Page 1
1 १
मिहला ंिव द अ य कारच े कौटुंिबक िहंसाचार
घटक रचना
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ कौटुंिबक िहंसाचार / घरगुती िहंसाचार
१.३ मुलीवर अ याचार
१.४ प नीला मारहाण
१.५ भारतातील कौटुंिबक िहंसाचाराची कारण े
१.६ कौटुंिबक िहंसाचार रोख यासाठी कायद ेशीर उपाययोजना
१.७ सारांश
१.८
१.९ संदभ
१.० उि े
1. कौटुंिबक िहंसाचारा या / घरगुती िहंसाचारा या अ य कारांची मािहती क न घेणे.
2. भारतातील कौटुंिबक िहंसाचारा या कारणा ंचा अ यास करणे.
3. कौटुंिबक िहंसाचार रोख यासाठी या कायद ेशीर उपाययोजना मािहती क न घेणे.
१.१ तावना
समाजातील बह सं य व पातील िहंसा हे बह तेक ि या ंिव द घडत आहेत. ि या ंना
एकतर याचा य संबंध असतो िकंवा जाणीवप ूव क िकंवा अवचेतन घडवतात .
मिहला ंना िविश कार या िहंसेचा सामना करावा लागतो . यात बला कार, ल िगक
अ याचार , चेटक न ठरवण े (डायन हंिटंग), सती, ह ंडा, गभ पात, प नीला मारहाण इ.
िहंसाचाराच े िविवध कार हे ि या ंचे आि थ व संपवणे आिण साव जिनक े ात समान
आिधकार , सहभागापास ून दूर ठेव याच े वेगवेगळे कार आहेत. जात, वग आिण िलंग या
िवषमत ेवर आधारल े या शोषक समाजाच े ते ितिब ंब आहे. मिहला ंना दडप यात आिण
आिथ क ्या शोिषत ठेव यात िहंसाचाराचा मोठा वाटा आहे. मिहला ंचे आिथ क
अवल ंिब व आिण मालम ेवर यांचा ह क नाकार याम ुळे समाजात यांचे शोषण करणा या munotes.in
Page 2
भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या
2 िहंसाचार आिण श संरचनांना उभे कर यात आिण यांना आ हान दे यात कमजोर बनत
आहेत.
१.२ कौटुंिबक िहंसाचार / घरगुती िहंसाचार
कौटुंिबक िहंसा ही एक साव ि क घटना आहे. समाज , सं कृती, धम , वग आिण वांिशकताचा
आधार कौटुंिबक िहंसाचारा िमळतो . िलंग समाजीकरण आिण िलंग सामािजक -आिथ क
असमान ता यां या मा यमात ून कायम असल ेले ेणीब ल िगक संबंध हे ि या ंवरील
िहंसाचाराच े मूळ कारण आहेत. घरातील श हीनता तसेच सामािजक आिण आिथ क
कारणा ंमुळे िववाहबा ल िगक संबंध यांचा काही पया य उपल ध होतात आिण ते
साव जिनक िठकांणावरील अ याचाराशी संबंिधत आहेत.
घरगुती िहंसाचार हा िहंसाचारा या सवा त सामा य कारा ंपैक एक आहे. यात घरातील
नाते संबंधातील य चा समाव ेश आहे यांचे सतत आंतर-वैयि क संबंध आहेत याम ुळे
वारंवार िहंसाचार होतो. सै ांितक ्या, ीवादी ीकोन श आिण बळजबरी (बळ
वाप न ) या संक पना ंचा वापर क न ि या ंवरील िहंसाचाराच े प ीकरण देतात.
िज हा या या नातेसंबंधातील ी-पु षां या भूिमकांबाबत िपतृस ाक अपे ां ारे ल िगक
संबंध ठेवले जातात .
१.३ मुल वर अ याचार
भारतीय सामािजकआिण सं कृतीक जीवनात कुटुंब आिण कुटुंबातील सद या ंमधील
संबंध नेहमीच गौरवशाली मानल े आहेत. कौटुंबाम य े िहंसा आिण अ याचार ही एक
सम या आहे, जी सुरि त घर आिण संर णा मक कुटुंबा या सां कृितक क पन ेला
आ हान देते. घरातील मुल या अ याचाराम य े ल िगक िकंवा आ मक मारहाण तसेच
शाळेत िकंवा खेळा या िठकाणी असल े या मुलांकडून जबरद तीन े केले या ल िगक
कृ यांचा समाव ेश होतो. मुल शारी रक , मानिसक आिण भाविनक व पा या
अ याचाराला बळी पडतात . बाल शोषणावर केले या संशोधनात असे िदसून आले आहे
क , शारी रक शोषणाला बळी पडले यांपैक जवळपास 80% बला कार हे 10 ते 16 वष
वयोगटातील मुल वरच होत आहे. हे आकड े घरांम ये आिण आजूबाजू या मुल या ल िगक
असुरि तत ेचे (असुरि त) आिण ित या ल िगक उ लंघनास ो साहन देणारे सामािजक
वातावरण देखील सूिचत करतात . गु हे करणार े बह तेकघरा ंतील नातेवाईक आिण जवळच े
शेजारी असतात . गु ता आिण लािजरवाण ेपणान े वेढलेली अनेक करण े न दवली जात
नाहीत . समाजा या या वृ ीमुळे ल िगक िहंसाचाराची सम या वाढते. मुल या अ याचाराला
चार कारा ंम ये वेगळे केले जाऊ शकते - शारी रक अ याचार , भाविनक अ याचार , ल िगक
अ याचार . शारी रक छळ आिण मानिसक आघात ते लहान मुलांवर होणार े ल िगक आजार ,
मुल वर होणार े अ याचार यासह आरो य आिण वाढीसाठी आव यक वातावरण उपल ध
क न न देणे ही एक मोठी सम या आहे.
munotes.in
Page 3
मिहला ंिव द अ य कारच े
कौटुंिबक िहंसाचार
3 कुटुंबातील मुलीही शारी रक आिण मानिसक ्या नाजूक अस याच ं पाहायला िमळत ं.
पारंपारीक िवचारधारा मुल ना आिण ि या ंना िनि त भूिमका आिण जबाबदा या ंम ये
ितबंिधत करते यामुळे यांचे अवमू यन आिण अनेक े ांम ये भेदभाव होतात . याचे
मूळ कारण हणज े मुली सामािजक ्या िनकृ , शारी रक आिण मानिसक ्या नाजूक
आिण ल िगक ्या असुरि त असतात . आरो यस ेवा, पोषण, िश ण आिण भौितक संप ी
तसेच पालका ंचे ेम आिण ल यांसार या संसाधना ंम ये सहभागी हो याचा मुलीचा
अिधकार मया िदत आहे.
१.४ प नीला मारहाण
समाजात मिहला ंवरील अ याचारा या घटना साधारणपण े ओळख या जात अस या तरी
कुटुंबातील िहंसाचारा या बाबतीत मौन पाळल े जाते. कौटुंिबक िहंसाचारा या घटना ंम ये
मिहला मारली जाते िकंवा आ मह या केली जाते. िपतृस ाक िवचारधारा हे यामागील
मह वाच े कारण आहे, जे अशा मिहला ं िहंसाचाराची वाढती सं या वत नांना मा यता देते.
प नीला मारहाण आिण मारहाणीची अनेक कारण े आहेत. मिहला ंना बेदम मारहाण
कर याच े समथ न हणून काहीही आिण सव काही वापरल े जाते. प नी या मारहाणीची
सवा त वारंवार सांिगतल ेली कारण े हणज े म सर , घरातील काम नीट न करणे,
अिव ास ूपणा, पुरेसा ह ंडा न आणण े, दा ब ंदी आिण पैशा या बाबी आहेत.
पु षांकडून िहंसेसाठी अनेकदा दा ला दोष िदला जातो. तथािप , बह तेक ि या असा
युि वाद करतात क हे केवळ पु षांना सोयी कर आिण वीकाय कारण दान करते
आिण िहंसाचाराच े थेट कारण असू शकत नाही. िहंसेचे औिच य हणून ह ंडा वापरला
जातो. मधू िक र या ीवादी लेिखकेला वाटते क , वाढ या उपभोगवादाम ुळे आिण
ह ंडाबळीम ुळे मिहला ंवर होणारा अ याचार हे सु ा िहंसाचाराच े एक िनिम आहे. खाजगी
मालम ा आिण पु षां या वारसा ह कावर आधा रत िपतृस ाक समाजात , ीला केवळ
पतीची संप ीच नाही तर पु षांची मुले िनमा ण कर याच े एक साधन मानल े जाते. जर
एखा ा ी या िन ा आिण पिव त ेब ल शंका असेल तर ित या ता यावरील ित या
पती या पूण अिधकारा ंचे उ लंघन होते आिण हणून िहंसाचार होतो. तथािप , पु षांमधील
यिभचाराचा मा गौरव केला जातो.
िहंसाचाराला बळी पडले या मिहला ंचा शारी रक आिण मानिसक छळ केला जातो.
यांचा वािभमान आिण आ मिव ास दुणावला आहे. समुदाय आिण अितप रिचत े
कोणत ेही समथ न देत नाही. पोिलस आिण शासन िहंसाचारा या संरचनांचे समथ न
करतात .
प नी या मारहाणीच े आरो य , सामािजक , कायद ेशीर आिण आिथ क प रणाम आहेत.
सव ण आधा रत अ यासा ंनी असे सूिचत केले आहे क भारतातील 35% ते 75%
मिहला ंना यां या िकंवा यां या प रचयातील पु षांकडून शाि दक , शारी रक िकंवा ल िगक
िहंसाचाराचा सामना करावा लागतो . बह सं य ि या यां या सामािजक -आिथ क
पा भूमीचा िवचार न करता िलंगावर आधा रत श िभ नता वीकारतात हणूनच यांना
िश त लाव याचा पु षांना अिधकार आहे असे मानतात . बह सं य ि या यांना होत munotes.in
Page 4
भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या
4 असल े या िहंसाचारासाठी मदत मागत नाहीत . फारच कमी पीडीत ि या सामािजक
सेवाभावी सं थांकडे जातात . पतीने प नीवर िव ासघातक अस याचा संशय घेणे, ह ंडा न
देणे, सासरचा अनादर करणे, घराकड े िकंवा मुलांकडे दुल करणे, जेवण नीट न करणे ही
िहंसाचाराची मुख कारण े आहेत. नॅशनल फॅिमली हे थ स ह (NFHS) दश िवतो क ,
पु ष आिण ि या ंम ये अिशि तता , गरीब, शहरी आिण ामीण भागातील , घट फोिटत
िकंवा िनज न, या य प नीला मारहाण करणा या ंचे माण जा त आहे. याव न असे िदसून
येते क जे हा ि या यां या िववािहत घरांम ये वीकृत वत नाचे िनयम पाळ यात
अयश वी ठरतात ते हा यांना िहंसाचाराचा सामना करावा लागतो . सामािजक िनयम,
पु षां या आ मस मानाची क पना , ि या ंब लची यांची धारणा यांचा पती या वत नावर
प रणाम होतो. पत नी यां या प न बरोबर कसे वागल े पािहज े हे प पण े सूिचत क न
यां यावर िनयं ण ठेवले. चुलत भाऊ अथवा बहीण, शेजारी िकंवा पु ष िम ांसह इतर
पु ष सद या ंशी बोलण े हे म सर उ प न करते जे प नीला मारहाणीच े समथ न करते;
कारण ते ी या चा र यावर िच ह िनमा ण करते. मारहाण िकंवा शारी रक शोषण
झाले या ि या आप या पती या वागणुक ला तक संगत ठरवतात . पत या िहंसाचाराचा
आिण वत नावर िनयं ण ठेव याचा अनुभव ि या ंचा आ मस मान कमी करतो , यांना
घाबरवतो आिण कुटुंबातील इतर सद या ं या समाधानासाठी दैनंिदन कामे पूण कर याची
यांची मता कमी करतो . मिहला ंचे आिथ क स मीकरण आिण िश ण यामुळेही मिहला ंना
यो य मदत िमळत नाही.
१.५ भारतातील घरगुती िहंसाचारा या उ च दराची अनेक कारण े आहेत:
1. िपतृस ाकता : पु षस ाक मानिसकता , जी ि या ंना व तू हणून पाहते आिण यांना
िन न सामािजक थान देते, पु षां या आ मक वत नाचे ाथिमक योगदान आहे.
ि या ं या शरीरावर मालक , म, पुन पादक अिधकार आिण वाय ता यािवषयी
िपतृस ाक ि कोन िहंसाचाराला ज म देतात.
2. ह ंडा था: घरगुती अ याचार आिण ह ंडा यांचा अतूट संबंध आहे. 2005 या जागितक
िवकास अहवालात कािशत झाले या अ यासात ह ंड्याची अपे ा पूण न झा यास
कौटुंिबक िहंसाचाराच े धोके दाखवल े आहेत. ह ंडा बंदी काय ाचा ह ंड्याशी संबंिधत
िहंसाचारावर फारसा भाव पडला नाही आिण ह ंड्यासाठी नववध ूंना जाळ याची अनेक
उदाहरण े न दवली गेली आहेत.
3. सामािजक सं कृती: भारतीय सं कृती सहनशील आिण ितसाद देणार्या ी या
ितमेला ो साहन देते, जे ि या ंना िहंसक संबंध सोड यापास ून परावृ करणार े आणखी
एक घटक आहे. िशवाय , धम एक अशी सं कृती िनमा ण करतो याम य े ि या ंनी यां या
पत या अधीन राह याची अपे ा केली जाते.
4. िलंग िनकृ ता: जगातील अनेक े ांम ये केले या संशोधनान ुसार, कोणतीही सामािजक
यव था जी ि या ंना पु षांपे ा कमी मू यवान मानते ती मिहला ंवरील िहंसाचारास
अनुकूल असत े. व ड इकॉनॉिमक फोरम या लोबल ज डर िडफर स इंडे स 2019 -2020
ने भारताला 112 वे थान िदले आहे, जे ल णीय िलंग फरक दश िवते. कारण पु ष munotes.in
Page 5
मिहला ंिव द अ य कारच े
कौटुंिबक िहंसाचार
5 मानतात क ते े आहेत, िहंसेचा अवल ंब के याने यां या अहंकारी े वा या
आ म ौढीला बळकटी िमळत े आिण प दती होते.
5. समथ नाचा अभाव : वा तववादी जग या या पया यांचा अभाव , तसेच यो य समथ न,
यामुळे ीला िहंसक कृ ये सतत सहन करावी लागतात . उदाहरणाथ , अिशि त मिहला ंना
यां या आई या नातेवाईका ंकडून फारशी मदत िमळत नाही आिण यामुळे आिथ क
अवल ंिब वाचा प रणाम हणून यांना ास सहन करावा लागतो .
6. जाग कत ेचा अभाव : वतः या ह का ंब ल जाग कता नस याम ुळे आिण ि या ं या
अधीनत ेवर यापक सामािजक िव ासाम ुळे ि या ंची िन न व- ितमा आिण किन दजा
कायम आहे. ि या ंना असे िशकवल े जाते क ल न हे अंितम उि आहे यासाठी यांनी
य न केले पािहज ेत. हा सव उपदेश हळूहळू भारतीय ीचा वभाव बनतो.
7. इतर कारण े: ग रबी, म पान , बेरोजगारी आिण इतर कारणा ंमुळे आ मक वत न होते.
आिथ क ताणाम ुळे, या प रवत नांमुळे मिहला ंना िहंसाचाराचा धोका जा त असतो .
१.६ घरगुती िहंसाचार रोख यासाठी कायद ेशीर उपाय :
1. फौजदारी गु हा: 1983 म ये भारतीय दंड संिहतेत कलम 498-A जोड यान ंतर,
घरगुती िहंसाचार हा एक वेगळा फौजदारी गु हा हणून मा य कर यात आला . हा िवभाग
पती िकंवा या या कुटुंबाने िववािहत मिहल ेवर केले या ौया ला संबोिधत करतो .
2. ह ंडा बंदी कायदा , 1961: हा कायदा ह ंडा देणे िकंवा घेणे बेकायद ेशीर ठरतो. हे
भारता या ह ंडा सं कृती आिण प रचारक िहंसा म ये बदल सा य कर यासाठी आहे.
3. कौटुंिबक िहंसाचारापास ून मिहला ंचे संर ण कायदा , 2005: कौटुंिबक िहंसाचारापास ून
मिहला ंचे संर ण कायदा , 2005 म ये मिहला ंवरील घरगुती अ याचाराची त ार संर ण
अिधका याकड े करणे आव यक आहे. या काय ाचा उ ेश अशा ि या ंना याय उपल ध
क न देणे हा होता यांना नेहमीच गु हेगारी ि या नको असत े परंतु तसे कर याचा पया य
यांना हवा असतो .
4. िमशन श : मिहला ं या संर णासाठी क ाचा छ छाय ेचा उप म , "िमशन श " हा
िततकाच मह वाचा आहे, यात घरगुती अ याचाराचा सामना कर यासाठी वन- टॉप
दवाखान े बांध याची गरज आहे. 2019 या अ यासान ुसार, यापैक बह तांश क े
कम चा या ं या कमतरत ेमुळे बंद रािहली आहेत.
रा यघटन े या कलम 21 म ये मिहला ंना स मानान े जग या या अिधकाराची हमी िदली
आहे. भारतीय दंड संिहते या कलम 498A अंतग त त ार आिण दोषी ठरिव या या
अ यंत दुिम ळ घटना ंब ल बरीच मािहती उपल ध आहे, याचा उ ेश िववािहत मिहला ंना
पती आिण कुटुंबाकड ून होणा या गैरवत नापास ून संर ण कर यासाठी आहे. 2005 या
कौटुंिबक अ याचारापास ून मिहला ंचे संर ण काय ान े घरगुती अ याचार रोख यासाठी
काहीही केले नाही. समाज आिण सरकारी पातळीवर एकि त य न करणे आव यक आहे.
munotes.in
Page 6
भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या
6 १.७ सारांश
एवढी गती, सुधारणा आिण घटना मक सुर ेनंतरही, आजही ि यांना बला कार , ल िगक
अ याचार , चेटक ण समजून मारण े, सती, ह ंडाबळी , प नीला मारहाण इ यादी िविश
कार या िहंसेचा सामना करावा लागतो . िहंसाचाराच े िविवध कार हे ि या ंना संपव याच े
आिण साव जिनक े ात समान सहभागापास ून दूर ठेव याच े वेगवेगळे मा यम आहेत.
मिहला ंना दडप यात आिण आिथ क ्या शोिषत ठेव यात िहंसाचाराचा मोठा वाटा आहे.
मिहला ंचे आिथ क अवल ंिब व आिण मालम ेवर यांचा वेश नसणे यामुळे समाजात यांचे
शोषण करणा या िहंसाचार आिण श संरचनांना उभे कर यात आिण यांना आ हान
दे यात कमजोर बनते. िहंसाचाराला बळी पडले या मिहला ंवर गंभीर शारी रक आिण
मानिसक छळ केला जातो. यांचा वािभमान आिण आ मिव ास दुणावला आहे. समुदाय
आिण अितप रिचत े कोणत ेही समथ न देत नाही. पोिलस आिण शासन िहंसाचारा या
संरचनांचे समथ न करतात .
१.८
1 समाजातील मिहला ंवरील िहंसाचाराच े िविवध कार प करा.
2 कौटुंिबक िहंसाचाराची कारण े प करा आिण कौटुंिबक िहंसाचार रोख यासाठी
कायद ेशीर उपाया ंवर चचा करा.
१.९ संदभ
● Butler, Judith. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of
Identity. New York: Routledge, 1999. Print.
● Dave, N. N. (2012). Queer Activism in India: A Story in the
Anthropology of Ethics . Duke University Press.
● Hidalgo, D. Antoinette and Barber, Kristen (2017, January
23). queer . Encyclopedia Britannica .
● Walters, Suzanna Danuta. "Qu eer Theory." World History
Encyclopedia, Alfred J. Andrea, ABC -CLIO, 2011. Credo Reference.
munotes.in
Page 7
7 २
जातीय स ंघष , जाती य िहंसा आिण सश
संघषा या प रि थतीत मिहला
घटक रचना
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ िलंग आिण िह ंसा
२.३ सां दाियक िह ंसा, जात-आधा रत िल ंग िहंसा आिण सश स ंघष
२.४ सारांश
२.५
२.६ संदभ आिण प ुढील वाचन
२.० उि े
िपतृस ाम य े श आिण िह ंसा कशी चालत े हे समज ून घे यासाठी
िलंग-आधा रत िह ंसाचारा या काही िविश कारा ंची िव ा या ना ओळख क न द ेणे
२.१ प रचय
िपतृस ा, पु षस ा आिण ि या ंचे िनय ं ण, रा या या वाढीसह आिण स ंप ी या
संचयनासह उदयास आल े. अशा कार े, संप ी आिण श वर आधा रत ुवीकरणा या
पिह या ि य ेमुळे िलंगावर आधा रत सामािजक ुवीकरणाची द ुसरी पातळी िनमा ण झाली
आहे. तरीही , सामािजक ुवीकरणा या दो ही तरा ंम ये दडपशाही , शोषण आिण िनय ं ण
यांचा समाव ेश होतो .
