यािवश ेषणा या या या
१) ‘ि यािवश ेषण हणज े या श दान े ि ये या ग ुणाचा अथवा काराचा बोध होतो तो
श द.’ दादोबा पा ंडुरंग तख डकर
२) ‘जी अ यय े धा वाथा शी िक ंवा िवश ेषणाशी िक ंवा धा वाथा वयी द ुस या अ ययाशी
अ वय पावतात , यांस ि यािवश ेषण अशी पा रभािषक स ं ा देतात.’ कृ णशा ी
िचपळूणकर
३) ‘ यावेळी ि य ेचे कोण याही कारच े िवश ेष व दाखवल े जात े, हणज े जी
ि येसंबंधीचे थल , काल, रीती, सं या इ यादी धम दाखिवतात , यास
ि यािवश ेषण हणतात . उदा. येथे, तेथे, लवकर , हळू इ यादी .’ मो. के. दामल े
४) ‘ि यािवश ेषण हणज े ि य ेचा िवश ेष दाखिवणारा श द ... याला कधी
िवभि यय लागत नाही िक ंवा याच े सामा य प होत नाही . थळ, काळ, रीती,
सं या वगैरे हे या ि य ेचे अगर घटन ेचे िवश ेष होत . हे िवश ेषण दाखवणार े
वा यातील ज े श द त े ि यािवश ेषण होत .’ कृ. पां. कुलकण
५) म. पा. सबनीस या ं या मत े, ‘िलंग वचन या िवकारास पा असणा या िवश ेषणास
ि यािवश ेषण अस े हणतात . जसे- चांगला, चांगली, चांगले. या ि यािवश ेषणास
िलंग, वचन िक ंवा कोणत ेच िवकार होत नाही यास ि यािवश ेषण अ यय अस े
हणतात . जसे- हळू, कोठे, येथे इ यािद .
थोड यात ि यािवश ेषण ही श दजाती िवकारी आिण अिवकारी अशा दो ही कारची
आहे. िवशेषणासारखी श दजाती िवकारी अस ूनही अिवकारी असत े. ितचा िव कारी गटात
समाव ेश केला या माण े ि यािवश ेषणाचा पर ंपरा हण ून अिवकारी गटात समाव ेश करण े
यो य होईल .
ि यािवश ेषणाची व ैिश ्ये
१) ि यािवश ेषण ही ि य ेची िवश ेषणे अस यान े ती ि य ेसंबंिधत कोण यातरी कारची
मािहती सा ंगतात.
२) थळ, काळ, रीती, सं या इ या दी धम ि यािवश ेषणाम ुळे दाखवल े जातात .
३) िस ि यािवश ेषणे सं येने अ प अस ून सािधत ि या िवश ेषणे अिधक आह ेत.
४) नामे, िवशेषणे, श दयोगी अ यय े याना यय लाग ून ती ि यािवश ेषणासारखी
वापरली जातात .
५) ि यािवश ेषण ही िवकारी आिण अिवकारी अशा दो ही कारची श द जाती
अस यान े ितचे ि यािवश ेषण आिण ि यािवश ेषण अ यय अस े भेद मानाव े लागतात .
munotes.in
Page 15
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
15 ि यािवश ेषणाच े कार
व पम ूलक ि यािवश ेषण
१) िस - जे श द म ूळचे अ यय अस ून ि यािवश ेषणा माण े उपयोगात य ेतात या ंना
िस ि यािवश ेषण अस े हणतात उदा . हळू, लवकर .
२) सािधत - जी ि यािवश ेषणे अ य श दास काही यय िक ंवा श दयोगी अ यय लाग ून
तयार होतात यास सािधत ि यािवश ेषणे हणतात .
अ) नामसािधत – सकाळी , रा ीचा , थमतः
ब) सव नामसािधत – जेणेक न , तेणेक न , यामुळे.
ड) िवशेषणसािधत – मोठ्याने, एकदाच , चांगला, सव .
ड) धातुसािधत – खेळताना , चालताना , िनज यावर , बस यावर .
इ) अ ययसािधत – जवळून, खालून, व न, पूव चा.
फ) समासघिटत – दररोज , गावोगाव , शा ीय ्या, ित ण .
३) थािनक ि यािवश ेषण - इतर जातीच े श द जशास तस े जे हा वा यात
ि यािव शेषण हण ून वापरल े जातात त े हा या ंना थािनक ि यािवश ेषणे हणतात .
ती चा ंगली गात े, तो नकळत बोलला .
तो काय कपाळ िलिहणार ? तो काय माती िशकणार ?
ती िफ न आली , याने पाय वर क ेला.
या वा यात यात जी नाम े आली आह ेत थािनक ि यािवश ेषणांचे काय करतात .
अथ मूलक ि यािवश ेषण
१) थलवाचक - ि येचे थळ दाखिवणा या ि यािवश ेषणांना थलवाचक
ि यािवश ेषणे हणतात . इकडे, ितकड े, वर, खाली , जवळून, येथून, तेथून, मधून
इ यािद .
२) कालवाचक - ि येचा काळदिश त करणा या ि यािवश ेषणांना कालवाचक
ि यािवश ेषणे हणतात . यांचे णवाचक , अवधीवाचक , पौनःप ु यवाचक अस े
कार पाडल े जातात . आज, उ ा, काल, नंतर, आता, स या , ह ली , ते हा
( णवाचक ), िन य, सदा, सव दा, सदोिदत , रातोरात (अवधीवाचक ), तर वार ंवार,
पु हापु हा, पु कळदा , णो णी , दरसाल (पौनःप ु यवाचक ) होत. munotes.in
Page 16
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
16 ३) सं यावाचक िक ंवा प रमाणवाचक ि यािवश ेषणे - ि येिवषयी स ं येची िक ंवा
प रमाणाची मािहती द ेणारी ि यािवश ेषणे हणज े सं यावाचक िक ंवा प रमाणवाचक
होत. पिहला , दुसरा, चौपट, कधीही , साफ, सवा शी, िकंिचत, जरा, थोडासा ,
अिधक , फार, पु कळ, हळू, मान े, मशः , इ यादी
४) रीतीवाचक िक ंवा गुणवाचक - ि येची गती िक ंवा गुण असा अथ य करणारी
ि यािवश ेषणे हणज ेच रीतीवाचक वा ग ुणवाचक होत . उगाच , आपोआप , जसे,
तसे, जाणूनबुजून, पटकन , चटकन , भरभर , गपगप , झटपट इ यािद .
१.३.७ उभया वयी अ यय
वा यातील श द िक ंवा वा य जोड यासाठी काही श दा ंचा वापर क ेला जातो , या
श दांना उभया वयी अ यय हणतात . हे श द ख याअथ अ यय असतात . कारण या ंना
कोण याही प रि थतीत िवकार होत नाहीत .
या या
१) ‘ या अवया ंचा स ंबंध दोन श दा ं या अथवा दोन वा या ं या पर पर अ वयाकड े
असतो यास उभया वयी अ यय हणतात .’ - दादोबा पा ंडुरंग तख डकर
२) ‘वा याथा त जुळ या सारखा वत ं अथ यास नसतो , परंतु या या योगान े
वा यापास ून अिधक अथ भासतो , या अ ययास उभया वयी अ यय हणाव े.’ - कृ णशा ी िचपळूणकर
३) ‘जे अव य ि य ेचे िविश व न दाखिवता एका वा याचा द ुस या वा याशी स ंबंध
दाखिवत े हणज े एका वा याची द ुस या वा याची सा ंगड घालत े यास उभया वयी
असे हणतात .’ - मो. के. दामल े
वरील या याव न उभया वयी अ ययाच े व प प होत े. दोन वा य िक ंवा दोन
श द जोड याच े काम उभया वयी अ यय करतात . तसेच ती ि य ेचे िविश व न
दाखवता म ूळ अथा त भर घालीत असतात . वतःला अथ नसण े, अिवकारी असण े ही
उभया वयीची व ैिश ्ये होत.
१.३.८ उभया वयी अ यय याच े कार
उभया वयी अ यय या ंचे मु य दोन भ ेद केले जातात
१) धानवा यस ूचक िक ंवा धान वस ूचक
२) गौणवा यस ूचक िक ंवा गौण वस ुचक
१) धान वस ुचक
या अ यायानी धानवा य जोड यात य ेतात यास धान वस ुचक उभया वयी अ यय
हणतात . याचे मु य व े चार कार पडल े जातात . munotes.in
Page 17
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
17 १) समु चयबोधक - या अ यया ंनी दोन िक ंवा अिधक वा या ंचा िक ंवा श दा ंचा एक
समु चय िक ंवा सं ह होतो यास सम ु चयबोधक हणतात . आिण, व, आणखी ही
समु चयबोधक अ यय े होत.
२) िवक पबोधक - या अ यया ंनी दोन िक ंवा अिधक वा याप ैक िक ंवा श दाप ैक
कोण या तरी एकाच े हण होत े यास िवक प बोधक हणतात . उदा. िकंवा,
अथवा , अगर, क ही िवक पबोधक उभया व यी अ यय े होत. याने िश ण िक ंवा
नोकरीचा िवचार करावा , याने ेम वा ल न याचा िवचार करावा .
३) यून वबोधक - या अ यया ंनी अथा मधील काही कमीपणा दाखव यात य ेतो यास
यून वबोधक हणतात . पण, बाक , परंतु, परी इ यादी . याने अ यास क ेला पण
पास झाला नाही, याने शेतीत ख ूप क घ ेतले परंतु मनासारख े पीक आल ेच नाही .
४) प रणामबोधक या अ यया ंनी या ंचा उ ेश पुढे येणा या वा यातील अथ मागील
वा याचा प रणाम आह े अ से दाखिव याचा असतो त े हा या ंना प रणाम बोधक
अ यय हणतात त े हा सबब याक रता या तव त मात इ यादी मी तयार आह े ते हा
तू लवकर य े तो ेमळ आह े हणून सवा ना आवडत
२) गौणवा यस ूचक
या अ यया ंनी धानवा याला अ य गौण वा य जोडली जातात यास गौण व स ूचक
उभया वयी हणतात . याचे कार -
अ) कारणदश क - या अ ययाम ुळे आधी या वा यातील ि य ेचे कारण या
अ य यान ंतर य ेणा या वा यात सा ंिगतल े जात े याम ुळे ि य ेचे कारण समजत े अशा
अ ययाना कारणदश क अस े हणतात . का, का क , कारण क ही कारणदश क अ यय े
होत. तो मृ यू पावला कारण अपघात जबरद त होता .
आ) उ ेशदश क– या अ ययाम ुळे पिह या वा यातील ि याचा उ ेश, दुस या वा यात
सांिगतला जातो यास उ ेश अ यय े हणतात . उदा. सबब, हणून, कारण , क , का क .
ही अ यय े प रणाम बोधक अ यया ंसारखी असली तरी दोह त फरक आह े. हणून हे
अ यय उ ेशदश क हण ूनही वापरल े जाते. उदा. याला मरायच े होते हणून तो तू िवष
याला . याला घर सोड ून जायच े होते हणून तो भा ंडला.
इ) संकेतदश क -संकेत िकंवा अट असा अथ य करताना या अ यया ंचा वापर क ेला
जातो. जर-तर, जरी-तरी य िप -तथािप . याने अ यास क ेला तरी तो पास होऊ
शकला नाही , लोकांची सेवा करा हणज े ते तु हाला िनवडून देतील.
ई) व पदश क - या अ ययानी दोन वा य जोडली जातात त े हा पिह या वा याचा
खुलासा, याचे व प प ुढील वा यात प होत े. उदा. हणज े, हणून, िक, जे. कोबी
हणून एक भाजी आह े, स रता हणज े नदी, तो हणाला क मी त ुमचाच आह े. munotes.in
Page 18
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
18 अशा कार े उभया वयी अ यय या ंचा वेगवेग या कार े उपयोग होतो हण ून या ंचे
कार व ेगवेगळे मानल े जातात
केवल योगी अ यय
केवल योगी अ यय ही श द जाती काहीशी िववादा पद आह े. हा श द एक अथ पूण
वनी सम ूह असतो . पुढील वा याशी याचा घटक हण ून संबंध नसतो . यािवषयी
याकरणकारा ंत वाद असल ेले िदसतात . उ कट भावना गट कर यासाठी म ुखातून
काही उ ार काढल े जातात , यांना उ ारवाची िक ंवा केवल योगी अ यय े असे हटल े
जाते. कृ णशा ी गोडबोल े यांनी केवल योगी अ यय मान यास िवरोध क ेला आह े.
यां या मत े, ‘केवल योगी अ यया ंचा वा यात उपयोग होत नसतो ; हणून ते श द
याकरणात अनाव यक आह ेत.’ आगरकरा ंनी ही श दजाती माग यास िवरोध क ेला.
यां यामत े, ‘वा य मीमा ंसे या ीन े ही श दजाती माग याची गरज नाही . ही वा या या
ीने श दा ंची िवभागणी करताना श दा ंकडून होत असल ेले काय व श दा ंचा अथ या
दो ही गो ी ल ात घ ेणे आव यक आह े; पण वा य ी वगळ ून याकरण ीन े िवचार
केला तरी क ेवल योगी अ यय माग याची गरज नाही ; कारण ती याला मदत करीत
नाहीत व या ं याम य े वा याचा सम अथ य कर याच े साम य असल े तरी ती
कोणत ेही िवधान प पण े करीत नाहीत .’
केवल योगी अ यया या या या व व प
१) ‘जेणेक न मानिसक िवकारा ंचा उ ोध होतो अस े जे उ ार प श द .’ - दादोबा
पांडुरंग तख डकर
२) ‘जी अ यय े वा यात अ वय पाहणारा अथ दाखवीत नाहीत िक ंवा वा यावा या चा
संबंधही भासवीत नाहीत , तर केवळ बोलणा या या मनातील हष , शोक, आ य ,
ितर कार , अनुमोदन इ यादी व ृ ी मा दश िवतात , यास क ेवल योगी िक ंवा
उ ारवाचक अ यय े हणतात .’ - कृ णशा ी िचपळूणकर
३) ‘ या अ यया ंचा वा याशी काही स ंबंध नसतो हणज े यां यािशवाय वा याम य े
अथा ची काहीएक उणीव भासत नाही , िकंवा जी वा यावा या ंचाही स ंबंध दाखवत
नाहीत तर क ेवळ बोलणा याच े मनातील हष शोकािद व ृ ी मा दाखिवतात , ती
केवल योगी िक ंवा ऊ ारवाची अ यय े होत. उदा. अबब!, वाहवा !’दामल े
केवल योगी अ यया ंची वैिश ्ये
कृ. पा. कुलकण या ंनी केवल योगी अ यय या ंची वैिश ्ये सांिगतली आह ेत ती प ुढील
माण े-
१) केवल योगी अ यय हणज े मनातील भावना ंचे अक मात बाह ेर पडल ेले उ ार होत .
२) ती अ यय े असतात या ंना कसल ेही यय लागल ेले नसतात आिण लागतही नाहीत munotes.in
Page 19
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
19 ३) ते वेगवेगळे हणज े न असल ेले सारे वा यच असत े.
४) इतर वा या ंशी या ंचा काही स ंबंध नसतो .
५) या वा यात कता , कम , ि यापद काहीच नसत े. ते वा य हणज े केवळ उ ार
असतो . यात सव वा याचा अथ सामावल ेला असतो .
६) तो याचा वा यात क ेवळ योग करतात ; पण वा याशी याचा सा ात स ंबंध
नसतो .
७) मनातील ज े िवकार ा अ यय श दा ं या पान े बाहेर पडतात यात आन ंद, शोक,
आ य , संमती, नकार , ितर कार ह े मु य होत .
८) उ ारवाचक श द ह े खरे पाहता फोट आह ेत. ते या या प रि थतीत एकदम बाह ेर
पडतात . ते श द हणज े भावन ेचा उ ेक असतो
९) आपण समजतो या अथा ने ती िनरथ क नाहीत .
१०) उ ारवाचक अ यया ंचा श ैली हण ून उपयोग होतो . ती वा य अिधक
प रणामकारक कर यासाठी उपय ु ठरतात .
केवल योगी अ यय याच े कार
१) हष ोतक - वा, वाहवा , अहाहा .
२) शोककारक - हाय हाय, हाय र े, आई ग , हर हर , अरेरे.
३) आ य ोतक - आहा, अबब, बापरे.
४) अनुमोदन - ठीक, वावा, शाबास , अ छा .
५) ितर कार ोतक - हट्, छे, छी छी .
६) िवरोधक ोतक - छट्, छे, ऊह .
७) संबोधन ोतक – अरे, रे, अगो, अग.
श दांचे वग करण - नवा श दजाितिवचार
पारंप रक श दजातीचा प ुनिव चार कर याचा य न ा . अरिवंद मंग ळकर ,
अजु नवाडकर आिण ा यापक मा . ना. आचाय यांनी केला आह े. ारंभी आपण
मंगळ ळकरा ंनी केले या श दजाती या न या वग करणाचा प रचय क न घ ेऊ.
ा यापक अरिव ंद मंग ळकरनी श दजातीचा यापक प ुनिव चार क न श दाची ‘ कृती’
व श दाच े ‘काय ’ ल ात घ ेऊन दोन वत ं वग करण े कर याचा य न क ेला आह े.
यां या मत े – munotes.in
Page 20
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
20 १) ‘भाषेतील श दा ंचे वग करण करताना या ंचा पर परस ं म होता कामा नय े’.
२) भाषेतील श दा ंची स यय -अ यय ही िवभागणी वाभािवक व पर पर याव ृ ही आह े.
मा श दा ंचे अ यय -स ययाम य े वग करण करताना पर ंपरेने अ यय मानल ेले
िक येक श द स यय ठरतात .
३) िक येक ि यापद े ही सिल ंग ठ न िवश ेषणात समािव होतील , तर काही िवश ेषणे
अ यया ं या वगा त दाखल करावी लागतील .
४) श दांचे वगा तर झाल े हणून या ंचे काय लु होत नाही .
५) नाम आिण सव नामे िवभ या ंना िवभ काय एकाच कारच े होत अस याकारणान े
आिण या ंचे काय सारख े अस यान े स व नामांचा वत ं गट कर याच े काही लाभ
नाही. सव नामाच े पुढील दोन गट करण े यु होईल .
सव नाम –
अ) मी गण – इ िल ंग उदा . मी, आ ही , तुला इ यािद
आ) त गण – सिलंग उदा . तो, हा, िजला इ यािद
६) नामांचे धम वाचक आिण धम वाचक ह े वग करण िन पयोगी आह े.
७) या िवश ेषणांना िल ंगवचनकारक यय लागतात या ंचा वेगळा गट कि पला तर
उरलेली सव िवशेषणे वेग या गटात घालता य ेतील. यांना सोयीसाठी पा ंढर-गण आिण
गोड-गण अशी नव े देता येतील.
मंग ळकर मराठी या पार ंप रक श द जातीचा प ुनिव चार क न था ंबत नाहीत तर
श दांचे याकरिणक काय ल ात घ ेऊन श दा ंचे पुनव ग करण करतात .
अजु नवाडकर या ंनी आिण मराठी श दजातीची न यान े यव था लाव याच े य न क ेला
आहे. यय , कृती, पद, जाती, उपाधी यात ग लत न करता याकरिणक काया शी
सुसंगत अशा प व अ वय त वा ं या अन ुरोधान े यांनी केलेली वग करण े पुढील माण े
आहेत.
यय - 1) सवचन (चरम) अ) सपु ष (आ यात ), आ) आपु ष (िवभ )
2) अवचन (चरमेतर) अ) धातुयोगी (कृत) आ) आधात ुयोगी (ति त )
श दांचे यां या ज मजात धमा वर- जातीवर आधा रत वग करण
यय वग - सवचन , सपु ष सवचन , अपु ष नाही
कृितवग - धातू नािमक शेष
पदवग आ याता त िवभ य ंत अ यय munotes.in
Page 21
श दांचे वग करण –
पारंप रक व आध ुिनक
21 श दां या पार ंप रक आठ जात ऐवजी नािमक े, धातू आिण श ेष अस े तीन म ूलभूत वग
अजु नवाडकर या ंनी स ंिगतल े. यां या अ ंती सवचन यय य ेत नाहीत , अशी
वा यातील सव पदे यांनी ‘अ यव ’ या स ं ेने दाखवली आह ेत. श दयोगी अ यया ंचे
िवभ यया ंशी अ सलेले साध य ल ात घ ेऊन या ंची गणना िवभ ययाम य े
करावी अस े यांचे मत अस ून अशोक क ेळकर ह े या मताला सहमतअस याच े सांगतात.
श दयोगी अ यया ंचा वेगळा वग करायचा अस ेल तर सबळ का कारण असल े पािहज े. शु
श दयोगी अ यय े हीच त ेवढी ‘श दयोगी ’ होत. बाक या ंना या ं या चिलत नावाप े ा
िवभि धम अ यय े हे नाव अिधक अ वथ क ठर ेल या पा भूमीवर अज ु नवाडकर आिण
अ वया ंचे केलेले वग करण प ुढील-
अ यया ंचे वग करण
अ यय – अ) वाय (अविश ) ब) पराय (जुनी श दयोगी ).
पराय (जुनी श दयोगी ) याचे दोन कार – १) शेष (शु ) २) सामा य पाप े ी.
सामा य पाप े ीचे दोन कार – १) ष ्यंत सा / २) िवभ च े सा/
ष ्यंत सा / या ंचे दोन कार १) अ वत ं (िन य सम त ) २) वतं (पृथक पद )
श दां या पार ंप रक वग करणातील म ु य व गा बरोबर या ंचे उपवग ही सदोष अस याच े
अजु नवाडकरा ंनी िनदश नास आणल े आ ह े. नामांचे इं जी वळणान ुसार क ेलेले
यवाचक ,समूहवाचक अस े उप कार ि यािवश ेषणाच े थल , काल, रीती ह े व ग
तक शा ीय आह ेत. िवशेषणांचे अिधिवश ेषण, िविधिवश ेषण ह े वग पदा वयाशी त र
साव नािमक िवश ेषणे हा वग यु प ीशी िनगिडत आह े. सं यािवश ेषणे ही गुणिवश ेषणेच.
ती वेगळी काढ ून याकरणाला काही लाभ नाही . तक शा ीय स ंक पना िक ंवा कोशकाय
आधाराला घ ेऊन क ेलेले श दा ंचे कार -उप कार याकरणात उपयोगाच े नाहीत . याची
जाणीव अज ु नवाडक र क न द ेतात. श दां या वग करणाची नवी िदशा दाखव ून
अजु नवाडकरा ंनी मराठी याकरणात मोलाची भर घातली आह े.
आपली गती तपासा .
श दां या न या वग करणाचा आढावा या .
१.४ वा याय
सरावासा ठी
दीघ री
१) पारंप रक याकरणातील श द हणज े काय त े सांगून नाम व सव नाम या
श दजात चा प रचय क न ा .
२) श दांची िविवध वग करण े सांगून धात ू या श दजातीचा परामश या. munotes.in
Page 22
भाषािव ान 'मराठी याकरण ’
22 ३) अ यया ंचे िवश ेष सा ंगून ि यािवश ेषण अ यय आिण क ेवल योगी अ यय या
श द्जात चा प रचय क न ा .
४) श दां या न या वग करणाचा आढावा या .
िटपा िलहा
१) िवशेषणाच े कार सा ंगा
२) श दयोगी अ यय या या व कार
३) उभया वयी अवयाच े उप कार
४) सव नाम श दजातीिवषयी वाद
खालील ा ंची उ र े एका वा यात िलहा .
१) या श दा ं या मूळ पात िल ंग वचन िवभ न ुसार बदल होतो या श दा ंना
कोण या कारच े श द हणतात ?
२) वतः, आपण या सव नामांचा उप कार ओळखा .
३) ’अरेरे!’या केवल योगीअ ययाचा कार सा ंगा.
४) श दाला जोड ून येणा या अ ययाला काय हणतात ?
५) यु प ी या आधार े िवशेषणाच े िस व सािधत ह े कार कोणी या ंनी मानल े.
६) ि यावाचक म ूळ श दाला काय हणतात ?
७) कोणत े अ यय हणज े एक स ंपूण वा य होय ?
८) अजु नवाडकर या ंनीअ यया ंचे कोणत े दोन वग केले?
९) िवकारसह आिण िवकारासह ह े िवशेषणांचे कार कोणी क ेले?
१०) दादोबा पा ंडुरंग तख डकर या ंनी केलेली केवल योगी अ ययाची या या सा ंगा.
१.५ संदभ ंथ
१) मराठी याकरणाचा अ यास ,डॉ. काश परब ,ओ रए ंटल लॉंगमन ाय ह ेट
िलिमट ेड, २००२ .
२) मराठी याकरण प रचय , ा. डॉ. राजश ेखर िहर ेमठ, मेहता पि लिश ंग हाऊस ,
२००० .
३) मराठीचा भािषक अ यास ,कानड े मु. ी., संपा, नेहवध न पि लिश ंग हाऊस ,
१९९४ .
४) मराठीच े याकरण , लीला गोिवलकर ,मेहता पि लिश ंग हाऊस , १९९३ .
munotes.in
Page 23
23 २
िवकरण
घटक रचना :
२.१ उि े
२.२ तावना
२.३ िलंग यव थ ेचे सामा य िनयम
२.३.१ व प आिण या या
२.३.२ वचन िवचार
२.३.३ िवभ िवचार
२.३.४ िवभि यय आिण श दयोगी अ यय
२.३.५ आ यात िवकार
२.४ समारोप
२.५ वा याय
२.६ संदभ ंथ
२.१ उि े
याकरणातील श दा ं या िल ंग िवचारा ंचे व प समज ून येईल.
वचन िवचार समज यास मदत होईल .
नाम , सव नाम , व िवश ेषण या ंची सिव तर मािहती िमळ ेल.
भाषा व ै ािनका ंचे मत जाण ून घेता येईल.
िलंकिवकार सिव तर समज यास मदत होईल .
िवभ आिण आ यात िवचाराची ओळख होईल .
munotes.in
Page 24
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
24 २.२ तावना
िव ाथ िम ा ंनो या त ुत करणात आपण मराठी याकरणातील िल ंगिवकार पाहात
असताना श दा ं या जाती अगोदर या करणात पिहल े आहे . या करणात या या
श दाला िवकार होतो याचा या िठकाणी आपणास अ या स करावयाचा आह े.
तुत करणाम य े आपण मराठी याकरणातील श दा ं या िल ंगिवकाराच े व प
पाहणार आहोत . नाम, सव नाम व िवश ेषण या ंना तीन कारच े िवकार होतात . ते हणज े
िलंग, वचन आिण िवभ होत . मा िवभि िवकार ज ेवढे प व िनयमब आह ेत
तेवढे िलंग,वचनिवकार असल ेले िदसत नाहीत . कृ. पा. कुलकण या ं यामत े,‘एकूण
िलंग करण ह े सव ि ल आिण कठीण आह े. मराठी भाष ेतील श दा ंची िल ंग यव था
ही कठीण सम या आह े. अमुक एक श द िल ंगाचा असला पािहज े, असे िवधान करण े
कठीण आह े. मराठी भाष े या िल ंग यव थ ेब ल ठा म असा िनयम नाही , हे यानात
घेऊन आपण िल ंग यव थ ेचे व प िवचारात याव े लागत े.’
’िलंग, वचन, व िवभ या ंमुळे नामा या पात बदल होतो . याला ‘नामाच े िवकरण ’
असे हणतात या ंचा आपण मान े िवचार खालील माण े क .
िलंग या श दाचा अथ ल ण ,खूण िकंवा िच कसा आह े. िलंग हणज े िच पण त े
पदाथा चे ‘पुंस व’,‘ ी व ,’‘नपुंस व’ यापैक कोणत े तरी िच दाखवत े, असा अथ
याकरणात ढ झाला आह े. िनसगा त सजीवस ृ ीम य े, ाणीस ृ ी म य े नर-मादी, ी-
पु ष असा भ ेद केला जातो . मा याचा याकरिणक िलंग यव थ ेशी तसा स ंबंध नाही .
अमुक एक श द कोण या िल ंगाचा असावा यािवषयी मतभ ेद य झाल े आह ेत.
साधारणतः प ु षवाचक श द ह े पुि लंगी, ी वाचक श द ीिल ंगी तर जड िनज व
पदाथ वाचक श द ह े ित ही िल ंगी असतात . अ ातिल ंगी पदाथ वाचक श द नप ुसकिल ंगी
असतात .
२.३.१ व प आिण या या :
या या
दामल े यांनी िल ंगभेदा या या या क े या आह ेत या प ुढील माण े-
१) पुि लंग– या नामा या वा यातील योगाव न या या अथा या ठायी वा तिवक
िकंवा का पिनक प ु ष वाचा बोध होतो यास प ुि लंग अस े हणतात . जसे –
घोडा,बैल, सूय .
२) ीिल ंग– या नामा या वा यातील योगाव न या या अथा याठायी वा तिवक
िकंवा का पिनक ी वाचा बोध होतो याच ीिल ंग हणतात . जसे- नदी, गाय,
काठी.
३) नपुंसकिल ंग- या नामा या वा यातील योगाव न या या अथा याठायी
वा तिवक िक ंवा का पिनक उभयिभ न वाचा हणज े पु ष व िक ंवा ी व munotes.in
Page 25
िवकरण
25 यादोहोह न व ेगळेपणाचा बोध होतो . यास नप ुसकिल ंग हणतात . जसे- प , कपाट ,
यश, आकाश .
४) सामा यिल ंग- दादोबा पा ंडुरंग यांनी या तीन िल ंगािशवाय आणखी एक कार मानला
तो हणज े ‘सामा यिल ंग’ होय. यां या मत े –‘ या नाम ेक न वर सा ंिगतल े या
कोण याही िल ंगाचा या काळी एखा ा वा यात िन यकरता य ेत नाही या काळी
सामा यिल ंग समजाव े.’ उदा. िम , मी, प ी. मा दामल े यांनी सामा यिल ंग
हण याप े ा ‘संिद ध’,‘संशययु ’ िकंवा ‘अिनि तिल ंग’ असे हणाव े, असे हटल े
आहे. िम , तू. प ी.
सामा यिल ंग मान याची क पना दामल े, िचपळ ूणकर आद ना मा य झाल ेली िदसत
नाही. केवळ उ चार क े याबरोबर या िल ंगाचा िन य करता य ेत नाहीत अस े काही श द
आहेत. दादोबानी स ुचवलेली ‘सामा यिल ंग’ ही सं ा आिण तीमागील क प ना प ीन े
नसली तरी अथ ीने यो य अस याच े मत ख ेरांनी य क ेले आह े. खेरां या मत े
‘मनु य, िम ,शेजारी ह े श द सामा यिल ंगी आह ेत कारण यात ून ी व प ु ष अशा
दोह चाही िनद श होतो .’ परंतु अन ेकिलंगी या अथा ने सामा यिल ंग ही स ं ा
वीकार याची आव यकता नस याच े दामल े यांनी प क ेले आहे.
िलंग हा श द यवहारात आिण याकरणात िभ निभ न अथा ने वापरला जातो . भाषेतील
िलंगाचा वा तव स ृ ीतील िल ंग यव थ ेशी संबंध नसतो , असे मंग ळकर सा ंगतात. तर
िलंग या श दधमा चा क ृती आिण ाणीधमा शी का ही स ंबंध आह े, असे
अजु नवाडकर हणतात . पण िल ंगा या एक ूण े ात स ंबंधाचे े इतक े अ प आह े क
िलंग हा श दधम या ि छक आिण अतािक क अस े हणायला अडचण नाही . जसा
श दाचा अथ कसे श दाच े िलंग या ि छक असत े.
दादोबा या ंनी िल ंग यव था सा ंग याचा य न तीन िदशा ंनी केला आह े.१) अथ
२) अं यवण व ३) लोक यवहार . परंतु अथा ची िदशा अ योजक आह े कारण एखाच
अथा चे श द अस ून या ंची िल ंगे िभ न असतात .उदा. वृ , झाड, र ता, सडक , यांची
िलंगे िभ निभ न असल ेली िदसतात . यामुळे दामल े अस े हणता त क ,‘िश
लोक यवहार हा िल ंग ठरव याचा एकच िबनच ूक माग होय.’
िचपळ ूणकरा ंनी यया ं या व य ु प ी या आधार े िलंग िनधा रणाचे प ीकरण द े याचा
य न क ेला आह े.पण त े पुरेसे नाही याची या ंना जाणीव होती . ‘कोण या श दाच े कोणत े
िलंग हे भाषािव ा नापास ून समज ून घेतले पािहज े दुसरा उपाय नाही .’असे यांचे हणण े
आहे. िनज व पदाथ वाचक नामा ं या अन ् या अ रापास ून िनयम सा ंग याचा य न
मराठीत फारसा उपय ु ठरल ेला नाही . जसे - एकारा त नाम े ीिल ंगी असतात . उदा.
छ ी, पाटील , इ यादी पण पाणी , लोणी, मोती अशा ईकारा ंत नामाना हा िनयम लागत
नाही.
नामा या अथा पे ा या ं या अ ं यवणा व न क ेलेले िनयम िल ंग ओळख यास उपय ु
ठरतात . दामल े यांनी अस े अनेक िनयम आप या याकरणात नम ूद केले आहेत. नामाच े munotes.in
Page 26
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
26 िलंग अथा माण े ठरिव याच े य न करण े हणज े वा याची मोट बा ंध यासारख े आहे असे
सांगून याकामी लोक यवहार िक ंवा भाषण चार यािशवाय द ुसरा राजमाग आपणास
िदसत नस याच े दामल े सांगतात.
२.३ िलंग यव थ ेचे सामा य िनयम
१) ाणीवाचकनामा ंपैक पु षवाचक नाम े पुि लंगी, ीवाचक नाम े ीिल ंगी असतात .
जसे पु ष,घोडा,बकरा(पुि लंगी) ी, घोडी, बकरी ( ीिल ंगी).
२) ाणीवाचक नामा ंपैक या नामा ंनी सामा य जातीचा बोध होतो याच े बह दा
नपुसकिल ंग असत े. जसे –जनावर , कु े, िप ल ू, वास .
३) ाणीवाचक नामा ंपैक अप यवाचक नाम े ही बह दा नप ुसकिल ंगी असतात . मुल,
वास , िप ल ू.
४) मराठी नामा ं या अ ंती िब ंदू असतो हणज े यांचा अ ंतवण अनुनािसक असतो ती
सारी नप ुसकिल ंग समजली जातात . बकर , दह , मोत ,तळ ,बोलण .
५) भाववाचक नामा ं या िल ंगासंबंधी पुढील बाबी िदस ून येतात-
अ) पणा आिण वा यया ंत भाववाचक नाम े पुि लंगी असतात . जसे क -
मनु यपणा, चांगुलपणा , ओलावा .
आ) क , िगरी ह े यय लाग ून साधल ेली भाववाचक नाम े ीिल ंगी असतात . गरीबी ,
पाटीलक , मानवता , कारािगरी , भामट ेिगरी.
इ) पण, व,य, व हे यय लागणारी भाववाचक नाम े नपुंसकिल ंगी असतात .उदा.
पशु व, गौरव. आज व.
६) कृदंते िकंवा धात ुसािधत े नामा या िलंगािवषयी ययाव न काही िनयम सा ंगता
येतील –
अ) आ आिण यया ंत कृदंत नाम े पुि लंगी असतात . उदा. वेडा, झगडा , ठोका, चावा.
आ) णा त आिण ना त हणज े ण आिण न यया ंत कृद त नाम े नपुंसकिल ंगी
असतात . उदा. लेखन, दळण.
इ) ई यया ंत एक ेरी व अ आिण ई यया ंत ि धात ुसािधत नाम े ीिल ंगी
असतात .उदा.उडी, थुंक , थापी, पळापळ , धावाधाव , मारामारी .
ई) णी, णूक, णावळ या यया ंनी साधल ेली कृदंत नाम े ीिल ंगी असतात .उदा.कापणी ,
लेखणी, चाळणी ,वागणूक.
munotes.in
Page 27
िवकरण
27 उ) ती यया ंत ि यावाचक स ं कृत नाव े मराठीत ीिल ंगी समजली जाता त. उदा.
कृती, मती,नीती,रती, बु ी इ यादी .
ऊ) ईक यया ंत नाम े ीिल ंगी आह ेत. आगळीक , आिथ क, मोकळीक , सोयरीक .
ऋ) यया ंत श द नप ुसकिल ंगी असतात .उदा.सू , मं ,तं , पा , स .
ऌ) अरबी फारसी भाष ेतून जे श द मराठीत आल ेत या ं या िल ंगाब ल काही िनयम
नाहीत.
वरील िनयम स ंिगतल े जात असल े तरी िल ंगािवषयी कोणत ेही िनि त िनयम ठोसपण े
सांगता य ेत नाहीत . कारण कोण याही िनयमाला अपवाद असणार े श द भाष ेत
सापडतात .
२.३.१ वचन िवका र:
तुत करणाम य े आपण मराठी याकरणातील श दा ं या वाचनिवकाराच े व प
पाहणार आहो त.सव िवकारी श दा ं या िठकाणी , ामु यान े नाम, सव नामाच े िठकाणी
सं या स ुचव याचा जो धम असतो याला वचन अस े हटल े जाते. एका य िवषयी
अगर व त ूिवषयी बोलण े हणज े एक वचन आिण अन ेक य वा व त ुिवषयी बोलण े
हणज े अनेकवचन अस े हणतात . अनेकवचनास म राठीत बह वचन अशीही एक स ं ा
वापरली जात े. हणज ेच वचन ही याकरणातील स ं याबोध घडवणारी स ं ा आह े. दामल े
यांनी वचनाची या या करताना अस े हटल े आहे क ,‘नामा या व इतर सव िवकारी
श दां या िठकाणी स ं या स ुचव याचा ग ुणधम असतो यास वचन अस े हणतात .
मराठी त दोन वचन े आहेत. एकवचन आिण अन ेकवचन िक ंवा बह वचन .’ दामल े यांची ही
या या ख ूपच यापक असल ेली िदसत े. हणून कृ. पा. कुलकण या ं या मत े ‘वचन
हणज े बोलण े एका य ब ल अगर व त ूब ल बोलण े हणज े एकवचन अन ेक य
िकंवा व त ू ब ल बोलण े हणज े अनेकवचन.’ थोड यात वचनाम ुळे नाम, सव नाम या या
एक वाचा िक ंवा अन ेक वाचा बोध पडतो .
वचनाच े कार
एकवचन - जे हा नामा -सव नामां या एक वाचा बोध होतो त े हा यास एकवचन
हणतात . आंबा‚ घोडा‚ बगळा ‚ पु तक ह े एकवचनी श द होत .
अनेकवचन - जे हा नामा -सव नामां या (एखा ा व त ू या) अनेक वाचा बोध होतो त े हा
यास अन ेकवचन हणतात . जसे क - आंबे‚ घोडे‚ बगळे‚ पु तके. ही अन ेकवचनी
श द प े आ ह ेत. मा िल ंगा माण े वचन िवकारातही िनि तता नाही . काही श दा ंची
अनेकवचनी प े ही एकवचनी पा ंसारखीच असतात . उदा. पतंग‚ पोपट‚ लाडू‚ देव‚
दासी इ यादी श दा ंची दो ही वचनातील प े समानच असतात .
२.३.२ पुि लंगी नाम े :
अ) आकारा ंत नाव े वगळ ून बाक सव कार या प ुि लंगी नामाच े अनेकवचन होताना
शेवटचे अ र बदलत नाही . उदा. देव- देव, दासी- दासी, लाडू-लाडू, पतंग- पतंग. munotes.in
Page 28
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
28 आ)आकारा ंत नामाच े अनेक वचन एकारा त होत े. घोडा- घोडे, आंबा- आंबे, चुलता –
चुलते, कावळा - कावळ े.
ीिल ंगी नाम े
१) आ, इ, उ कारा त नामा ंचे अनेकवचन होताना म ूळ या पात काही फरक होत
नाही. उदा. शाळा-शाळा, गती- गती.
२) ए, ऐ, ओ कारा ंत नाम े यांचे अनेकवचन आकारा ती होत े. उदा. बायको –बायका .
३) ई,ऊकारा त नामाची अन ेकवचन े ईकारा त िक ंवा याकारा त होतात . उदा. ी -
ि या , बी- िबया, जाऊ- जावा, साडी- साड्या.
४) अकारा त नामाच े अनेकवचन आकारा त , ईकारा त िक ंवा एकारा त होत े. िभंत-
िभंती, रीत- रीती, झोप - झोपा
नपुसकिल ंगी नाम
१) ईकारा त व उ -कारा त नामाच े अ नेकवचन होताना िक य ेक नामा ंना य, व हे
आदेश होतात . उदा. मोती -मो ये, लेक - लेकरे, पाख –पाखर े.
२) आकारा ंत नामाच े अनेकवचन एकारा ती होत े. घर –घरे, पान –पाने. झाड- झाडे.
३) एकारा त नामाच े अनेकवचन ईकारा ती होत े. तळे –तळी, मडके- मडके.
वचनास ंबंधी का ही िनयम
१) नामां या िवश ेषनाम, सामा यनाम , भाववाचकनाम याप ैक सामा यनाम ही
श दजाती वचन म आह े. िवशेषनाम ह े य च े अस याम ुळे याच े अ नेकवचन
होत नाही . भाववाचक नामाच े अनेकवचन होत नाही .
२) यांचे मापन स ं येने करता य ेत नाही तर परीमाणान े कराव े लागत े, उदा. पाणी,
लोखंड या सारखी सामा यनाम े या व त ूचे कार दाखवायच े असतील तर त े
अनेकवचनी य ेतात.
३) काही नामा ंचे अनेकवचन ती कोण या िल ंगी असली तरी होत नाही . उदा. गह ,
पाणी, आकाश , माती.
४) नाम व सव नाम या ं या एकवचनी , अनेकवचनी पा ंचा ि यापदावरही प रणाम
होतो. मुलगा जातो . मुले जातात .
वचन ह े वतं िवकरण आह े क िवभ चाच भाग आह े या िवषयी मतिभ नता िदसत े.
िवभ व वचन या ंचे यय एकच असतात . हणज े या ययान े िवभ चा बोध होतो ,
यानेच िक य ेक िठकाणी वचनाचा बोध होतो . हणून वचन े व िवभ या ंचे एक िन पण
कर या ची चाल आह े. िचपळ ूणकर, गुंजीकर , दामल े यांनी हे मा य असल ेले िदसत े. परंतु
िवषय िवव ेचना या सोईसाठी वचनाच े वेगळे िववेचन असाव े हे दामल े यांना इ वाटत े. munotes.in
Page 29
िवकरण
29 २.३.३ िवभ :
िवभ िवकार हा मराठी याकरणातील मह वाचा आिण वाद त िवचार आह े. नाम व
सव नाम या ंना िल ंग, वचन आिण िवभ अस े तीन िवकार होतात . वा याम य े
वापर या त येणा या श दा ंना‘पद’ ही संक पना वापरली जात े. अशा वा यघटका ंना
पद प ा हो यासाठी िवभ च े यय ह े आव यक ठरतात . ते हाच या ंचा
अथ ्या इतर श दा ंशी स ंबंध थािपत होतो . मा या िवभ यय या िवषयी
याकरणकाराम य े अनेक मतभ ेद आह ेत. कारण िवभि िवचार हा स ं कृतमधून
मराठीत आला आह े. तसेच स ं कृतमधून मराठीत य ेताना म ूळ स ं कृतमधील
िवभि यय या ंची अदलाबदल होण े, मराठीत स ं कृतम य े नसल ेले यय वापरल े
जाणे, यातून ही मतिभ नता िनमा ण झाल ेली िदसत े. तसेच िवभ अथा व न
माना यात क ययाव न हा ही एक म ूलभूत वाद िवभ िवचारा ंम ये िदस ून
येतो. तुत िवव ेचनात आपण िवभि िवकाराचा िवचार क .
िवभ हणज े काय
िवभ हा श द िव + भज या धात ूला ‘ती’ हा नामधारक यय लाग ून बनला आह े.
नािमका ंचा वा यातील अ य पदा ंची स ंबंध था िपत कर यासाठी या ंना ते यय
लागतात . या यया ंचे गट िक ंवा िवभाग अशी िवभ या श दामागील क पना आह े.
िवभ या या या
१) नामाचा व ि य ेचा जो स ंबंध तो कारकस ंबंध आिण हा स ंबंध सुचिवणार े जे
यय ,तद त ज े श द यास िवभ अस े हणतात .- दादोबा पांडुरंग तख डकर
२) ि येशी आिण ि यावाचक श दा ंशी नामा ंचा जो स ंबंध यास कारकस ंबंध
हणतात .आिण तो स ंबंध दाखिवणा या ययास िवभ यय हणतात . नामास
िवभि यय जोड ून जी प े तयार होतात यास िवभ िक ंवा िवभ य ंत अस े
हणतात . - गोडबोल े शा ी
३) नामास व सव नामास ज े िवकार झा यान े यांचा वा यातील इतर श दा ंशी असल ेला
संबंध समजतो या िवकारा ं या िभ निभ न जातीस िवभ अस े हणतात - मो. के.