ि या ंचे िनयं ण ही एक अशी ि या आह े या ार े ी श च े िवकृतीकरण क ेले जाते,
केवळ एकच अन ु ेय व प , वच व, औपचा रक श , पु ष श . ही ि या प ु ष
श च े वच व स ुिनि त करत े आिण ि या ंवर िनय ं ण ठ ेवून या श तील कोणतीही
आ हान े दूर करत े. कारण ही ि या एक श उ ंचावत े आिण याच व ेळी दुस या श ला
दडपून टाकत े, ही िहंसाचाराची ि या आह े.
UNHCR ने िलंग-आधा रत िह ंसेची या या "एखा ा य ला या ं या िल ंगा या
आधारावर िनद िशत क ेलेली हािनकारक क ृ ये. याचे मूळ ल िगक असमानता , स ेचा munotes.in
Page 8
8 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या गैरवापर आिण हािनकारक िनयमा ंम ये आह े. िलंग-आधा रत िह ंसा (GBV ) हे मानवी
ह का ंचे गंभीर उ ल ंघन आिण जीवघ ेणी आरो य आिण स ंर ण सम या आह े.” िजवलग
भागीदार िह ंसा, ल िगक िह ंसा, बालिववाह , ी जनन ि याच े िवकृतीकरण आिण स मानाच े
गु हे य ांचा समाव ेश असल े या अशा कार या िह ंसेचे प रणाम ग ंभीर आिण दीघ काळ
िटकणार े असतात .
भारतातील िल ंग-आधा रत िह ंसा अस ं य कार आह े यात समािव आह े घरग ुती
िहंसाचार , ह ंडाबळी , मानवी त करी , ल िगक िह ंसा, अॅिसड ह ल े, अनैसिग क गु हे आिण
स मान ह या या ंचा समाव ेश होतो . हे गु हे भारतातील सा ं कृितक आिण सामािजक
प र थीती िल ंगा या िनकषा ंवर आधा रत असल े या पदान ु मांचे थेट प रणाम आह ेत. हे
गु हे स ेतील असमानता आिण प रणामी िपत ृस ाक समाजात म ूत व प असल े या
सामािजक , सां कृितक, राजक य स ंसाधना ंपय त पोहोच यापास ून उ वतात .
२.२ िलंग आिण िह ंसा
िहंसेचा स ेशी घ स ंबंध आह े. श च े साधन हण ून, िहंसा घिन पण े आिण
अिवभा यपण े श शी जोडली जात े. िहंसा एकाच व ेळी एक साधन आिण अिभ य आह े;
सामािजक िनय ं णाची ती एक सश प त आह े या व त ुि थतीवर याची साधन े अवल ंबून
आहेत. अशा कार े, िहंसा ही अिधकार आिण श ची अिभ य आह े याच े ल य
िनयं ण आिण वच व स ुिनि त करण े आहे. िवशेषत: िहंसेचा संबंध ि या ंवरील प ु षां या
वच वाशी आह े.
िहंसा िपत ृस ाक श शी जोडत े, जे वच वाचे एक कार आह े जे ि या ंना काही गो ी
कर यापास ून िकंवा िविश मागा नी िवचार कर यापास ून रोख ून या ंना अधीन करत े;
ि या ंना सामािजक अन ु पता आिण आ ाधारकपणा या माग या ं ारे िनयंि त क ेले जाते.
िहंसा हा प ु ष श चा भाव आह े आिण ती श चाल ू ठेव यासाठी मह वाची आह े. िहंसा
हे एक साधन आह े याचा उपयोग प ु ष ि या ंना बाह ेर ठेव यासाठी िक ंवा अधीन थ
ठेव यासाठी आिण या ार े पु ष श आिण िनय ं ण राख यासाठी क शकतात .
समाजातील िह ंसाचारा या स ंपूण ि य ेसाठी ल िगक रचना वतःच जबाबदार अस ू शकत
नाही. िलंग संबंध आिथ क, राजक य , धािम क, सां कृितक आिण सामािजक घटका ं या
पर परस ंबंधा ार े बांधले जातात , समजल े जातात , लागू केले जातात , वाटाघाटी क े या
जातात , बनव या जातात आिण प ुनिन िम त के या जातात . तरीही , िलंग आिण िह ंसा
यां यात एक मजब ूत संबंध आह े. ि या द ेखील िहंसक असू शकतात ह े स य कमी न
करता , समाजात प ु ष िह ंसाचाराच े यापक वच व आह े हे नाकारता य ेणार नाही .
िलंग-आधा रत िह ंसा ही िह ंसा आह े जी एखा ा य ला िक ंवा य या सम ूहाला या ं या
िलंगा या आधारावर ल य करत े, याम ुळे शारी रक , ल िगक िक ंवा मानिसक हानी होत े.
याचे मूळ ल िगक असमानता , स ेचा गैरवापर आिण जाचक िल ंग िनयमा ंम ये आहे. िलंग-
आधा रत िह ंसा हे मानवी ह का ंचे गंभीर उ ल ंघन आह े आिण ही एक सम या आह े जी
य च े आरो य , जीवन , संर ण आिण सामािजक -राजक य स ुरि तत ेला धोका िनमा ण munotes.in
Page 9
जातीय स ंघष , जाती िह ंसा आिण
सश स ंघषा या प रि थतीत मिहला
9 करते. बह तेक करणा ंम ये, िलंग-आधा रत िह ंसा मिहला आिण इतर ल िगक
अ पस ं याका ंना िवषमत ेने भािवत करत े.
िलंग-आधा रत िह ंसा केवळ शारी रक िह ंसेपुरती मया िदत नाही तर यात ह ंडा मृ यू, स मान
ह या, त करी , घरगुती िह ंसा, िजवलग भागीदार िह ंसा, ल िगक आिण भाविनक अ या चार,
ऑनलाइन अ याचार , बाल शोषण आिण इतरा ंमधील जाती -आधा रत िह ंसाचार या सव
गो चा समाव ेश होतो . पुढे, िलंग-आधा रत िह ंसेब ल बोलताना िह ंसा आिण य या
पर परस ंबंिधत ओळख या ं यातील स ंबंधांकडे दुल करता य ेणार नाही . जात, वग , िलंग
ओळख , ल िगक व ृ ी, वांिशकता , धम , वचेचा रंग आिण अप ंग व या सव गो ी
य वरील िह ंसाचारात मह वाची भ ूिमका बजावतात . लोक क ेवळ या ं या िल ंगा या
कारणा तवच न ह े तर इतर सामािजक -आिथ क उप ेि त घटका ंमुळे एकम ेकांना छेद देणा या
दडपशाहीखाली काम करतात . या सवा चा प रणाम एखा ा या िह ंसे या दश नावर आिण
अनुभवांवर होतो .
तुमची गती तपासा :
1. िलंग-आधा रत िह ंसाचारावर एक टीप िलहा .
२.३ सां दाियक िह ंसाचार , जातीवर आधा रत िह ंसा आिण सश स ंघष
परंपरेने मिहला ंकडे सामूिहक िह ंसाचार , दंगली आिण नरस ंहारातील म ुख िन धा रकांपैक
एक हण ून पािहल े जाते. सामा यतः प ु षी वच व आिण ता याच े िन य िठकाण हण ून
घेतलेले, यु आिण द ंगलीसार या आकि मक प रि थतीत मिहला ंचे शरीर प ु षां या
िहंसेसह या बनतात . तथािप , िवरोधाभास हणज े, तथािप , बुजु आ कुटुंबाचा भाग हण ून
िवरोधाभास ि या , गु हेगार आिण पीिडत लोक देखील या ं या ि या ं या ‘स मान ’
साव जिनक म ंजुरीसाठी द श िव या जाणा या शु तेचा छाप हणून समथ न करतात . सवा त
वाईट हणज े ते वत: बुजु आ िपत ृस ा या िति या मक य ं णेत वत : ला अशा द ंगलीत
दोषी ठरव यासाठी सहकाय करतात .
हे िनि तच खर े आह े क जातीय द ंगल म य े, पीिडत आिण ग ु हेगार या ं या सार याच
‘स मान ’ हणून ि या ंकडे पािहल े जात े. भारतीय उपख ंडा या फाळणी या व ेळी पि म
आिण प ूव पािक तानात झाल े या द ंगल चा िवचार सव थम मनात येतो. मानव अ यास
संशोधनात ून अस े िदसून आल े आहे क जातीय िह ंसाचाराचा पिहला बळी मिहलाच आह ेत.
रतू मेनन आिण कमला भसीन या ंसार या ीवादी िव ान िलिहतात नो वुमन ल ँड:
पािक तान , भारत आिण बा ंगलाद ेशातील मिहला ,“[t]ि या ंनी अन ुभवले या िह ंसेचा सवा त
अंदािजत कार हणज े ि या हण ून, जे हा एका समाजातील ि या ंवर दुस या समाजा या
पु षांकडून ल िगक अ याचार होतात , यांची ओळख प पण े सांगून आिण द ुस याचा
एकाच वेळी अपमान होतो .” सादत हसन म ंटो यांचे थंड गो त (थंड मांस), मंजू कपूर यांचे
एक िववािहत ी आिण अिनता राऊ बदामी या ंचे तु हाला नाईटबड कॉल ऐक ू येईल का ?
हे सव संदभ या अ य ंत भयानक िहंसाचाराच े का पिनक ितिनिध व आह े. पूव
पािक तानातील 1971 ची दंगल याला अपवाद न हती िक ंवा 2002 मधील गो ा द ंगलही
याला अपवाद न हती . munotes.in
Page 10
10 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या गो ासार या धािम क नरस ंहारात ह े मा य क ेलेच पािहज े क ग ु हेगार ह े बह ता ंशी पु ष होत े
यांनी ि या ंवर अ याचार क ेला. तथािप , बाबरी मशीद द ंगलीचा िवचार क ेला तर अस े
पुरावे आहेत क ि या सहसा इतर मिहला ंवर अ याचार कर यात भाग घ ेतात. ही सव
उदाहरण े या व तुि थतीकड े ल व ेधतात क मिहला ंचे शरीर आिण अि मता ही वादासाठी
आिण दा यासाठी मोठ ्या माणात भारल ेली वैचा रक थळ े आहेत.
या संघषा दर यान हा िवश ेष कारचा िह ंसाचार मिहला आिण म ुल साठी का राख ून ठेवला
जातो? संपूण जगात आिण िवश ेषत: दि ण आिशयाम य े, ि या ंना या ं या समाजा या
स मानाच े वाहक मानल े जाते, आिण बला कार ह े िहंसाचाराच े कृ य हण ून कमी पािहल े
जाते याम य े ीवर ह ला क ेला जातो आिण ी या ित ेला कल ंक लावणारी क ृती
हणून जा त पािहल े जाते, स मान आिण पिव ता आिण ित या समुदाया या िव तारान े.
ित या ल िगक अ याचाराम ुळे ती या समाजाची आह े या समाजातील प ु षांना आधीन
होत आह े, कारण त े ितचे संर ण कर यास असमथ आहेत.
दिलत मिहला ंना घर या साव जिनक आिण खाजगी कामा या िठकाणी असमानत ेने
िहंसाचाराचा सामना करावा लागतो . जाती-आधा रत िह ंसा समज ून घे यासाठी बळ
जातीतील प ु ष आिण दिलत ि या या ं यातील श स ंबंधाची स ंक पना क ेली जाऊ
शकते. जाती-आधा रत िह ंसा काहीव ेळा िल ंग-आधा रत िह ंसेपे ा ख ूपच जा त अस याच े
िदसून येते जेथे अ याचाराची करण े आिण िह ंसाचारा या आधी आिण न ंतरचे राजकारण
जातीवर आधा रत असत े. अ याचारा या य ेक करणाच े राजकारण क ेले जाते.
दिलत ि या आिण बळ जातीतील प ु ष या ं यातील सामािजक आिण राजक य थान
िव आह े. िविवध आ ंदोलन े आिण िवधाना ंनी ही दरी भ न काढली नाही तर दिलत
मिहला ंना स ंपूण गावात ून वेगळे केले आह े. काही करणा ंम ये, यां या समाजातील
लोकांनी देखील ज मजात िपत ृस ाम ुळे यांना पािठ ंबा दे यास नकार िदला आह े. जाती
समाजातील िल ंग अशा कार े प रभािषत आिण स ंरिचत क ेले गेले आह े क जातीच े
'पु ष व ' हे ि या ंवर प ु षां या िनय ं णाची आिण जातीतील ि या ंची िनि यता या
दो ह ार े प रभािषत क ेले जाते. याच य ुि वादान े, दुस या जातीतील ि या ंचा अपमान
क न िनय ं ण दाखवण े हा या जात च े ‘पु ष व ’ कमी कर याचा एक िविश माग आहे.
संपूण इितहासात , यु काळात अन ेकदा ि या आिण मुल ना िह ंसेसाठी, िवशेषतः ल िगक
िहंसाचारासाठी ल य क ेले गेले आह े. यांना स ंघष ितब ंध आिण िनराकरणा या
य ना ंमधून देखील वगळ यात आल े आहे. दंगली, नरसंहार आिण नरस ंहार दर यान य ु
आिण दडपशाहीच े साधन हण ून बला कार ह े दुद वाने नवीन नाही िक ंवा ते काही द ेश िकंवा
देशांसाठीच नाही . िविश समाजातील मिहला ंवर साम ूिहक बला कार ह े या समाजािव
श हण ून अन ेकदा वापर यात आल े आह े. हे दुसरे महाय ु , नरसंहार, बांगलाद ेशी
वातं याचा स ंघष आिण अगदी ईशा य भारतातील काही भाग यासार या अन ेक
आंतररा ीय आिण रा ीय स ंघषा म ये खरे ठरल े आहे जेथे सश दल िवश ेष अिधकार
कायदा (AFSPA ) भारतीय स ै याला अवाजवी द ंडा मकता द ेतो.
या ि या ंना बला काराच े नाव “ संपाि क नुकसान ” असे हटल े जाईल या ंना ल करी
भाषेत यु ात मरण पावल े ि कंवा या ंचे मृतदेह बिलदान द े यासाठी स मानाच े थान munotes.in
Page 11
जातीय स ंघष , जाती िह ंसा आिण
सश स ंघषा या प रि थतीत मिहला
11 कधीही िमळणार नाहीत . ब याचदा, या िहंसक क ृ यांची न द न क ेलेली, न दणी नसल ेली,
ल ात न ठ ेवता जात े. आंतररा ीय काय ा ंतग त बला कार आिण ल िगक िह ंसा हे यु ाचे
ह यार हण ून ओळख यासाठी काही उपाययोजना कर या त आ या आह ेत. तथािप , याने
बला कार आिण मिहला ंवरील ल िगक िह ंसाचाराच े श ीकरण रोख यासाठी फारस े काही
केले नाही. बह तेक रा ा ं या यायालया ंम ये आंतररा ीय कायदा लाग ू होत नाही आिण
ल िगक िह ंसेचे िनिष व प अन ेकदा अशा क ेसेस दाखल हो यापास ून आ िण
लढ यापास ून िकंवा काशात आण यापास ून ितब ंिधत करत े.
तुमची गती तपासा :
1. जातीय िह ंसा हणज े काय? िवशेषतः ि या ंवर याचा कसा प रणाम होतो ?
2. जात-आधा रत िल ंग िहंसा 'स मान ' या क पन ेशी कशी जोडल ेली आह े? िव तृत करा .
3. सश स ंघषा दर यान िल ंग-आधा रत िह ंसाचाराच े वैिश ्य प करा .
२.४ सारांश
िलंग-आधा रत िह ंसाचाराचा सामना करताना भारतात एक अ य ंत िचंताजनक ि थती आह े.
याचे वैिश ्य दश िवणारी सखोल िपत ृस ाक रचना आिण द ेशाम य े या या उपि थतीचा
ितकार कर यासाठी रा याचा अप ुरा ितसाद अ व थ करणारी आह े. GBV सोबत
भारताचा सहभाग अन ेकदा लहरी आिण िवषम असतो . देशातील सा ं कृितक आिण
सामािजक श ि या ंना भ ेडसावणा या असमान पातळी या िह ंसाचाराच े िनराकरण
कर यासाठी द ेशात अि त वात असल े या िवधान आिण धोरणा या चौकटीप े ा जा त
आहेत. हा िहंसाचार वग , जात, धम आिण वा ंिशकत े या िच हासह प ुढे वाढला आह े.
िलंग-आधा रत िह ंसाचाराशी स ंबंिधत अ ययन साम ी िचंतेचा िवषय आह े. मिहला ंना
जग यासाठी आिण या ं या नाग रक वा या अिधकारा ंचा उपभोग घ े यास स म
कर यासाठी , िहंसाचारा या सामा यीकरणास िवरोध करणा या मिहला ंना िश ा कर याचा
कोणताही य न कठोरपण े हाताळला जाण े मह वाच े आहे. यापुढे ि या आिण म ुलांवरील
िहंसाचाराला सामािजक सामा य मानल े जाऊ शकत नाही . या सं था मक च ुक या , था
आिण वागण ुक िव जाग कता िनमा ण कर यात सामािजक काय क या ची फार मह वाची
भूिमका आह े. जे पु ष आिण ि या एकम ेकांपासून िभ न वभाव पाहतात .
२.५
● श आिण िह ंसा एकम ेकांशी कस े जोडल ेले आहेत?
● भारतात िल ंग-आधा रत िह ंसाचाराच े व प काय आह े?
● भारतात मिहला ंवरील िह ंसाचाराची िठकाण े िकंवा िठकाण े कोणती आह ेत?
munotes.in
Page 12
12 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या २.६ संदभ
● Claudia García -Moreno et al (2015 ), Addressing violence against
women : a call to action , Lancet , volume 385, number 9978 , pp.
1685 –95.
● Ghanim , David . 2012 . ‘Gender violence : Theoretical overview ,’ in
Violence and Abuse in Society : Understanding a Global Crisis ,
Angela Browne -Miller , ed., Santa Barbara : Praeger , vol. 1, 57-67
● Giles , W., & Hyndman , J. (2004 ). Sites of Violence : Gender and
Conflict Zones : University of California Press .
● Gonsalves , Lina (2001 ). Women and Human Rights , New Delhi : APH
Publishing Corporation .
● ICRW and INCLEN (2000 ) Domestic Violence in India : A Summary
Report of a Multi -Site Household Survey . Washington , DC: ICRW .
● Menon , R., & Bhasin , K. (1998 ). Borders & Boundaries : Women in
India 's Partition : Rutgers University Press .
● Singla , Pamela (2010 ).Women’s Rights and Gender -based Violence
in India —Issues and Challenges , The Journal of National Women’s
Education Center of Japan , Vol.14, March .
munotes.in
Page 13
13 ३
ल िगक छळ : र ता आिण कामाची जागा , ल िगक
छळापास ून मिहला ंचे संर ण ( ितब ंध आिण
िनवारण कायदा , 2013 )
घटक रचना
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ कामा या िठकाणी ल िगक छळ
३.३ कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ ( ितबंध, मनाई आिण िनवारण ) कायदा ,
2013
३.४ सारांश
३.५
३.६ संदभ आिण प ुढील वाचन
३.० उि े
ल िगक छळाचा म ु ा समज ून घेणे
ल िगक छळाचा सामना कर या या कायद ेशीर प ैलूंसह िव ा या ना प रिचत करण े
३.१ तावना
यूएस इ वल ए लॉयम ट अपॉ य ु िनटी किमशन ही एक फ ेडरल एज सी आह े जी 1964
या नागरी ह क काय ा ार े कामा या िठकाणी भ ेदभावािव नागरी ह क काय ा ंचे
यव थापन आिण अ ंमलबजावणी कर यासाठी थापन कर यात आली होती , ित या
माग दश क त वा ंम ये ल िगक छळाची या या क ेली आह े
अिन ल िगक गती , ल िगक अन ुकूलतेसाठी िवनं या आिण ल िगक वभावाच े इतर शाि दक
िकंवा शारी रक आचरण ज े हा:
● अशा वत नास सादर करण े हे प पण े िकंवा अ य पण े एखा ा य या नोकरीची
अट िक ंवा िनयम तयार क ेली जात े िकंवा munotes.in
Page 14
14 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या ● एखा ा य न े अशा वत नास सादर करण े िकंवा नाकारण े हे अशा य वर प रणाम
करणा या रोजगारा या िनण यांसाठी आधार हण ून वापरल े जाते, िकंवा
● अशा वत नाचा उ ेश िक ंवा प रणाम एखा ा य या कामा या काय मतेम ये
अवा तव ह त ेप करण े िकंवा भीतीदायक , ितकूल िकंवा आ ेपाह काय वातावरण
तयार करण े आहे.
ल िगक छळाम य े अनेक गो चा समाव ेश होतो ...
वा तिवक िक ंवा य न क ेलेला बला कार िक ंवा ल िगक अ याचार .
ल िगक अन ुकूलतेसाठी अवा ंिछत दबाव .
अवांिछत जाणीवप ूव क पश करण े, झुकणे, कोपरा करण े िकंवा िचमटी मारण े.