दामल े.
४) नामाचा अथवा सव नामाचा वा यातील अ य पदा ंशी संबंध जोडणारी उपाधी हणज े
िवभ होय . -अरिव ंद मंग ळकर
वरील वा या ंचा िवचार करता नाम व सव नाम या ंचे संबंधदश क यय लागतात याना
िवभि यय अशी स ं ा वापरली जात े. िवभि यय जोडल े गे यामुळे दोन गो ी
घडून येतात. या हणज े श दाना पद ही स ं ा ा होत े आिण वा यातील श दा ंचा
अ य पदा ंशी स ंबंध थािपत होतो . या स ंबंधाला कारकस ंबंध अस े हटल े
जाते.‘गौतमन े गाईला चारा घातला .’ या वा यात गौतम आिण गाय या दोन श दा ंना
अनु मे ‘ने’ आिण‘ला’ यय जोड ून आल े आहेत. यामुळे गौतमन े आिण गाईला दोन munotes.in
Page 30
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
30 पदे िस झाल ेली िदसतात . यांनाच पदिस ी अ से हणतात .पदिस ी होताना दोन
कारच े संबंध असतात .
१) नामाचा ि यापदाची असल े या स ंबंधाला कारकस ंबंध हणतात .
२) इतर पदा ंची असल े या स ंबंधाला उपपद स ंबंध हणतात . वरील वा यातील ‘चारा’
या श दाशी अ य पदा ंचाअसल ेला संबंध हणज ेच उपपदस ंबंध होय .
िवभ चे व प व िचिक सा
मराठीम य े सं कृत माण ेआठ िवभ मान यात आ या आह ेत. मा स ं कृतम य े
सात िवभ आह ेत. संबोधन ही आठवी िवभ स ं कृतम य े नाही . ती थमा
िवभ तच अ ंतभू त आह े. मराठीत ितला वत ं थान द े यात आल े आहे. यामुळे
िवभ ची सं याही आठ झाल ेली िदसत े आहे. ती पुढील माण े -
िवभ च े नाव एक वचनी यय अनेक वचनी यय अथ
थमा -- -- कता
ि तीया स ला त े स ला ना त े कम
तृतीया ने, ए, ई, शी िन, ही, ई, शी
करण
चतुथ स, ला, ते स, ला, ना, ते सं दान
पंचमी ऊन, ह न ऊन, ह न अपादान
ष ी चा,ची,चे, चे, या,ची संबंध
स मी त, ई, आं त, ई, आं अिधकरण
संबोधन -- नो
संबोधन
ही िवभ यव था शाल ेय याकरणापास ून ढ असल ेली िदसत े.
िवभि यय आिण श द योगी अ यय
नाम व सव नाम या ंना िवभि यय जोडल े जातात या माण े श दयोगी अ यय ेही
जोडली जातात . यामुळे यां याम य े एक काय सा य िदस ून येते. यामुळे यािवषयी
याकरणकारा ंनी िविभ न मत े य क ेली आह ेत. नाम व सव नामांचा इतर पदा ंशी संबंध
दाखिवण े, श दांना पद बनिवण े व वा यगत घटक बनवण े, हे काय िवभि यया माण े
श दयोगी अ यय ेही करतात . या दोघा ंचे यय लागताना नाम व सव नाम या ंची
सामा य प े होतात . उदा. झाड- झाडाला , राम –रामाकड ून इ यािद . यामुळे असा
िनमा ण होतो क दोघा ं या त ् ययांनासमान ययका मान ू नये. याबाबत दामल े यांचे
मत अस े क ,‘श दयोगी अ यया ंनीिवभ च े काय होणे अथ ्या सहािजकच आह े. munotes.in
Page 31
िवकरण
31 तसेच भाषा ्याही वाभािवक आह े. कारण िवभि यय ह े मूळ श दयोगी
अ ययापास ूनच स ं ेपाने िकंवा छाटाछाटीन े उ प न झाल े आहेत. असे भाषा शा ा ंचे
मत आह े. ते हा शब ् योगी अ यया ंनी िवभ ची काय हावी ह े यो यच आह े. िवभि
ययही म ूळची श दयोगी अ यय आह ेत हे खरे.’
वा तिवक िवभि यय हे नामा -सव नामांना लागतात . श दयोगी अ यय े नाम व
सव नामाबरोबर ि यािवश ेषण व अ य श दजातीनाही लागतात . तसेच िवभि यय
केवळ यय आह ेत. तर श दयोगीअ यय े हे श द आह ेत. िवभि यया ंचा वत ं
वापर कधीच होत नाही .परंतु श दयोगी अ यया ंचा मा होत असतो . उदा. ‘झाडावर
प ी आह े.’,‘प ी वर बसला आह े. ’िवभि यया ंना वतःचा वत ं अथ नाही .
श दयोगी अ यया ंना मा थोडा तरी अथ असतो . िवभि यया ंना कारकाथ आिण
उपपदाथ आ ह ेत. श दयोगी अ यया ंना कारकाथ नाहीत . हा भेद िवचारात घ ेऊन
िवभि यय वतं हणाव े लागतात .
िवभ च े कार
थमा िवभ
थमा िवभ ला य य नाहीत . नामाच े व सव नामाच े मूळ प त ेच थम ेचे प असत े.
अथा त एकवचनी आिण अन ेकवचनी पात फरक होतो . तो फरक वचनाम ुळे होतो. मूल
– मूले,झाड –झाडे. थमा िवभ ही क या ची िवभ मानली अस याम ुळे कता
ययरिहत यायला हवा . परंतु ‘रामान े रावणास मारल े.’ यासार या वा यात क या ला
तृतीयेचा यय लागल ेला िदसतो .ि तीया ही कमा ची िवभ मानली जात े. मा
बह तांश वेळा कम हे थम ेत येते. ते हा याची िवभ थमा समजायची का असा
िनमा ण होतो .‘तो पे खातो .’या वा यात प े या श दाची िवभ थमा हीच आह े.
यामुळे म. प. सबनीस या ंनी थम ेला िवरोध क न ‘ थमा मान ू नये अ से हटल े.
कारण थम ेला यय नाहीत व ितच े सामा य पही होत नाही ,’ हणून या ंनी थम ेस
िवरोध क ेला आह े. पण अन ेक याकरणकारा ंनी थमा मानली आह े.दादोबानी ज ु या
मराठीत थ मेला यय अस याच े हटल े. रावो- ओ, राऊ, साग –ऊ अस े हे यय
असल ेले िदसतात .िवभ िवचारात क ेवळ यया ंनाच मह व नस ून करकाथा नाही
आहे. थमेचा अथ कता असा अस यान े थमा िवभ मागण े हे यो य ठरत े.
ि तीया व चत ुथ िवभ
समान य य अस याम ुळे ि तीया आिण चत ुथ या िवभ वाद त असल े या
िदसतात . या वादाच े तीन प आह ेत.ि तीया व चत ुथ मानणार े, केवळ ि तीया मानणार े
आिण क ेवळ चत ुथ मानणार े अस े हे प अस याम ुळे या िवभ िवषयी अन ेक
मतमता ंतरे िदसतात . यांचा परामश घेऊ.
munotes.in
Page 32
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
32 १) ि तीया मान ू नये हणणा या ंनी पुढील म ु े मांडले आहेत.-
ी िचपळ ूणकर व गोडबोल े यां या मत े स, ला, ते, आिण स , ला, ना,ते हे यय
सं कृतातील ष ी या य ,वना या ययाव न आल े अ सून ाक ृतात चत ुथ या
जागी ष ीचा योग करावा अस े हट यान े ष ी या ययापास ून िनमा ण झाल े या
यया ंना चत ुथ चे मानण े यो य , तर दामल े यां या मत े सं कृतमधील ि तीया
िवभ पास ूनमराठीत एकही यय आला नाही . हणून ते यय चत ुथ चे मानाव ेत.
२) दामल े यां या मत े स, ला, ना या यया ंचा कम या अथा पे ा सं दान या अथ
अिधक उपयोग होतो . िशवाय कमा था पे ा स ं दानाची यापकता अिधक आह े.
हणून ि तीय ेपे ा चत ुथ मानली पािहज े.
३) ि तीयाच े कम सूिचत कर याच े काय मराठीत अ ंशतः चत ुथ या या ंनी होत े व काही
माणात थम े या यया ंनी होत े. हणजे कमा स जे हा यय लागल ेला असतो
ते हा त े प चत ुथ सारख े असत े. उदा. रामान े रावणास मारल े, िशका यान े वाघ
मारला . या वा यात ि तीया ही चत ुथ व थमा या ं यात लोप पावल ेली िदसत े.
४) क या ची या माण े थमा िवभ मानली जात े. हणून कमा ची ि तीया मानावी ,
हेमत दामल े यांना मा य नाही . यां यामत े कता हे कारक आह े, ते थमा , तृतीया,
चतुथ ,ष ी या ं या ठायी आढळ ूशकते. हणून कमा ची िवभ ही ि तीयाच मानली
पािहज े असे नाही ती थमा , चतुथ ही मानता य ेते.
वरील मता ंना िवरोध करणार े मु े
१) यु प ी या आधार े ि तीय ेचे अि त व न मानण े हे यो य नाही . याआधार े चतुथ चा
पुर कारही करता य ेणार नाही. उ प ीचा आधार घ ेत यास ाक ृतात चत ुथ चा
लोप झाला अस ेल आिण ितच े काय ष ी िवभ न े होत अस ेल तर चत ुथ चा
पुर कार कोण या आधार े यो य ठरतो? ाकृतात चत ुथ चालोप झा याम ुळे नंतर
मराठीत चत ुथ मानण े शा ीय ्या यो य नाही .
२) ि तीय ेचेकमा थ प ह े थम ेसारख े यय िवरिहत असत े हे ख रे परंतु यय
नसले या थम ेला दामल े मानतात ,मग यय नसल े या ि तीय ेला कामान ू
नये?आिण क या खालोखाल कमा ला मह व असताना याला वत ं िवभ
मान यात अडचण काय ? केवळ यया ं या आधार े ि तीय ेला िवरोध करता कामा
नये. सं कृत, िहंदी इ यादी भाषात कम कारकास यय नसतानाही ि तीया िवभ
मानली आह े. यामुळे मराठीत का मान ू नये?
३) म. पा. सबनीस या ंनी दामल े यां या ि तीय े या िवरोधावर आ ेप घेतला. यां या
मते ‘ यांनी य ु प ीस फाजील मह व िदल े आहे. ि तीय ेचे अ ययी प थम ेत
अंतधा न पावल े असे हण याप े ा थमाच ि तीय ेत अंतधा न पावली अस े का हण ू
नये? हणून गाळायची अस यास थमागाळावी व चत ुथ सकट ि तीया ठ ेवावी.’
munotes.in
Page 33
िवकरण
33 ४) ा. मंग ळकर या ं या मत े क या याखालोखाल कमा चे मह व अस यान े यां या
िवभ मान े जवळजवळ असा यात ह े ओघान े येते. कम हा अथ य कर याचा
मान ि तीय ेचाच आह े.’
चतुथ मान ू नये हणणा या याकरण करावी खालील म ु े मांडले आहे आहेत
१) डॉ. ग. मो. पाटील व म ंग ळकर या ंनी चत ुथ ला िवरोध क न ि तीया मानावी अस े
हटल े आहे.
पाटील या ं यामत े‘मराठी ग भाष ेत स, नाहे ययकमा था पे ा स ं दानाथ िवश ेष
चारात आह ेत, याला माण काय? ाकृतात लोप पावल ेली चत ुथ मराठीत आली
कुठून? आिण कशी िनमा ण झाली ? या ल ु चत ुथ चे काय अंशत: ि तीय ेने का होऊ
नये? मराठीत स ं दानाप े ा कमा थ धातू अिधक स ं येने आहेत.ि कम क धात ू मराठीत
असण े यात ग ैर काहीच नाही . यासाठी ि तीया ठ ेवून चतुथ गाळावी अस े प मत
आहे.’
२) मंग ळकर या ं या मत े ‘कम हा अथ य कर याचा मान ि तीय ेचा आह े. तर
िचपळ ूणकर या ं यामत े मराठीची म ूलभूत जी बालभाषा या भाष ेत चत ुथ िवभ
मुळीच नाही . या ीन े ऐितहािसक रीतीन े पाहता मराठीत चत ुथ नाही म ुळीच
नाही. तसेच ि तीया कमा िशवाय द ुसरा अथ य करीत नाही .’ असा य ुि वाद
करीत या ंनी चत ुथ ला िवरोध क ेला
ि तीया व चत ुथ या दो ही िवभ मानणार े याकरणकार
१) या दो ही य च े येक समान असल े तरी काय िभ न आह ेत. ि तीया कम कारक
आहे तर चत ुथ सं दानकारक आह े. हणून या दोन वत ं व व ेग या माना यात .
२) दादोबा पा ंडुरंग,रा. भी. गुंजीकर ,म. पा. सबनीस या ंनी अथा ला ाधा य द ेऊन
दो ही िवभ मान या आह ेत.
३) ग. ह. केळकर या ंनी दो ही िवभ चा प ुर कार क न कम हे वत ं व मह वाच े
कारक आह े, असे हटल ेआहे.
४) कृ. पा. कुलकण या ंनी ि तीया व चत ुथ या दो ही िवभ माना यात अस े
ितपादन क ेले. वा यात एखादा श द कोणत े काय करतो याचा कारकाथ काय ह े
पाह नच िवभ ठरवा यात , असे यांचे हणण ेआहे.
सारांश ि तीया आिण चत ुथ यािवषयी या करांकाराम य े हे मतभ ेद आह ेत. समान यय
असल े तरी दोन िवभ ची काय वतं अस याम ुळे या दो ही िवभ मानण े हे यथोिचत
ठरते.
munotes.in
Page 34
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
34 तृतीयािवभ
तृतीया िवभ िवषयी कोणत ेही मतभ ेद नाहीत . ने, ए, ई, शी हे एकवचनाच े आिण िन ,
ही, ई, शी हे अनेकवचनाच े यय आह ेत. आज या मराठीत न े व नी ह े दोनच यय
आढळतात . कारकवा ा ंनी ि य ेचे साधन या अथा ने ‘करणकारक ’ असेनाव त ृतीयेला
िदले आहे.
पंचमीिवभ
पंचमी िवभ मान याकड े अनेकांचा कल असला तरी अरिव ंद मंग ळकर आिण
अजु न वाडकर या ंनी ही िवभ मान ू नये असे हटल े आहे. ग.मो. पाटील या ंनी ा
िवभ िवरोध क ेलेला िदसतो . याची कारण े अशी-
१) पंचमीच े यय ऊन , ह न हे दोन अ री आह ेत.
२) ऊन हा यय सव नामांना लागत नाही . या काही नामा ंना लागतो य ेथे या
नामाच े सामा य प न होता पर प स ंधीने लागतो .
३) ह न ययाच े श दयो गी अ ययाशी नात े आहे. उदा. या याहीप े ा, या याहीह न
इ यादी
४) पंचमी िवभ य ंत प िव े य आह े. (जसे- रामाहीह न )
पंचमी िवभ मान यासाठी मोडक आिण काही य ुि वाद क ेला आह े आहे यां या मत े-
१) ‘घ न’ सार या अ य प पात का होईना प ंचमी िवभ आढळ ते.
२) पंचमी मान याची ढी आह े.
३) पंचमी मान यास कोणतीही हानी नाही . यामुळे िवभ चा म अबािधत राहतो .
ष ी िवभ
ष ी ही मराठीतील अ य ंत वाद त िवभ आह े.या वादात ष ी मानवी आिण ष ी मान ू
नये असे दोन गट असल ेले िदसतात . कृ णशा ी िचपळ ूणकर, म. पा. सबनीस , ग. मो.
पाटील , अरिवंद मंग ळकर या याकरणकारानी ष ीला िवरोध क ेलेला िदसतो . या
याकरणकारा ंची मत े पुढील माण े-
१) कृ णशा ी िचपळ ूणकर हणतात ‘िलंग, वचन, िवभ , सामा य प ह े िवकार
सं कृतात होत नाहीत व मराठीत ष ी िवभ िशवाय द ुस या िव भ स होत
नाहीत .ष ीचा जो ‘चा’ यास मा ह े िवकार होतात .
२) सं कृतातील ष ी या ययापास ून मराठीत ष ीच े यय आल ेले नाहीत .
सं कृतातील ति त ययापास ून ते उ प न झाल े असाव ेत.
३) ष ीलाकारकस ंबंध नाही हण ून ितची गणना िवभ त क नय े अ स े
िचपळ ूणकरांचे व गोडबोल े यांचे हणण े आहे.
munotes.in
Page 35
िवकरण
35 ४) दामल े यांनी ष ीचा प घ ेतला पर ंतु यां या मता ंना मंगळूरकर या ंनी िवरोध क ेला
आिण ष ीच े िवभि व नाकारल े.
ष ी या स ंदभा त दोन प पडल ेले िदसतात ए ष ीवादी आिण द ुसरा ष ीिवरोधक
ष ी िवभ या िवरोधात जे हणून मु े मांडले जातात यातील ठळक म ु े असे आहेत-
१) ष ीला कारकाथ नाही.
२) ष ीचे यय ह े चरम यय नाहीत . उदा. यांचा – यांचाही.
३) ष ीचे यय िवश ेषणा मक आह ेत.
४) िवभि यया ंस िल ंग, वचन, िवभ , सामा य प ह े िवकार स ं कृतात वग ैरे
होत नाहीत . मराठीत फ ष ीचा याला अपवाद आह े. यामुळे हा ति त
यय मानावा . सं कृतातील ष ी या अथा या ति त ‘ईय’ या ययापास ून
तो िनमा ण झाला असावा .
५) ष ीचे यय लाग ून अ ययापास ून िवश ेषणे बनतात . उदा. एथचा , वरचा
इ यािद .
िचपळ ूणकरानी ‘चा’ ययाला ति त यय मान ून ष ीला िवरोध क े यानंतर ष ी या
बाजूने व िवरोधात व ेगवेगळे मु े समोर आल े ते पुढील माण े-
दामल े यांनी या म ुद् ांचा परामश घेऊन ष ीच े समथ न केले. दामल े यां या ितपादनाचा
सारांश पुढील माण े-
१) ष ीला कारकाथ नस याम ुळे ती िवभ न ह े या आ ेपाला अथ नाही . याने
फारतर इतक ेच िस होईल क कारका ारा क ेलेले िवभि ल ण या य होय .
२) सं कृत ‘ईय’या ति त ययापास ून मराठीतष ीचा ‘चा’ यय आला अस े हणता
येणार नाही .
३) ति त ययाप ूव नामाच े सामा य प कधीच होत नाही . काही अपवाद सोडता
यापूव मा नामाच े सामा य प होत े. असे अपवाद नागप ूरला, नागपूरह न इ यादी
िठकाणी अ य काराबाबतही आढळतात .
४) ‘चा’ यय चरम यय नाही ह े ख र े असल े तरी ही गो स मी या
ययाबाबतीतही आढळत े. उदा ा ंतीचा, रा ीचा.हा िवभ ययम ूळ
सं कृतातही िनरपवाद नाही .
५) ‘चा’ यया माण े ‘ला’ ययान े येथला, ितथला इ यादी िवश ेषणे होतात .पण या
‘ला’ ययास कोणी िवभि यय हणत नाही . िवशेषणातील ‘ला’ व चत ुथ चा
‘ला’ असे दोन िभ न यय समजल े जातात .तोच याय येथला, ितथला या
पातील ‘चा’ला लाग ू होतो. munotes.in
Page 36
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
36 ६) ति त ययापास ून वचनाचा बोध होत नाही . परंतु चा यया त श दापास ून
वचनाचा बोध होतो . घरचा (एक वचन ) घरांचा (अनेक वचन ).
७) ष ीिवभ या अभावी क ेळफुल, देवघर इ यादी ष ी त प ु ष समासाची यव था
लावता य ेणार ना ही.
८) िवशेषणापास ून भाववाचक नाम े साधतात पण हातच े, घराचे, मुलाचा ही जर
िवशेषणे होत तर यापास ून भाववाचक नाम कोणत े व कस े साधत े.
दामल े यां या ितपादनाचा म ु य भर ष ्य त प े िव ेषणा मक नाही त े िस
कर यावर आह े. कारण ष ी या िवरोधात जाणारा तो एकच मु ा आह े.
मंग ळकरा ंनीष ीचा िवभ म य े समाव ेश करण े समथ नीय नाही , यािवषयी आता
फारसा िववाद उरल ेला नाही , असे सांगत ष ी या समथ नाथ दामल े यांनी मा ंडले या
अनेक मुद् ांचा िव तारप ूव क िवमश केला आह े.ष ीिवभ िव ेषणा मक अस याम ुळे
ितथे व प अ य िवभ ह न सव था वेगळे आहे. या व इतर कारणा ंमुळे ष ीचा सव च
यवहार इतर िवभ ह निवल ण अस याम ुळे ती वगळ ून ितचा समाव ेश िवश ेषणात
‘पांढरगणात ’ करावा अस े मंग ळकरा ंनी हटल े आहे.
अजु नवाडकरा ंनी म ंग ळकर या ं या ितपादनाचा परामश करताना म ंग ळकरा ंनी
कु ती िज ंकली असा िनण य करण े कठीण अस याच े हटल े आ ह े. यािवषयी
अजु नवाडकर या ंचे मत अस े-
१) ष ी या िठकाणी िवश ेषणाच े धम आहेत हण ून ितला िवभ त ून उठून पाहतात त े
या आ यातात िवश ेषणाच े धम आहेत या ंना(ता यात , वा यात )आ यातात ून
वगळत ना हीत. यामुळे ष ीला एक याय आिण आ याताला द ुसरा याय लावण े
सुसंगत नाही .
२) ष ीचे यय चरम यय नाहीत ह े खरे असल े तरी ई -आ याताची अकरण प े
करतानाही म य े ‘ना’ हे अ ययय ेते. जसे –येईनात, जाईनात . धातू आिण ‘त’ हा
यय या ं याम य े ‘ना’ही अ यय आ ले हणून आ यात व बािधत होत नाही .
अशा कार े मराठीतील ष ी िवभ ही सवा त िववादा पद असल ेली िदसत े. मा
पारंप रक िवव ेचनात ही िवभ मानल ेली िदसत े. तसेच भाष ेवरही या िवभ चा
मोठा भाव आह े.
स मी िवभ
स मी िवभ काहीशी वाद त आह े. स मीच े त, ई. आ ह े एकवचनाच े व
अनेकवचनाच े यय आह ेत.कारकवा ानी थळ -काळ या अथ ितला ‘अिधकरण ’
असे हटल े आहे. दामल े यांनी सं कृती या आधार े हीिवभ मानली . ग. मो. पाटील
यांनीही िवभ माग यास िवरोध क ेला आह े.
munotes.in
Page 37
िवकरण
37 १) डॉ. पाटील या ं या मत े, स मी या ययांनी साधल ेली सव च प े ि यािवश ेषण
बनून ि य ेब ल थळ , काळ दाखवतात हण ून स मी या यया ंना ि यािवश ेषण
सािधत यय मानाव ेत. उदा. ‘तो मैदानात ख ेळतो.’‘तो सकाळी य ेतो.’
२) ा. मंग ळकर या ं या मत े, स मीच े यय त , ई. आ अस े देतात. यातील ‘आ’हा
यय बोटावर मोज याइतकयाच नामाना लागतो . जसे –माथा, गळा, पाया
इ यादी . सव नामाना लागत नाही .ई हा यय क ेवळ नामानाच लागतो . याठी
अकारा त नामा ंना लागत नाही .
३) मंग ळकर या ं या मत े, स मी या ‘त’ यया ं या िठकाणी व ैल ण आह े.
तोचरम यय नाही . याला ऊन ,ला इ यादी श ेष यय लागतात . उदा.
घरातून,घरातला .
संबोधनिवभ
संबोधन हीद ेखील काहीशी वाद त िवभ आह े.ती न माण याकड े अनेकांचा कल
आहे. संबोधनालाएकवचनी यय नाहीत . अनेकवचनी ‘नो’ हा यय आह े. दामल े
यांनी पर ंपरा हण ून िवभ मानली आहे.
१) संबोधला एकवचनाच े यय नाहीत .
२) िवभ वाच ून संबोधनाचा कोण या गटात समाव ेश करणार ? हा उ वतो .
३) संबोधनाला वा यगत घटकपदा ंशी अ वय होताना ह े पद कोण याही िवभ त य ेऊ
शकते. हणज े याचा द ुस या पदाशी स ंबंध असतो . उदा.‘मुलांनो तु ही आज
अ यास क ेला नाही .’ या वा यातील म ुलांनो या पाचा त ु ही या सव नामाशी स ंबध
आहे.
संबोधनाला वत ं यय आह ेत. यांना पुढे िवकृती होत ना . हणून संबोधनाचा
वीकार करावा अस े दामल े यांनी हटल े आहे.
ग. मो. पाटील या ंनी संबोधन िवरोध करताना अस े हटल े क ,
१) सं कृतम य े संबोधनाला यय नाहीत व कारकाथ ही नाहीत हण ून ितला वत ं
िवभ मानल ेली नाही .
३) वा यातील कोण याही पदाशी स ंबोधनाचा कोणताही स ंबंध नसतो . वा यातील
संबोधन काढ ून टाकल े तरी अथ बोध हो या या ीन े काही अडत नाही .
४) सव नामाला स ंबोधन कधीच लागू होत नाही .
४) संबोधनाबरोबर अर े, ए इ यादी क ेवल योगी अ यय े येतात.
शू य यय
शू य यय ही मराठी याकरणातील एक मह वाची स ंक पना आह े. ही िवभ
िवचारा ंशी िनगिडत अस याम ुळे ितचा िवचार िवभ िवव ेचनात कर यात य ेतो. वा यात munotes.in
Page 38
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
38 जे हा नाम सव नामांची ययरिहत श द प े येतात क े हा या श दा ंना शू य यय
मानल े जातात . कारण ययािशवाय पद ही स ंक पना प ूण होत नाही . वा य ह े पदानी
बनलेले असत े. हणून वा यात य ेणा या येक श दाला यय जोडल े जाणे अप रहाय
असतात . मा ज े हा य ेक नसतात त े हा हा श ू य यय मानला जातो .
पािणनी या याकरणात ून आल ेली ही स ंक पना आह े. जे हा एकच विन प िभ न
कारच े याकरिणक काय करते ते हा ही स ंक पना वापरली जात े.ह ी ह े नाव
एकवचनात व अन ेकवचनात एकच अथ य करत े. या या बा पात को णताही
बदल होत नाही . हणून अन ेकवचनाचा ययलोप होतो हण ून ितथ े शू य यय मानला
जातो.
थमा िवभ तही या स ंक पन ेचा उपयोग होतो .श दाच े मूळ प त ेच थम ेचे प होय .
मंगळूरकरांनी एकवचन व अन ेकवचन थमा व स ंबोधन या य च े ययही श ू य यय
सांिगतल े आह ेत. ‘तो प े खातो .’या वा यात प े या पदाला कोणताच यय
नाही. हणून ितथ े शू य यय मानवा लागतो .
मराठीत थम ेला एकवचनाचा यय नाही अस न हणता ययाचा लोप िक ंवा
शू य यय सा ंगणे हे अजु नवाडकरा ंना तक शु वाटत े.
िवभ य याव न क अथा व न
िवभ ययाव न माना यात क अथा व न हा एक मह वाचा वाद
याकरणकारा ंम ये आह े. काही याकरणकार ययवादी आह ेत, तर काही
याकरणकार अथ वादी आह ेत. दोघांनीही आपली मत ेआ हान े मांडली आह ेत.
िवभ ययाव न माना यात अस े हणणा या याकरणकारा ंची मत े -
१) मूळ सं कृत भाष ेत ययाव न िवभ मान या आह ेत आिण मराठीत िवभ
िवचार स ं कृतमधून आ यान े मराठीतही ययाव न माना यात .
२) वा यात श दा ंची प े होतात ती यय लाग यान े होतात . िवभ हवीत िवकार
आहे आिण श दिवचार आ हे. वा यिवचार न ह े. हणून वा यातील अथा या स ंबंधात
िवचार करण े यो य नाही .
३) कारक यव था सदोष आह े. यामुळे कारकाव न िवभ मानण े यो य नाही .
४) नाम, सव नाम या श दा ंचा नेहमी ि यापदाची स ंबंध असतो अस े नाही , तो इतर
श दांशीही असतो . उदा. आमचा म ुलगा.
५) िवभ म य े अ थ मह वाचा असला तरी तो यया ंिशवाय य होत नाही .
यामुळेच अथ य होतो हण ून यय मह वाच े आिण अथ गौण होय .
munotes.in
Page 39
िवकरण
39 ६) यय िभ न िभ न असल े तरी एकच अथ प करणार े यय एका जातीच े समज ून
समान अथा या यया ंचा एक गट क न यांची वग वारी आह े केली आह े. यांनाच
थमा , ि तीया अशी नाव े िदली आह ेत, ती यो य आह ेत.
७) ष ी िवभ या ठाई िवभ च े गुणधम अस यान े ती िवभ मानावी . कारकाव न
ती या य मानण े यो य नाही .
८) एकच यय िभ निभ न अथा ने येत असला तरी याम ुळे िवभ व नाकारण े यो य
नाही.
९) एकच िवभ िभ न िभ न अथा ने येते ही अप ूणा व था आह े. परंतु याम ुळे फारस े
िबघडत नाही . ितचा उपयोग कोण या कोण या अथा ने होतो याची न द घ ेतली तरी
पुरे.
याउलट अथा व न िवभ मानावी हणणा या याकरणकारा ंची मत े अशी-
१) उ प ीचा आधार यो य नाही कारण मराठीच े िवभि यय य स ं कृतव न आल े
नसून ते सं कृत – ाकृत -अप ंश या मागा ने आल े आहेत. यामुळे सं कृतपे ा मराठी
िवभ च े व प व ेगळे आहे.
२) िवभ म य े ययाप े ा अथा स मह व आह े. अगोदर अथ नंतर यय हण ून अथ
मह वाचा ययगौण आह ेत.
३) कारकाथ मह वाच े अस यान े कारकाथा व नच िवभ माना यात .कारक सहा कारच े
अस यान े मराठीत िवभ स ं या सहा मानावी .ष ी व स ंबोधनास कारक नस याम ुळे
या िवभ मान ू नये.
४) िवभि यय लागणार े श द या ंचा पर परा ंशी संबंध नस ून तो ि यापदाची असतो .हाच
कारकस ंबंध होय .
५) कारकाव न िवभ नाकत ृ कारक , कम कारक ,करणकारक अशी अथा व न नाव े देणे
यो य. थमा , ि तीया अशी द ेऊ नय े.
६) ययाव न िवभ मान यात अन ेक अडचणी य ेतात. थमेला यय नाहीत . ि तीया
व चत ुथ चे समान यय आह ेत. अशा व ेळीच न ह े तर य ेक वेळी िवभ ठरवताना
अथा चे सहा य याव े लागत े.
७) यय ह े बा प अस ून अथ आ मा असतो . यामुळे ययाप े ा अथा ला मह व आह े.
८) यय यव था सदोष अस यान े ययाव न िवभ मा नणे अडचणीच े आहे. एकच
यय िभ निभ न अथ य करतो अशाव ेळी अथा चे सहा य याव े लागत े.
िवभ िवचारात मह व ययाला क अथा ला हा वाद एका ंगी व द ुरा ही आह े. हणून
सबनीसा ंनी वीकारल ेली भ ूिमका यो य वाटत े. िवभ हा िवकार आह े. तो नामाचा munotes.in
Page 40
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
40 ि यापदाची असल ेला स ंबंध दाखव यासाठी होतो . हणून कारकाना ं मह व आह े. पण
िवकार प े यया ं या ार े होतात व िवभि कार ययाम ुळे होतात . हणून िवभ
ओळख या या कामी यया ंचे मह व अिधक आह े. हणज े िवभ ठरवताना दोह च े
सहा य याव े व दोघा ंनाही मह व ाव े.
सामा य प
सामा य पाचा िवचार िवभि िवचारात मोडतो . सामा य प ही मराठी भाष ेची िवश ेषता
आहे. हणून िवभि िवचारात सामा य पाला मह व आह े. कारण नाम , सव नाम याना
िवभि यय जोडल े जाताना या ं या अ ं या रा ंम ये बदल होतो या ला सामा य प
असे हणतात . उदा.‘पु तक’ या श दाला तो हा यय लागताना याच े ‘पु तकात ’ असे
प होत े. हणज े मूळ पु तक याच े ‘पु तका ’सामा य प होत े.
या या –
१) िवभि यय लाग याप ूव ाितपिदकास जो िवकार होतो या िवकारास िवभि काय
िकंवा सामा य प अशी पा रभािषक स ं ा आह े.
२) ‘िवभि यय लाग यास अगदी तयार झाल ेले जे अंगचे प त े सामा य प होय ’-
दामल े
३) ‘िवभि यय घ ेणारे मूळ पाशी व प िक ंवा िव प अस े श द प त े
सामा य प ’ - मोडक
सामा य प मराठीच े वैिश ्य मानल े जात े.िवभि यय लागताना जस े श दाच े
सामा य प होत े, तसे श दयोगीअ यय लागतानाही श दाच े सामा य प होत े.जसे - घर
–घरासमोर , झाड – झाडावर . दामल े यांनी िवक ृतांग व अिवक ृतांगनामे असा भ ेद क न
सामा य पाच े कार सा ंिगतल े आहेत. सामा य प न होणा या अपवादा मक श दा ंना ते
अिवक ृतांग हणतात . गावचा पाह णा , दूरदश न या बात या इ यािद .
मराठीत सामा य प हो याच े वेगवेगळे कार ीस पडतात . उदा. आकारा त
घड्याळा,ईकारा त - किवता , एकारा त – बागेत, कोण या श दात कोणती सामा य प े
लागतात ह े यां या अ ं या रा ंवर व िल ंगावर अवल ंबून अस याच े िचपळ ूणकर सा ंगतात.
सामा य प िवभ य ंत िकंवा श दयोगी अ यय पात होत े असे नाही. नािमक गटातील
िवशेषण भाव असणा या काही श दा ंचे सामा य प होत े. जसे– पांढ या घोड्याला.
सामा य पाच े काही िनयम असल ेतरी य ेकवेळी िनयमान ुसार सामा य प होतेच अस े
नाही. सव नामाची सामा य प े वेग या प तीन े होतात . उदा. तो- याचा , आ ही -
आ हाला इ यािद .
****** munotes.in
Page 41
िवकरण
41 आ यात िवकार
मराठीत िल ंग, वचन, िवभ आिण अ यातह े मुख चार िवकार आह ेत. या पैक
मु य व े आ यातिवकाराचा िवचार आपणास य ेथे करावयाचा आहे.नाम-सव नाम या ंना
िवभि िवकार होतो तसा धात ूला जो िवकार होतो याला आ यातिवकार अस े
हणतात . धातूला िवकार होऊन ि यापद े तयार होतात , हणून आ यात िवकार हा
ि यापदिवचार आह े.
धातू व ि यापद
पारंप रक याकरणात धात ू आिण ि यापद या दोन स ं ा काहीशा समान अथा ने
वापर या जातात . मा या दो ही स ं ाम य े थोडेफार भ ेद आह ेत. धातू ही श दजाती
आहे आिण ि यापद हा िवचार आह े.धातू व ि यापदा या या या एकि त कर याच े
य न व ेगवेग या याकरणकारा ंनी केले आहेत ते पुढील माण े-
१) ‘ि यापद हणज े या श द ेक न कोण याही यापाराचा अथवा ि थतीचा बोध
होतो त े... ि यापदाच े मूळ यास धात ू हणतात .’- दादोबा पा ंडुरंग तख डकर
२) ‘ या श दापास ून कालगत ि य ेचा बोध होतो ती ि यापद े’ - कृ णशा ी
िचपळूणकर
३) ‘वा यातील या ि यावाचक िवकारी श दान े वा यासप ूण ता येते आिण
व याच े ीने या ि य े या आ याताचा हणज े काळाचा िक ंवा काही िवश ेष
अथा चा बोध होतो यास ि यापद अस े हणतात .’ - मो. के. दामल े
४) ‘ याला अ यात यय लागतात तो धात ू. धातूचा अथ ती ि या . धातू अिधक
आ यात यय हणज े ि यापद .’अजु न वाडकर
धातू हा ि यादश क श द असला तरी दामल े यां या मत े,‘ येक धात ुपासून कोण या ना
कोण या कारचा ि य ेचा बोध होतो अस े नाही. बरेच धात ू ि यादश क आह ेत. तथािप
काही धात ू स ादश क िकंवा ि थतीदश क आह ेत उदा .अस.
आ यात ही स ं ा
धातूंना काळाच े आिण अथा चे यय लाग ून ि यापद े तयार होतात . सं कृतात काळ
आिण अथ यांची गणना िवभ या नावान ेच केली गेली. मराठीत मा दामल े यांनी
यासाठी ‘आ यात ’ ही वत ं सं ा ढ क ेली आह े. आ यात ह े नाव आज चिलत
असल े तरी त े अनेक ट यात ून गेलेले िदसत े. म. ना.आचाय यांनी धात ू याकरणा या
नामकरणाचा व वग करणाचा ऐितहािसक आढावा घ ेतला अस ून या ंनी पुढील ट प े
सांिगतल े आहे
१) पंिडत याकरणात सहा ययमाळा िद या आह ेत.
२) दादोबानी इ ं जी याकरणाव न काळ व अथ सांिगतल े आहेत.
३) िचपळ ूणकरा ंनी आ यात ही स ं ा वाप न ययिन भ ूिमका घ ेतली. munotes.in
Page 42
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
42 ४) गुंजीकरा ंनी वत मान, आ ाथ इ यादीकालाथ वाचक स ं ा बाज ूला ठेवून आप या
सुबोध याकरणाम य े थम आ यात ,दुसरे आ यात अशी मस ूचक नाव े
वापरली आह ेत.
५) दामल े आिण ता यात , ला यात अशा ययिन स ं ांची यवि थत मा ंडणी
केलेली िदसत े.
दाम या ंनी नामिवभ माण े धात ूिवभ नाही सा ंकेितक नाव े दे यामाग े आपली
भूिमका प क ेली आह े. धातूंची यया त प े अनेक अथ य करीत अस याम ुळे
नावाऐवजी अथ हीन िच ह े अिधक उपय ु होत अस याच े दामल े सांगतात.
आ याता ंचे कार
मराठी तील यातिवचार वाद त नाही . धातूंना लागणा या यया ंचे वग करण
काळान ुसार करायच े क अथा नुसार हा आ यातिवचारातील एक मह वाचा आह े.
याचे उ र बह त ेक याकरणकारा ंनी ययान ुसार अस े िदल ेले आ ह े. राजवाड े,
अजु नवाडकर , आचाय आिण ग ुंजीकर या ंनी आठ आ यात े सांिगतली . तर दामल े यांनी
सात सा ंिगतली आह ेत. गुंजीकरा ंनी ‘णार’ हे भिव यकाळ व िन य या अथा चे आ यात
वगळून दाम या ंनीसात आ यात े सांिगतली आह ेत.
येक आ यातात प ु ष, वचन, िलंग भेदाने ि यापदाची जी प े होतात या ंची
मािहती दाम या ं या याकरणात िव तारान े िमळत े.
आ यातवग अथ उदाहारण
थम-ता यात वत मान काळ तो जातो
ि तीय -ता यात संकेताथ जर तो जाता
ला यात भूतकाळ तो गेला
वा यात िव ाथ याने जावे
ई-आ यात रीती भ ूतकाळ तो जा
ऊ- आ यात आ ाथ तो जावो
ईला यात भिव यकाळ तो जाईल
दामल े यांनी सा ंिगतल े या आ याताम य े चा याताची भर घाल ून आचाया नी आठ
आ याता ंची यव था स ुचवली आह े. ते एक आ यात हणज े चा यात होय .
आ यातवग अथ उदाहारण
चा यात रीती भ ूतकाळ जायचा / याने जायच े
मराठी दामल े यांनी मांडले या आ यात यव थ ेचे व प प ुढील माण े सांगता य ेतील
१) धातूचे यय लाग ून ि यापद े तयार होतात यास आ यात यय हणतात .
२) आ यात े एकूण सात आह ेत.
३) येक या यातात तीन प ु ष, दोन वचन े आिण तीन िल ंगे आहेत. हणज े
आ यात प प ु ष, िलंग, वचन या माण े बनते.
४) िवभ माण े आ यात ेही ययाव न मानली पािहज ेत. munotes.in
Page 43
िवकरण
43 आ याता ंचे अथ
१) थम ता यात (वत मानकाळ )
याला पार ंप रक याकरणात ‘वत मानकाळ ’ असे हणतात यास दामल े यांनी
‘ थमता यात ’ हटल े आह े. या आ याताच े यय प ु षा या िल ंग वचना माण े
बदलतात .ित ही िल ंगी बह वचनी एकच यय लागतात . फ एक वचनात फरक आह े.
२) ि तीय ता यात (संकेताथ )
याला पार ंप रक याकरणात ‘संकेताथ ’ असे हटल े जात े यास दामल े यांनी‘ि तीय
ता यात ’असे हटल े आ हे. थमता याता माण ेच याची प े असतात . याचे यय
िलंगानुसार बदलतात . जाता, असता , जातो, असतो इ यादी .‘पाऊस पडला असता तर
िपके चांगली आली असती .’‘ याने अ यास क ेला असता तर तो परी ेत पास झाला
असता .’
३) ला यात (भूतकाळ )
याला पार ंप रक याकरणात ‘भूतकाळ ’ असे हटल े जाते यात दामल े यांनी ‘ला यात ’
असे हटल े आहे. गेला, गेले, गेली अशी ि यापदाची प े तयार होतात .
४) वा यात (िव ाथ )
याला पार ंप रक याकरणात ‘िव थ ’ असे हटल े जाई याला दामल े यांनी ‘वा यात ’
असे हटल े आहे. या अथा पासून िविश यया ं या ा रे िवधी हणज े इ छा , अपे ा,
कत य, आशीवा द, साम य इ यादी ह ेतूंचा बोध होतो यास िव थ अस े
हणतात .‘तु ही अ यास करावा .’,‘ यांनी एकिन राहाव े.’,‘ यांना श ा होवो .
इ यादी .
५) ई –आ यात (रीितभ ूतकाळ )
याला पार ंप रक याकरणात ‘रीितभ ूतकाळ ’ असे हटल े जाते, यास दामल े यांनी ‘ई -
आ यात ’असे हटल े आहे.ि येची सवय , ि येचे सात य असा ि यापदाचाभ ूतकाळी
अथ असतो . जाई, जाऊ, जातअशी ि यापदाची प े तयार होतात .
६) ऊ –आ यात (आ ाथ )
याला पार ंप रक याकरणात ‘आ ाथ ’ असे हटल े जात े यास दामल े यांनी ‘ऊ –
आ यात ’ असे हातल े आहे. िविश यया ं या ार े िवनंती, आ ा, ाथ ना या ंचा बोध
होतो यास आ ाथ असे हणतात .‘तु ही जा / खेळा.’‘आपण द ेशासाठी लढ ू.’
७) ई-ला यात (भिव यकाळ )
याला पार ंप रक याकरणातभिव यकाळ अस े हटल े गेले यास दामल े यांनी ‘ई-
ला यात ’ असे हटल े आहे. या आ याताच े यय ई – आ याता या ययापास ून munotes.in
Page 44
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
44 आले अस याम ुळे याच े यय िल ंगभेद यान ुसार बदलत नाहीत . जाईन , जाऊ,
जातील अशी ि यापद प े होतात .
आ यात यव थ ेवरील आ ेप
दामल े यांनी धात ूना लागणा या ययां याआधार े आ यात यव था मा ंडली. ित यावर
काही याकरणकारा ंनी आ ेप घेतलेले िदसतात .
१) म. पां.सबनीस या ं या मत े सं कृतम य े आ यात व िवभ या दो ही स ं ा एकाच
अथा ने वापर या जातात . मराठीत यािभ न अथा ने घेणे यो य नाही . तसेच काळ व
अथ या दो न सं ा असताना आ यातही नवी स ं ा शोध याची आव यकता नाही .
थोड यात सबिनसा ंचाआ यात ही स ं ा वापर यास िवरोध आह े.आ यात स ं ेचा
मराठीन े वत ं री या उपयोग कर यास हरकत नाही . काळ व अथ या दो ही स ं ा
अस या तरी दो ही कार या यया ंचा समाव ेश होऊ शक ेल अशी स ं ा वापरली तर
काही िबघडत नाही .
२) दामल े यांनी सात आ यात े मांडली आह ेत ती यायाव न मानली आह ेत. ा.