अवांिछत ल िगक व प िक ंवा हावभाव .
अवांिछत प े, टेिलफोन कॉ स िक ंवा ल िगक व पाची साम ी .
जबरद तीन े सोबतीसाठी अवांिछत दबाव .
अवांिछत ल िगक छ ेडछाड , ल िगक िवनोद , िट पणी िक ंवा .
एखा ा ौढ य ला म ुलगी, हंक, डॉल, बेबी िकंवा हनी हण ून संदिभ त करण े.
िश ी वाजवण े.
ल िगक िट प या .
कामा या चच ला ल िगक िवषया ंकडे वळवण े.
ल िगक आरोप िक ंवा कथा .
ल िगक क पना , ाधा य े िकंवा इितहासाब ल िवचारण े.
सामािजक िक ंवा ल िगक जीवनाब ल व ैयि क .
एखा ा य च े कपड े, शरीर रचना िक ंवा देखावा याब ल ल िगक िट प या .
चुंबनाचा आवाज , ओरडण े आिण ओठा ंची जाणीवप ूव क िविच हालचाल करणे.
एखा ा य या व ैयि क ल िगक जीवनाब ल खोट े बोलण े िकंवा अफवा पसरवण े.
मानेचा मसाज करणे . munotes.in
Page 15
ल िगक छळ : र ता आिण कामाची
जागा, ल िगक छळापास ून मिहला ंचे
संर ण ( ितबंध आिण िनवारण ) कायदा, 2013
15 एखा ा ी कम चा याच े कपड े, केस िकंवा शरीराला पश करण े.
वैयि क भ ेटव त ू देणे.
एखा ा य भोवती लटकण े.
िमठी मारण े, चुंबन घेणे, थाप द ेणे िकंवा मारण े.
दुस या य भोवती ल िगक रीतीन े वतःला पश करण े िकंवा घासण े.
एखा ा य या जवळ उभ े राहण े.
एखा ा य ला वर आिण खाली पाहण े (िल ट डोळ े).
एखा ा कडे टक लाव ून पाहण े.
ल िगक ्या सूचक स ंकेत.
चेह यावरील हा वभाव, डोळे िमचकावण े, चुंबन घेणे.
हातान े िकंवा शरीरा या हालचाल ार े ल िगक हावभाव करण े.
ल िगक छळ ह े नेहमीच ल िगक वत नाब ल िक ंवा िविश य कड े िनद िशत क ेले जाते असे
नाही. उदाहर णाथ , एक गट हण ून ि या ंब ल नकारा मक िट प या हा ल िगक छळाचा एक
कार अस ू शकतो . कामा या िठकाणी िक ंवा शाळा िक ंवा िव ापीठासार या िश णा या
वातावरणात ल िगक छळ होऊ शकतो . तासांनंतरचे संभाषण , हरांड्यामधील द ेवाणघ ेवाण
आिण कम चारी िक ंवा समवय का ंची ग ैर-काया लय यव थ ेसह यासह अन ेक िभ न
प रि थत म य े हे घडू शकत े.
सामािजक िव ान स ंशोधनाम य े, ल िगक छळाची या या आिण मोजमाप िविश
वत णुक ार े आिण पीिडत य या या वत नां या यि परक अन ुभवा ार े केले जात े;
तथािप , ल िगक छळा या समांतर कायद ेशीर स ंक पना तयार करतात .
३.२ कामा या िठकाणी ल िगक छळ
िलंग आिण िल ंगावर आधा रत कामा या िठकाणी छळवण ूक ही ल िगक सम या हण ून
एकेकाळी स ंक पना कर यात आली होती : ल िगक इ छ े या न ैसिग क आिण / िकंवा
अप रहाय भावना ंमुळे एका कम चा याकड ून दुस या कम चा याकड े जबरद ती िक ंवा
अवांिछत ल िगक ल . आज, हे वत न अिधक यो य र या भ ेदभावप ूण वत न हण ून समजल े
जाते याचा ल िगक इ छ ेशी फारसा स ंबंध नाही आिण श ु वाशी फारसा स ंबंध नाही .
ल िगक छळ समज ून घे या या या गतीम ुळे कायदा , संशोधन आिण ितबंधा मक आिण
सुधारा मक य ं णांम ये उ ा ंती झाली . munotes.in
Page 16
16 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या भारतातील रा यघटना िल ंगावर आधा रत भ ेदभावाला ितब ंिधत करत े आिण वत णुक ची
अिन ता आिण नोकरी या हानीची श यता ल ात घ ेता, यायालय े या दो ही गो ची
या या करतात . कशासाठी तरी आिण िवरोधी वाताव रण बेकायद ेशीर ल िगक भ ेदभाव
हणून ल िगक छळ . भारतातील ल िगक छळा या करणा ंम ये स मान आिण ी
िवन त े या सा ं कृितक आदशा नी भूिमका बजावली आह े, परंतु एकूणच, काय ान े मया िदत
पोहोच आिण अ ंमलबजावणी मत ेमुळे मिहला ंचे (िवशेषत: कामगार वगा तील मिह ला)
संर ण कर यासाठी फारस े काही क ेले नाही.
ल िगक छळाच े प रणाम या या कामकाजा या मिहला ं या जीवनातील सव े ांवर प रणाम
करणार े असं य नकारा मक प रणामाम ुळे प होत े. दोन मोठ ्या घटका ं या-िव ेषणांम ये
असे आढळ ून आल े क कामा या िठकाणी ल िगक छळाच े सव कार – िलंग छळ , अवांिछत
ल िगक ल आिण ल िगक बळजबरी – हे मनोव ै ािनक द ुब लतेचे मजब ूत भिव यस ूचक
आहेत. तसेच, कामा या िठकाणी ल िगक छळाम ुळे मानिसक आजार होऊ शकतो .
संशोधका ंनी ल िगक छळाचा मिहला ं या शारी रक आरो यावर होणारा प रणामही तपासला
आहे. या कामा या िठकाणी ग ैरवत नाचे सव कार एखा ा य या सामा य
आरो याब ल कमी समाधानी आिण शारी रक त ारी वाढ याशी स ंबंिधत आह ेत.
मानिसक आिण शारी रक हानी यित र , ल िगक छळाम ुळे मिहला ं या यावसाियक
क याणावर प रणाम होतो . उ ोगा ं या िव त ृत ेणीम य े, कामा या िठकाणी ल िगक
छळाच े आच रण अन ुभवणे (उदा. ल िगक बळजबरी , अवांिछत ल िगक ल आिण /िकंवा
ल िगक छळ ) हे कामातील समाधान आिण स ं था मक बा ंिधलक कमी हो याशी स ंबंिधत
आहे.
तुमची गती तपासा :
1. 'ल िगक छळ ' वर एक स ंि टीप िलहा .
३.३ कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ ( ितब ंध, मनाई आिण
िनवारण ) कायदा , 2013
द ि ह शन ऑफ वक लेस से शुअल हर ॅसम ट अॅ ट आिण ि ह शन ऑफ वक लेस
से शुअल हर ॅसम ट स िवशाका आिण इतर िव राज थान रा य ("िवशाका जजम ट")
मधील भारता या सव च यायालया या ऐितहािसक िनकालान ंतर 16 वषा नी लाग ू
कर यात आल े आहेत. सु ीम कोटा ने, िवशाखा िनकालात , येक िनयो याला कामा या
िठकाणी ल िगक छळाशी स ंबंिधत त ार च े िनराकरण कर यासाठी आिण नोकरदार
मिहला ं या ल िगक समानत े या अिधकाराची अ ंमलबजावणी कर यासाठी एक य ं णा दान
करणे अिनवाय करणारी माग दश क त व े िनि त क ेली आह ेत.
कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ ( ितबंध, मनाई आिण िनवारण ) कायदा , 2013 :
(“कामा या िठकाणी ल िगक छळ ितब ंधक कायदा ”) 09 िडस बर 2013 पासून भारता या
मिहला आिण बाल िवकास म ं ालयान े भावी क ेला आह े. सरकारन े कामा या िठकाणी
ल िगक छळ ितब ंधक काय ाअ ंतग त कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ ( ितबंध, munotes.in
Page 17
ल िगक छळ : र ता आिण कामाची
जागा, ल िगक छळापास ून मिहला ंचे
संर ण ( ितबंध आिण िनवारण ) कायदा, 2013
17 मनाई आिण िनवारण ) िनयम, 2013 या शीष काखाली िनयम द ेखील अिधस ूिचत क ेले
आहेत. कायदा आिण यासाठी तयार क ेले या िनयमा ंनी अ ंतग त त ार सिमती थापन
कर याची जबाबदारी िनयो यावर टाकली आह े. (ICC) आिण अशा त ार च े िनराकरण
कर यासाठी थािनक त ार सिमती (LCC) थापन कर यासाठी िज हा अिधका -यावर
कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ ( ितबंध, मनाई आिण िनवारण ) कायदा , 2013
अंतग त तरत ुदी:
अंमलबजावणी आिण या ी
कामा या िठकाणी ल िगक छळ ितब ंधक कायदा 'संपूण भारत ' पय त िव ता रत आह े आिण
ीचा ित या कामा या िठकाणी ल िगक छळ होऊ नय े अशी अट घाल यात आली आह े. हे
ल ात घ े यासारख े आहे क हा कायदा क ेवळ मिहला ंचे संर ण करतो आिण िल ंग तट थ
कायदा बनव याचा याचा ह ेतू नाही.
पुढे, कामा या िठकाणी ल िगक छळ ितब ंधक कायदा भारतातील स ंघिटत आिण
असंघिटत अशा दो ही े ांना लाग ू होतो . इतर गो बरोबरच हा कायदा सरकारी स ं था,
खाजगी आिण सा व जिनक े ातील स ं था, गैर-सरकारी स ं था, यावसाियक ,, शै िणक ,
मनोरंजन, औ ोिगक , आिथ क उप म , णालय े आिण निस ग होम , शै िणक स ं था,
डा स ं था आिण ट ेिडयम या ंना लाग ू होतो . िश ण य आिण िनवास थान िक ंवा
घरासाठी वापरल े जाते.
ल िगक छळ - या या
कामा या िठकाणी ल िगक छळ ितब ंधक कायदा िवशाका िनकालातील सव च
यायालया या या य ेनुसार ‘ल िगक छळ ’ ची या या करतो . काय ान ुसार, ‘ल िगक छळ ’
म ये अिन ाचा समाव ेश होतो ल िगक र या रंगवलेले वत न, थेट िकंवा गिभ त वत न.
कामाची जागा
मिहला ंचा ल िगक छळ हा क ेवळ रोजगारा या ाथिमक िठकाणाप ुरता मया िदत अस ू शकत
नाही ह े ओळख ून, कामा या िठकाणी ल िगक छळ ितब ंधक काय ान े 'िव ता रत
काय थळ' ही स ंक पना मा ंडली आह े. काय ान ुसार, ‘कामा या िठकाणी ’ म ये
रोजगारा या िठकाणी िक ंवा तेथून ये या-जा या या उ ेशाने िनयो यान े दान क ेले या
वाहतुक सह , रोजगारा या दर यान िक ंवा यादर यान कम चा यान े भेट िदल े या कोण याही
िठकाणाचा समाव ेश होतो .
त ार सिमती
कामा या िठकाणी ल िगक छळ ितब ंधक काय ाच े एक मह वाच े वैिश ्य हणज े ते
संघिटत आिण अस ंघिटत अशा दो ही े ांसाठी त ार िनवारण म ंच थापन कर याची
क पना करत े. ि ह शन ऑफ कामा या िठकाणी ल िगक छळ ितब ंधक कायदान ुसार
ल िगक छळाशी स ंबंिधत त ारी ऐक यासाठी आिण या ंचे िनराकरण कर यासाठी 10 िकंवा munotes.in
Page 18
18 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या याह न अिधक कम चारी काम करणा या स ं थे या य ेक काया लयात िक ंवा शाख ेत
िनयो यान े 'अंतग त त ार सिमती ' ("ICC") थापन करण े आव यक आह े.
िश ा आिण न ुकसानभरपाई
काय ात खालील िश ेची तरत ूद केली आह े जी एखा ा कम चा यावर ल िगक छळा या
कृतीत सहभागी झा याब ल िनयो या ार े लादली जाऊ शकत े:
सं थे या स ेवा िनयमा ंनुसार िविहत क ेलेली िश ा
सं थेकडे सेवा िनयम नस यास , लेखी माफ , चेतावणी , फटकार , िनंदा, पदो नती
रोखण े, वेतनवाढ िक ंवा वाढ रोखण े, ितवादीला स ेवेतून काढ ून टाकण े, समुपदेशन
स िक ंवा सम ुदाय स ेवा पार पा डणे यासह िश तभ ंगाची कारवाई ; आिण
ितवादी या व ेतनात ून पीिडत मिहल ेला या काय ात पीिडत मिहल ेला भरपाई
दे याची तरत ूद आह े.
गु ता
काय ात िवश ेषतः अस े नमूद केले आहे क कामा या िठकाणी ल िगक छळाशी स ंबंिधत
मािहती , मािहती अिधकार कायदा , 2005 या तरत ुद या अधीन राहणार नाही . या
काय ात त ारीची साम ी , त ारदार , ितवादी , सा ीदार या ंची ओळख आिण प े यांचा
सार कर यास ितब ंध केला आह े. सलोखा आिण चौकशी काय वाही, ICC/LCC या
िशफारशी आिण जनत ेला, ेस आिण सारमा यमा ंना कोण याही कार े केले या
कारवाईशी स ंबंिधत कोणतीही मािहती .
तुमची गती तपासा :
1. कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ ( ितबंध, मनाई आिण िनवारण ) कायदा ,
2013 ची म ुख वैिश ्ये कोणती आह ेत?
३.४ सारांश
ब याच देशांतील अन ुभवांव न अस े िदस ून आल े आह े क कामा या िठकाणी ल िगक
छळा या िवरोधात भावी कारवाई कर यासाठी कायद ेशीर चौकट तस ेच अिधक
अंमलबजावणी , पुरेशा माणात िनधी ा स ं था आिण सम या ंब ल अिधक जाग कता
आव यक आह े.
३.५
● कामा या िठकाणी ल िगक छळाच े प रणाम काय आह ेत?
● कामा या िठकाणी ी -पु ष ल िगक छळाचा कसा अ नुभव घ ेतात?
● कामा या िठकाणी ल िगक छळ ितब ंधक काय ा या कायद ेशीर बाबी काय आह ेत? munotes.in
Page 19
ल िगक छळ : र ता आिण कामाची
जागा, ल िगक छळापास ून मिहला ंचे
संर ण ( ितबंध आिण िनवारण ) कायदा, 2013
19 ३.६ संदभ
● Sexual Harassment at Workplace : Challenges and Solution . (2021 ).
Kala Prakashan .
● Stockdale , M. S. (1996 ). Sexual Harassment in the Workplace :
Perspectives , Frontiers , and Response Strategies : SAGE
Publications .
● Tandon , A. (2017 ). Law of Sexual Harassment at Workplace :
Practice & Procedure : Niyogi Books .
● Publications , C. (2020 ). The Sexual Harassment of Women At
Workplace (Prevention , Prohibition and Redressal ) Act, 2013 :
Current Publications .
munotes.in
Page 20
20 ४
आभासी े ातील ( ह य ु अल पेस) मिहला ंवरील िहंसाचार
घटक रचना
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ आभासी े ातील ल िगक िहंसा
४.३ मिहला आिण मुल ना का ल य?
४.४ आभासी े ातील कायदा
४.५ सम य ेचे िनराकरण करणार े उपाय
४.६ सारांश
४.७
४.८ संदभ सूची
४.० उि े
1. आभासी े ातील मिहला ंवरील िहंसाचार व प मािहती क न घेणे.
2. िहंसाचारात मिहला आिण मुल नाच ल य कर याची कारण े समज ुन घेणे.
3. आभासी े ातील मिहला ंवरील िहंसाचार रोख यासाठी या काय ाची ओळख क न
देणे.
4. आभासी े ातील मिहला ंवरील िहंसाचार सम य ेचे िनराकरण करणार े उपाया ंचा
आढावा घेणे.
४.१ तावना
भौितक अथा ने साव जिनक जागा संकुिचत होत आहेत. आधुिनक काळात संगणक, टी ही,
इंटरनेट, मोबाईल फोन इ. सार या इले ॉिनक मा यमा ं या वाढ या भावाम ुळे आपण
एकमेकांना पूव पे ा कमी वेळा भेट देतो. तथािप , आभासी अथा ने साव जिनक जागा
िवशेषतः सोशल मीिडया लॅटफॉ स चा िव तार होत आहे. फेसबुक, ट्िवटर, इं टा ाम ,
वड ेस, यूट्यूब, नॅपचॅट आिण अगदी हॉट्सअॅप ही सव साव जिनक जागाची ेञ आहेत
जी वापरक या ना अनेक काय कर यास मदत करतात . या आभासी साव जिनक जागा munotes.in
Page 21
आभासी ेञातील ( ह यु अल पेस) मिहला ंवरील िहंसाचार
21 कोण याही भौितक साव जिनक जागेपे ा खूप िव तरीत आहेत. उदाहरणाथ : फेसबुकवर
जवळपास 150 दशल भारतीय वापरकत आहेत.
जगभरातील इंटरनेट वापरा या मुख 20 देशांम ये, भारताचा इंटरनेट वापरक या चा
वािष क वाढीचा दर सवा िधक आहे. इंटरनेट या सुलभ वेशामुळे अनेक लोकांना, िवशेषत:
मिहला आिण इतर उपेि त गटांना पारंपा रक अडथ या ंवर मात कर यासाठी आिण
साव जिनक े ात सहभागी हो यास स म माग िमळाला आहे.
४.२ आभासी े ातील ल िगक िहंसा
सोशल मीिडयावर दररोज मिहला ंवर ह ले होत आहेत. सोशल मीिडयावर अपमाना पद
आिण अवांिछत घुसखोर आिण ोलची सं या वाढली आहे. ि या ंनी मु पणे य
हो याचा अिधकार गमावत आहेत. ऑनलाइन लॅटफॉम वर दुराचरणाची वाढ होत आहे, जे
मिहला ंिव िहंसाचाराला ो सा हन देतात.
या आभासी समाज े ातील जोडल ेले य या जगा ार े ( इ टरन ेट ) वापर केला जात
आहे. य ात , ि या नेहमीच सोशल मीिडयावरील आमच े सव "िम " आिण "अनुयायी"
ओळखत नाहीत . यामुळे, अनेकदा - काय शेअर केले, िट पणी िकंवा पो ट केले जाते
यावर अवल ंबून-मिहला ंना काही अ यंत अपमाना पद आिण िहंसक िति या ंना सामोर े
जावे लागू शकते, याला " ो स " हणतात . मह िसंग धोनीची प नी सा ीला ट्िवटरवर
अलीकड ेच घाणेरड्या संदेश आिण िट प या िद या गे या हो या . ित या पती या आधार
अजा तून लीक झाले या मािहतीवर ती िति या य केली.
अशा कार े, मिहला ंवरील ऑनलाइन िहंसाचाराम ुळे यां या मानवी ह का ंचे उ लंघन होते.
यामुळे ल िगक समानता ा हो यात अडथळा िनमा ण होतो. अ◌ॅ ने टी इंटरनॅशनल
इंिडयान े अलीकड ेच देशातील मिहला ंना भेडसावणा या ऑनलाइन िहंसाचारा या सम य ेचे
िनराकरण कर यासाठी एक मोहीम सु केली आहे. या मिहला यांचे मत ऑनलाइन
य करतात यां या मुलाखती घेत आहेत, सोशल मीिडया लॅटफॉम वर सि य राह याच े
यांचे अनुभव आिण यांना िनयिमतपण े ऑनलाइन होणा या िहंसाचाराच े द तऐवजीकरण
कर यात आले आहे. या मोिहम ेचा एक भाग हणून 24 एि ल 2018 रोजी नवी िद ली
येथे आयोिजत एका काय मात , पुर कार िवजेते लेखक आिण प कार राणा अ युब यांनी
ट्िवटर सार या लॅटफॉम वर ितला बला कार आिण जीवे मार या या धम या कशा
िमळा या आिण हे शेअर केले. ऑनलाइन लॅटफॉम या त ारी कानावर पड या
याच माण े शेहला रशीद सार या िव ाथ काय क या नी आिण वरा भा कर सार या
यातनाम य ना देखील अपमाना पद ट्िवट आिण ऑनलाइन गैरवत ना या वाढ या
लाटेचा सामना करावा लागला आहे कारण ते यांना ती पण े जाणवणा या सम या ंब ल
बोलल े आहेत.
ट्िवटर आिण इतर लॅटफॉम वर मिहला ंवरील अ याचाराम य े "डॉि स ंग" अथा त
एखा ाची वैयि क मािहती िकंवा तपशील , ऑनलाइन लॅटफॉम वर, यां या संमतीिशवाय
उघड करणे देखील समािव असू शकते. राणा अ युबचा प ा, फोन नंबर आिण यावर
ितचा चेहरा मॉफ केलेला एक अ ील ि हिडओ ऑनलाइन शेअर कर यात आला होता. munotes.in
Page 22
22 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या ितला ित या आिण ित या कुटुंबा या सुरि तत ेची भीती वाटली आिण ितने पोिलसात
त ार दाखल केली. अशा कार े, या आभासी जागांम ये मिहला ंना होणारा िहंसाचार
मिहला ंना असुरि त वाटू लागला आहे.