चं कांत अदावतकरा ंनी यावर आ ेप घेतला. यां या मत े ‘दामल े यांनी दोन
ता यात े माण याची गरज न हती . एकाच ता यात मान ून याच े दोन उपयोग सांगणे
बरे असे दामल े का हणत नाहीत ?’
३) रा. िभ. गुंजीकर या ंनी िशकणार , करणार , देणारइ यादीच े वत ं आ यात मानल े
आहे. आ यातस ं या आठ मा ंडली. परंतु दामल े हणतात या माण े ‘णार -
आ यात मान याची गरज नाही ; कारण त े आ यात क ृदंत आह े या प ुढे याच े
सहा य ि यापद असत े, व ते अ या त हणज े गु असत े. जसे क , जाणार आह े,
जाणार होता , जाणार अस ेल अशी या पदा ंची प े िमळतात हण ून ‘णार -आ यात
नावाचा कार मान याची गरज नाही .
अशा कार े आ यात िवचाराच े व प आह े.
२.४ समारोप :
अशा कार े आपणास वरील म ु ा या आधार े मराठी याकरणात िल ंगिवकार या ंचा
अ यास करीत असताना िल ंगिवकार हा सामा यपण े नाम, सव नाम , िवशेषण या
श दा या जातीला कशा प दतीन े िवकार जाडतो या ंचा िवचार आपण वरील
िववेचनाव न क ेला आह े. या म य े यांना िवकार जाडतो टो हणज े िलंग वचन आिण
िवभ होत ह े आपणास ल ात ठ ेवणे आव यक आह े. कारण िवभ िवकार ज ेवढे प
व िनयमब आह ेत तेवढे िलंग , वचन िवकार असल ेले िदसत नाहीत . कारण म ुळातच
िलंग या श दाचा अथ च आह े ‘ल ण ,खूण ,िकंवा िच ह असा अथ आपणास सा ंगता य ेईल
हणून पु ष वाचक श द ह े पुि लंगी ी वाचक श द हा ीिल ंगी , आिण पदाथ वाचक munotes.in
Page 45
िवकरण
45 श द हा नप ूसकिल ंगी असा घ ेता येईल अशा कार े वरील िवव ेचना ार े िवचार करता
येईल .
आपली गती तपास :
भाषेतील िल ंगिवकार सिव तर प करा .
२.५ वा याय :
सरावासाठी
दीघ री
१) भाषेतील िल ंग िवचार हणज े काय त े सांगून व प व ैिशट्याची सिव तर चचा
करा.
२) याकरणातील िल ंग यव थ ेचे सामा य िनयम उलघड ून दाखवा .
३) वचन िवचार हणज े काय? वचनाच े कार प करा .
४) िवभ हणज े काय? िवभ च े व प प करा .
५) िवभ च े कार सा ंगा.
६) आ यात िवकार हणज े काय? आ याताच े कार सा ंगा.
िटपा िलहा .
१) िवभ िवकार
२) िवभि यय आिण श दयोगी अ यय
३) संबोधनिवभ
४) पंचमीिवभ
खालील ा ंची एका वा यात उ र े िलहा .
१) िलंगिवकार हणज े काय?
२) दामल े यांनी पर ंपरा हणून कोणती िवभ मानली आह े?
३) दामल े, िचपळ ूणकर यांनी कोणती िल ंग यव था मा य क ेली नाही ?
४) मराठीम य े सं कृत माण े िकती िवभ मान यात आ या आह ेत?
५) डॉ. ग. मो. पाटील व म ंग ळकर या ंनी कोण या िवभ ला िवरोध क न
ि तीया मानावी अस े हटल े आहे. munotes.in
Page 46
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
46 २.६ संदभ ंथ
१) मराठी याकरणाचा अ यास , डॉ. काश परब , ओ रए ंटल लॉंगमन ाय ह ेट
िलिमट ेड, २००२ .
२) मराठी याकरण प रचय , ा. डॉ. राजश ेखर िहर ेमठ, मेहता पि लिश ंग हाऊस ,
२००० .
३) मराठीचा भािषक अ यास , कानड े मु. ी., संपा, नेहवध न पि लिश ंग हाऊस ,
१९९४ .
४) मराठीच े याकरण , लीला गोिवलकर , मेहता पि लिश ंग हाऊस , १९९३ .
munotes.in
Page 47
47 ३
श दिस ी
घटक रचना :
३.१ उि े
३.२ तावना
३.३ श द, पद व यय स ंक पना
३.४ श दिस ीच े यय
३.५ मराठीतील श दिस ी
३.५.१ उपसग घिटत श द
३.५.२ ययघिटत श द
३.५.३ सामािसक श द
३.५.४ अ य त श द
३.६ समारो प
३.७ वा याय
३.८ संदभ ंथ
३.१ उि े :
१) श द, पद व यय या स ंक पना समज ून घेणे.
२) श दिस ी यया ंचे सिव तरपण े िव ेषण करण े.
३) मराठीतील श दिस ी िवचाराचा सिव तर आढावा घ ेणे.
४) िस श द व सािधत श द या ंचा प रचय क न द ेणे.
५) उपसग घिटत श द हणजे काय त े सांगून उपसग घिटत श दा ंची मांडणी करण े.
६) ययघिटत श दाची या या प क न ययघिटत श दा ंची चचा करण े.
७) सामािसक श द ही संक पना प क न सामािसक श दा ंचे कार अ यासण े.
८) अ य त श द हणज े काय त े समज ून घेऊन अ य त श दा ंचे कार प करण े.
munotes.in
Page 48
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
48 ३.२ तावना
'श दिस ी ' या अ यासघटकाम य े मराठीतील श दिस ी िवचाराचा सवा गाने िवचार क ेला
जाईल . तसेच श द व यय स ंक पना , िस श द , सािधत श द , उपसग घिटत श द ,
ययघिटत श द , सामािसक श द , अ य त श द या स ंक पना आिण यां या कारा ंचा
सिव तरपण े आढावा घ ेतला जाईल
श दिस ी हणज े काय ? ते आता आपण पाह . भाषा ही िनयमब असत े तसेच ती
सज नशील असत े. काटकसर आिण िमत ययता ह े भाष ेचे िवश ेष सा ंिगतल े जातात .
एकामागोमाग एक वण येऊन ढीन े वा स ंकेताने श द तयार होतो व यात ून एका
श दापास ून याला उपसग , यय वा अ य श द लाग ून अन ेक श द तयार होतात याला
‘श दिस ी ' असे हणतात . थोड यात श द कसा तयार झाला हणज ेच तो कसा िस
झाला यालाच ‘श दिस ी ' हणतात .
श दिस ी व पदिस ी या स ं ा याकरणात िभ न अथा ने वापर या जा तात. ही
अथ िभ नता ल ात घ े यासाठी म ुळात श द व पद यातील फरक ल ात घ ेतला पािहज े.
श द व पद ह े दो ही तस े सामा य अथा ने श दच . या दोघा ंम ये पा रभािषक फरक
सांगायचा झाला तर तो असा क म ूळ कोशगत व यापास ून सािधत तो 'श द’ आिण
वा यगत त े 'पद' होय.
'श द' ही वा यिनरप े सं ा आह े, तर 'पद' ही वा यसाप े सं ा आह े. पद ही श दाची
उपाधी आह े अस ेही हणता य ेईल. भाषेत या भाष ेत सािधत श द तयार हो या या
ि य ेला 'श दिस ी ' असे हणतात . तर श दाच े वा यगत प िस हो या या ि य ेला
'पदिस ी ' असे हणतात . श दिस ी व पदिस ी या दो ह च े यय व ेगवेगळे आह ेत.
श दिस ीच े यय चरम ेतर यय असतात , तर पदिस ीच े यय चरम यय असतात .
श दिस ीच े यय ह े नवीन श द तयार करणार े अस याम ुळे यांचे याकरणम ू य तयार
हायच े असत े. श दिस ीचे यय चरम ेतर यय अस ून ते लागून नवे श द तयार होतात .
* उदा.
‘शाबास ' या िस श दाला ‘क ' हा ति त यय लाग ून ‘शाबासक ’ असा श द
तयार होतो .
‘गा' धातूला ‘ऊन' यय लाग ून ‘गाऊन ’ हे सािधत तयार होत े.
'गा' धातूला 'णारा’ हा कृत यय लाग ून ‘गाणारा ’ हे सािधत यय तयार होत े.
काही अपवाद वगळता श दिस ीच े यय श दा ंचे जा य ंतर करतात . हणज े श दजातीत
बदल घडव ून आणतात .
* उदा.
‘माणूस' हे नाव आह े, याला ‘क ' यय लाग ून ‘माणुसक ’ हे िवशेषण होत े.
‘चढ' धातूला 'णारा' यय लागला तर ‘चढणारा ' हे िवशेषण तयार होत े. munotes.in
Page 49
श दिस ी
49 श दिस ीच े यय ह े श दाव न नवीन श द तयार करणार े अस याम ुळे यांचे
याकरणम ू य तयार हायच े असत े. मराठी याकरणात मो. के. दामल े यांचा श दिस ीचा
िवचार माण मानला जातो .
३.३ श द, पद व यय स ंक पना
१] श द -
ढीने िकंवा पर ंपरेने अथवा स ंकेताने या वन ना वा वनीसम ूहाला अथ ा झाल ेला
असतो , याला ‘श द' असे हणतात .
उदा. झाड, घर, फळा, खडू, ड गर, नदी, समु इ.
२] पद –
पदाचा स ंबंध हा म ु यतः वा याशीच असतो . पद हा वा याचा एक घटक असतो . वा यात
आलेला श द हणज े पद होय . श दाला यय लाग ून पद िस होत े.
उदा.
(श द + यय = पद)
i) झाड + खाली = झाडाखाली
ii) गाडी + वर = गाडीवर
iii) िवकास + ने = िवकासन े
iv) किवता + ला = किवताला
३] यय -
या वन ना वा वनी समु चयांना वत ं अथ नसतो , यांचा वत ं कोठ ेच उपयोग क ेला
जात नाही , यांना ' यय ' असे हणतात . यया ंमुळे श दाला पद व ा होत े.
उदा. स, ला, ते, णारा, क इ.
* यया ंचे कार :
१) चरम यय –
िवभ यय , आ यात यय ह े चरम यय आह ेत. या यया ंमुळे श दाची वाढ
खुंटते, या ययान ंतर श दाला इतर कोणताही यय लाग ू शकत नाही , अशा ययाला
‘चरम यय ' हणतात . चरम यया ंना वत ं अथ नसतो .
उदा. इल, ने, नी, स, ला, ते munotes.in
Page 50
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
50 २) चरमेतर यय -
चरमेतर ययांमुळे एका श दापास ून दुसरा श द तयार होऊ शकतो . हे यय चरम
नसतात . ते श दिस ीच े यय असतात .
उदा. पणा, िगरी
i) त ण + पणा = त णपणा
शहाण + पणा = शहाणपणा
ii) गुलाम + िगरी = गुलामिगरी
दादा + िगरी = दादािगरी
३.४ श दिस ीच े यय
१) ति त यय -
ति त यय नािमका ंना लागतात . हणज ेच नाम , सव नाम, िवशेषण या ंना यय लाग ून
बनले या श दा ंना 'ति त े' हणतात . ति त यय लाग ून तयार होणा या ययघिटत
श दांना 'ति त े' हणतात . दादोबा ंनी याला ‘श दसािधत े' असे हटल े आहे.
उदा.
(नाम + ति त यय = ति त े / नामसािधत / श दसािधत )
i) आनंद + मय = आनंदमय
ii) मा तर + क = मा तरक
iii) शाबास + क = शाबासक
iv) त ण + पणा = त णपणा
v) थंड + गार = थंडगार
२) कृत यय -
कृत यय धात ूंना जोडल े जाता त. कृत यय जोड ून तयार होणा या श दा ंना 'कृद ते'
हणतात . यालाच 'धातुसािधत े' असेही हटल े जाते.
उदा.
(धातू + कृत यय = कृद ते/ धातुसािधत े)
i) रड + का = रडका
ii) फाट + का = फाटका
iii) पड + का = पडका
munotes.in
Page 51
श दिस ी
51 ३.५ मराठीतील श दिस ी
एकामागोमाग एक वण येऊन ढीन े वा स ंकेताने श द तयार होतो व यात ून एका
श दापास ून याला उपसग , यय वा अ य श द लाग ून अन ेक श द तयार होतात याला
‘श दिस ी ' असे हणतात . मराठीत उपसग घिटत , ययघिटत , सामािसक , अ य त या
चार कारा ंनी श दिस ी होत े. थोड या त श द कसा तयार झाला हणज ेच तो कसा िस
झाला यालाच ‘श दिस ी ' हणतात . भाषेतील सव श दा ंचे िस व सािधत अस े दोन भाग
पडतात .
अ] िस श द
ब] सािधत श द
अ] िस श द -
जे श द इतर श दा ंपासून यु प न झाल ेले नसून वतः िस असतात , या श दा ंना 'िस द
श द' हणतात .
उदा. माती, ड गर, झाड, समु , िवचार , हवा, ढग इ.
* िस श दा ंचे कार :
१) त सम श द
२) त व श द
३) देशी श द
४) परभाषीय श द
१) त सम श द :
जे सं कृत श द मराठी भाष ेत जस े या तस े काहीही बदल न होता आल े, यांना 'त सम
श द' असे हणतात .
उदा. अ नी, दीप, राजा, परंतु, दु ध, च , गृह, पु प, अंध, जल, पु , िपता, क या, गु ,
पु ष, वृ , िव ान , िपंड, दंड, गायन, साद इ .
२) त व श द :
जे श द स ं कृतमधून मराठीत य ेताना या ं या म ूळ पात काही बदल होतो , या श दा ंना
'त व श द ' असे हणतात .
उदा. घर, गाव, दूध, फुल, चाक, काम, घाम, आग, पान, वीज, शेत, पाणी, पेटी, िवनंती,
तहान, कोवळा इ .
munotes.in
Page 52
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
52 ३) देशी श द –
जे मूळ मराठीतील श द आह ेत या श दा ंना 'देशी श द ' असे हणतात .
उदा. झाड, पोट, लुगडे, डोळा, घोडा, दगड, डोके, हाड, गुडघा, झोप, वांगे, िचमणी , कंबर,
पीठ, मुलगा, लाजरा , वेडा इ.
४) परभाषीय श द –
इतर भाषा ंमधून मराठी भाष ेत आल े या श दा ंना 'परभाषीय श द ' असे हणतात .
उदा.
पोतु गीज – बटाटा , तु ंग, चावी, पगार, जुगार, कोबी, फणस , हापूस, घमेले, लोणच े,
तंबाखू, ितजोरी , काडत ूस इ.
फारसी – पोशाख , रवाना , अ र, हक कत , मिहना , अ ू, पेशवा, सरकार , गु हेगार,
कामगार , मिहना , ह ा, समान , बाम, शाई, गरीब इ .
अरबी – अज , इनाम, जाहीर , खच , मेहनत, मंजूर, साहेब, मालक , मौताज , इनाम, न कल ,
पैज, शहर, मजबूत, नजर इ .
कानडी – खलब ा , िवळी, अडिक ा , हंडा, भांडे, तां या, अ का , अ णा , गाजर, भाकरी ,
बांगडी, िपशवी , लवंग, खोली , िक ली , पापड, तूप, िचंधी, ग ची, िखडक इ .
तेलगू – िशकेकाई, डबी, बंडी, अनरसा , िकडूकिमड ूक इ.
िहंदी – ब चा, भाई, िदल, बात, बेटा, नानी, तपास , इमली , दाम, करोड इ .
गुजराती – ढोकळा , दादर, रकामट ेकडा, दलाल , शेट, सदरा, घी इ.
इं जी – टेबल, पेन, डॉ टर , टॉप, टेशन, रे वे, बस, ऑिफस , आईस म , लास, कोट ,
सायकल , बॉल, बॅट, ाय हर , टीचर, मॅडम, पास ल, हॉि पटल , फाईल , पास, कप, नंबर,
पेपर, नस , पेपर, इंजे शन इ.
ब] सािधत श द -
जे श द इतर श दा ंपासून यु प न झाल ेले असतात , हणज ेच इतर श दा ंपासून बनल ेले
असतात या ंना 'सािधत श द ' हणतात .
उदा. िपतांबर, गैरहजर , जबाबदार , अपुरा, गैर यवहार इ .
munotes.in
Page 53
श दिस ी
53 * सािधत श दा ंचे कार :
मराठीत उपसग घिटत , ययघिटत , सामािसक , अ य त या चार कारांनी श दिस ी
होते.
१) उपसग घिटत श द
२) ययघिटत श द
३) सामािसक श द
४) अ य त श द
३.५.१ उपसग घिटत श द :
उपसग हे श दा ं या आधी य ेतात. श दा या प ूव िकंवा आधी उपसग लागून जो नवा श द
तयार होतो याला 'उपसग घिटत श द ' हणतात .
* उदा.
i) ‘पूण ’ श दा या आधी ‘अ’ हा उपसग लागून ‘अपूण ’ श द तयार झाला .
(अ + पूण = अपूण )
ii) ‘रोज’ श दा या आधी ‘दर’ हा उपसग लागून ‘दररोज ’ श द बनतो .
(दर + रोज = दररोज )
iii) ' कार ' श दा या प ूव ‘उप’ उपसग लागून ‘बेईमान' श द बनतो .
(उप + कार = उप कार )
iv) श दा या आधी ‘सब’ हा इं जी उपसग लागून पुढील श द बनतात -
सब - सबइ प े टर, सबटायटल , सबजज , सबका ट
उपसग घिटत श द प ुढील माण े –
उपसग ही स ं कृत याकरणातील स ंक पना आह े. यामुळे सं कृत उपसग अिधक
असल ेली िदसतात . उपसग हे सं कृत, मराठी , फारसी , अरबी या भाष ेतून आल ेले आहेत.
यांचा वापर वत ं होत नाही . उपसगा या साहचया मुळे धातू या अथा त बदल होतात .
सं कृत व मराठी उपसग :
अ – अिशि त , असुंदर, अिवकार , अनैसिग क, अबोल , अ ान , अमोल , अिवचार ,
अमंगल, अ य , अतृ , अजाण , अवैध
अित – अित मण , अितसार , अित या ी , अितर ंजक, अितशहाणा , अित म
अिध – अिधकारी , अिधपती , अिध ाता , अिध ान munotes.in
Page 54
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
54 आ – आज म , आमरण , आ वाद , आकष ण, आकंठ
अनु – अनु म, अनुकृती, अनुयायी, अनुकरण, अनु ास, अनुराग, अनु प,
अनुवाद, अनुमान, अनुताप
अप – अपमान , अपयश , अपघात , अपवाद , अप यय , अपश द , अपशक ून, अपहरण ,
अप ंश
उप – उप कार , उपवास , उपकरण , उप म , उपहार , उपयोिजत , उपभेद, उप ह ,
उपिदशा , उपनाम , उपनगर , उपरोिधक
– मुख, ि या , यात , िशि त , योग, बळ, गती, भाव , वृ ी, शांत
सु – सुिवचार , सुसंवाद, सुिनयोिजत , सुबोध, सुमंगल, सुजाण, सुमन, सुशोिभत ,
सु ानी, सुिशि त , सुयो य
परा – पराजय , परािजत , पराभव
ित – ित पध , ितगामी , ितकूल, ितसाद , ितघात
अिभ – अिभमान , अिभ ची , अिभवादन , अिभशाप
अित – अित मण , अितसार , अित या ी , अितर ंजक, अितशहाणा , अित म
िव – िवजय , िवरोध , िव यात , िववाद , िवसंगत
िन – िनम न , िनकामी , िनबंध, िनवृ ी
अड – अडवण ूक, अडसर , अडथळा
आड – आडनाव , आडवळण , आडकाठी , आडपडदा , आडवाट
अव – अवकाश , अवजड , अवखळ , अवघड , अवतरण , अवगत , अवल ण , अवमान ,
अवकृपा, अवमू यन, अवकाळी , अवगुण
फारसी / अरबी उपसग :
बे – बेजबाबदार , बेफाम, बेअ ू, बेधडक, बेदखल , बेरोजगार , बेईमान, बेिमसाल ,
बेिश त , बेकार, बेअ कल , बेवारस
बद – बदनाम , बदलौिकक , बदसुरत, बदमाश , बदकम
हर – हरसाल , हर कार े, हरघडी , हरकत , हररोज
दर – दररोज , दरमहा , दरवेळी, दरिदवशी , दरसाल , दरवाजा , दरमजल
गैर- गैरसमज , गैरसोय, गैरहजर , गैरवापर , गैर कार , गैरवाजवी ,
सर – सरसकट , सर यायाधीश , सरिचटणीस , सरपंच, सरल कर , सरनौबत
कम – कमनिशबी , कमजोर , कमकुवत
ऐन – ऐनवेळी, ऐनपावसात
िबन – िबनधा त , िबनतोड
munotes.in
Page 55
श दिस ी
55 ३.५.२ ययघिटत श द :
श दां यापुढे वा न ंतर सािधत यय लाग ून जे नवीन श द तयार होतात , यांना
‘ ययघिटत श द ' हणतात .
उदा.
(श द + यय = ययघिटत श द )
i) चढ + आई = चढाई
ii) लढ + आई = लढाई
iii) खेळ + कर = खेळकर
ययाच े दोन कार पडतात -
१) ति त यय
२) कृत यय
१) ति त यय -
ति त यय ह े नािमका ंना हणज ेच नाम , सव नाम, िवशेषण या ंना लागतात . ति त यय
लागून तयार होणा या ययघिटत श दा ंना 'ति त े' हणतात . दादोबा ंनी याला
‘श दसािधत े' असे हटल े आहे.