भारता या सव च यायालयातील वक ल िक बा मुनुसामी हणतात क , ऑनलाइन
होणारा अ याचार आिण िहंसा िलंगानुसार आहे. िवशेषतः जर एखादी ी अ पस ं याक
धािम क, वांिशक िकंवा वांिशक पा भूमी, अपंग, समिल ंगी, उभयिल ंगी िकंवा ा सज डर
असेल. जे हा गैरवत न करणार ्याला कळत े क ितचे िच िकंवा मत पो ट करणारी य
'किन जातीची ' आहे. लहान पोशाखावरील िट प या हे प रधान केले या खाल या
जातीतील मिहल ेवरील िट प या ंम ये बदलतात . सु ीम कोटा त वक ल असूनही,
मुनुसामीला काही अिधकार ्यांनी फेसबुकवर ऑनलाइन गैरवत नाचा खटला दाखल न
कर याचा स ला िदला होता आिण ित या ोफाइलवर आले या बह तेक िट प या ित या
संमतीिशवाय हटव यात आ या हो या .
2017 म ये, अॅ ने टी इंटरनॅशनलन े यूके आिण यूएससह आठ देशांतील 4,000
मिहला ं या मुलाखती घेत या आिण असे आढळल े क सोशल मीिडया लॅटफॉम वर
अ याचार िकंवा छळाचा अनुभव घेतले या दोन तृतीयांश मिहला ंनी सांिगतल े क
ऑनलाइन गैरवत नाचा अनुभव घेत यान ंतर यांना श हीनत ेची भावना जाणवत े. ४१
ट के मिहला ंनी सांिगतल े क , िकमान एका संगी, या ऑनलाइन अनुभवांमुळे यांची
शारी रक सुरि तता धो यात आली आहे.
अनेक वेळा आपण अनोळखी लोकां ारे ऑनलाइन गैरवत नाब ल िवचार करतो , परंतु
आप या जीवनातील लोक गु हेगार देखील क शकत आहेत. आप या महािव ालयातील
टॉलर , कॉल करणे आिण मजकूर पाठवण े थांबवणार े काम सहकारी , पाठवणारी य
तु ही फेसबुकवर भयानक संदेश आहेत. हे लहान िकंवा सू म उदाहरणा ंसारख े वाटू
शकतात , परंतु ते आयु यभर वेगाने जोडतात . ते मिहला ंना हळूहळू मागे ढकलतात , अशा
कार े क ऑनलाइन जग आिण लॅटफॉम पासून मागे हटणे अश य आहे. एक ी िजतक
अिधक यमान असेल िततक ऑनलाइन िहंसा अिधक ूर असेल.
४.३ मिहला आिण मुल ना का ल य?
मिहला आिण मुल ना ऑफलाइन अिधक ास सहन करावा लागत असताना , हे
ऑनलाइन ितिब ंिबत हो याची श यता आहे.
तं ानाम य े जोड याची आिण स म कर याची श असू शकते, परंतु ते िलंग भूिमका
आिण सां कृितक रीित रवाजा ंना बळकट आिण सामा य बनवू शकते. ऑनलाइन जग हे
केवळ आरशातील ितमा नाही, तर ऑफलाइन जगाच े "हॉल ऑफ िमरर" आहे, जे
सकारा मक आिण नकारा मक ितिब ंिबत करते आिण वाढवत े. ि या आिण मुल साठी ,
ही आरशातील ितमा सहसा दुराचार, उपेि तपणा आिण िहंसाचाराची सं कृती दश वते.
िडिजटल तं ानाम य े स मीकरण , कने ट आिण उदारीकरण कर याची मता असली
तरी, ते सीमांतीकरण आिण बिह कारासाठी लॅटफॉम हणून देखील काम क शकतात . munotes.in
Page 23
आभासी ेञातील ( ह यु अल पेस) मिहला ंवरील िहंसाचार
23 सतत गैरवत नामुळे पीिडत य ला यां या भाविनक आरो यावर गंभीर दबाव आ यान े,
तणाव , नैरा य आिण िचंता यामुळे ऑनलाइन वापराची िनवड र करावी लागू शकते.
पीिडत िकंवा यां या कुटुंिबयां या शारी रक शोषणा या ऑनलाइन धम या देखील
सामा य आहेत, याम ुळे शारी रक सुरि तत ेची भीती िनमा ण होते.
अिखल भारतीय पुरोगामी मिहला असोिसएशन या सिचव किवता कृ णन, यांना
बला कारा या धम या आिण गैरवत नाचा सामना करावा लागतो , ते हणतात क
ऑनलाइन िहंसाचार गांभीया ने घेणे आव यक आहे आिण याचा शेवट अनेकदा शारी रक
शोषण , पाठलाग आिण छळ आिण िहंसाचारात होतो.
अनेक िठकाणी िडिजटल तं ानाचा वापर करणार ्या मिहला आिण मुल ब ल नकारा मक
धारणा आहेत, अनेकांनी त ार केली आहे. यां या कुटुंबाला यां याकड े मोबाईल
अस यान े अ व थ वाटेल. एकांतात मोबाईल फोन वापरणा या ि या अनेकदा बेईमान (
वाईट चाली या ) अस याचा संशय येतो; फेसबुकवर वतःच े िच पो ट करणा या
मुलीला अनैितक असे लेबल लावल े जाऊ शकते आिण ितला उ च धािम क समुदायात ून
वगळल े जाऊ शकते. या कारणा ंमुळे, मिहला ंना हे तं ान वापर याची परवानगी िदली
जाऊ शकत नाही, सुरि तता आिण वीकृती या िचंतेमुळे ते न िनवडू शकतात िकंवा
यांचा वापर मया िदत असू शकतो , याम ुळे अिधक िडिजटल बिह कार होऊ शकतो .
४.४ आभासी े ातील कायदा
भारताम य े आधीपास ूनच कायद े आहेत यांचा वापर ऑनलाइन गैरवापराचा सामना
कर यासाठी केला जाऊ शकतो . ते आहेत:
4.4.1 फौजदारी सुधारणा कायदा 2013
● कलम 354A: ल िगक अनुकूलतेची मागणी करणे/इ छेिव पोन ाफ दाखवण े.
● कलम 354C: हॉ य ु रझम आिण संमतीिशवाय अशी मािहती सा रत करणे.
● कलम 354D: सायबर टॉिक ंग, अना थ ेचे प संकेत असूनही िकंवा सायबर
ि याकलापा ंचे िनरी ण करणे.
4.4.2 मािहती तं ान कायदा , 2008
● कलम 66C: ओळख चोरी
● कलम 66E: गोपनीयत ेचे उ लंघन
● कलम 67: अ ील सािह याच े काशन आिण सारण
● कलम 67A: ल िगक ्या सु प साम ीच े काशन आिण सारण .
● कलम 67B: बाल पोन ाफ च े काशन आिण सारण
● कलम 72: गोपनीयत ेचा भंग आिण संमतीिशवाय साम ीच े काशन . munotes.in
Page 24
24 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या ४.४.३ मिहला ंचे अशोभनीय ितिनिध व ( ितब ंध) िवधेयक, २०१२
मिहला ंचे अशोभनीय ितिनिध व ( ितबंध) दु ती िवधेयक, 2012 क ा य मा यम
आिण साम ी इले ॉिनक व पात क हर कर यासाठी काय ाची या ी िव तृत
कर याचा य न करते, काय ाच े उ लंघन कर यासाठी ितबंधक हणून काम करणा या
कठोर दंडांची तरतूद करते. तथािप , हे पूण कर याप े ा सोपे आहे. कायद ेशीर ि या
अ यंत संथ आिण वेळखाऊ आहे. ऑनलाइन लॅटफॉम देखील ा झाले या त ार वर
व रत कारवाई करत नाहीत . उदाहरणाथ , भारतातील नुक याच झाले या एका करणात
फेसबुकने एका वषा ह न अिधक काळ शोषणाच े ािफक वण न असल े या मुलांचे फोटो
काढ यात अयश वी झा याच े दाखवल े आहे. तसेच ऑनलाइन गैरवत नाची त ार के याने
पीिडत ेला दोष िदला जाऊ शकतो िकंवा केस ु लक ठ शकते. ऑनलाइन
लॅटफॉम वरील अिव ासाम ुळे ि या ते पूण पणे सोडू शकतात .
यामुळे काय ा ंची चांग या कार े अंमलबजावणी कर याकड े ल दे याची गरज आहे.
नैितकत े या िपतृस ाक क पन ेचा भाग असल े या संरचना मक असमानता दूर
कर यासाठी या अंमलबजावणीला गैर-कायद ेशीर उपाया ंसह जोडण े आव यक आहे. परंतु
हे प आहे क जोपय त जग िपतृस ाकड े झुकत आहे तोपय त िलंग-आधा रत िहंसा
ि या ंना ऑनलाइन फॉलो करत आहे.
४.५ सम य ेचे िनराकरण उपाय
१. ऑनलाइन लॅटफॉम वरील या िलंग-आधा रत ऑनलाइन गैरवापराच े िनराकरण
कर याचा एक ारंिभक िबंदू या लॅटफॉम ना यां या वतः या "गैरवापर आिण ेषपूण
आचरण " वरील माग दश क त वांचे पालन कर यास गणे असू शकते, जे संशोधनान े
दश िव या माण े, लॅटफॉम ारे वतःच धुडकावल े जाते!
२. मग ि या पु हा आमची साव जिनक जागा असामािजक घटका ंना देणार आहेत का?
मिहला ंनी मूक ाहका ंसारख े वागत राहायच े क जाग क होऊन जबाबदार
नाग रका ंसारख े वागायच े? एखा ा भौितक जागे माण ेच, समाजातील इतर सद या ंचे
संर ण कर यासाठी सोशल मीिडया वापरक या नी एक आले पािहज े. मिहला ंनी
यां या ह यु अल साव जिनक जागांवर पु हा ह क िमळव यासाठी आिण पु हा
याप यासाठी पुढे आले पािहज े.
३. 2016 म ये, “#िडिजटल िहफाजत ” ही मिहला ंनी ऑनलाइन ल िगक शोषणािव
मोहीम हणून सु केली होती. इंटरनेट हे िहंसाचाराच े िठकाण आहे आिण
सश करणाच ेही एक िठकाण आहे. यांचा आवाज आिण अिभ य मया िदत क
पाहणा या दमनकारी श या िवरोधात लढ यासाठी ि या इंटरनेट वापर याच े माग
हे ऑनलाइन लॅटफॉम पाहते. हे ल ात घेऊन, #Digital Hifazat ने 4 ि हिडओ ंची
एक शृंखला लाँच केली याम य े मिहला ंनी इंटरनेटचा वापर कसा केला याब ल
आम या ांची उ रे िदली आहेत. पिहला ि हिडओ ाउड सोस केलेला ि हिडओ
होता याम य े 6 त ण नी यांचे इंटरनेटवरील अनुभव सांिगतल े. यानंतर अपंग munotes.in
Page 25
आभासी ेञातील ( ह यु अल पेस) मिहला ंवरील िहंसाचार
25 मिहला , दिलत मिहला आिण शेवटी िविच मिहला ंनी ऑनलाइन े ातील यां या
आ हाना ंब ल आिण िवजया ंब ल सांिगतल े.
४. जग मु , िन प आिण समान नसताना , ऑनलाइन जागाही नाही. इंटरनेट
मिहला ंसाठी सामािजक समाव ेशकता तसेच बिह कार िनमा ण क शकते. ऑनलाइन
गैरवत नास संबोिधत कर यात अयश वी झा यास केवळ मिहला आिण मुल या
िडिजटल समाव ेशाची गती कमी होईल, याम ुळे यांना िडिजटल लाभांशाचा आनंद
घे यापास ून वगळ याचा धोका िनमा ण होईल. इंटरनेट अनुकूल आिण सव समाव ेशक
नसले या जगात , आ ही नावी य , खुली चचा आिण स मीकरणा या संधी कमी
करतो . शेवटी, कोणीही िजंकत नाही.
४.६ सारांश
केवळ भौितक जगातच न हे, तर दैनंिदन समाजातच , पण ऑनलाइन पेसम य ेही मिहला
िहंसाचाराच े बळी ठर या जात आहेत. मिहला ंना बळी हो यापास ून मु ठेव यासाठी
आभासी जग देखील नाही. सोशल मीिडयावर दररोज मिहला ंवर ह ले होत आहेत.
सोशल मीिडयावर अपमाना पद आिण अवांिछत घुसखोर आिण ोलची सं या वाढली
आहे. ि या मु पणे य हो याचा अिधकार गमावत आहेत. ऑनलाइन लॅटफॉम वर
दुराचरणाची वाढ पािहली आहे, जे मिहला ंिव िहंसाचाराला भडकावतात आिण
ो साहन देतात.
४.७
1. आभासी े ातील मिहला ंची ि थती प करा.
2. आभासी ेञात मिहला ंना का ल य केले जाते याचे कारण प करा?
3. आभासी े ातील मिहला ंना बळी हो यापास ून संर ण करणार े कायद े प करा.
४.८ संदभ सूची
● Butler, Judith. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of
Identity. New York: Routledge, 1999. Print.
● Dave, N. N. (201 2). Queer Activism in India: A Story in the
Anthropology of Ethics . Duke University Press.
● Hidalgo, D. Antoinette and Barber, Kristen (2017, January
23). queer . Encyclopedia Britannica .
munotes.in
Page 26
26 ५
िलंग आकाशग ंगा / जे डर गेले सी
घटक रचना
५.० उि े
५.१ प रचय
५.२ िलंगभाव अि मता /ओळख
५.३ िलंग भाव आकाशग ंगा - अमया द श यता
५.४ सारांश
५.५
५.६ संदभ
५.०. उि े (OBJECTIVES )
िलंग ओळखीची गुंतागुंत समजून घेणे
िलंग आकाशग ंगेची सव समावेशक क पना समजून घेणे
५.१ तावना (INTRODUCTION )
िलंग हे सहसा समाजा ंम ये आिण कालांतराने बदलणार े िनयम, वत न आिण भूिमका यांची
सामािजक रचना हणून प रभािषत केले जाते. िलंग ओळख ही य ची वतःची आंत रक
भावना आिण यांचे िलंग आहे, मग ते पु ष असो, ी असो, दो हीप ैक असो. िलंग
अिभ य या िवपरीत , िलंग ओळख इतरांना बा र या यमान नसते. अमे रकन
सायकोलॉिजकल असोिसएशनन े नमूद केले आहे क बह तेक लोकांसाठी, िलंग ओळख
ज मा या वेळी िनयु केले या िलंगाशी जुळते. ा सज डर लोकांसाठी, िलंग ओळख
ज मा या वेळी िनयु केले या िलंगापे ा िभ न माणात िभ न असत े.
लोक "से स" आिण "िलंग" या श दांचा एकाच अथा ने वापर करतात . परंतु दोन बाबी
समान नाहीत . साधारणपण े, आपण बाळा या जनन ि यांवर आधा रत नवजात मुलाचे
िलंग नर िकंवा मादी हणून िनयु करतो . एकदा िलंगभाव िनयु केले क , आपण मुलाचे
िलंग गृहीत धरतो. काही लोकांसाठी, हे थोडेसे, जर असेल तर, िचंतेचे िकंवा पुढील
िवचाराच े कारण आहे कारण यांचे िलंग यां या िलंगाशी संबंिधत िलंग-संबंिधत क पना
आिण गृिहतका ंशी संरेिखत होते. तथािप , िलंग आप या िलंगा या जाणीव ेतून सु होऊ munotes.in
Page 27
िलंग आकाशग ंगा
27 शकते, परंतु ते ितथेच संपत नाही. एखा ा य च े िलंग हे शरीर, ओळख आिण सामािजक
िलंग या तीन आयामा ंमधील जिटल पर परस ंबंध आहे.
आप याला अनेकदा असे िशकवल े जाते क शरीरात जनन ि या या दोन कारा ंपैक एक
आहे, याच े वग करण " ी" िकंवा "पु ष" हणून केले जाते, तर तेथे आंतर ल िगक
वैिश ्ये आहेत जी दश िवतात क ल िगक श यता सतत अि त वात आहे. एखा ा य च े
िलंग आिण यांचे शरीर यां यातील संबंध एखा ा या पुन पादक काया या पलीकड े
जातो. यूरोलॉजी , एंडो ाइनोलॉजी आिण से युलर बायोलॉजीमधील संशोधन एखा ा
य या िलंगा या अनुभवासाठी यापक जैिवक आधारावर िनद श करते. खरं तर,
संशोधन वाढ या माणात आप या म दूला सूिचत करते क आपण येकजण आप या
िलंगाचा कसा अनुभव घेतो यात मह वाची भूिमका बजावत े.
५.२ िलंगभाव अि म ता/ ओळख (GENDER IDENTITIES )
सां कृितक अपे ां या संदभा त शरीरे देखील िलंगब आहेत. पु ष व आिण ी व हे
काही िविश शारी रक गुणधमा शी समीकरण केले जाते, जे या गुणधमा या अि त वावर
आधा रत आप याला कमी-अिधक माणात पु ष/ ी हणून िश कामोत ब करतात .
आप या शरीराच े हे िलंग आप याला वतःब ल कसे वाटते आिण इतर आप याशी कसे
समजतात आिण कसे संवाद साधतात यावर प रणाम करतात . अशा कार े, िलंग ओळख
हा आपला अंतग त अनुभव आिण आप या िलंगाचे नामकरण आहे. हे आप याला
ज मा या वेळी िनयु केले या िलंगाशी संबंिधत िकंवा वेगळे असू शकते.
आप या िलंगाची समज आप याप ैक बह तेकांना आयु यात लवकर येते. एखा ा या
ओळखीचा हा मु य पैलू आप या येका या आतून येतो. िलंग ओळख हा एखा ा
य या यि म वाचा एक अंगभूत पैलू आहे. य यांचे िलंग िनवडत नाही िकंवा
यांना ते बदल यास भाग पाडल े जाऊ शकत नाही. बह तेक लोक या दोन िलंग
ओळख शी प रिचत आहेत ते मुलगा आिण मुलगी (िकंवा ी आिण पु ष) आहेत आिण
बरेचदा लोकांना असे वाटते क या दोनच िलंग ओळख आहेत. फ दोन िलंग आहेत -
आिण येकजण एक िकंवा दुसरा असावा - या क पन ेला "िलंग बायनरी " हणतात .
तथािप , संपूण मानवी इितहासात आप याला मािहत आहे क अनेक समाजा ंनी िलंग हे एक
घटक हणून पािहल े आहे आिण ते पाहत आहेत आिण फ दोन श यता ंपुरते मया िदत
नाही.
िलंग ओळख ही आप या वतः या िलंगाची आपली अंतग त संक पना असली तरी, िलंग
अिभ य हणज े आपण आपली िलंग ओळख आप या भूिमकेतून कशी मांडतो—आपण
कसे वागतो िकंवा बोलतो , आपण काय कपडे घालतो आिण आपल े केस िकंवा मेकअप
कसा करतो यासह पिहल े जाते. आपण आमच े िलंग कसे य करतो ते आमच े कुटुंब, िम
िकंवा समाज आम या िलंग िकंवा िलंग ओळखीशी संबंिधत असल े या गो शी सुसंगत असू
शकते िकंवा नाही. जसजस े आपण मोठे होतो आिण वतःला ओळखतो तसतस े
आप याप ैक येकाला आप या िलंग ओळखीची वैयि क जाणीव आिण अनुभव
िवकिसत होतो. आप याप ैक काही बायनरी िलंग ेणीत (पु ष िकंवा मादी) येतात, तर munotes.in
Page 28
28 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकाली न वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या आप याप ैक इतर कुठेतरी दर यान असतात (नॉनबायनरी ) िकंवा कोण याही िलंगाशी
जोडल ेले वाटत नाहीत . यांची िलंग ओळख यां या ज मा या वेळी िनयु केले या
िलंगाशी जुळते यांना िससज डर हणून संबोधल े जाते, तर यांची ओळख यां या
ज मा या वेळी िनयु केले या िलंगाशी जुळत नाही यांना ा सज डर हणून ओळखल े
जाऊ शकते.
तुमची गती तपासा :
१. िलंग ओळखा ंवर एक संि टीप िलहा.
५.३ िलंग गॅले सी - अमया द श यता (GENDER G ALAXY –
LIMITLESS POSSIBILITIES )
दोन िलंग, दोन िलंग आिण िवषमिल ंगी इ छेने बनले या जगा या िनमा ण केले या
"नैसिग कतेवर" या िनयमा ं ारे दुल ि त लोकांकडून सतत िच ह आिण आ हान िदले
जाते. हे आप याला काही मह वाच े िवचार यास भाग पाडत े: आपण राहतो या जगात
िलंग खरोखर कसे समजल े आिण तयार केले जाते? आप या सभोवताल या िविवध
सामािजक -राजक य -सां कृितक रचनांमधून ते कसे काय करते? आिण, सवा त मह वाच े
हणज े, ते कसे जगले आहे?
कुटुंब, शै िणक सं था, काम आिण साव जिनक जागा यासार या साव जिनक आिण
खाजगी सं थांम ये िलंग िदसून येते. खरंच, येक रंगणात (बायनरी ) िलंग मानदंड
िवणल ेले िविश माग आहेत आिण असे अनेक माग आहेत याम य े िभ नता , जाितवाद ,
वग आिण स मता या पर परस ंबंिधत णाली िपतृस ाम य े बिह कार , उपेि त, िहंसा
िनमा ण कर यासाठी जोड या जातात .
िलंगभाव वतःच अि त वात नाही. ज मा या वेळी िनयु केले या िलंगा यित र , ते
देखील मोठ्या माणावर बांधले जाते. यासाठीच े िनयम सामािजक संवाद, सं था,
प रि थती इ याद ार े िदले जातात . तुम या सभोवतालच े जग तु हाला सांगत आहे क
तु ही एकतर हे िकंवा ते असल े पािहज े, या िकंवा या गो ीची पु ी न करणा या कोणालाही
जागा नाही. ा स* असल े या लोकांसोबतही , िलंग बायनरीप ैक एकाशी जुळवून घे याचा
िकंवा प रणामा ं या सतत भीतीम य े जग याचा सतत दबाव असतो . िलंग हे वतं पणे
अि त वात असल ेली ओळख हणून न हे तर जात, वग , ल िगक अिभम ुखता, वंश, िश ण
इ याद या आधार े एखा ा या थानासह काय करणारी हणून समजल े पािहज े.
मानवी ह क काय ा या बदल या या या ंमुळे असे सूिचत होते क तृतीय िलंग ओळखण े
गतीने होत आहे. लॅिटन अमे रका आिण युरोपमधील ादेिशक यायालया ंनी आधीच पु ी
केली आहे क देशांनी नाग रका ंना यांचे िलंग मिहला ते पु ष िकंवा याउलट बदल याची
परवानगी िदली पािहज े, िलंग ओळखी या अिधकाराभोवती एक समान मजबूत आदश
थािपत हो याआधी ही केवळ काळाची बाब िदसत े. पु ष िकंवा मादी नाही िकंवा दो हीही
नाही. िलंग िच हक पधा या े ात बसतात याम य े वग करणाची नोकरशाही णाली
मानवी अनुभवा या समृ िवचारा ंशी िवसंगत आहे. munotes.in
Page 29
िलंग आकाशग ंगा
29 तुमची गती तपासा :
1. 'िलंग आकाशग ंगा' हणज े काय?
५.४ सारांश (SUMMARY )
अशा कार े, अि त वात असल ेले िलंग बायनरी वाढ या माणात अितशय ितबंधा मक
आिण ितबंिधत हणून पािहल े जाते. अमया द श यता ंसह आकाशग ंगे या पात िलंगाचा
िवचार कर याची अिधक समाव ेशक आिण उदार क पना प होते.
५.६ (QUESTIONS )
'ज डर बायनरी ' ही संक पना प करा.
'ज डर बायनरी ' आिण 'ज डर नॉन-बायनरी ' वर िव तृत करा.
िलंग आकाशग ंगा अिधक िलंगभाव समाव ेशक आहेत हे कसे समजल े जाऊ शकते?
उदाहरण े ा.
५.७ संदभ (REFERENCES )
● Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2023, February 15). gender
identity . Encyclopedia Britannica .
● Bornstein, K., & Bergman, S. B. (2010). Gender Outlaws: The Next
Generation: Basic Books.
● Shah, C., Merchant, R., Mahajan, S., & Nevatia, S. (2015). No
Outlaws in the Gender Galaxy: Zubaan.
● Woods, S. (2016). Identifying as Transgender: Rosen Publishing.
munotes.in
Page 30
30 ६
ि वअर सि यता
घटक रचना
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ ि वअर अि म ता
६.३ ि वअर िस ांत
६.४ भारतातील ि वअर सि यता
६.५ सारांश
६.६
६.७ संदभ
६.०. उि े (OBJECTIVES )
ि वअर ओळख च े मह व समजून घेणे
िव ा या ना ि वअर सि यत ेची ओळख क न देणे
६.१ तावना (INTRODUCTION )
आपण ि वअर सि यता समजून घे यापूव , आप याला िविच म य े नेमके काय आहे
आिण संक पन ेचे मु य युि वाद काय आहेत हे समजून घेणे आव यक आहे. होमोफोिबक
गैरवत नाचा एक कार हणून ' वीर' या श दाचा सवा त जुना न द केलेला वापर
वी सब ेरी या मा व स जॉन शो टो ड लस यांनी 1894 म ये िलिहल ेला प आहे. तो
आ ेड ड लसचा िपता होता आिण ऑ कर वाइ डवर या या मुलाशी ेमसंबंध
अस याचा आरोप केला होता. समिल ंगी संभोगासाठी िकंवा समिल ंगी आकष ण असल े या
लोकांसाठी, िवशेषत: ‘इफेिमनेट’ िकंवा ‘कॅ प’ समिल ंगी पु षांसाठी वीअर िह
अपमाना पद सं ा बनली आहे.
ि वअर ही एक ओळख आहे जी हीटरो ओळखी या दुस या बाजूला उभी आहे. १९ या
शतका या उ राधा त समिल ंगी इ छा िकंवा नातेसंबंध असल े यां या िवरोधात वीअरचा
नकारा मक वापर केला गेला. 1980 या दशका या उ राधा त, िविच िव ान आिण
काय क या नी यांचा वतःचा वेगळा समुदाय थािपत कर यासाठी समिल ंगी राजक य munotes.in
Page 31
ि वअर सि यता
31 ओळखीपास ून वेगळी हणून यांची ओळख पु हा सांग यास सु वात केली. याच बरोबर ,
यांनी पारंपा रक िलंग ओळख टाळली आिण लेि बयन , गे, ि -ल िगक आिण ा सज डर
लोकस ं या असल े या LGBT या लेबलला यापक , कमी अनु प आिण हेतुपुर सर
संिद ध पया य शोधत असल े यांसाठी ि वअर ओळख आव यक बनली . आता ि वअर
फेिमिनझम िकंवा वीअर फेिमिन ट हे ामु यान े वतःला िपतृस े या िवरोधात
क रवादी गट हणून ओळखतात .
इतकेच नाही तर ते ीवादा या याखेम ये िविच लोकांचा समाव ेश हणून करतात आिण
LGBT आिण इतर िलंग/ल िगकता अ पस ं याका ं या पलीकड े जातात . 'ि वअर ' ही सं ा
एक छ ी सं ा आहे याम य े बंद आहेत आिण जे वतःला लेबल लाव यास ाधा य
देतात आिण जे लेबिलंग नाकारण े िनवडतात िकंवा लेबल िनवडू शकत नाहीत आिण
वतःच े नाव देऊ शकत नाहीत यां यासाठी यां या गैर-िवषमिल ंगी वृ ीब ल
साव जिनक आहेत. . वीअरम य े कला, सािह य , शै िणक समी े ारे सि यता आिण
िनषेध समािव आहे आिण कोण याही काउंटर हेजेमोिनक क पाशी खूप मजबूत युती
समािव आहे.
६.२ ि वअर ओळख (QUEER IDENTITY )
ि वअर ओळख खूप गुंतागुंतीची आहे. वीअरम य े लेि बयन , गे, बायस े शुअल आिण
ा सज डर यांसार या ल िगक ओळखी धारण करणा या ंचा समाव ेश होतो आिण जे वतःच े
वण न कर यासाठी िहजडा , कोठी, पंथी यांसार या वदेशी सं ा वापरतात . या यित र ,
जोग पा आिण जोगटा (कना टक) आिण गणाचारी (दि ण भारत) यांसार या ल िगक गैर-
अनु पते या ादेिशक ओळख आहेत.
"ि वअर " ही अलीकड ेच एक राजक य सं ा बनली आहे, तरीही या लोकांनी याचा वापर
केला आहे ते लोक या संक पन ेभोवती िविवध िच हे एकि त कर यात यश वी झाले
आहेत. जरी िविवध िवषय आिण पके आहेत याभोवती "िविच " मजकूर तैनात केले गेले
होते. श दा या अलीकडील इितहासाची मािहती देणारी पुनव ण नाची पिहली कृती ते हा
आली जे हा अपमाना पद आिण कमी होत जाणारा श द "ि वअर " एक सश श द
बनला . पुनव ण नाची ही कृती एक शि शाली राजक य कृती आहे आिण ती दोन पात या ंवर
आली , राजक य अ यास आिण िस ांत. राजक य साधन े हणून कामिगरी आिण खेळाचा
वापर करणार ्या ा यि का ंना “ि वअर ” लागू कर यात आला आिण हा श द शै िणक
चचा म ये देखील सादर केला गेला याम य े सां कृितक समी ेचा एक नवीन श दस ं ह
वापरला गेला जो १९८० या राजक य वादिववादा ंम ये अ ाप उपि थत न हता .
अशा कार े, िविश समुदायातील ल िगक ओळख दश िव यासाठी वीअर हा श द छ ी
हणून वापरला जातो. समिल ंगी, समिल ंगी, उभयिल ंगी, ा सज डर इ यादी हणून
ओळख या जाणार ्या लोकांचा एक ि वअर समुदाय बनलेला असू शकतो . काह ना इत या
मोठ्या समुदायाच े वण न कर याचा एक सोपा माग वाटतो . या लोकांची ल िगक ओळख
िवषमल िगकत े या बाहेर पडते अशा लोकांना लेबल लाव यान े समानत ेवर आधा रत
लोकांम ये एकता िनमा ण होऊ शकते, याम ुळे यांना एकमेकांशी ओळख यास आिण एक munotes.in
Page 32
32 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या समुदाय तयार कर यास ो साहन िमळू शकते याम य े यांना राजक य चळवळ सु
कर यासाठी पािठंबा िमळेल आिण संघिटत होईल.
ल िगकत े यित र , िविश िलंग समुदायाच े वण न कर यासाठी ि वअर श द देखील
वापरला जातो. हा समाजा या िविहत पु ष/ ी आिण पुि लंगी/ ी ं ा या बाहेर
पडणा या लोकांचा बनलेला समुदाय आहे. यांची िलंग ओळख आिण ते या कारे
िलंगाला मूत प देतात आिण काय करतात ते ल िगक संबंधा या िनि त जैिवक क पन ेशी
िकंवा िलंगा या सामािजक संक पना ंशी एक प होत नाहीत . िविच समुदायांचे राजक य
अज डा असू शकतात ; ते िभ निल ंगी मु य वाहातील समाजा ार े वीकार यासाठी लढू
शकतात िकंवा हेटेरोनोम िट ह सं कृतीम य े आ मसात हो यास िवरोध क शकतात .
तुमची गती तपासा :
१. ि वअर ओळख वर एक टीप िलहा.
६.३ ि वअर िस ा ंत (QUEER THEORY )
या या संक पन ेपासून, एक गंभीर िव ान आिण राजक य ीकोन हणून ि वअरची
प रभािषत वैिश ्यांपैक एक हणज े ती प रभाषाला िवरोध करते. एक कड े,
अचूकतेब लची ही अिन छा िविच -सै ांितक ि थती ितिब ंिबत करते क प -कट
वग करण े सम या धान आहेत. दुसरीकड े, ीकोनाची गितशीलता राख याची ही एक
रणनीती आहे.
ि वअर िस ांत आिण सि यता यां याती ल संबंध सरळ रािहल ेला नाही. युिडथ बटलर ,
इ ह कोसोफ क सेडगिवक आिण इतर उ र आधुिनकतावादी िवचारव ंतांनी िलंग आिण
ल िगकत ेवर " ि वअर िस ांत" हणून केले या कामाच े लेबिलंग हे उघडपण े मूलत: या
श दा या काय क या या पुन थानान े े रत होते आिण फौकॉ ट या श या संक पन ेने
मािहती िदले या िव ा या नी काय कत हणून योगदान िदले. ा यि का ंचे अनेकदा
स दया मक आिण वैचा रक ्या नािव यप ूण कार . असे असल े तरी, यावहा रक
राजकारणात वापर यासाठी अितशय अमूत आिण गूढ अस याम ुळे या िस ांतावर
लवकरच टीका कर यात आली .
िविच ि या ंसह ि या आप या इितहासात अ श्य राहतात जणू ते अि त वातच न हत े.
याच माण े ीवादान ेही िविच ीवादाला दीघ काळ असे दूर ठेवले क जणू ते
अि त वातच न हत े. ीवादा माण े, िविच ीवादातही ीवाद आहे आिण ते एकमेकांशी
जुळलेच पािहज ेत असे नाही. याच माण े ि वअर िथअरीम य ेही अनेक िस ांत आहेत,
यापैक अनेक एकमेकांशी िवरोधाभास आहेत. खरं तर, अनेक ि वअर िस ांतकारा ंनी
कोण याही िस ांतािवषयी बोल यास नकार िदला कारण यांचा असा िव ास होता क
'ि वअर असण े' हा िस ांत मांडणे कठीण आहे. ि वअर िस ांतावर दुग म आिण कठीण
श द अस याब ल टीका केली गेली आहे.
ि वअर िस ांत हा एक सै ांितक ीकोन आहे जो स या या शै िणक आिण लोकि य
समजा ंवर आधा रत असल े या ेणी आिण गृिहतकांवर िवचार यासाठी िविच munotes.in
Page 33
ि वअर सि यता
33 अ यासा या पलीकड े जातो. िविच िस ांताचा एक मु य िस ांत असा आहे क यांची
ल िगक आिण ल िगकता , ल िगक ओळख आिण जीवनािवषयी बरेच काही संदिभ त आहे- हीच
यांची समज कालांतराने आिण सं कृत म य े वेगवेग या कार े एक िजवंत अनुभव आहे.
ि वअ र ंग ही एक आदश हणून िवषमल िगकता उलट कर याची आिण अि थर कर याची
ि या आहे.
वीअर िथअरी उ र संरचना आिण िडकॉ शिनझमम य े मूळ शोधत े. ि वअर िस ांत
समाजशा ातील बह सा ं कृितक िस ांताशी देखील जवळून जोडल ेला आहे आिण उ र
आधुिनक सामािजक िस ांता या उदयाचा अिवभा य घटक आहे. यामुळे वीअर
िथअरीचा उदय आिण िवकास समजून घे यासाठी , फौकॉ ट , डे रडा, लॅकन आिण बटलर
यां या काया चा संदभ घेणे आव यक आहे जे ि वअर िस ांताचे सखोल आकलन आिण
िस ांतीकरण कर यात गुंतलेले होते.
वीअर िथअरी इतरांना कलंिकत करताना ल िगकता आिण िलंगाचे िविश कार आिण
अिभ य सं था मक आिण कायद ेशीर कर यासाठी श कशा कार े काय करते याचे
गंभीरपण े परी ण करते. अकादमीम य े गे आिण लेि बयन (आता, एलजीबीटी िकंवा
ि वअर ) अ यासा ंचा उदय आिण लोकि यता नंतर वीअर िथअरी आली . एलजीबीटी
अ यासाच े "डीक शन " मानल े जाते, वीअर िथअरी ल िगक आिण ल िगक ओळख ना
अि थर करते आिण सां कृितक घटने या अनेक, अखंड या या ंना अनुमती देते आिण
ो सािहत करते. हे असे भाक त करते क सव ल िगक वत न आिण िलंग अिभ य , सव
संक पना जसे क िविहत , संबंिधत ओळखीशी जोड या जातात आिण यांचे वग करण
"सामा य " िकंवा "िवचिलत " ल िगकता िकंवा िलंग, सामािजक र या तयार केले जातात
आिण सामािजक अथ िनमा ण करतात .
वीअर िथअरी असा युि वाद करते क शै िणक आिण काय कत यां या कामात िलंग,
िलंग आिण ल िगकता या दोन िभ न क पना ंवर अवल ंबून असतात आिण यांना मजबूत
करतात . हे बायनरी पु ष/ ी, पु ष/ ी, पुि लंगी/ ीिल ंगी, िवषमिल ंगी/समिल ंगी असू
शकतात . वीअर िथअरी या बायनर ना असा युि वाद क न सम या िनमा ण करते क ते
फरक आिण पदानु माच े पुन थान करतात आिण प रणामी , अ पस ं याका ं या
असामा य आिण िनकृ क पन ेला बळकटी देतात; उदाहरणाथ , समल िगक इ छा
िवषमल िगक इ छेपे ा किन हणून, ी वाची कृती पु ष वा या कृत पे ा किन हणून
ओळखले जाते .
तुमची गती तपासा :
१. वीअर िस ांताचा मु य भर काय आहे?
६.४ भारतातील वीअर सि यता (QUEER ACTIVISM IN INDIA )
१९९९ म ये कोलकाता येथील समिल ंगी गटाची पिहली यमान िविच चळवळ सु
झाली. भारतातील िविच चळवळ ल िगक ओळख आिण समिल ंगी, उभयिलंगी, समिल ंगी,
ा सज डर, कोठी आिण िहजड ्यां या अिधकारा ंवर ल क ि त करते आिण संरचना मक munotes.in
Page 34
34 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या तरावर देखील काय करते या ार े ते भारतीय समाजाला मोठ्या माणावर ह कूम देणार्या
िवषमव ंशीयत े या िनयमा ंना आ हान देतात.
खरं तर, भारतातील िविच चळवळ िव मान काय ा ंना आ हान दे याभोवती िवकिसत
झाली, याने समान ल िगक काय ाला गु हेगार ठरवल े आिण जे वतःला पया यी
ल िगकत ेसह ओळखतात यांना देखील. भारतात , संपूण िविच चळवळ दोन यापक
ीकोनात ून समजली जाऊ शकते - शै िणक य तता आिण काय क या ची य तता .
शै िणक जगाच े उि आहे क ही चळवळ अनेक वषा म ये कशी आकाराला आली ,
िवकिसत झाली आिण 'ि वअर ' ही एक ओळख आिण राजकारण हणून िभ न-
सव सामा य सं कृती आिण याह नही अिधक मजबूत िभ न-मानक य सं कृती या ल िगक
ाधा य े त डावर या आ हाना ंना सामोर े जावे लागल े याचा इितहास देणे मह वाच े आहे.
यासह शै िणक जग िविवध शै िणक त ां या मदतीन े िविच जगाबरोबर या य तत ेत
भरभराट झाले, यापैक अनेकांनी उघडपण े वतःला एकतर , गे, लेि बयन आिण ि वयर
हणून ओळखल े आिण यांचा ि वअर िवचारसरणीवर ठाम िव ास होता आिण यांनी
यांची एकता दश िवली. िविच वादिववाद चालू ठेवणे. संघटना मक तरावर काय क या चा
सहभाग अितशय जोशप ूण रािहला आहे आिण देशा या िविवध भागांम ये असं य
LGBTQ सं था आहेत या केवळ त ण आिण वृ ांनाच आधार देत नाहीत यांना यांची
वतःची ओळख आिण ते यां या सामािजक जगाशी कसे संबंिधत आहेत या ांम ये
बुडून गेले आहेत. परंतु रा य तरावर िचंता य कर यास आिण रा या या िनण यावर
प रणाम कर यास मदत करते.
६.५ सारांश (SUMMARY )
अशा कार े, ि वयर िस ांत हणज े िलंग आिण ल िगकत े या पारंपा रक समजा ंचे उ लंघन
करणे आिण समल िगकत ेपासून िवषमल िगकत ेला वेगळे करणारी सीमा य यय आणण े.
याऐवजी , िविच िस ांतकारा ंचा असा युि वाद आहे क िभ निल ंगी-समल िगक
िवभागणीला बह िवध ओळख , मूत व प आिण वचना ंसाठी जागा खुली कर या साठी
आ हान िदले पािहज े जे गृिहत बायनर या बाहेर येतात. इितहासा या या ट यावर ,
वीअर एक नवीन अथ आिण राजक य बांिधलक दश वते. ल िगकता आिण िलंग यां याशी
जोडल े या जैिवक आिण सामािजक संक पना ंचा यापक उदय झा यापास ून,
िवषमल िगकता आिण समल िगकत े या बांधकामा ंम ये या अलीकडील ऐितहािसक
बदलाम ुळे उ वल े या यापक असमानत ेला आ हान दे यासाठी ि वअरचा वापर केला
जातो. ि वअरन े ितकारासाठी जागा खुली केली असली तरी, आंतररा ीय संशोधन
आिण वादिववादा ंनीही याला आ हान िदले आहे. ही आ हान े असूनही, िविच ही एक
संक पना , सि यत ेचे व प आिण िस ांत आहे जी थािपत सीमा आिण बायनर ना (
िलंगभाव समज ुत ना ) ध का देत आहे आिण य यय आणत आहे.
munotes.in
Page 35
ि वअर सि यता
35 ६.६ (QUESTIONS: )
ि वअर ीवाद ीवादाप े ा वेगळा कसा आहे?
ीवादी िस ांत आिण ि वअर िस ांत यां यात फरक करा.
भारतातील ि वअर सि यत ेवर िव तारान े सांगा.