उदा.
i) त ण + पणा = त णपणा
ii) थंड + गार = थंडगार
ति त े/ श दसािधत े (नामसािधत े) –
क – माणुसक , बांिधलक , पावक , िदडक , शाबासक , पाटीलक , मा तरक ,
टवाळक
ई – लाकडी , आकाशी , गुलाबी, पैठणी, बेगडी, सरकारी , आभारी , लाचारी , आभारी ,
शहरी, लोखंडी, झाडी
इक – रिसक , आिथ क, धािम क, मानिसक , सां कृितक, सामािजक , नाग रक ,
पारंप रक
मय – आनंदमय, जलमय , क णामय , सुखमय, दुःखमय , मंगलमय , वासनामय ,
वेदनामय , तेजोमय , आभासमय
दार – जबाबदार , दुकानदार , घरदार , ऐटदार , मालदार , फौजदार , ईमानदार , पाणीदार ,
चवदार , राखणदार , दमदार
करी – शाळकरी , माळकरी , शेतकरी , वारकरी , गावकरी , पहारेकरी munotes.in
Page 56
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
56 पणा – शहाणपणा , मूख पणा, कमीपणा , परकेपणा, आगाऊपणा , धीटपणा , एकटेपणा,
िदखाऊपणा , मीपणा
आड – खादाड , नासाड , िबघाड , ओसाड , थोराड
वाला – भाजीवाला , टांगेवाला, झाडूवाला, बाटलीवाला , घोडेवाला
वान – वेगवान, बलवान , गुणवान , स यवान , दयावान , नशीबवान , िहंमतवान ,
कतृ ववान , शीलवान , बागवान
वंत – गुणवंत, जाितव ंत, िवचारव ंत, बलवंत, रसवंत
िगरी – दादािगरी , भाईिगरी , ताईिगरी , आगाऊिगरी , कामिगरी , गुलामिगरी
खोर – हेकेखोर, भांडखोर , दरोडेखोर, बंडखोर , लाचखोर , हरामखोर , िचडखोर
दान – र दान , ने दान, देहदान, अवयवदान , क यादान , पु दान
य – चातुय , स दय , माधुय , गांभीय
वा – गारवा, ओलावा , गोडवा , कडवा
गा – पोरगा, तोडगा , मुलगा, खळगा , पानगा
डा – मुखडा, हातारडा , िभकारडा , थेरडा
डी – पोतडी , हातारडी , िभकारडी , थेरडी
डे – टोपडे, अंगडे
चट – खुळचट, बुळचट, खवचट , पानचट
टी – चोरटी , एकटी , थापटी , खोपटी , दुकटी
दा – िकतीदा , यशदा , खूपदा, पु कळदा , बरेचदा, एकदा , दोनदा , अनेकदा, सव दा
बंद – िचरेबंद, नजरब ंद, ताळेबंद, बाजूबंद
गर – सौदागर , बाजीगर , जादूगर
गार – थंडगार, कामगार , जादूगार, िहरवेगार
शार – िनळेशार, काळेशार
ऊक – िचंधूक, िकडूक, अंधूक, भावूक
ऊस – तांबूस, आजूस, बापूस, आंबूस
शाही – लोकशाही , ह कुमशाही , राजेशाही, नोकरशाही , गुलामशाही , मुघलशाही ,
नवरेशाही
नामा – जाहीरनामा , पंचनामा , सरकारनामा , करारनामा , राजीनामा
खाना – दवाखाना , कैदखाना , िजमखाना , क लखाना
बाज – नखरेबाज, धडाक ेबाज, ठसकेबाज, चालबाज , नशाबाज
munotes.in
Page 57
श दिस ी
57 २) कृत यय -
कृत यय लाग ून तयार होणा या ययघिटत श दा ंना 'कृद ते' असे हणतात . यालाच
‘धातुसािधत े' असेही हणतात . या कारात म ूळ श द हा धात ू असतो आिण याला प ुढे
यय लाग ून धात ुसािधत श द अथवा क ृद ते तयार होतात .
उदा.
(धातू + यय = कृद ते/ धातुसािधत े)
i) पड + का = पडका
ii) फसव + णूक = फसवण ूक
कृद ते / धातुसािधत े -
आ – भरणा , िहसका , िनवाडा , वाचा, वेडा, झगडा , झोपा, नाचा, ठेवा, मारा, धावा,
जावा, झोपा, िलहा, शोधा
ई – चोरी, उकळी , का ी, िशटी, बोली, खेळी, ची
ऊ – चढू, खेळू, नाचू, उत , गाऊ, झोपू, खाऊ, पाह , झाडू, बोलू, क
आई – चढाई, लढाई , कमाई , खोदाई
आऊ – लढाऊ , जळाऊ , िशकाऊ , टाकाऊ
आट – गडगडाट , भरभराट , झगमगाट , चमचमाट
आळू – िवसराळ ू, झोपाळ ू
णारा – गाणारा , करणारा , जाणारा , खाणारा , बोलणारा , देणारा
णार - करणार , खाणार , खेळणार , देणार
णूक - फसवण ूक करमण ूक, िनवडण ूक, अडवण ूक, गुंतवणूक, िमरवण ूक
ण – वळण, दळण, जेवण, झाकण , सारवण , पाठवण , आठवण , राखण , साठवण
णा – देखणा, भरणा , पाळणा
णे – वाचण े, िलिहण े, करणे, बोलण े, मारणे, बसणे, खाणे, िपणे, नाचण े
ऊन – देऊन, गाऊन , जाऊन , िपऊन
क – िनवडक , मापक , वेचक, वाचक , जाचक , बाधक
का – मळका , कुजका, फाटका , जळका , फुटका, मारका , रडका , िचडका
ट – घाबरट , पुसट, पसरट , सुकट
प – वाटप, झोडप , वाढप
ळ – िवरळ, ठोकळ
ती – भरती, गळती , बढती, पावती , बोलती , हलती , भटकंती
या – ला या , जोड्या, उध या , फस या , हस या
रा – हसरा, लाजरा , चावरा , धावरा , नाचरा
री – हसरी, चावरी , नाचरी , लाजरी munotes.in
Page 58
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
58 * अनेकदा ययघिटत श दाम य े मूळ श दाच े जा य ंतर झाल ेले िदसत े.
* ति दत जा य ंतर -
१) नामाला यय लाग ून धात ू तयार होतो .
उदा.
i) थोबाड + णे = थोबाडण े
ii) फूल + णे = फुलणे
२) िवशेषणापास ून धात ू तयार होतात .
उदा.
i) गढूळ + णे = गढूळणे
ii) लांब + णे = लांबणे
३) िवशेषणापास ून नाम े तयार होतात .
उदा.
i) िचकट + आ = िचकटा
ii) ताठ + आ = ताठा
४) काही नामा ंना 'ई' यय लाग ून ते काम करणारा या अथा ची दुसरी पद े तयार होताना
िदसतात .
उदा.
i) वयंपाक + ई = वयंपाक
ii) आचार + ई = आचारी
धातूंचेही जा य ंतर होऊन नाम , िवशेषण, ि यािवश ेषणे तयार होतात .
१) धातूंना ‘आ’ यय लाग ून नाम े तयार होतात .
उदा.
i) झगड + आ = झगडा
ii) िनवड + आ = िनवडा
iii) वेड + आ = वेडा munotes.in
Page 59
श दिस ी
59 २) धातूंना 'आई' यय लाग ून ीिल ंगी नाम े तयार होतात .
उदा.
i) लढ + आई = लढाई
ii) खोद + आई = खोदाई
iii) चढ + आई = चढाई
३) धातूंना ‘आऊ’ यय लाग ून नाम े तयार होतात .
उदा.
i) लढ + आऊ = लढाऊ
ii) टाक + आऊ = टाकाऊ
iii) जळ + आऊ = जळाऊ
४) धातूंना 'आरी' यय लाग ून कत ृ वाचक नाम े तयार होतात .
उदा.
i) िपंज + आरी = िपंजारी
ii) पूज + आरी = पूजारी
५) ि धात ूंना 'आट' यय लाग ून भाववाचक नाम े तयार होतात .
उदा.
i) गडगडण े + आट = गडगडाट
ii) लखलखण े + आट = लखलखाट
३.५.३ सामािसक श द :
एका श दाम य े दुसरा श द िमळ ून नवीन सािधत श द तयार होतो , या श दाला
‘सामािसक श द ' हणतात . समास हा सािधत श दा ंचा एक कार आह े. िवचार थोड यात
य करण े हे समासाच े योजन असत े.
दोन िक ंवा अिधक श दा ंचा जो एक श द तयार होतो , या श दास ‘सामािसक श द ' िकंवा
‘समासघिटत श द ' असे हणतात . या दोन िकंवा अिधक श दा ंचा पर परस ंबंध दाखवणार े
श द िक ंवा यय लोप पावल ेले असतात .
munotes.in
Page 60
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
60 उदा. गण + ईश = गणेश (गणांचा ईश )
'गणेश' हा सामािसक श द . गणेश हणज े गणा ंचा ईश . यात 'गणांचा ईश 'मधील 'चा'
ययाचा लोप होऊन ‘गणेश’ हा सामािसक श द तयार झाला आह े.
या या -
दोन िक ंवा अिधक श दा ंचा पर पस ंबंध दाखिवणार े श द वा यय या ंचा लोप क न या
दोन श दा ंचा एक स ंयोग क न जो एक वत ं श द तयार होतो , याला ‘समास ’ िकंवा
'सामािसक श द ' असे हटल े जाते.
समासाच े कार -
समासाच े चार कार पडतात .
१) अ ययीभाव समास
२) त पु ष समास
३) ं समास
४) बह ि ही समास
१) अ ययीभाव समास -
याम य े पिहल े पद धान असत े व स ंपूण समास ह े ि यािवश ेषण अ यय हण ून येते
याला 'अ ययीभाव समास ' असे हणतात . पिह या पदाम ुळे समासाचा अथ अिधक प
होतो.
उदा.
घरोघर ( येक घरी )
िदवस िदवस ( येक िदवशी )
दररोज ( येक िदवशी )
दारोदार ( येक दारी )
गावोगाव ( येक गावी )
आज म – (ज मभर )
आमरण (मरण य ेईपय त)
आकंठ (कंठापय त) munotes.in
Page 61
श दिस ी
61 ितवष ( येक वष )
ग लोग ली ( येक ग लीत )
जागोजागी ( येक जागी )
ितिदन ( येक िदवशी )
२) त पु ष समास -
या समासाम य े दुसरे पद धान असत े याला 'त पु ष समास ' असे हणतात . पिहला
श द नाम िक ंवा िवश ेषण असत े.
उदा. राजवाडा , राजदरबार , रानडु कर, त डपाठ , घरक बडा , पुरणपोळी , ि भुवन इ.
त पु ष समासाच े कार -
१) िवभ त प ु ष समास
२) उपपद त प ु ष समास
३) अलुक् त पु ष समास
४) नञ त प ु ष समास
५) कम धारेय त प ु ष समास –
६) ि गु त पु ष समास
७) म यमपदलोपी त प ु ष समास
i) िवभ त प ु ष समास –
या समासाचा िव ह करताना िवभ यय कट होतात हण ून याला 'िवभ त प ु ष
समास ' हणतात . या समासा या िव हात थमा व स ंबोधन सोड ून सव िवभ यय
कट होतात .
उदा.
राजवाडा (राजाचा वाडा )
ई रद (ई रान े िदलेले)
भाषाशा (भाषेचे शा )
िव ालय (िव ेचे आलय )
देवालय (देवाचे आलय )
सूय काश (सूया चा काश ) munotes.in
Page 62
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
62 गंगाजल (गंगेचे जल)
देवपूजा (देवाची प ूजा)
शा प ंिडत (शा ात प ंिडत)
ii) उपपद त प ु ष समास –
उपपद त प ु ष समासाम य े दुसरे पद धान असत े.
उदा.
* गृह थ (गृही ि थर असल ेला)
* ंथकार ( ंथ िलिहणारा )
* शेतकरी (शेती करणारा )
* लाकूडतोड ्या (लाकूड तोडणारा )
* िखसेकापू (िखसे कापणारा )
* कामकरी (काम करणारा )
* भाजीिव या (भाजी िवकणारा )
iii) अलुक त प ु ष समास –
सं कृतमधील 'लुक्' या धात ूचा अथ लोप पावण े आिण 'अलुक्' हणज े लोप न पावण े.
हणज ेच या समासातील श द लोप पावत नाहीत या समासाला 'अलुक् त पु ष समास ’
हणतात .
उदा.
अ ेसर (अ + ए + सर)
पंके ह (पंक + ए + ह)
युिधि र (यु + ई + ि र)
iv) नञ त प ु ष समास –
या समासातील पद सामा यतः नकाराथ िक ंवा अभावदश क असत े. तसेच ि तीय पद
मह वाच े असत े.
munotes.in
Page 63
श दिस ी
63 उदा.
असुंदर (सुंदर नसल ेले)
अ याय ( यायाचा अभाव )
गैरहजर (हजर नसल ेले)
अपुरा (पुरा नसल ेला)
अनादर (आदराचा अभाव )
अजाण (जाण नसल ेला)
असम ंजस (समंजस नसल ेला)
अनोळखी (ओळख नसल ेला)
िनल ज (लाज नसल ेला)
अ ानी ( ान नसल ेला)
अशु (शु नसल ेला)
अ ात ( ात नसल ेला)
अप रप व (प रप व नसल ेला)
v) कम धारेय त प ु ष समास –
यात िनदान एक पद ग ुणिवश ेषण असत े. कधीकधी दो ही पद े गुणिवश ेषण असतात .
उदा.
मंगलकाय (मंगल अस े काय )
खडीसाखर (खडीसारखी साखर )
नरिसंह (िसंहासारखा नर )
तांबडमाती (तांबडी अशी माती )
महादेव (महान असा द ेव) munotes.in
Page 64
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
64 पु षो म (उ म असा प ु ष)
िनळासावळा (िनळा आिण सावळा असा )
कमलम ुख (कमळासारख े मुख)
vi) ि गु त पु ष –
ि गु त पु ष समासात एक पद स ं यािवश ेषण अ सते.
उदा. चौकोन , ि कोण , अ कोन , ि भुवन, अ लोक , चतुव द, नवरा , स पदी ,
ितरंगा, पंचारती , दशमुख, स रंग, अ भुजा, बारमाही , ि दल इ.
vii) म यमपदलोपी त प ु ष –
म यमपदलोपी त प ु ष समासा या िव हाव ेळी समासातील दोन श दा ंमधील
गाळल ेले श द कट होतात .
उदा.
पुरणपोळी (पुरण घाल ून केलेली पोळी )
गुलाबपाणी (गुलाबापास ून तयार क ेलेले पाणी)
कांदेपोहे (कांदे घालून केलेले पोहे)
साखरभात (साखर घाल ून केलेला भात )
३) ं समास :
या समासाम य े दो ही श द धान असतात याला ' ं समास ' असे हणतात . या
समासात दोन िक ंवा अिधक पद े सारखीच मह वाची असतात .
उदा. आईबाप , दूधभात , हातपाय , रामल मण , िवटीदा ंडू इ.
ं समासाच े कार -
इतरेतर ं
वैकि पक ं
iii) समाहार ं
munotes.in
Page 65
श दिस ी
65 इतरेतर ं –
इतरेतर ं या समासाचा िव ह करताना दोन पदा ंम ये ‘आिण', ‘व’ ही अ यय े
येतात.
उदा.
आईबाप (आई आिण बाप )
रामल मण (राम आिण ल मण )
िवटीदा ंडू (िवटी आिण दा ंडू)
ीपु ष ( ी आिण प ु ष)
हातपाय (हात आिण पाय )
भीमाज ु न (भीम आिण अज ु न)
ii) वैकि पक ं –
या समासाचा िव ह करताना दोन पदा ंम ये ‘अथवा ', 'िकंवा' ही अ यय े वापरली जातात .
यातून िवक प स ूिचत होतो .
उदा.
पापपु य (पाप िक ंवा पु य)
यायअ याय ( याय िक ंवा अ याय )
स यास य (स य िक ंवा अस य )
खरेखोटे (खरे िकंवा खोट े)
बरेवाईट (बरे िकंवा वाईट )
भलेबुरे (भले िकंवा बुरे)
iii) समाहार ं –
या समासात िव हावर काहीही अवल ंबून नसत े. समासातील पदा ं या अथा िशवय आणखी
तशाच अथा चा अंतभा व यात असतो .
munotes.in
Page 66
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
66 उदा.
मीठभाकर (मीठ, भाकर व साध े पदाथ )
भाजीपाला (भाजी, पाला व कोिथ ंबीर यासार या इतर व त ू)
शेतीवाडी (शेती, वाडी वग ैरे)
दानधम (दान, धम वगैरे)
४) बह ि ही समास :
या समासात कोणत ेही पद मह वाच े नसत े याला ‘बह ि ही समास ’ असे हणतात . या
समासात य िदसणा या सामािसक श दाप े ा वेगळाच अथ सूिचत होतो .
उदा. लंबोदर, िजत ि य, नीलक ंठ, च पाणी इ .
* बह ि ही समासाच े कार -
i) िवभ बह ि ही समास
ii) सहबह ि ही समास
iii) नञबह ि ही समास
i) िवभ बह ि ही समास –
या समासाचा िव ह करताना श ेवटी एक स ंबंधी सव नाम य ेते या समासाला
'िवभ बह ि ही समास ' असे हणतात .
उदा.
लंबोदर (लंब आह े याच े उदर असा तो )
नीलक ंठ (िनळा आह े याचा क ंठ असा तो )
च पाणी (च आह े या या हाती असा तो )
दशानन (दहा आह ेत याला त ड े असा तो )
अ भुजा (आठ आह ेत िजला भ ुजा अशी ती )
ा धन ( ा आह े याला धन असा तो )
ii) सहबह ि ही समास - munotes.in
Page 67
श दिस ी
67 या समासाच े पिहल े पद ‘सह' िकंवा ‘स' अशी अ यय े असून हा सामािसक श द एखा ा
िवशेषणाच े काय करतो , यास 'सहबह ि ही समास ' हणतात .
उदा.
सानंद (आनंदाने सिहत असा जो )
सहप रवार (प रवारासिहत असा जो )
सहकुटुंब (कुटुंबासिहत असा जो )
स ेम ( ेमासिहत असा जो )
iii) नञबह ि ही समास -
या सामासाच े पिहल े पद नकारदश क असत े याला 'नञबह ि ही समास ' असे हणतात .
उदा.
नीरस (नाही रस यात त े)
अनंत (नाही अ ंत याला तो )
अनाथ ( याला नाथ नाही असा तो )
अपूण (पूण नाही अस े ते)
अकम क (नाही कम याला त े)
दामल नी समासाच े वरील सव कार सा ंिगतल े. कृ. ी. अजु नवाडकर या ंनी मा यावर
आ ेप घेतला. यां या मत े, सामािसक श दा ंचा िवचार करताना क ेवळ मराठी या
संदभा तच करावा . याबरोबर दोन श द एक आल ेले असताना याला आपण कधीच
समास हण ू शकत नाही . दामल े य ांनी समासाच े कार सा ंगताना पिहल े पद, दुसरे पद
मह वाच े असे सांिगतल े आहे. समासाचा िवचार करताना पदा ंचा िवचार ल ात घ ेणे ज री
आहे. हा िन कष कृ. ी. अजु नवाडकर या ंनी श दिस ी स ंदभा त मांडला आह े.
३.५.४ अ य त श द :
जे हा श दा ं या आव ृ ीमध ून एखादा श द िस होतो त े हा या ला ‘अ य त श द ' असे
हणतात . अ य त श द ह े एक कार े नवे श दच असतात . अ य त श दा ंनाच 'पुन
श द' असेही हणतात . पुन हणज े पु हापु हा य ेणे. हणून एकच श द प ु हापु हा
येऊन तयार होणा या श दांना ‘अ य त श द ' हणतात .
munotes.in
Page 68
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
68 अ य त श दाच े कार -
१) पूणा य त श द
२) अंशा या त श द
३) अनुकरणवाचक श द
i) पूणा य त श द -
जे हा श दाची जशी या तशी प ुनरावृ ी होऊन श द बनतो त े हा याला 'पूणा य त श द '
असे हणतात .
उदा. लाललाल , समोरासमोर , पुढेपुढे, वटवट , मधूनमधून, घरघर , पैसापैसा,
कळकळ , मळमळ , हळूहळू, झोपताझोपता इ .
ii) अंशा य त श द -
या श दा ंम ये श दाची प ूण पणे आव ृ ी न होता श दा या काही भागाची वा श दातील
काही अ रा ंची आव ृ ी होत े, याला 'अंशा य त श द ' हणतात .
उदा. शेजारीपाजारी , बारीकसारीक , पु तकिब तक , दगडिबगड , कापडचो पड,
झाडिबड , िजकड ेितकड े, उलटस ुलट, सो मो , िकडूकिमड ूक इ.
iii) अनुकरणवाचक श द -
जे हा विनवाचक श दा ंची पुनरावृ ी होऊन श द बनतो त े हा याला 'अनुकरणवाचक
श द' हणतात .
उदा. खळखळखळखळ , िकरिकर , गुणगुण, फसफस , िटकिटक , झुळझुळ,
लखलखाट , गडगडाट , टपटप, कडकडाट इ .
अ य त श दा ं या काराम य े श दा ंची पुनरावृ ी कोणकोण या अथ होत े हे सांिगतल े
आहे. तसेच सामािसक श दा ंचे उप कार करतानाही या ंचा अथ ल ात घ े याची व ृ ी
िदसत े. यामुळे या उप कारा ंना याकरिणक ्या मह व नाही . याकरणा या ीन े
श दांची घडण कशी होत े एवढेच मह वाच े असत े.
३.६ समारोप
अशा कार े वरील िवव ेचनाव न मराठीतील श दिस ी िवचार प होतो . भाषा ही
िनयमब असत े, तसेच ती सज नशील असत े. काटकसर आिण िमत ययता ह े भाषेचे िवशेष
सांिगतल े जातात . एकाप ुढे एक वण येऊन ढीन े वा स ंकेताने श द तयार होतो व यात ून
एका श दापास ून याला उपसग , यय वा अ य श द लाग ून अन ेक श द तयार होतात
याला ‘श दिस ी ' असे हणतात . मराठीत उपसग घिटत , ययघिटत , सामािसक , अ य त
या चार कारा ंनी श दिस ी होत े. munotes.in
Page 69
श दिस ी
69 एकंदर या अ या सघटकाम य े आपण श द व यय स ंक पना , िस श द संक पना व
कार , सािधत श द संक पना व कार ; तसेच उपसग घिटत श द , ययघिटत श द ,
सामािसक श द , अ य त श द या स ंक पना ंचा आिण या ं या कारा ंचा सवा गाने िवचार
केला.
३.७ वा याय
दीघ री
१) श दिस ीच े यय मा ंडून मराठीतील श दिस ीचा सिव तर आढावा या .
२) श दिस ी हणज े काय त े सांगून िस श द आिण सािधत श द या ंचे सोदाहरण
िववेचन करा .
एका वा यात उ र े िलहा .
१) श दिस ी हणज े काय?
२) चरम यय हणज े काय?
३) सामािसक श द हणज े काय?
४) अ य त श द हणज े काय?
५) अ य त श दा ंचे एकूण िकती कार पडतात ?
६) बह ि ही समास हणज े काय?
७) उपसग घिटत श द हणज े काय?
८) ं समासाच े एकूण िकती कार पडतात ?
९) समासाच े िकती कार पडतात ?