६.७ संदभ (REFERENCES )
● Butler, Judith. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of
Identity. New York: Routledge, 1999. Print.
● Dave, N. N. (2012). Queer Activism in India: A Story in the
Anthropology of Ethics . Duke University Press.
● Hidalgo, D. Antoinette and Barber, Kristen (2017, January
23). queer . Encyclopedia Britannica .
● Walters, Suzanna Danuta. "Queer Theory." World History
Encyclopedia, Alfred J. Andrea, ABC -CLIO, 2011. Credo Refere nce.
munotes.in
Page 36
36 ७
कलम ३७७
घटक स ंरचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ कलम ३७७ हणज े काय?
७.३ नैसिग क िव अन ैसिग क गु हे – एक वाद
७.४ कलम ३७७ IPC चे गु हेगारीकरण र करण े
७.५ सारांश
७.६
७.७ संदभ
७.० उि े
IPC या कलम ३७७ चा ऐितहािस क संदभ समज ून घेणे.
िव ा या ना स या या कायद ेशीर/संवैधािनक ि थतीची ओळख क न द ेणे.
७.१ तावना
ल िगकत ेशी स ंबंिधत काही दा या ंचे िचिक सक म ू यांकन करण े आव यक आह े. हे दावे
खालील माण े आहेत.
अ) िलंग नैसिग क आिण साव ि क आह े
ब) िलंगही खाज गी बाब आह े
क) ल िगक स ंबंध अिनवाय पणे िवषमिल ंगी आिण िवषमिल ंगी िववाहाशी जोडल ेले आहेत
ड) िलंगा या क पना "सामा य " आिण "असामा य "/'िवचिलत '
समल िगकता ही आध ुिनक य ुरोप िक ंवा म यय ुगीन पि म आिशयामध ून आयात क ेलेली एक
िवकृती आह े आिण ाचीन भारतात ती अि त वा त न हती अशी लोकि य धारणा कायम
आहे. याचे अंशतः कारण हणज े पूव आिशया आिण अगदी पि म आिशया या त ुलनेत
दि ण आिशयाम य े समिल ंगी ेमावर िचिक सक स ंशोधन क ेले जात नाही . काही अपवाद munotes.in
Page 37
कलम ३७७
37 वगळता , दि ण आिशयाई िव ान समल िगकत ेवरील साम ीकड े दुल करतात िक ंवा
िवषमल िगक हण ून या ंचा अथ लावतात .
तथािप , समल िगक ेम आिण म ै ी भारतात िविवध व पात कोण याही उघड छळाचा
िव ता रत इितहासािशवायिवकिसत झाली आह े. या कारा ंम ये अ य भागीदारी , अ यंत
यमान णय आिण स ं था मक िवधी या ंचा समाव ेश होतो जस े क आजीवन का पिनक
नातेसंबंध िनमा ण कर यासाठी शपथ ेची देवाणघ ेवाण करण े याचा दो ही भागीदारा ं या
कुटुंबांनी स मान क ेला आह े. खजुराहो आिण कोणाक येथील काम ुक मंिदर िश पा ं माण े,
ाचीन आिण म यय ुगीन ंथ हे असे पुरावे आहेत क ल िगक वत नाची स ंपूण ेणी पूव -
वसाहतप ूव भारतात मािहती होती .
एकोिणसा या शतकातील ि टीश शासक आिण िश णत ा ंनी या ं या सामा यतः
ल िगक िवरोधी आिण िवश ेषतः समल िगक व ृ ी भारतात आण या . वसाहाितक राजवटीत ,
भारतातील अ पस ं याक य ु रटॅिनक आिण होमोफोिबक घटकम ु य वाहा त आला .
नवीन होमोफोिबया 1861 या ि टीश काय ान े प पण े कट क ेले, कलम 377, भारतीय
दंड संिहता, 2018 पय त भारतात अ ंमलात आल े, तर 1967 म ये इं लंडम य े संमतीन े
ौढांमधील समल िगकता ग ु हेगारी ठरव यात आली . कलम ३७७ 'अनैसिग क' ल िगक
कृ याला द ंड करते. आजीवन कारावास , िकंवा कोण याही कारावासासह दहा वषा पय त
वाढू शकेल अशा म ुदतीसाठी , आिण द ंडासही जबाबदार अस ेल.'
७.२ कलम ३७७ काय आह े?
एकोिणसा या शतकात ि िटश रा यक या नी भारतीय द ंड संिहतेला वेढा घातला . संपूण
संिहता त कालीन ि टीश काय ा ंवर अव लंबून होती आिण ग ैरसोय नी भरल ेली होती ,
यापैक एक कलम ३७७ होते. जसे क , भारतीय द ंड संिहता (IPC) चे कलम ३७७ हे
समल िगकत ेला गु हेगार ठरवणार े कृ य आह े आिण 1861 म ये याची स ु वात झाली . यात
'अनैसिग क गु ांचा' उ लेख कर यात आला आह े आिण अस े हटल े आहे क जो कोणी
वे छेने िनसगा या आद ेशािव कोण याही प ु ष, ी िक ंवा ा याशी शारी रक स ंबंध
ठेवतो, याला ज मठ ेपेची िश ा होईल .
तथािप , एका ऐितहािसक िनकालात , भारता या सव च यायालयान े 6 स ट बर, 2018
रोजी, IPC या कलम ३७७ ला गु हेगार ठरवल े आिण ौढ य म य े खाजगी र या
संमतीन े समिल ंगी ल िगक स ंबंधांना परवानगी िदली . स यायालयान े िनण य िदला क
संमतीन े ौढ समल िगक ल िगक व ृ ी नैसिग क आह े आिण लोका ंचे यावर िनय ं ण नाही
असे हणण े हा गु हा नाही .
वसाहती काळातील या काय ा ला 2001 म ये एनजीओ नाझ फाऊ ंडेशन आिण एड ्स
िवरोध आ ंदोलन या ंनी िद ली उ च यायालयात आ हान िदल े होते. मा , दो ही यािचका
यायालयात फ ेटाळ यात आ या . जुलै 2009 म ये, िद ली उ च यायालयान े समान
िलंगा या ौढा ंमधील स ंमतीन े ल िगक स ंबंधांना ग ु हेगार ठरवल े आिण त े भारतीय
रा यघटन े या कलम 14, 15 आिण 21 चे उ ल ंघन करत े. IPC चे कलम 14
काय ासमोर समानत ेची हमी द ेते, कलम 15 धम , वंश, जात, िलंग िकंवा ज म थाना या munotes.in
Page 38
38 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या आधारावर भ ेदभाव कर यास ितब ंिधत करत े आिण कलम 21 जीवन आिण व ैयि क
वातं या या स ंर णाची हमी द ेते.
तथािप , हायकोटा चा िनकाल 2013 म ये स यायालयान े ने र क ेला होता या ंना तो
“कायद ेशीर र या िटकाऊ ” अस याच े आढळल े. नाझ फाऊ ंडेशनने दाखल क ेलेली
पुनिव चार यािचकाही यायालयान े फेटाळून लावली . स यायालयान े ने 2014 म ये
सरकारला ा स ज डरला 'ितसर े िलंग' घोिषत क न ओबीसी कोट ्यात समािव कर याच े
िनद श िदल े.
2016 म ये, LGBTQ काय क या नी स यायालयाम य े पाच यािचका दाखल क े या
हो या यात दावा क ेला होता क या ंचे "ल िगकता , ल िगक वाय ता , ल िगक जोडीदाराची
िनवड, जीवन , गोपनीयता , स मान आिण समानता , तसेच घटन े या भाग -III नुसार हमी
िदले या इतर म ूलभूत अिधकारा ंसह, कलम ३७७ चे उ ल ंघन केले आहे.
ऑग ट 2017 म ये, स यायालयान े गोपनीयत ेचा अिधकार हा स ंिवधाना या अ ंतग त
मूलभूत अिधकार हण ून कायम ठ ेवला होता . "ल िगक अिभम ुखता हा गोपनीयत ेचा एक
आव यक ग ुणधम आहे" असेही िनरी ण क ेले आहे. जुलै 2018 म ये, पाच यायाधीशा ं या
घटनापीठान े कलम ३७७ ला आ हान द ेणा या यािचका ंवर स ुनावणी स ु केली. 6 स ट बर
2018 रोजी सव च यायालया या ख ंडपीठान े जाहीर क ेले क सहमतीन े ौढ समल िगक
ल िगक स ंबंध हा ग ु हा नाही आिण भारतीय रा यघटन ेचे कलम 14 आिण 21 हे स या या
ि कोनाच े िव आह े.
तुमची गती तपासा :
1. IPC चे कलम ३७७ काय आह े?
७.३ नैसिग क V/S अनैसिग क गु हे - एक वादिववाद
यायालया या िनण याने 19 या शतकातील ि िटशा ंनी लाग ू केले या आिण कलम ३७७ या
नावान े ओळख या जाणा या काय ाचा भाग उलथ ून टाकला यान े "िनसगा या
आदेशािव " ल िगक स ंबंधांना ज मठ ेपेची िश ा होऊ शक ेल असा ग ु हा ठरवला . (कायदा
2009 म ये र कर यात आला होता पर ंतु 2013 म ये तो प ु हा थािपत कर यात
आला .) विचतच अ ंमलबजावणी होत असताना , कलम ३७७ चे भारतातील LGBTQ
समुदायावर ग ंभीर प रणाम झाल े आहेत. काय ान े य ना ास द ेणे, मारहाण करण े आिण
लॅकमेल करण े, काह ना ेमिवरहीत , िलंगिवरिहत िववाह कर यास भाग पाडल े गेले आहे;
इतर जोडप े एक पळ ून गेले आहेत िकंवा संयु आ मह या क न मरण पावल े आहेत.
याला ‘करेि ट ह र ेप’ हणतात अशा भय ंकर घटनाही घड या , यात ल ेि बय सवर
पु षांनी या ंना िवषमिल ंगी बनव या या उ ेशाने बला कार क ेला.
2018 म ये स यायालयान े िनण य देऊनही , समाज अज ूनही समल िगक ल िगक तस ेच
समल िगक वत न वीकारत नाही . आजही , भारतात समल िगक अस याचा अथ कुटुंबाकड ून
नाकारला जाण े, समाजाकड ून बिह क ृत होण े आिण िह ंसेचा सामना करण े असा होऊ
शकतो . munotes.in
Page 39
कलम ३७७
39 भारतातील ल िगक अ पस ं याका ं या मानिसक त ंदु तीवर काय ाचा भाव
शोध यासाठी क ेले या अ यासात अस े आढळ ून आल े आह े क , कलम ३७७ चा
समजल ेला भाव आिण या ंचे खरे व प लपिव या या तणावाम ुळे नैरा याची ल ण े
वाढतात आिण आप ुलक ची भावना कमी होण े. जे काही लोका ंसाठी इतक े 'नैसिग क' होते,
ते िलंग बायनरी आिण िवषमल िगकतेने सवयलागल े या समाजात 'अनैसिग क' हणून लेबल
( िश कामोत ब )केले जात होत े आिण अज ूनही आह े.
िवषमल िगकत ेची वैधता क ेवळ म ु य वाहातील समाजान ेच सामाियक क ेलेली नाही , अगदी
डॉ टर , मानसशा , वक ल आिण कायद े िनमा ते इ. सव च अशा क पना आिण
गृिहतका ंनी आधीच यापल ेले िदसतात . हणूनच, यामुळे समल िगकता असामा य आिण
अवांछनीय वाटत े, अशा कार े 'अनैसिग क गु हा' युि वादान े समिथ त आह े.
तुमची गती तपासा :
1. भारतातील समल िगकत ेब ल ‘अनैसिग क’ काय आह े ? प करा.
७.४ कलम ३७७ चे गु हेगारीकरण र करण े
कलम ३७७ ि िटश भारतान े 1533 या बगरी काय ावर आधा रत सादर क ेले होते. ब गी
काय ाच े हे कलम 1838 म ये थॉमस म ॅकॉले यांनी तयार क ेले होते आिण 1860 म ये
अंमलात आणल े गेले होते. यात 'बगरी'ची या या इ छ ेिव अन ैसिग क ल िगक क ृ य
हणून कर यात आ ली होती . देव आिण मन ु य, अशा कार े, गुद ारा या आत व ेश करण े,
पशु व आिण समल िगकता , यापक अथा ने गु हेगार करण े.
अखेरीस, पाच यायाधीशा ं या ख ंडपीठान े 6 स ट बर 2018 रोजी भारतीय द ंड संिहतेचे
कलम ३७७ एकमतान े नाकारल े क स ंमतीन े ौढा ंमधील समिल ंगी संबंधांना गु हेगार
ठरवल े. आता एलजीबीटी लोका ंना संमतीन े ल िगक स ंबंध ठेव याची परवानगी आह े. कलम
३७७ म ये, यायालयान े ा या ं या स ंमती नसल े या क ृ ये िकंवा ल िगक क ृ यांवर गु हेगार
ठरणा या तरत ुद चे समथ न केले.
करणात मा ंडलेले मु े
1. अवा तव वग करणात ग ुंतून, कलम ३७७ घटने या कलम 14 अंतग त समानत े या
अिधकाराच े उ ल ंघन करत े का?
2. कलम ३७७ संिवधाना या कलम 19 नुसार भाषण आिण अिभ य वात ं याचे
उ लंघन करत े का?
3. कलम ३७७ हे घटन े या कलम 21 अ वय े गोपनीयत े या अिधकाराच े आिण याअ ंतग त
स मानाने जग या या अिधकाराच े उ ल ंघन करत े का?
4. कलम ३७७ भेदभावा या स ंदभा त घटन े या कलम 15 ारे ितब ंिधत आह े का?
6 स ट बर 2018 या िनकालप ात अस े आहे- munotes.in
Page 40
40 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या कलम ३७७ हे आतापय त एकमतान े असंवैधािनक घोिषत कर यात आल े होते कारण त े
समान ल िगक व ृ ी या दोन ौढा ंना संमतीन े ल िगक स ंबंध ठेवणारे गु हेगार ठरवत होत े
आिण ही अ य ंत गोपनीयत ेची बाब आह े. यायालयान े रा ीय िवधी स ेवा ािधकरण िव .
युिनयन ऑफ इ ंिडया मधील आप या िनण यावर अवल ंबून आह े िजथ े यान े पुन चार
केला क "िलंग ओळख एखा ा या यि म वात अ ंतभू त आह े आिण ती नाकारण े
एखा ा या अिभमानाच े उ ल ंघन कर ेल."
लोकस ं ये या अ पस ं याका ंची रचना या आधारावर आ ही एलजीबीटीम य े अवल ंबून
रािह यास , यां या स ुरि तत े या मह वप ूण अिधकाराच े उ ल ंघन केले जाईल . एलजीबीटी
लोकां या गटातील दोन य नी खाजगी र या कर याची िनवड क ेलेली एखादी गो
कोण याही कार े "खुली सहनशीलता िक ंवा न ैितक ग ुणव ेला" ध का द ेत नाही .
"समिवचारी ौढा ंना संमती द ेणे हे रा या या अच ूक िहता या पलीकड े आहे.
तुमची गती तपासा :
1. कलम ३७७ ला गु हेगारी का ठरव या त आल े?
७.५ सारांश
समल िगकता हणज े समान िल ंगा या य मधील पर परस ंवाद. ब याच समाजा ंम ये,
समल िगकत ेचा िविच िक ंवा आचरण , िनसग आिण सामा य काय ा या अन ुषंगाने
कोण या था आह ेत यािवषयी ताि वक आिण धािम क भावना ंमधून य ु प न क ेले या
ि कोनाचा यापकपण े अपमान क ेला गेला आह े. िशवाय , समिल ंगी लोका ंमधील ल िगक
ेम आिण ल िगक अिभ य साठी काळा या स ु वातीपास ूनच अन ेक सं कृत म य े प
काय आहेत.
भारतीय द ंड संिहते या कलम ३७७ अंतग त शारी रक स ंभोगाचा ग ु हा ठरवण े अतािक क,
अ य आिण प पण े मनमानी हण ून संबोधल े गेले. याचे गु हेगारीकरण हा एक मोठा
िवजय आिण स ंक रत ल िगक ओळख समािव कर या या िदश ेने एक िनि त पाऊल
हणून वागत कर यात आल े आहे.
७.६
1. कलम ३७७ चे प रणाम सा ंगा.
2. कलम ३७७ ला गु हेगार ठरव याच े काय मह व आह े?
munotes.in
Page 41
कलम ३७७
41 ७.७ संदभ
Kirpal, S. (2020). Sex and the Supreme Court: How the Law is
Upholding the Dignity of the Indian Citizen: Hachette India.
Narayan, N. (2014). Fundamental Rights of Sexual Minorities and
Section ३७७ of IPC: A Need to Revisit the Provision in the Light of
Indeterminacy of the Definition of 'Against the Order of Nature': Lap
Lambert Academic Publishing GmbH KG.
Vanita, Ruth, "Homosexuality in India: Past and Present" (2002).
Global Humanities and Religions Faculty Publications.
munotes.in
Page 42
42 ८
पुन पादक आरो य : सरोगसीवर वादिववाद
(REPRODU CTIVE HEALTH : DEBATES ON
SURROGACY )
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ ताव ना
८.२ या या आिण अथ
८.३ सरोगसीच े कार
८.४ सरोगसीच े आंतररा ीय न ेते – भारत
८.५ भारत सरोगसीसाठी आ ंतररा ीय न ेता का बनला याची कारण े
८.६ मया दांनुसार एक िवनाम ू य िनवड
८.७ सरोगेट बनण े
८.८ म हण ून सरोगसी
८.९ िनरी ण क ेलेले आिण ब ंद वातावरण
८.१० िन कष
८.११ सारांश
८.१२
८.१३ संदभ
८.० उि े
तु हाला सरोगसी या स ंक पन ेची ओळख क न द ेणे.
भारत सरोग सीचा आ ंतररा ीय नेतृ व का आह े याची कारण े समज ून घेणे.
munotes.in
Page 43
पुन पादक आरो य: सरोगसीवर वादिववाद
43 ८.१ तावना
1980 या दशकापास ून, बाळा या ज माच े वै क यीकरण , वै कातील गतीम ुळे
सहा यक प ुन पादक त ं ान (ART) आिण 1990 पासून दा या ं या (शु ाणू, oocyte
िकंवा ूण दानासाठी ) आिण सरोग ेट्स या वापरा ार े वं य वा या सम या ंवर मात करण े
श य झाल े आहे. एआरटी या स ंबंधात राजक य माग दश क त वे आिण व ै क य प ती
देशानुसार बदलतात .
वं य व ही भारतातील चिलत व ै क य सम या मानली जात े. मिहला ंवर मुले ज माला
घाल या या या सामािज क दबावाम ुळे “भारतातील एआरटी उ ोग ” ची झपाट ्याने वाढ
झाली आह े, जी झपाट ्याने एक मह वाची िकफायतशीर बाजारप ेठ आिण यवसाय बनली
आहे.
नवीन प ुन पादक त ं ान हण ून सरोगसी ही वाढती था आह े आिण आ ंतररा ीय
तरावर एक वल ंत सम या आह े. या या व ैधतेचा नवीन वादा ंना ज म द ेतो कारण तो
उ रेकडील ीम ंत लोक आिण दि ण ेकडील अस ुरि त मिहला ंम ये जिटल स ंबंध िनमा ण
करतो . तथािप , या े ातील सािह य अिनवाय पणे पा ा य द ेशांमधील न ैितक, वै क य
आिण कौट ुंिबक सम या हाताळत े. कारण या ं यावर ल क ि त करणा या ायोिगक
अ यासा या कमतरत ेमुळे दि ण ेकडील द ेशांब ल फारच कमी मािहती आह े.
८.२ या या आिण अथ
सरोगेट हा श द सरोग ेट या ल ॅिटन श दापास ून बनला आह े याचा अथ या िठकाणी काम
कर यासाठी िनय ु केलेला आह े. सरोगसी िक ंवा सरोग ेट या इ ं जी श दाचा अथ पया य
िकंवा बदली असा होतो . वै क य भाष ेत, सरोगसी या श दाचा अथ नैसिग क आई या जागी
पया यी आई वापरण े असा होतो . सरोगेट मदर अशी असत े जी ितच े गभा शय द ुस या
जोड याला द ेते जेणेक न या ंना मूल होऊ शक ेल.
सरोगसी ही प ुन पादनाची एक प त आह े िजथे एखादी ी गभ वती हो यास सहमती द ेते
आिण करारब प तीन े मुलाला ज म द ेते. ती मुलाची अन ुवांिशक आई (सरोगसीचा
पारंपा रक कार ) असू शकत े िकंवा ती गभ धारणेची वाहक हण ून काम क शकत े याम ुळे
गभ धारणेची स ूती अन ेकदा कायद ेशीर व ै क य ि ये ारे रोपण क ेली जात े. ( कृि म
गभ धारणा क ेली जाऊ शकत े. )
८.३ सरोगसीच े खालील चार कारांम ये वग करण करता य ेते
1. पारंपा रक सरोगसीम य े याला सरळ प त हण ून देखील ओळखल े जाते, सरोगेट
ित या वत : या ज ैिवक म ुलासह गभ वती असत े, परंतु हे मूल जैिवक िपता आिण या या
जोडीदारासार या इतरा ंनी वाढवायच े सोडून दे या या उ ेशाने केले होते. या जोड या या
पु ष जोडीदाराच े शु ाणू वापरल े जाऊ शकतात िक ंवा वैकि पक र या दा याच े शु ाणू
वापरल े जाऊ शकतात . munotes.in
Page 44
44 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या 2. गरोदरपणातील सरोगसीम य े दुस या श दात हो ट मदर सरोग ेट ूण ह ता ंतरणासह
गभ वती होत े याची ती ज ैिवक आई नसत े. कारण म ुलाची गभ धारणा अ ंडी दान , शु ाणू
दान िक ंवा दान क ेले या ूणाचा प रणाम आह े. सरोगेट आईला गभ धारणा वाहक हटल े
जाऊ शकत े.
3. परोपकारी सरोगसी ही अशी प रि थती आह े िजथ े सरोग ेटला ित या गभ धारणेसाठी
िकंवा म ुला या यागासाठी कोणत ेही आिथ क ब ीस िमळत नाही , जरी सामा यतः
गभ धारणा आिण ज माशी स ंबंिधत सव खच अपेि त पालक जस े क व ै क य खच , मातृ व
आिण इतर स ंबंिधत खच करतात .
4. यावसाईक सरोगसी हा सरोगसीचा एक कार आह े याम ये गभ धारणा वाहका ंना
ित या गभा शयात अभ क वाढिव यासाठी ितला प ैसे िदले जातात आिण सामा यत : उ च
उ प न गटातील वं य जोड या ंना , यांना खच परवड ेल. यांचे पालक हो याच े व न या
मा यमात ून पूण केले जाते.
८.४ भारत - आंतररा ीय नेतृ व
"वै क य पय टन" साठी एक मह वाच े गंत य थान हण ून, भारत सीमापार प ुन पादक
काळजी आिण सरोगसीसाठी एक आ ंतररा ीय यासपीठ बनले आहे. अलीकड े, ही था
थािनक आिण आ ंतररा ीय तरावर पसरली आह े, वाढ या जागितक करणा या स ंदभा त
सुलभ झाली आह े. यामुळे भारत द ेश सरागासीच े आंतर रा ीय न ेतृ व जण ू करतो आह े.
८.५ भारत सरोगसीसाठी आ ंतररा ीय न ेता का बनला याची कारण े
• सरोगसी यव थ ेची कमी िक ंमत
• सुयो य व ै ांची उ च स ं या
• जगभरातील मह वाच े भारतीय डाय पोरा ज े वापर यास ाधा य द ेतात
• यां या म ूळ घरी /कुटुंब देशात सरोगसी
• इं जी भािषका ंची उपल धता
• पुन पादक कामगारा ंचे मह वप ूण लागेबंध
• सरोगेट बन यास इ छ ुक कामगार -वग य भारतीय मिहला ंची सुलभ उपल धता
• सरोगसी या थ ेला िनय ंि त करणा या भारतीय काय ात प त ेचा अभाव
८.६ मया दांनुसार एक िवनाम ू य िनवड
पुन पादक अिधकारा ंचा एक मह वाचा घटक हणज े िहंसा आिण बळजबरी सहन न
करता एखा ा या प ुन पादक जीवन आिण शरीराशी स ंबंिधत म ु िनण य घे याची मता .
यात ाम ु यान े मुले ज माला घालायची क नाही , कधी, कशी आिण कोणासोबत आिण munotes.in
Page 45
पुन पादक आरो य: सरोगसीवर वादिववाद
45 गभ िनरोधका ंचा व ेश आिण उपल धता याबाबत िनण य घे या या अिधकाराशी स ंबंिधत
आहे. एखा ाच े शरीर द ुस यासाठी उपल ध क न द े याची क ृती जनन अिधकारा ं या
ीकोनात ून समान सम या िनमा ण क शकत े. एखा ा या प ुन पादक शरीराची
िव हेवाट लाव याचा ह क हण ून उद यास य ेऊ शकत े. जरी ह े मूल इतर पालका ंसाठी
असेल. ि या सरोगसी ि य ेत मु पणे गुंततात िक ंवा या ंना अिधकारी , पु ष िक ंवा
कुटुंबाकड ून अस े कर यास भाग पाडल े जाते?. िह एकूण ि या ग ुंतागुंतीची आह े.
८.७ सरोग ेट बनण े
भारतात , सरोगेट्सची न ेमणूक सामा यतः त डी ( अिलिखत प तीन े ) केली जात े:
यां याकड े सहसा एखादा िम , कुटुंबातील सद य िक ंवा शेजारी असतो जो प ूव होता
िकंवा अज ूनही वतः सरोग ेट आह े. औपचा रक आिण अनौपचा रक सरोगसी दलाल िक ंवा
एजंट, सरोगसी ि लिनक ार े िनयु केले या " मातांना" िनयु कर या साठी भरतीची सोय
देखील क ेली जात े.
दा र ्या या ीकरणा या जागितक घटन ेतून भारतही स ुटलेला नाही . पु षांना कुटुंबाचे
कमावत े मानल े जाते, परंतु ते आता क ेवळ क ुटुंबा या गरजा भागव ू शकत नाहीत . यापुढे
कौटुंिबक उ प नासाठी मिहला ंना काम कराव े लागेल. सरोगसीम य े गुंतले या ि या सहसा
गरीब असतात आिण या ंना क रअरची श यता नसत े; ते सामा यतः अिशि त असतात
आिण या ंना ास ंिगक काम िमळत े; ते कधीकधी थला ंत रत असतात आिण त े सामा यतः
झोपडप ी भागात राहतात . सरोगेट्सचे पती सामा यतः अनौपचा रक िक ंवा कं ाटी कामात
काम करतात िक ंवा अिजबात काम करत नाहीत . यामुळे, सरोगेट बन या या भारतीय
मिहला ं या म ु य ेरणा ता काळ गरजा , कज फेडणे िकंवा घर खर ेदीशी स ंबंिधत अस ू
शकतात . सरोगसी एक "जग याची रणनीती " हणून उदयास य ेऊ शकत े.असे असल े तरी,
अ यासातील नम ु याव न अस े िदसून आल े आहे क सरोगसीम य े गुंतले या बह स ं य
ि या अ यास क ेले या े ातील गरीब मिहला ंम ये न ह या आिण सरोगसीप ूव
यां याकड े रोजगार होता . सरोगसी या “नवीन स ंधी”, याम ुळे यां या प ूव या नोकरी या
तुलनेत जा त उ प न िमळत े, यांनी ते वीकार याच े आिमष दाखवल े. यां या िन न
तरावरील िश ण आिण रोजगारा या स ंध या कमतरत ेमुळे, यांना पैसे कमव याची
चांगली स ंधी िमळ याची आशा नाही .
एजंट हे सामा यतः प ूव चे सरोग ेट, अंडी दाता िक ंवा उम ेदवार असतात या ंची स रोगेट
हणून िनवड झाली न हती . यांना "भरती" केले या सरोग ेट्स या स ं येनुसार प ैसे िदले
जातात . भारतीय मिहला ंसाठी सरोगसी हा “पैसा कमाव याचा श ेवटचा यो य उपाय ” हणून
िदसून येतो. अॅनी डोनिचन या ं या मत े, वे या िक ंवा बेरोजगार अस याप े ा सरोग ेट बनण े हा
एक चांगला पया य आह े.
सरोगसी बळजबरी आिण िह ंसा न करता , यि िन म ु िनवड करताना िदसत असल े
तरी, सरोगसी ि य ेत व ेश करण े हे व त ुि थती आह े क हा सहभाग आिथ क
अडचण म ुळे व तुिन पण े े रत आह े हे एक म ु पुन पादक िनवड हण ून सरोगसीब ल
िनमा ण करत े. munotes.in
Page 46
46 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या िनयंि त आिण पय वेि त ( जनन ) वातं य सरोगसी ही भारतातील कल ंिकत था आह े,
िवशेषत: सरोगेट्ससाठी . कॅथिलक आिण इ लाम सरोगसीला परवानगी द ेत नाहीत , परंतु
िहंदू धम , भारतातील म ु य धम , सरोगसीला परवानगी द ेतो. बौ काय ान ुसार
सरोगसी लाही परवानगी आह े.
भारतात सरोगसीला काम हण ून वीकारल े जात नाही . काही ीवादी अस ेही हणतात क
सरोगसी (िकंवा वे या यवसाय ) ही यावसाियक ि या नाही .
८.८ म हण ून सरोगसी
सरोगसी हा एक नवीन कारचा म आह े कारण ते एक काम आहे, "उ पादन आिण
पुन पाद न कर याची मता ", ि या ं या प ैसे िमळव यासाठी , यावसाियक सरोगसीला
म हण ून ओळख ून, मा या इतर कारा ं माण ेच शोषणास स ंवेदना म , आिण याच
वेळी ि या ंना मह व पूण कता हण ून ओळख ून, आपण पीिडत ेची ितमा िनमा ण क
शकतो जी ज े हा ज े हा ितस या जगातील मिहला ंचे शरीर ल क ि त करत े ते हा
अप रहाय पणे िनमा ण होत े. "
याला त े मजुरीचे नवीन व प मानतात यात ग ुंतून, सरोगेट्स या ं या कामा या
ितकार आिण म ू यमापना या काही िविश धोरण े िवकिसत करतात . "या ि या
सरोगसीब ल एक चचा िव तयार करतात ज े यास जोडल े या कल ंकाचे िनराकरण
करतात आिण याच व ेळी बळ चचा िव ाम य े ि या ंना िनय ु केले या दु यम थानाचा
ितकार करतात "
८.९ देखरेख केलेले आिण ब ंद वातावरण
सरोगसी करार सरोग ेटला िनण य घे याचा अिधकार द ेत नाही . याची साम ी प ूण पणे
ठरवली जात े आिण ि लिनक आिण इि छत पालक या ं यात वाटाघाटी क ेली जात े आिण
संपूण सरोगसी ि य ेदर यान डॉ टर आिण इि छत पालका ं या िनण य घे याची श
प पण े दश वते. कराराब ल सरोग ेट्सकडून कोणतीही वाटाघाटी िक ंवा चचा श य नाही .
"सरोगसी करार ह े सुिनि त करतो क गभ धारणेशी स ंबंिधत िनण य इि छत पालक िक ंवा
डॉ टरा ंनी घेतले आहेत".
संपूण सरोगसी ि य ेदर यान आिण याग कर या या क ृतीपय त, सरोगेट्स एखा ा या
देखरेखीखाली असतात . सव थम , जर सरोग ेट िववािहत असतील , तर या ं या पतीची
संमती आिण वा री आव यक आह े, याम ुळे यां या प ुन पादक शरीरावर अवल ंिब व
आिण वच वाचा पिहला कार िनमा ण होतो . याच व ेळी, संपूण सरोगसी ि य ेदर यान ,
गभ धारणेपूव पास ून ते सूतीपय त, ते डॉ टरा ं या िक ंवा वै क य पथका या द ेखरेखीखाली
असतात . सरोगेट्सना " यां या राह याच े िठकाण , वै क य ि या आिण या स ेवेसाठी
यो य मोबदला याब ल स लामसलत क ेली जात नाही " munotes.in
Page 47
पुन पादक आरो य: सरोगसीवर वादिववाद
47 खरंच, सरोगसी ि य ेदर यान , बह सं य सरोग ेट्स ि लिनक ार े भाड्याने घेतले या िवश ेष
घरांम ये रािहल े. या करणा ंम ये गभ धारणेदर यान सरोग ेट घरी जातात , यांना कमी
मोबदला िदला जातो .
मिहला ं या हालचाली आिण वत नावर मया दा घालण े आिण ी या शरीराला कायम व पी
देखरेखीखाली ठ ेवणे हे िनयं णाच े ठोस कटीकरण हण ून िदस ू शकत े, जसे क काम
आिण घराम य े कोणत ेही वेगळेपण नाही. आिण व ै क य कम चा या ंनी केलेले सतत
पय वे ण ि या आिण मिहला ं या शरीरावर प ज ैव-श अधोर ेिखत करत े. िवशेष
घरांम ये सरोग ेट्स या म ु कामाच े िव ेषण "प रपूण माता" कर याचा एक माग हणून केला
जातो. हे कायम व पी िनय ं ण वै क य ग ुंतागुंत टाळ याचा एक माग असू शकतो .
८.१० िन कष
भारतात अज ूनही माताम ृ यूचे माण जा त आह े. सरोगसी या कायम व पी वच व आिण
िनयं णाम ुळे सरोगसी ि य ेदर यान कोणताही िनण य घेता येत नाही : "सरोगसीमधील
असमिमत श स ंबंध GMs [ गभ धारणा माता ", हणजे सरोग ेट्स] यांना अिभ ेत
पालका ं या त ुलनेत विचतच िनण य घे याची श द ेते आिण व ै क य यवसायी ”. तथािप
येथे हे अधोर ेिखत करण े मह वाच े आह े क व ै क य श आिण वच व सरोगसीसाठी
िविश नाही : भारतात , इतर , वै क य श सामा यतः आिथ क ्या वंिचत आिण
सामािजक ्या उप ेि त लोका ंवर वापरली जात े.
८.११ सारांश
वं य व ही भारतातील चिलत व ै क य सम या मानली जात े. मिहला ंवर मुले ज माला
घाल या या या सामािजक दबावाम ुळे “भारतातील एआरटी उ ोग ” ची झपाट ्याने वाढ
झाली आह े, जी झपाट ्याने एक मह वा ची िकफायतशीर बाजारप ेठ आिण यवसाय बनली
आहे.
नवीन प ुन पादक त ं ान हण ून सरोगसी ही वाढती था आह े आिण आ ंतररा ीय
तरावर एक वल ंत सम या आह े. या या व ैधतेचा नवीन वादा ंना ज म द ेतो कारण तो
उ रेकडील ीम ंत लोक आिण दि ण ेकडील अस ुरि त मिहला ंम ये जिटल स ंबंध िनमा ण
करतो . तथािप , या े ातील सािह य अिनवाय पणे पा ा य द ेशांमधील न ैितक, वै क य
आिण कौट ुंिबक सम या हाताळत े. कारण या ं यावर ल क ि त करणा या ायोिगक
अ यासा या कमतरत ेमुळे दि ण ेकडील द ेशांब ल फारच कमी मािहती आह े.
८.१२
1. सरोगसीची स ंक पना तपशीलवार सा ंगा.
2. भारतातील सरोगसीवर एक टीप िलहा
munotes.in
Page 48
48 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या ८.१३ संदभ
1. Ôã¦ããè ¦ãñÔãÀãñØãÔããè ½ãâØãÊãã Øããñ¡ºããñÊãñ
2. ¹ããùãäÊã›ãè‡ã‹Ôã ‚ããù ¹ãŠ ãäª Ìãã ãä ¹ãâ‡ãŠãè ãäÌãÀã¥ããè. ‚ã¶ãì. Àñͽãã
‡ãìŠÊã‡ãŠ¥ããê ¹ããŸãÀñ ½ãñÖ¦ãã ¹ããäºÊããäÍãâØã Öã…Ôã
3. Surrogacy in India Anil Malhotra, RanjitMalhotras
4. https://dhr.gov.in/sites/default/files/surrogacyregbill_0.pdf
munotes.in
Page 49
49 ९
उपजीिवक ेसाठी संघष – जमीन आिण ज ंगले
करण रचना
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ मिहला ंचा जमीन आिण ज ंगलांवरीलअिधकार
९.३ मिहला अिधकारा ंची क ि यता
९.४ मिहला ंसाठी अडथळ े
९.५ ितकार
९.६ रचना मक बदल
९.७ िन कष
९.८ सारांश
९.९
९.१० संदभ
९.० उि े
जमीन आिण ज ंगलांशी संबंिधत उपजीिवका स ंघष समज ून घेणे.
पया वरण र णा या लढ्यात मिहला ंची भूिमका समज ून घेणे.
९.१ तावना
िविवधत ेचे वरदान िमळाल ेली भारतीय ज ंगले, िवदेशी फळा ंसह पौि क पदाथा चे भांडार
होते, यापैक काह ना तर औषधी म ू यही हो ते. या यित र काही ज ंगले कढीप ा ,
िमरपूड आिण दालिचनी या ंसार या मसा या ं या वन पत चा खिजना होती . ‘पण इ ं जांना
या जंगलां या खिज याचा केवळ ितर कार होता . लोकांचे यां या वनोपजावर अवल ंबून
राहणे या ं यासाठी एक उप व होता , जे या वनजिमनी लाक ूड लाग वडीसाठी
वापर या यायोजन े यामागा त अडथळ े होते.
यां या नौदल , गन कॅरेज, रे वे, शहरी इमारत या बा ंधकामासाठी लाक ूड गरज ेचे होते.
यां या काय ा ंमुळे लोका ंचे जंगलांवरचे जुने अवल ंिब व कायद ेशीर ग ु ात बदलल े munotes.in
Page 50
50 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या होते.जग यासाठी आिणक ुटुंबां या पालनपोषणा साठी वनस ंप ी मह वाची आिण क थानी
अस यान े, ि या वनजिमनी आिण वनवास साठी वापर या या े ाबाबत या िनयमा ंम ये
नैसिग क भागधारक बन या आह ेत. त कालीन अि त वात असल ेली जग याची यव था
ि िटश रा यक या नी वनजमीन ता यात घ े या या िव रोधी होती . मिहला ंना वनोपजा ंम ये
अचानक व ेश न िमळा यान े यांना अन ेक अडचण ना त ड ाव े लागल े आिण या ं या
संततीच े पोषण कर या या या ं या ाथिमक भ ूिमकेवरील िनय ं ण या ंनीगमावल े, याम ुळे
यांचा छळ आिण िनराशा झाली . गढवाल िहमालयात १९१३ या स ुमारास एका ि िटश
अिधका यान े िलिहल े क , ‘गावक या ंसोबत या लढाईत वन शासनाचा बह ता ंश भाग
असतो ’.
९.२ मिहला ंचा जमीन आिण ज ंगलांवरील अिधकार
नैसिग क साधनस ंप ीवरील मिहला ं या अिधकारा ं या बाबतीत दोन कारच े िवचार आह ेत,
एक काय मतेब ल आिण क याणाब ल बोलतो , तरदुसरा िवचार समानता आिण
सामािजक यायासाठी मिहला ंचा संघषा ना अधोर ेिखत करतो .
पिहला िवचार नवउदारमतवादी अज डा आह े तर समानता , स मान आिण सामािजक
यायासाठीचा स ंघष हा ि या ंचा खरा स ंघष आहे. जो नैसिग क संसाधना ंवर मिहला ं या
ह का ं या लढ ्याचा मु य अज डा असायला हवा . परंतु वन े ात राहणा या मिहला ं या
ह का ंचा संदभ आिण थाियक श ेतीचा स ंदभ समान नाही . जंगलात ि या वत ं आह ेत,
यां यात मजब ूत समान द ुवे आहेत.पु ष वच व कमी आहे. जंगलात च ंड संसाधन े आिण
सामुदाियक िनय ं ण असत े यामुळे जंगलात सामािजक आिण साम ुदाियक िनय ं ण अिधक
सा य करता य ेते.
ि या ंना रा य आिण क ुटुंबा ार े संसाधना ंम ये वेश नाकार यात आला आह े कारण
ि या ंना ‘मालम ा ’ मानल े जात होत े आिण या ंनी क ुटुंब वाढिव यासाठी क ेवळ
पुन पादक भ ूिमका पार पाडायची होती. भारत सरकारन े अवल ंबलेली जमीन स ुधारणा
धोरणे, महसूल कायद े आिण व ैयि क कायद े हे भेदभाव, भूिमहीन , शेती करणारी मिहला
कृषी श , जंगलात लाक ूड नसल ेले वन उ पादन गोळा करणा या मिहला ंवर आधा रत
होते. ि या ंना ना "शेती करणारी ", ना "अ न गोळा करणारी " हणून ओळखल े जात अस े.
यामुळे उपजीिवक े या साधना ंवरील या ं या सामािजक -राजक य -आिथ क ह का ंचे संर ण
कर यासाठी कोण याही भ ू-सुधारणा काय ात िक ंवा ज ंगलातील इतर काय ा ंम ये
मिहला ंना थान िदल े गेले नाही . तथािप , समुदायांना अिधक िनय ं ण द ेऊन लोक आिण
वनसंप ीचे संर ण कर यासाठी कोणताही िवश ेष कायदा "वन ह क कायदा " थमच लाग ू
कर यात आला आह े, परंतु या काय ात वन े ात मिहला ं या िनय ं णासाठी फारच कमी
उ लेख केलेले आहेत.