१०) अनुकरणवाचक श द हणज े काय?
११) िस श द हणज े काय?
१२) सािधत श द ह णजे काय?
१३) श दिस ी या यया ंचे कोणत ेही एक ल ण िलहा .
१४) श द हणज े काय?
१५) पद हणज े काय?
munotes.in
Page 70
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
70 टीपा
१) श द व यय स ंक पना
२) ययघिटत श द
३) उपसग घिटत श द ,
४) सामािसक श द
५) अ य त श द
६) िस श द
३.८ संदभ ंथ :
दामल े मो. के., शा ीय मराठी याकरण , ितसरी आवृ ी, पुणे, १९६५ .
अजु नवाडकर क ृ. ी., मराठी याकरण वाद आिण वाद , सुलेखा काशन , पुणे,
१९८७ .
अजु नवाडकर क ृ. ी., मराठी याकरणाचा इितहास , मराठी िवभाग , मुंबई िव ापीठ ,
१९९२ .
आचाय मा. ना., मराठी याकरणिवव ेक, नेहवध न काशन , पुणे, २००१ .
मंग ळकर अरिव ंद, मराठी याकरणाचा प ुनिव चार, पुणे िव ापीठ , १९६४ .
गुंजीकर रा . िभ., मराठी याकरणावर िवचार , रा. िभ. गुंजीकर या ंचे संकिलत ल ेख.
खंड १.
दीि त . ना., मराठी याकरण : काही सम या , शुभदा काशन , फलटण , १९७५
गोिवलकर लीला , मराठीच े याकरण , मेहता पि लिश ंग, पुण, १९९३ .
munotes.in
Page 71
71 ४
योग िवचार
घटक रचना :
४.१ उि े
४.२ तावना
४.३ योग या या
४.४ कता , कम , पूरक, ि यापद स ंक पना
४.५ दामल ेकृत योग यव था
४.५.१ कत री योग
४.५.२ कम णी योग
४.५.३ भावे योग
४.५.४ संक ण योग / संकर योग
४.६ दाम या ं या योग यव थ ेची वैिश ्ये
४.७ दाम या ं या योग यव थ ेतील िववा म ु े
४.८ समारोप
४.९ वा याय
४.१० संदभ ंथ
४.१ उि े
१) दामल ेकृत योग यव थ ेचा सिव तर आढावा घ ेणे.
२) कता , कम , पूरक, ि यापद या स ंक पना ंचा प रचय क न द ेणे.
३) कत री योग हणज े काय त े समज ून घेऊन याच े कार अ यासण े.
४) कम णी योगाची या या व कार सिव तरपण े प करण े.
५) भावे योग हीस ंक पना प क न याच े कार अ यासण े.
६) संक ण / संकर योगाची या या व कार समज ून घेणे. munotes.in
Page 72
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
72 ७) दाम या ं या योग य व थेची वैिश ्ये मांडणे.
८) दाम या ं या योग यव थ ेतील िववा म ु े प करण े.
४.२ तावना
या अ यासघटकाम य े आपण ‘ योगिवचार ' हा घटक अ यासणार आहोत . ‘ योगिवचार '
या घटका ंतग त कता , कम , पूरक, ि यापद या स ंक पना ंचा प रचय क न घ ेणार आहोत .
तसेच दामल ेकृत योग यव थ ेची िचिक साकरणार आहोत , याबरोबरच दाम या ं या
योग यव थ ेची वैिश ्ये आिणिववा म ु े यांचा सिव तरपण े आढावा घ ेणार आहोत .
पारंप रक याकरणातील ‘ योगिवचार ' हा वा यिवचाराचा वा पदा वयिवचाराचाच एक
कार आह े. रचने या पात ळीवर भाषा वा या मक असत े. वा य ही भाष ेतील सवा त सवा त
मोठी रचना असत े. या रचन ेचा िवचार हणज े 'वा यिवचार ' होय. वा यिवचार हणज े हा
पदा वयिवचारच असतो . श दांना संबंधदश क आिण कालाथ दश क यय लाग ून हणज ेच
िवभ यय आिण आ यात यय लाग ून या ंची वा योपयोगी पद े तयार होतात . आिण
अशा पदा ं या स ंबंधांतून वा अ वयात ून वा य तयार होतात . वा यगत पदा ं या पर परा ंतील
असल े या ना याचा शोध हणज ेच वा यिवचारवा पदा वयिवचार होय .
योगिवचार हा वा यिवचाराचा एक कार अस याच े आपण पािहल े. आता योग ह णजे
नेमके काय त े पाह . याकरणातील पल यी पदा वयिवचार हणज े योग होय . योग ही
पिन स ंक पना आह े. कता , कम , ि यापद या योगिवचारातील मह वा या स ंक पना
आहेत. ' योग' हा श द स ं कृत ( + युज = योग) आहे. वा यातील ि यापदाच े
वा या तील क या शी अथवा कमा शी असल ेले पसाध य हणज े ' योग' होय िक ंवा
वा यातील ि यापदाचा या या क या शी िक ंवा कमा शी पु ष, िलंग, वचन याबाबत जो
अ वय असतो यास ' योग' असे हणतात .
मराठी याकरणात दाम या ंनी लावल ेली योग यव था माण हण ून वीकार याचा
अनेकांचा कल आह े. योगा ंची ल ण े, यांचे उप कार , मह वा या स ंक पना या ंची
सोदाहरण व यापक मा ंडणी मराठी याकरणात पिह या ंदा दाम या ंनी केली. यांनी
मराठीची सव समाव ेशक अशी योग यव था लावली . यानंतर बह त ेक वैयाकरणा ंनी
दाम या ंची योग यव था आधारभ ूत मान ून योग िचिक सा क ेली.
४.३ योग या या
१) मो. के. दामल े –
वा यातील ि यापदाचा या या क या शी िक ंवा कमा शी िल ंग, वचन, पु ष याबाबत जो
अ वय असतो यास ' योग' असे हणतात .
२) कृ. य. गोडबोल े –
‘ ' हणज े िनकट आिण ‘योग' हणज े संबंध याव न कता , कम , ि यापद या ंचा जो
पर परिनकट स ंबंध, यास योग हणतात . munotes.in
Page 73
योग िवचार
73 ३) मा. ना. आचाय –
कता , कम , ि यापद या ं या अ वयस ंबंधांचे िवधान हणज े योग होय .
थोड यात वा यात ि यापद मह वाच े असत े. ि यापदाला क मान ून ते प ्या कता वा
कम यापैक कोणाला अन ुसरते यासंबंधीचे िवधान हणज े योग होय . योग ही पिन
संक पना आह े. वा या या अथा पे ा कता , कम , ि यापद या ं या पाला योग स ंक पन ेत
मह व असत े.
४.४ कता , कम , पूरक, ि यापद स ंक पना
१) कता -
याकरणात 'कता ' ही सं ा अन ेक अथा ने वापरली जात े. ि या करणारा हणज े कता
अथवा वा यातील ि य ेचा आ य हणज े कता .कता हणज े वा यातील उ े य पद , कता
हणज े ि यापदा या पावर अिधकार चालिवणारा . असे िविवध अथ 'कता ' या स ं ेचे
सांिगतल े जातात .
सव साधारणपण े ‘वा यातील ि या करणारा तो कता ' असे मानल े जाते.
उदा.
i) िवकास सफरच ंद खातो .
या वा यात 'खातो' हे ि यापद आह े. कोण खातो ? असा िवचार यान ंतर ज े उ र य ेते,
ते उ र या वा यातील ‘कता ’ असत े. येथे खा याची ि या कर णारा िवकास आह े. हणून
‘िवकास ’ हा या वा यातील कता होय.
ii) मुकुंद नाच करतो .
या वा यात 'करतो ' हे ि यापद आह े. कोण करतो ? असा िवचार यान ंतर ज े उ र य ेते,
ते उ र या वा यातील ‘कता ’ असत े. येथे नाच याची ि या करणारा म ुकुंद आह े. हणून
‘मुकुंद’ हा या वा यातील कता होय.
येथे आप या ल ात य ेते क 'कता ' या श दाचा यवहारातील अथ आिण याकरिणक अथ
िभ न िभ न आह े. ि येचा आ य हणज े कता .
* या या :
दामल े –
“कता हणज े ि या करणारा िक ंवा वा यातील ि याघडव ून आणणारा जो , तो या ि येचा
कता होय.”
अथवा
”ि यापदातील धात ूस 'णारा', 'णारी', 'णारे ' असे यय लाव ून तयार होणार े कृद त यास
लागू पडेल तो कता होय.” munotes.in
Page 74
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
74 अजु नवाडकर –
“ थम ता यातातील ि यापद याला अन ुसरते याला वा यातील कता मानाव े. हणज ेच
वा यातील ि यापद या या िल ंग, वचन, पु षा माण े बदलत े याला वा यातील कता
हणतात .”
जर वा यातील ि यापद अ य आ यातात अस ेल तर त े थम ता यातात बदल ून याव े.
उदा.i) िवकास घरी जाईल .
ii) िवकास घरी जातो .
दुस या वा यातील 'जातो' हे थम ता यातातील ि यापद 'िवकास ' या पदा या
िलंगवचनान ुसार बदलत े हणून 'िवकास ' हा वरील वा यातील कता होय.
i) िवकास घरी जातो .
ii) किवता घरी जात े.
कधी कधी वा यात दोन कत असतात . एक य व द ुसरा अ य . य कता हा या
वा यातील ि य ेला य पण े जबाबदार असतो आिण ज े हा कता य पण े ि य ेला
जबाबदार नसतो याव ेळी याला अ य कता हणतात .
उदा.
i) ितला दूध आवडत े.
ii) याला सरबत आवडत े.
वा यात न ेहमी कता असतोच अस े नाही.
उदा.i) मळमळत े
ii) कामकरवत े.
iii) अंगात य ेते.
iv) सांजावत े.
वरील वा या ंम ये ि या घड या आह ेत, परंतु या ि य ेला कता नाही ह े ल ात य ेते.
अशा कार े वा यातील कता कसा ओळखावा ? वा यातील कता कसा शोध ून काढावा
यासाठी याकरणकारा ंनी सुचिवल े याया काही कसोट ्या आह ेत. या या वा यान ुसार यो य
ते हा यो य ती कसोटी लाग ू केली जात े.
munotes.in
Page 75
योग िवचार
75 २) कम –
'कम ' ही योगिवचारातील एक मह वाची स ंक पना आह े. कम हे एक म ुख कारक आह े.
दामल े आिण अज ु नवाडकर या ंनी कम संक पना प क ेली आह े. यां या या या
पुढील माण े –
दामल े -
“धातूने दाखवली जाणारी ि या क या पासून िनघत े व या द ुस यावर िक ंवा कशावर ितचा
प रणाम घडतो वा िनदान याकड े ितचा रोख वा कल असतो , यास या ि य ेचे क म
हणतात .”
* उदा. ‘रामान े रावणास मारले'
दामल े यांची ही या या या ं या कता , ि यापद या या य े माण ेच अथा िध ीत अस ून कम
या संक पन ेचे तािक क प ी करण करणारी आह े.
अजु नवाडकर -
“जे थमा ंत अस यास ‘ला' यया ंताने व 'ला' यया ंत अस यास थमा ंताने वा या या
सामा य िनयमान ुसार ित ापनीय असत े ते कम .”
उदा.
* रामान े रावणाला मारले.
रामान े रावण मारला
* मी िच पाहतो .
मी िच ास पाहतो .
अशा कार े अजु नवाडकर या ंनी पत वा या आधार े कम ओळख याची ख ूण सा ंिगतली
आहे.
थोड यात वा यातील ि या क या पासून िनघ ून याकड े ितचा कल असतो ितला कम
मानल े जाते.
* उदा.
i) ‘िवकासन े िकरणला मारले'
या वा यात ‘मारले' हे ि यापद सकम क अस ून याच े ‘िकरणला ’ हे कम आह े. कारण
मार याची ि या ‘िवकास ' या क या पासून िनघ ून ितचा प रणाम िकरण यावर घडला आह े.
ii) 'ती नाटक पाहते'
या वा यात पाह याची ि या 'ती' या क या पासून िनघाली अस ून ितचा रोख नाटकाकड े
आहे. यामुळे ‘नाटक ’ हे कम आहे. munotes.in
Page 76
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
76 वा यात न ेहमीच कम असत े असे नाही.
उदा. i)पे पडला .
ii) नदी वाहते.
iii) तो बसतो .
iv) ती बसली
v) मी खा ल े.
अशा कार े वरील वा या ंम येकम नाही.
३) पूरक –
'पूरक' ही संक पना योगिवचारात जरी मह वाची नसली तरी कता , कम यां या जोडीन े ती
वा या या स ंदभा त मा ंडली जात े.पूरक ही स ंक पना ढ मराठी याकरणाम य े
कॉ ं ि लम ट या (complement) धत वर प करता य ेते.
दामल े य ां या मत े, काही अकम क धात ू असे आहेत क कता आिण ि यापद या दोनच
श दांनी या ं यास ंबंधीचे होणार े िवधान प ूण होत नाही , तर िवधान प ूण हो यासाठी आणखी
िनदान एका श दाची तरी अप े ा असत े, अशा श दाला ‘िवधानप ूरक श द ' िकंवा ‘पूरक’
असे हणतात .
उदा.
i) 'ती राणी झाली'
ii) 'पे चांगला िनघाला '
पिह या वा यात ‘राणी’ या श दािशवाय िवधान प ूण होत नाही . हणून ‘राणी’ हा पूरक श द
आहे. तरदुस या वा यात ‘चांगला’ या श दािशवाय िवधान प ूण होत नाही . हणून ‘चांगला’
हा पूरक श द आह े.
सकम क धात ूंसंबंधी िवधान कमा िशवाय प ूण होत नाही , हणून कमा सही प ूरक अस े हटल े
जाते.
उदा.
i) ितने पे पाडला .
ii) याने िभंत पाडली .
iii) ितने झाड तोडल े.
iv) याने आंबा पाडला .
v) ितने िचंच तोडली .
वरील वा या ंम ये अनु मे पे , िभंत, झाड, आंबा, िचंच ही पद े कम आह ेत. ती जर
वा यात नसतील तर वा याचा अथ पूण होणार नाही , हणून या ंना पूरक अस े हटल े जाते
कमा ला पूरक मान या या दाम यां या मताशी अज ु नवाडकर या ंनी असहमती दश वलीआह े.
कारण या प तीन े िवचार क ेला तर कता सु ा पूरक होईल . munotes.in
Page 77
योग िवचार
77 * उदा. ‘तो िनघाला '
यामधील ‘तो' हा पूरक ठ शकतो . यामुळे अजु नवाडकरा ंनी पूरक ही स ंक पना स ुधा न
घेतली आह े. यां या मत े, पूरक हा श द नाम िक ंवा िवशेषण असतो आिण तो क या ला
िकंवा कमा ला िवश ेष करतो .
* उदा.
i)चं गु राजा झाला.
याम य े चं गु हा कता असून राजा ह े याच े पूरक आह े.
ii) चाण यान े चं गु ाला राजाकेले.
या वा यात च ं गु या कमा चे राजा ह े पूरक आह े.
अशा कार े पूरक ह े गरज े माण े सकम क िकंवा अकम क धात ूचे सहचर असत े. दाम या ं या
िववेचनातील अ य कमतरता , उणीव अज ु नवाडकरा ंनी पूण केली.
४) ि यापद –
ि यापद हणज े वा यातील असा िवकारी श द या याम ुळे वा य प ूण होते आिण
ि ये या आ याताचाही (काळाचा ) बोध होतो .धातूंना आ यात यय लाग ून ि यापद
बनते.इं जीत Verb हा श द ि यापद व धात ू या दो ही अथा नीवापरला जातो .मराठी
याकरणात ि यापद या नावान ेच धात ूचा उ ल ेख केला जातो .
धातूला काही िवकार होऊन ि यापदाच े प बनत े. ि यापदा या पात ून िलंग, वचन,
पु ष या ंचाही बोध होतो . योगिवचारात ि यापदा ं या या िल ंग, वचन, पु ष या धमा ना
क थानी ठ ेवून याच े कता िकंवा कम य ां याशी असल ेले संबंध तपासल े जातात .
याव न योगाचा कार ठरतो .
उदा.
i) ' सूय पूव ला उगवतो '
यावा यात ’ उगवतो ' हे ि यापद आहे. या वा यात ि यापद क या ला अन ुस नय ेते. हणज े
क या चे िलंग, वचन, पु ष याम य े बदल क े यास ि यापदाच ेही प बदल ेल. क या चे प
ीिल ंगी केले तर ि यापदाच े प ' उगवत े ' होईल. हणज ेच या वा यात ि यापद कत ृ गामी
आहे.
ii)'ितने पु तक वाचल े'
या वा या ति यापद कमा ला अन ुसरणार े आह े. हणज ेच ते कमा या िल ंग, पु ष,
वचना माण े बदलत े. या वा यात कता बदलला तरी ि यापद बदलत नाही . मा कमा चे
िलंग, वचन बदलल े तर ि यापदा या पात बदल होतो .
munotes.in
Page 78
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
78 * या या :
कृ णशा ी िचपळूणकर –
“ या श दा ंपासून कालगत ि य ेचा बोध होतो या श दास ि यापद हणतात .ि यापदाच े
मूलभूत जे श द हणज े या श दा ंस यय लाग ून ि यापद े होतात या म ूलभूत श दा ंस
धातू हणतात .”
रा.िभ. जोशी –
“ या श दा या योगान े पदाथा चे असण े िकंवा करणे या गो ीचा ( हणज े ि येचा )
काळा या संबंधाने पूण बोध होतो, यास ि यापद असे हणतात .”
* पुढील वा या ंमधील ि यापद े पाह -
i) याने पु तक िदले.
या वा यात 'िदले' हे ि यापद आह े.
ii) याने वयंपाक बनवला .
या वा यात 'बनवला ' हे ि यापद आह े.
iii) ितने अ यास केला.
या वा यात 'केला’ हे ि यापद आह े.
iv) रामान े रावणास मारले.
या वा यात ‘मारले’ हे ि यापद आह े.
v) िवकास सफरच ंद खातो.
या वा यात ’खातो ' हे ि यापद आह े.
योगिवचारात ि यापदा ं या या िल ंग, वचन, पु ष या ंना क थानी ठ ेवून याच े कता िकंवा
कम यां याशी स ंबंध तपासल े जातात , याव न योगाचा कार ठरतो .
४.५ दामल ेकृत योग यव था
मराठी याकरणात दाम या ंनी लावल ेली योग यव था माण हण ून वीकार याचा
अनेकांचा कल आह े. दाम या ंनी सा ंिगतल े या उप कारा ंबाबत मतभ ेद आढळल े तरी
योगिवचारातील या ंचे योगदा न िनिव वादपण े मोठ े आह े. दाम या ंनी मराठीची
सव समाव ेशक अशी योग यव था लावली . यानंतर बह त ेक वैयाकरणा ंनी दाम या ंची
योग यव था आधारभ ूत मान ून योग िचिक सा क ेली.
योग यव थ ेतएकूण िकती योग मानाव ेत याबाबत मतमता ंतरे आहेत. दादोबा ंनी कत री,
कम णी, भावे आिण भाव कत री अस े चार योग सा ंिगतल े आहेत. तर रा . िभ. गुंजीकरा ंनी
कत री, कम णी, भावे असे तीन योग सा ंिगतल े आहेत. मो. के. दामल े यांनी कत री, कम णी, munotes.in
Page 79
योग िवचार
79 भावे आिण स ंक ण असे ४ योग सा ंिगतल े आिण याच े १६ उप कार सा ंिगतल े आहेत.
अशा कार े अ यासका ंम ये योगस ं येबाबत मतमता ंतरे असल ेली िदसतात .
दाम या ंनी कत री, कम णी, भावे आिण स ंक ण असे चार म ु य कार आिण या ंचे एकूण
सोळा उप कार सा ंिगतल े आहेत. ते पुढील माण े –
१) कत री
२) कम णी
३) भावे
४) संक ण
४.५.१ कत री :
या वा यातील ि यापद क या या प ु ष, िलंग, वचना माण े बदलत े या वा याचा योग
कत री योग असतो . कत री योगात कता थम ेत असतो .
उदा.
* मी जातो .
* ती जात े.
* ते जातात .
* िव ाथ अ यास करतात .
* ती पु तक वाचत े.
* तो पु तक वाचतो .
* ते हसतात .
* मुकुंद हसतो .
* किवता हसते.
* ती महािव ालयात जात े.
* तो महािव ालयात जातो .
* ते महािव ालयात जातात .
अशा कार े वरील वा या ंम ये क या या प ु ष, िलंग, वचना माण े ि यापद बदलताना
िदसत े.
* कत री योगाच े कार -
कत री योगाच े दोन कार आह ेत. munotes.in
Page 80
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
80 १)अकम क कत री
२) सकम क कत री
१) अकम क कत री -
कत री योग असताना या वा यात कम नसत े या वा याला ‘अकम क कत री योग '
हणतात .
उदा.
*ती बसत े.
* तो बसतो .
*नदी वाहत े.
*पाऊस पडतो .
*वारा वाहतो .
*मी जातो .
* ती जात े.
* ते जातात .
२) सकम क कत री-
कत री योग असताना या वा यात कम असत े या वा याला ‘सकम क कत री योग '
हणतात .
उदा.
*तो पु तक वाचतो .
*ती नाच करते.
*मुकुंद काम करतो .
*किवता बाजारात गेली.
* तो काम करतो .
* िव ाथ नी अ यास करते.
कत री योगात कता बह त ेक थमा िवभ त असतो आिण कम ब याचदा थम ेत िकंवा
चतुथ त असतो . munotes.in
Page 81
योग िवचार
81 उदा.
*तो प िलिहतो . ( थमेतील कम )
*ते मला ओळखतात . (चतुथ तील कम )
* कत री योगाची ल ण े -
कत री योगात कता थम ेत असतो .
कत री योगात क या ला ाधा य असत े.
वा यातील ि यापद क या या प ु ष, िलंग, वचना माण े बदलत े.
कम अस यास त े थमा , ि तीया िक ंवा चत ुथ त असत े.
कत री योगात भिव यकालीन वा यरचन ेत ि यापद क या या िल ंगानुसार बदलत
नसून पु ष व वचना माण े बदलत े.
४.५.२ कम णी योग :
या वा यात ि यापद कमा या प ु ष, िलंग, वचना माण े बदलत े या वा याचा योग
कम णी योग होय . कम णी योगात कम नेहमी थम ेत असत े.
उदा. i)मुलीने आंबा खा ला .
ii)मुलाने आंबा खा ला .
पिह या वा या त ‘,मुलीने’ हा कता आहे व ‘आंबा’ हे कम आहे. दुस या वा यात 'मुलाने' हा
कता आहे व 'आंबा' हे कम आहे. दुस या वा यात मुलीने ऐवजी ‘मुलाने’ असा कता
बदलला तरी ि यापद ‘खा ला ' तसेच रािहल े. हणज ेच कम णी योगात ि यापद
क या या पु ष, िलंग, वचना माण े बदलत नाही , तर ते कमा या पु ष, िलंग, वचना माण े
बदलत े.
* कम णी योगाच े कार –
कम णी योगाच े मु य दोन कार पडतात .
१) धानकत ृ क कम णी
२) गौणकत ृ क कम णी
१) धानकत ृ क कम णी :
धानकत ृ क कम णी योगात क या स मह व असत े. या योगात ि यापद कमा या िल ंग,
वचनान ुसार बदलत अस ूनही वा यात कता धान असतो , याला ' धानकत ृ क कम णी
योग' हणतात . धानकत ृ क कम णी हा मराठीतील व ैिश ्यपूण कार आह े. हां कार
सं कृत व इ ं जीम य े आढळत नाही . सं कृत व इ ं जीतील कम णी योगात कता नेहमीच
गौण असतो . परंतु मराठीतील धानकत ृ क कम णी योगात ि यापद कम गामी असल े तरी munotes.in
Page 82
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
82 कता च धान असतो . कता जरी त ृतीयांत िकंवा चत ुथ त असला तरी अथ ्या क या सच
ाधा य असत े.
उदा.
* याने पु तक आणल े.
*ितने काम क ेले.
* ितने नृ य केले.
* पोिलसान े चोर पकडला .
धानकत ृ क कम णीम य े अथा चा िवचार क ेलेला आह े. हणून हा योग मान ू नये असे काही
याकरणकारा ंचे मत आह े.
२) गौणकत ृ क कम णी :
गौणकत ृ क कम णी हाच खरा कम णी योग अस याच े मानल े जात े. याचे ४ उप कार
पडतात .
i)पुराण कम णी
ii) नवीन कम णी
iii) समापन कम णी
iv) श य कम णी
i) पुराण कम णी-
पुराण कम णी हा कार ज ु या कव या का यात आढळतो हण ून याला 'पुराण कम णी' असे
हणतात .हा योग ाचीन प ात िदसतो . आज या मराठीम य े तो िदसत नाही . ाचीन
मराठी का यात सकम क धात ूला 'ज' हा यय लाव ून क रज े, देईजे, बोिलज े अशी प े
येतात, यांनाच 'पुराण कम णी' असे हटल े जाते.
उदा.
* 'नळे इं ासी अस े बोिलज े|'
ii) नवीन कम णी -
या कम णी योगात क या स 'कडून' हा श दयोगी अ यय लाव ून नवीन प तीन े रचना
केली जात े, यास 'नवीन कम णी योग ' असे हणतात . नवीन कम णी हा कार अवा चीन
काळातील वा यरचन ेम ये आढळतो . या योगात स ंयु ि यापद े िदसतात . क या ला
'कडून' हे अ यय लागल ेले असत े.
उदा. munotes.in
Page 83
योग िवचार
83 * िशपायाकड ून चोर पकडला ग ेला.
* िशपायाकड ून चोर पकडल े जातात .
* रामाकड ून रावण मारला ग ेला.
अशा वा या ंम ये संयु ि यापदा ंचा वापर िदसतो आिण कता श दयोगी अ यया ंत असतो .
iii) समापन कम णी -
ि या समा ी हा िवश ेष अथ समापन कम णी या योगात ून य होतो . या योगात
क या ला ष ीच े यय लागल ेले असतात , तसेच धात ूला 'ऊन' यय लागल ेला असतो .
उदा.
* याचे प िलह न झाल े.
* याचा िनब ंध िलह न झाला .
* याचे काम क न झाल े.
* ितचे पु तक िलह न झाल े.
* ितचे नृ य क न झाल े.
* याचे गाणे गाऊन झाल े.
iv) श य कम णी -
श य कम णी योगात ून श यत ेचा अथ िदसतो . हणज ेच ि य ेत श यता स ूिचत क ेलेली
असत े. कता चतुथ त िक ंवा सहिवकार त ृतीयांत असल ेला िदसतो .
उदा.
* मला काम करवत े.
* मला आज चालवत े.
* मा या यान े हे उचलवत े.
* मा या यान े िजना चढवतो .
* कम णी योगाची ल ण े -
सव कार या कम णी योगात कम नेहमी थम ेत असत े.
ि यापद कमा माण े बदलत े.
कम णी योग फ सकम क धात ूंबाबतच स ंभवतो . munotes.in
Page 84
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
84 कम णी योगात कता कधीच थम ेत नसतो , तर तो त ृतीयांत आिण चत ुथ त, ष ्यंत
िकंवा श दयोगी अ ययात असतो .
पुराण कम णी व नवीन कम णी ही नाव े अनु मे चारात नसल ेला आिण न यान े चारात
आलेला या अथा ने योजली आह ेत.
४.५.३ भावे योग :
या वा या त ि यापद कत ृ गामी नसत े व कम गामीही नसत े, हणज ेच ते कता िकंवा कम
यापैक कोणा याही प ु ष, िलंग, वचना माण े बदलत नाही , तर त े नेहमीच त ृतीयपु षी
नपुसकिल ंगी एकवचनी असत े या वा याला ‘भावे योग ’ हणतात . भावे योगात
ि यापदाचा जो भाव असतो याकड े ाधा य असत ेव कता , कम गौण असतात .
उदा.
*किवतान े लवकर जाव े.
* रामान े रावणास मारल े.
* याने लवकर याव े.
* भावे योगाच े कार -
भावे योगाच े दोन म ु य कार अस ून या ंचे उप कार स ंभवतात .
१) धानकत ृ क भाव े
२) गौणकत ृ क भाव े
१) धानकत ृ क भा वे :
या वा यात अथ ्या क या ला ाधा य असत े अशा भाव े योगाला ' धानकत ृ क भाव े
योग' असे हणतात . याचे कमा या आधार े सकम क धानकत ृ क भाव े आिण अकम क
धानकत ृ क भाव े असे उप कार होतात .
* धानकत ृ क भाव े योगाच े कार
i) सकम क धानकत ृ क भाव े -
या भाव े योगात कम असत े याला ‘सकम क धानकत ृ क भाव े' हणतात .
उदा.
* आईन े मुलाला मारल े.
* रामान े रावणास मारल े.
* मांजराने उंदरास पकडल े. munotes.in
Page 85
योग िवचार
85 ii)अकम क भाव े योग -
या भाव े योगात कम नसत े याला ‘अकम क धानकत ृ क भाव े' हणतात .
उदा.
* याने जावे
* ितने यावे
*आईन े मारल े
२) गौणकत ृ क भाव े :
गौणकत ृ क भाव े योग हाच खरा भाव े योग मानला जातो . याचे उप कार कम णी
योगा या उप कारा ं माण ेच आह ेत.
१) पुराण गौणकत ृ क भाव े
२) नवीन गौणकत ृ क भाव े
३) समापन गौणकत ृ क भाव े
४) श य गौणकत ृ क भाव े
i) पुराण गौणकत ृ क भाव े -
पुराण गौणकत ृ क भाव े हा कार ज ु या कव या का यात आढळतो . हा योग ाचीन प ात
िदसतो . आज या मराठीम य े तो िदसत नाही . या योगात ि यापदात 'जे' यय असतो .
उदा.
* पु या मक े पापे वगा जाईज े|
* पापा मक पाप े नरका जाईज े|
ii) नवीन गौणकत ृ क भाव े -
नवीन गौणकत ृ क भाव े हा योग अवा चीन काळातील वा यरचन ेम ये आढळतो .
उदा. याला पकड यात आल े.
iii) समापन गौणकत ृ क भाव े –
यात ि यापद भाव े असून ि यासमा ी असा अथ असतो .
उदा.
* ितचे काम क न झाल े.
* याचे खेळून झाल े. munotes.in
Page 86
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
86 * यांचे िलह न झाल े.
* याचे जेवून झाल े.
iv) श य गौणकत ृ क भाव े –
या योगात ून श यत ेचा अथ असतो . हणज ेच ि य ेत श यता स ूिचत क ेलेली
असत े. यामुळे वा यात श य धात ू आल ेले िदसतात .
उदा.
* याला जाववत े.
* ितला उठवत े.
* ित यान े चालवत े.
* भावे योगाची ल ण े -
भावे योगात ि यापद वत ं असत े.
मराठी या क ृतीस अन ुस न धानकत ृ क कम णी माण ेच धानकत ृ क भाव े योग
सांगावा लागतो .
गौणकत ृ क भाव े योग हाच खरा व प अथ ्या भाव े योग होय . अशा िठकाणी
ि यापदा ंम ये प असा कोणताच कता िदसत नाही . ब याचदा तो अकम कही
असतो . अशाव ेळी ि यापद ह ेच वा य असल ेले आढळत े.
उदा. मावळल े, ढगाळल े, उजाडल े.
४.५.४ संक ण योग / संकर योग :
संक ण योगात कत री, कम णी, भावे यापैक कोण याही दोन योगाची ल ण े एकि त
िदसतात . कत री, कम णी आिण भाव े अशा तीन म ूळ योगा ंपासून संकरान े कतृ कम संकर,
कम भाव स ंकर, कतृ भाव स ंकर अस े ३ योग स ंभवतात .
* संक ण योगाच े कार
१) कतृ कम संकर
२) कम भाव स ंकर
३) कतृ भाव स ंकर
१) कतृ कम संकर – munotes.in
Page 87
योग िवचार
87 या स ंक ण योगाम य े धातूला कत ृ ोतक व कम ोतक अस े यय लाग ून ि यापद
साधल ेले असत े, हणज ेच जो योग अ ंशत: कत री आिण अ ंशत: कम णी असतो यास
'कतृ कम संकर' असे हणतात .
उदा.
* तू मला प ु तक िदल ेस.
तू मला प ु तके िदलीस .
* ितने मला प ु तक िदल े.
ितने मला पु तके िदली .
२) कम भाव स ंकर -
या योगात ि यापद भाव े असण े हणज ेच तृतीयपु षी नप ुसकिल ंग एकवचनी असण े हे
याकरण ्या वाभािवक िदसत े; पण यािठकाणी ज े हा त े कम णी असत े ते हा या
योगास ‘कम भाव स ंकर' असे हणतात .
उदा.
* याने मुलाला शाळ ेत घातला .
* याने मुलीला शाळ ेत घातली .
* याने मुलांना शाळ ेत घातल े.
३) कतृ भाव स ंकर -
या योगात ि यापद भाव े असत े; पण याला कत ृ ोतक यय लागल ेला असतो त े हा
कतृ भाव स ंकर योग होतो . हा योग अ ंशत: कत री व अ ंशत: भावे असतो .
उदा.
* तू मला वा चवलेस.
ितने मला वाचवल े.
* तू घरी जायच े होतेस.
ितने घरी जायच े होते.
कत री, कम णी आिण भाव े या तीन योगा ंपासून तीन स ंकर होतात . या संकर िक ंवा संक ण
योगास दादोबा , गोडबोल े इ. आ मराठी व ैयाकरण अश ु आिण िनिष मानतात . पण ह े
संकर योग स ं कृत वा य रचने या प तीस अन ुस न आह ेत. िशवाय मराठीची
बोलीभाषा ल ात घ ेता या योगा ंना अश ु िकंवा चम कारीक हणण े बरोबर नाही . munotes.in
Page 88
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
88 ४.६ दाम या ं या योग यव थ ेची वैिश ्ये
दाम या ंनी लावल ेली योग यव था सव समाव ेशक आह े. ती माण मानली जात े.ही
योग यव था मराठीतील सव कार या वा यरचना ंना सामाव ून घेते.
योगा ंची ल ण े, यांचे उप कार , मह वा या स ंक पना या ंची सोदाहरण व यापक
मांडणी मराठी याकरणात पिह या ंदा दाम या ंनी केली.
मो. के. दामल े यांनी कत री, कम णी, भावे आिण स ंक ण असे ४ योग सांिगतल े आिण
याचे १६ उप कार सा ंिगतल े.
पूव वैयाकरणा ंनी अश ु हण ून िनिष मानल ेले संकर योग दाम या ंनी रतसर
दाखल क न घ ेतले.
दाम या ंनी सा ंिगतल े या उप कारा ंबाबत मतभ ेद आढळल े तरी योगिवचारातील
यांचे योगदान िनिव वादपण े मोठे आहे.
बह तेक या करणकारा ंनी दाम या ंची योग यव था आधारभ ूत मान ून योग िचिक सा
केली.
४.७ दाम या ं या योग यव थ ेतील िववा म ु े
दाम या ंनी लावल ेली योग यव था माण मानली ग ेली असली तरी या ं या
योग यव थ ेची िचिक सा अज ु नवाडकर , मा. ना. आचाय यांनी केली आह े.
दाम या ंनी कम णी आिण भाव े योग या ंचा ‘ धानकत ृ क' असा जो कार सा ंिगतलातो
अजु नवाडकर व मा . ना. आचाय य ांना अमा य आह े. यां या मत े, धानकत ृ क हा
कार मान याच े कारण नाही . जेथे ि यापद प ्या कम गामी आह े तो कम णी आिण
जेथे ि यापद वत ं आह े तो भाव े योग एवढ ेच प ीकरण प ुरेसे आहे.
दाम या ंनी गौणकत ृ क कम णीचे पुराण, कम णी, नवीन कम णी, समापन कम णी, श य
कम णी अस े जे उप कार सा ंिगतल े ते िववादा पद आह ेत. पुराण कम णी हा योग
वत मान मराठी गद ् ातील नाही . यामुळे वत मान मराठीच े याकरण सा ंगत असताना
पुराण िक ंवा ाचीन मराठीत काय होत े या या आधार े योग कार सा ंग याची गरज
नाही.
नवीन कम णी हा कारही इ ं जी या अन ुकरणात ून मान यात आला आह े.
'िशपायाकड ून चोर धरला जातो ' अशी वा यरचना सा ंगून दामल े याला नवीन कम णी
असे नाव द ेतात. हा कार स ंयु ि यापद यावर आधारल ेला आह े. 'संयु ि यापद '
ही स ंक पना मराठीत ामािदक आह े. यामुळे संयु ि यापद ही स ंक पना
वीका न या या आधार े नवीन कम णी हा योग कार मानण े हे मराठी या ीन े
अ त ुत आह े. munotes.in
Page 89
योग िवचार
89 समापन कम णी हा उप कार मानताना वा य ल ात घ ेतले जाते. एकदा कता , कम ,
ि यापद या ंचा प ्या अ वय ल ात घ ेऊन कत री, कम णी, भावे इ यादी
योग कार कर याच े ठरव यान ंतर अथा कडे ल द ेणे सदोष आह े.
श य कम णी हा योग मानतानाही श यत ेचा अथ हा आधार घ ेतला आह े, हणून तोही
याकरण ्या सदोष आह े. याकरणान े प ीला मह व िदल े पािहज े. प ीला
मह व िद यास क ेवळ कम णी योग हा एकच योग अस ू शकतो . याचा क ुठलाही
उप कार उभा राह शकत नाही कारण त े सगळ े अथा व न आल ेले आहे.
दाम या ंनी स ंकर योगासाठी वापरल े या 'संिकण ' या स ं ेवरही आ ेप घेतला
गेला.तसेचसंक ण योगास दादोबा , गोडबोल े इ. आ मराठी व ैयाकरण अश ु आिण
िनिष मानतात .
थोड यात दाम या ंनी काही िठकाणी प ीप े ा अथ ीला अिधक मह व िदल े
आहे. याकरणान े प ीला मह व िदल े पािहज े.
४.८ समारोप
अशा कार े वरील िवव ेचनाव न दामल ेकृत योग यव था प होत े. मराठी याकरणात
दाम या ंनी लावल ेली योग यव था माण हण ून वीकार याचा अन ेकांचा कल आह े.
दाम या ंनी सा ंिगतल े या उप कारा ंबाबत मतभ ेद आढळल े तरी योगिवचारातील या ंचे
योगदान िनिव वादपण े मोठे आहे. योगा ंची ल ण े, यांचे उप कार , मह वा या स ंक पना
यांची सोदाहरण व यापक मा ंडणी मराठी याकरणात पिह या ंदा दाम या ंनी केली. यांनी
मराठीची सव समाव ेशक अशी योग यव था लावली . यानंतर बह तेक वैयाकरणा ंनी
दाम या ंची योग यव था आधारभ ूत मान ून योग िचिक सा क ेली.
एकंदरया अ यासघटकाम य े आपण कता , कम , पूरक, ि यापद या स ंक पना ंचा प रचय
क न घ ेतला. कत री योग , कम णी योग , भावे योग आिण स ंक ण योग या ं या या या
व कार , उप कार समज ून घेतले. तसेच दाम या ं या योग यव थ े या व ैिश ्यांसोबतच
योग यव थ ेतील िववा म ु ेही अ यासल े.
आपली गती तपासा :
१) योग या या -
४.९ वा याय
दीघ री
१) योग हणज े काय त े सांगून दामल ेकृत योग यव थ ेचा सिव त र आढावा या .
२) कत री योग आिणकम णी योग हणज े काय त े सांगून यां या कारा ंचे सोदाहरण
िववेचन करा . munotes.in
Page 90
भाषा िव ान 'मराठी
याकरण ’
90 ३) भावे योग आिणस ंक ण योगा या या या मा ंडून या ं या कारा ंचे िव त ृत िवव ेचन
करा.
४) योगिवचार हा वा यिवचार आह े, असे का हटल े जाते ते सांगून याआधार े दामल ेकृत
योग यव थ ेची चचा करा.
टीपा
१) योगस ंक पना
२) कत री योग
३) कम णी योग
४) भावे योग
५) संक ण योग
६) योग यव थ ेतील िववा म ु े
७) कम संक पना
८) पूरकसंक पना
९) ि यापद
१०) कता संक पना
एका वा यात उ र े िलहा .
१) कत री योग हणज े काय?
२) कम णी योग हणज े काय?
३) ' योग' हणज े काय?
४) मराठीची सव समाव ेशक अशी योग यव था कोणी लावली ?
५) भावे योग हणज े काय?
६) संकर योग हणज े काय?
७) मो. के. दामल े यांनी कोणत े योग सा ंिगतल े?
८) दादोबा ंनी एक ूण िकती योग सा ंिगतल े व ते कोणत े?
९) संक ण योगाच े कार कोणत े आहेत?
१०) कम णी योगा या कारा ंची नाव े िलहा .
११) ि यापद हणज े काय?
१२) 'िशपायाकड ून चोर पकडला जातो ' हे कोण या योगाच े उदाहरण आह े?
१३) रा. िभ. गुंजीकरा ंनी एक ूण िकती योग सा ंिगतल े व ते कोणत े? munotes.in
Page 91
योग िवचार
91 १४) दाम या ंनी कम णी आिण भाव े योग या ंचा ‘ धानकत ृ क' असा जो कार सा ंिगतला तो
कोणी अमा य क ेला?
१५) “कता , कम , ि यापद या ं या अ वयस ंबंधांचे िवधान हणज े योग होय ”, ही या या
कोणाची ?
४.१० संदभ ंथ
दामल े मो. के.,शा ीय मराठी याकरण , ितसरी आवृ ी, पुणे, १९६५ .
अजु न वाडकर क ृ. ी., मराठी याकर ण वाद आिण वाद , सुलेखा काशन , पुणे,
१९८७ .
अजु न वाडकर क ृ. ी., मराठी याकरणाचा इितहास , मराठी िवभाग , मुंबई िव ापीठ ,
१९९२ .
आचाय मा. ना.,मराठी याकरण िववेक, नेहवध न काशन , पुणे, २००१ .
मंग ळकर अरिव ंद, मराठी याकरणाचा प ुनिव चार,पुणेिव ापी ठ, १९६४ .
गुंजीकर रा.िभ.,मराठी याकरणावर िवचार , रा.िभ.गुंजीकर या ंचे संकिलत ल ेख खंड १.
दीि त . ना.,मराठी याकरण : काही सम या , शुभदा काशन , फलटण , १९७५
गोिवलकर लीला ,मराठीच े याकरण , मेहता पि लिश ंग, पुण, १९९३ .
munotes.in
Page 92
18
सत्र – ६ िे श्रेयाुंकने -४ व्याख्याने -६०
मराठी व्याकरण
उददष्टे (Objective)
१ . मराठी व्याकरणाचा इवतहास ि विविध व्याकरण कत्याांचा पररचय करुन घेणे .
२. शब्दाचे िगीकरण समजािून घेणे
३. विकारण विचार समजािून घेणे
४. शब्द घटना समजािून घेणे
घटक -१ शब्दाुंचे िगीकरण – पारुंपररक ि आध वनक
घटक –२ विकरण- ललग, िचन, विभिी, आख्यात.
घटक-३ शब्दवसद्धी
घटक-४ प्रयोग विचार
सत्रान्त परीक्षा ( ग ण १००)
प्रश्न १. घटक १ िर आधाररत प्रश्न ( पयाषयासह) ग ण २०
प्रश्न २. घटक २ िर आधाररत प्रश्न ( पयाषयासह) ग ण २०
प्रश्न ३. घटक ३ िर आधाररत प्रश्न ( पयाषयासह) ग ण २०
प्रश्न ४. घटक ४ िर आधाररत प्रश्न (पयाषयासह ) ग ण २०
प्रश्न ५. सिष घटकाुंिर आधाररत दोन टीपा (पयाषयासह ) ग ण २०
साध्ये (Outcome)
१) मराठी व्याकरण व्यवस्थेचा सूक्ष्म पररचय होईल
२) मराठी व्याकरण व्यवस्थेतील समस्या लक्षात येतील
सुंदभष ग्रुंथ-
१) मराठी व्याकरण वाद आनण प्रवाद , कृष्ण श्री अजुुनवाडकर
२) मराठी व्याकरण काही समस्या : प्र. ना. दीनक्षत
३) मराठी व्याकरणाचा इनतहास कृष्ण श्री अजुुनवाडकर
४) मराठी व्याकरण : मो. रा. वाळंबे
५) मराठी व्याकरणनववेक : मा. ना. आचायु
६) मराठी व्याकरणाचा पुननवुचार :अरनवंद मंगरुळकर
७) मराठीचे व्याकरण : लीला गोनवलकर
८) शास्त्रीय मराठी व्याकरण : मोरो केशव दामले
munotes.in