आपण पािहल े आहे क न ैसिग क र या "जंगल", "मिहला " चा समानाथ श द आह े आिण
याच मा णे "मिहला " "जंगला" चा समानाथ आह े. ि या या ंचा जवळपास ८०ट के वेळ
जंगलात ून इंधन लाक ूड, चारा, गवत, NTFP ( नॉन िट ंबर फॉर े ट ोड ्यूस) इ यादी गोळा
कर यात घालवतात . यािनसगा या अिधक जवळ आह ेत. आपण पाह शकतो क िविवध munotes.in
Page 51
उपजीिवक ेसाठी संघष – जमीन आिण ज ंगले
51 वन े ांम ये ि या ंचेिलंग गुणो र जा त आह े आिण प ूव या काळातही त े जा त असल े
पािहज े कारण ि या या ं या अ नासाठी क ुटुंबांवर पूण पणे अवल ंबून न ह या .
यांचे संपूण कुटुंब अ न आिण उदरिनवा हासाठी ज ंगलावर अवल ंबून होत े. जंगलातील
ि या अिधक वत ं हो या कारण ज ंगल यां यासाठी अ न स ुर ेचा मोठा साठा होता .
मा या साधनस ंप ीच े रा यान े खाजगीकरण क े यानंतर वनमिहला ंनाही ग ुलाम बनव यात
आले आहे. मनबासा , सोनभ (उ र द ेश) या गावातील आिदवासी रामशकल सांगतात
क , “पूव जे हा आ हाला भ ूक लागायची ते हा आमच े पालक आ हा ला जंगलात पाठवायच े
पण आता आिदवासी म ुलाला भ ूक लागली क तो घराकड े धावतो ” हे साधे िवधान हणज े
आिदवास ची अथ यव था कशी ज ंगलावर आधा रत होती याच े उ म िव ेषण आह े.
९.३ मिहला अिधकारा ंची क ि यता
१) जर जिमनीच े अिधकार िदल े गेले नसतील तर :-
अ) यामुळे असुरि तता िनमा ण होईल याम ुळे अपया उ पादकता िनमा ण होऊ शकत े.
ब) मिहला ं या योगदानावरआिण मािहती या व ेशावर िनब ध असतील .
२) जर जिमनीच े ह क िदल े गेले असतील तर :-
अ) शेतकरी हण ून मिहला ंची ि थती स ुधारेल. मिहला ंना चा ंगले योगदानआिण मािहती थ ेट
उपल ध होईल . हे सव यांना सुधा रत त ं ानाचा अवल ंब कर यास व ृ कर ेल आिणया
सवा मुळे कृषी उ पादकता वाढ ेल आिण मिहला श ेतक या ंचा आ मिव ास वाढ ेल.
ब) यामुळे मिहला ंची य हण ून ि थती स ुधारेल. याघरात आिण घराबाह ेर अिधक
ठामपण े जगतील . या आरो य -सेवा, िश ण इ याद या सरकारी काय मांम ये माग या
कर यासाठी अिधक चा ंग या ि थतीत असतील . जिमनी या मालक म ुळे यां याकुटुंबाचा
आधार वाढ ेल.िवशेषतः िवधवा आिण व ृ मिहलाअवल ंबून असल ेली एक गौण य न ह े
तर या ंना म यवत मानल े जाईल .
९.४ ि या ंसाठी अडथळ े
मिहला ंना जिमनीच े ह क द े यात मोठ े अडथळ े आहेत. ते खालील माण े आहेत.
अ) असमान कायद े.
ब) काय ातील िवस ंगती.
क) कौटुंिबक आिण भाविनक दबावाम ुळे कायद ेशीर ह क आिण वा तिवक मालक
यां यातील फरक
ड) िनर रता .
इ) पुन पादक भ ूिमका. munotes.in
Page 52
52 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या फ) गितशीलता आिण साव जिनक स ंवादावर िनब ध.
ग) िववाह स ंबंिधत गितशीलता .
ह) सरकारी धोरणात प ु षांचा प पात .
९.५ ितकार
जंगलतोड झा याम ुळे मिहला ं या आरो यावर आिण स ंपूण आिदवासी आिण वनवासीया ं या
आरो यावर िवपरीत प रणाम झाला आह े. केवळ ज ंगलातच पार ंपा रक आरो य िचिक सक
यां या पार ंपा रक ानान े रोगआिण आजारा ंवर उपचार करतात पर ंतु वनीकरण
यावसाियक वनीकरणाकड े वळ यान े पारंपा रक आरो य िचिक सक द ेखील िव म ृतीत
गेले. रा या ने गे या सहा दशका ंत यावसाियक वनीकरणाला चालना िदली याम ुळे
जंगलाच े पया वरण प ूण पणे बदलल े, अशा एकछापी स ं कृतीमुळे गवत , झुडुपे, औषधी
वन पती न ैसिग क र या वाढ ू शक या नाहीत . दुस या श दा ंत सा ंगायचे तरिविवध
देशातील स ंपूण जैविविवधता , वन पती आिण ाणी न क ेले आहेत.
ि या ंसाठी हा ितकार पया वरणीय कारणा ंसाठी कमी आिण आिथ क कारणा ंसाठी जा त
आहे. तो या ं या जग यासाठी गरज ेचाआह े. कुमाऊं टेकड्यांवरील अ मोरा आिण
िपथौरागढ िज य़ा ंम ये साबण आिण म ॅ नेसाइट या खाणकामाम ुळे सामा य ज ंगल आिण
चराऊक ुरणा या जिमनीचा हास होत आह े, यामुळे लाकूड, चारा आिण पाणी इ ंधनासाठी
थािनक मिहला ंचा व ेश ल णीयरी या कमी झाला आह े. यावसाियक खाणकामा या
कारवाया ंचा िनष ेध कर यासाठी बािधत भागात स ंघष सिम या ं या ( ितरोध सिम या )
मा यमात ून मिहला ंना स ंघषा त खेच यासाठी सामािजक काय क या ना फार क कराव े
लागल े नाहीत . यां या वतः या े ाला वनजिमनी या हासाचा सवा िधक फटका बसत
अस यान े मिहला ंनी यातभाग घ ेतला आिण खाण कामगारा ंना स ंपावर जा यास व ृ
कर यासाठी धरण े आिण उपोषणात आघाडीची भ ूिमका बजाव ली. गोपे र (१९७८ ) आिण
उ राख ंडमधील ड गरीपाटोली (१९८० ) येथील य ुदर ह ॅली (चमोली िज ातील र ेणी
गावातील २७मिहला ंनी े रत होऊन माच ,१९७४ म ये तीन िदवस झाडा ंना िमठी मा न
उभे राह न या ं या प ु षांना चकवल े आिण ल करान े अिध िहत क ेले या जिमनीची भर पाई
गोळा कर यासाठी चमोली शहरात या ंना पाठवल े. केवळ वनस ंप ी या नाशाचा िनष ेध
यांनीकेला नाही तर वन यव थापनात समान अिधकारा ंचा दावा क ेला. रेणी, चमोली
(उ राख ंड) या गावातील ४०वष य िवधवा गौरा द ेवी या ं या न ेतृ वाखाली १९७० या
दशकातील ‘िचपको ’ आंदोलन आिण १९९० या दशकातील नम दा वाद िनगिडतसरदार
सरोवर क प हा अज ून मोठ ्या चळवळ चा अ द ूत ठरेल.
९.६ रचना मक बदल
मिहला ंना या ंचे ह क िमळव ून दे यासाठी काही िवधायक बदल आव यक आह ेत. ते
खालील माण े आहेत.
अ) िनयोजनातील िल ंगभाव ि कोन . munotes.in
Page 53
उपजीिवक ेसाठी संघष – जमीन आिण ज ंगले
53 ब) काय ात बदल .
क) कायद ेशीर सा रता .
ड) सामािजक ि कोन , िनयम आिण धोरणा ंम ये बदल .
इ) सं था मक बदल उदा . जिमनीची व ैयि क मालक िक ंवा इतर मिहला ंशी सहकाय
करणे, जमीन स ंयु पणे खरेदी करण े, वैयि क र या मालक घ ेणे आिण एकि तपण े शेती
करणे इ.
फ) कचरा -जमीन यव थापनाचा एक भाग हण ून िनक ृ जिमनीवर झाड े लावण े.
ग) सरकार , राजक य प आिण वय ंसेवी सं थांकडून एकि त कारवाई करण े.
९.७ िन कष
मिहला ंना ‘कले टर’ (गोळा करणारी ), शेतकरी , संर क आिण उ पादक हण ून ओळखल े
जावे आिण या ं या यान ुसार िविवध योजना या ं यािवकासा शी जोड या जा यात आिण
यां यामुलां या िवकासासाठी िवश ेष काय मांचा समाव ेश करावा . अजूनएक अितशय
मह वाचा घटक हणज े यां या ान णालीवर आधा रत िश ण आिण या ं या पार ंपा रक
ानाची वाढ ा ंचीही जोपासना क ेली गेली पािहज े.
हे जमीन स ुधारणा कायद े आिण वन कायद े देखील पार ंपा रक आरो य यव थ ेशी जोडल ेले
असल े पािहज ेत आिण या काय ाचा भाग असल े पािहज ेत अस े अ य ंत मह वाच े घटक
समािव क ेले पािहज ेत. यासाठी मिहला ंना िवश ेष िशि त क ेले पािहज े आिण आरो य
िवषयक जाग ृत बन यास ो सािहत क ेले पािहज े.
९.८ सारांश
वनसंप ी ही जग यासाठी आिण क ुटुंबां या पालनपोषणासाठी क थानी अस यान े
वनजमीन आिण वनवास साठी वापर या या े ाबाबत या िनयमा ंम ये मिहला न ैसिग क
भागधारक बन या आह ेत. नैसिग क साधनस ंप ीवरील मिहला ं या अिधकारा ं या स ंदभा त
दोन कारच े िवचार आह ेत, एक. काय मता आिण क याणाब ल बोलतो ,तर दुसरा िवचार
समानता आिण सामािजक यायासाठी मिहला स ंघषा स अधोर ेिखत करतो .
९.९
१.जमीन आिण ज ंगल वाचवत उदरिनवा हासाठीमिहला ंचा संघष प करा .
९.१० संदभ
● Butler, Judith. Gender Trouble: Fem inism and the Subversion of
Identity. New York: Routledge, 1999. Print.
munotes.in
Page 54
54
१०
कायद े - एक ीवादी िचिक सा
(बला कार आिण घरगुती िहंसाचार )
घटक रचना
१०.० उि े
१०.१ प रचय
१०.२ बला काराची ीवादी िचिक सा
१०.३ घरगुती िहंसाचाराची ीवादी िचिक सा
१०.४ सारांश
१०.५
१०.६ संदभ
१०.० उि े (OBJECTIVES )
बला कार काय ा ंबाबत ीवादी टीका समजून घेणे
कौटुंिबक िहंसाचारा या संदभा त ीवादी समी का ंब ल जाणून घेणे.
१०.१ तावना (INTRODUCTION )
या करणाम य े िव मान कायद े समजून घेणे आिण ीवादी ि कोनात ून यांचे पुनवा चन
करणे यावर चचा केली आहे. हा सराव अ याव यक आहे कारण तो काय ातील लूप हो स
शोध यात मदत करतो . यामुळे कायद े सुधा शकतील आिण यात सुधारणा कर याची
भूिमका बजावता येईल. हा धडा तुम यासाठी िलंग अ यासाच े िव ाथ हणून खूप उपयु
ठरेल आिण तु हाला काही ीकोन ा कर यास मदत करेल.
काय ाचा अथ (Meaning of Legislation)
कायद े ही थािनक , रा य िकंवा संसदेसार या मोठ्या सं थांसार या शासक य
मंडळा ार े कायद े तयार कर याची औपचा रक ि या आहे. या ि य ेम ये कायद े
तािवत करणे, मसुदा तयार करणे, चचा करणे आिण कायदा करणे यांचा समाव ेश होतो.
लोकशाही समाजाचा हा एक मह वाचा पैलू आहे कारण ते नाग रका ंना यां या जीवनावर munotes.in
Page 55
कायद े - एक ीवादी टीका (बला का र आिण घरगुती िहंसाचार )
55 िनयं ण करणार ्या काय ा ं या िवकासाम य े सहभागी हो यास स म करते. कायद े, कायद े,
िनयम, उपिवधी आिण अ याद ेश यासारख े िविवध कार घेऊ शकतात आिण यात कर,
आरो यस ेवा, िश ण , पया वरण आिण नागरी ह क यासह िविवध िवषया ंचा समाव ेश होतो.
ीवादी समालोचनाचा अथ (Meaning of Feminist Critique )
ीवादी ीकोनात ून सामािजक , सां कृितक, राजक य आिण आिथ क सम या ंचे परी ण
आिण मू यमापन करणे हे ीवादी समी क हणून ओळखल े जाते. समाजा या िविवध
े ांम ये िपतृस ाक आदश आिण ल िगक असमानता यांचे समथ न कर याच े माग शोधण े
आिण यांचा सामना करणे हे या धोरणाच े उि आहे. िलंग ि ट रयोटाइप , स ेतील
असमानता आिण ि या आिण इतर उपेि त गटांिव च े पूव ह यांचे िव ेषण करणे आिण
यांचा सामना करणे हे ीवादी समी ेचे सामा य घटक आहेत. सािह य , कला, िच पट ,
राजकारण आिण अथ शा यासह अनेक िवषया ंवर ीवादी टीका केली जाते. याम य े
वारंवार पारंपा रक िव ास आिण मू यांना आ हान देणे, ि या ंचे ि कोन आिण अनुभव
तपासण े आिण ल िगक असमानत े या सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी समाज आिण
राजकारणातील बदला ंना ो साहन देणे समािव असत े. सामा यतः , ीवादी समी क
िलंग मानदंड आिण ढीवादी िवचारा ंवर िच ह लाव या चा य न करतात , समानत ेचे
समथ न करतात आिण िलंग-आधा रत अ याया ंकडे ल वेधतात .
१०.२ बला कारावर ीवादी टीका (FEMINIST CRITIQUE ON
RAPE )
बला कारावरील ीवादी टीका समजून घे याआधी , थम आपण बला कारा या
या य ेसार या मूलभूत गो कड े ल देऊ या.
375 भारतीय दंड संिहतेनुसार बला काराची या या
बला कार -- एखा ा पु षाने "बला कार " केला असे हटल े जाते जर याने--
(अ) एखा ा मिहल े या योनी, त ड, मू माग िकंवा गुद ारात याचे िलंग कोण याही
मया देपय त वेश करते िकंवा ितला या या िकंवा इतर कोण याही य सोबत असे
कर यास भाग पाडत े; िकंवा
(ब) ी या योनीमागा त, मू मागा त िकंवा गुद ारात पु षाच े जनन ि य नसून, कोण याही
माणात , कोणतीही व तू िकंवा शरीराचा एक भाग घालतो िकंवा ितला या या िकंवा इतर
कोण याही य सोबत असे कर यास वृ करतो ; िकंवा
(क) ी या शरीरा या कोण याही भागाम य े फेरफार करणे याम ुळे अशा ी या
योनीमाग , मू माग , गुद ार िकंवा शरीरा या कोण याही भागाम य े वेश करणे िकंवा ितला
या या िकंवा इतर कोण याही य सोबत असे कर यास भाग पाडण े; िकंवा
(ड) एखा ा मिहल े या योनी, गुद् ार, मू मागा वर याचे त ड लावण े िकंवा ितला या या
िकंवा इतर कोण याही य शी असे कर यास भाग पाडण े, munotes.in
Page 56
56 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या खालील सात वण नांपैक कोण याही अंतग त येणा या प रि थतीत :
पिहला . ित या इ छेिव .
दुसरे हणज े. ित या संमतीिशवाय .
ितसरा ित या संमतीन े, जे हा ितला िकंवा ितला वार य असल े या कोण याही य ला ,
मृ यू या भीतीन े िकंवा दुखापत हो या या भीतीन े ितची संमती ा केली जाते.
चौथा. ित या संमतीन े, जे हा पु षाला मािहत असत े क तो ितचा नवरा नाही आिण ितची
संमती िदली जाते कारण ितचा िव ास आहे क तो दुसरा पु ष आहे या याशी ती आहे
िकंवा वतःला कायद ेशीर र या िववािहत अस याच े मानते.
पाचवे. ित या संमतीन े, अशी संमती देताना, मना या अ व थत ेमुळे िकंवा नशे या
कारणान े िकंवा शासना ा रे वैयि क र या िकंवा इतर कोण याही त ध िकंवा हािनकारक
पदाथा ारे, ितला याचे व प आिण प रणाम समजू शकत नाहीत . ती संमती देते.
सहावा . ित या संमतीन े िकंवा यािशवाय , जे हा ती अठरा वषा पे ा कमी असेल.
सातवा . जे हा ती संमती दे यास असमथ असत े.
प ीकरण 1. या िवभागा या हेतूंसाठी, "योनी" म ये लॅिबया माजोरा देखील समािव
असेल.
प ीकरण 2. संमती हणज े जे हा ी श द, हावभाव िकंवा शाि दक िकंवा गैर-मौिखक
सं ेषणा या कोण याही व पा ार े, िविश ल िगक कृतीत सहभागी हो याची इ छा य
करते ते हा एक प वैि छक करार:
परंतु, जी ी वेश कर या या कृतीला शारी रक र या ितकार करत नाही, ती केवळ या
व तुि थती या कारणा तव , ल िगक ि येस संमती देणारी समजली जाणार नाही.
अपवाद १०.वै क य ि या िकंवा ह त ेप हा बला का र ठरणार नाही.
अपवाद 2. एखा ा पु षाने वतः या प नीशी , प नीच े वय पंधरा वषा पे ा कमी नसलेले
ल िगक संबंध िकंवा ल िगक कृ ये बला कार नाही. येथे ही ओळ POSCO ACT शी
िवरोधाभास अस याच े कोणीही पाह शकतो .
अपवादाच े पुनरावलोकन 2- अनु मे IPC तरतूद आिण मुलांचे ल िगक अपराधा ंपासून
संर ण कायदा (POCSO), 2012, आिण दो ही तरतुदी पर परिवरोधी अस याचा दावा
केला. POCSO तरतुदीनुसार, अ पवयीन मुलासोबत शारी रक संबंध ठेव यास मनाई
आहे यात पु ष आिण याची अ पवयीन प नी यां यातील संबंधांचाही समाव ेश आहे.
यामुळे या करणात संघष झा याच े आपण पाह शकतो .
munotes.in
Page 57
कायद े - एक ीवादी टीका (बला का र आिण घरगुती िहंसाचार )
57 बला कार काय ाची िचिक सा (Critique of Rape Laws )
2019 ा सज डर पस न (ह का ंचे संर ण) काय ान ुसार, ा सज डर लोकांिव केलेले
गु हे दंडनीय आहेत. उदाहरणाथ , ा सज डर य या शारी रक आिण ल िगक
शोषणासाठी गुंतले या य ला कमीत कमी सहा मिहने आिण कमाल दोन वषा या
तु ंगवासाची िश ा तसेच दंड आहे.
दुसरीकड े, जे पु ष एखा ा मिहल ेवर बला कार के याब ल दोषी आढळतात , यांना
िकमान 10 वषा चा तु ंगवास आिण जा तीत जा त ज मठ ेपेची िश ा भोगावी लागत े. जे हा
एखा ा मिहल ेला वन पितवत ् अव थ ेत सोडल े जाते, जे हा गु हेगार दोनदा समान गु हा
करतो िकंवा 12 वषा खालील मुलीवर बला कार होतो ते हा देखील फाशीची िश ा लागू
होऊ शकते.
ा सज डर काय क या या हण यान ुसार, हलक वा ये समाजाला संदेश देतात क
ा सज डर लोकांचे जीवन संरि त कर याइतक े मौ यवान नाही, याम ुळे ते आ मणास
अिधक संवेदनशील बनतात . भारतातील पिह या ा सज डर यायाधीशा ंपैक एक, वाती
िबधान ब आ यांनी न दवल े क , बला कार आिण ा सज डर य च े ल िगक शोषण
यामधील ती तफावत हे यां यासाठी बनवल े या काय ा ं या गरजांचे आणखी एक
उदाहरण आहे. येथे युि वाद असा आहे क सव िलंग मानव आहेत आिण हणून यांना
कोण याही कार या िहंसाचारापास ून संर ण करणे आव यक आहे.
वर प के या माण े स याचा बला कार कायदा ा सज डर िवचारात घेत नाही कारण
बला कारा या या य ेत ी आिण पु ष यांचा वापर आहे. उदाहरणाथ काय ान े
बला काराची या या अशी केली आहे - एखा ा पु षाने "बला कार " केला तर तो--
एखा ा ी या योनी, त ड, मू माग िकंवा गुद ारात, कोण याही माणात , याचे िलंग
घुसवते िकंवा ितला या या िकंवा इतर कोण याही य सोबत असे कर यास भाग पाडत े.
POSCO कायदा (अ पवयीन संर णासाठी कायदा हणज े, 18 वषा खालील बालक ) िलंग
िवचारात न घेता मुलांकडे पाहतो , हणज े याचे िलंग तट थ . हणून, सव िलंगांवर ल
क ि त करणार े कठोर बला कार कायद े आव यक आहेत.
आणखी एक युि वाद असा आहे क मिहला ंवरील िहंसाचाराच े समथ न आिण िटकव ून
ठेवणा या सामािजक -आिथ क िपतृस ाक यं णेवर पु हा काम करणे आव यक आहे. केवळ
फाशीची िश ा लादण े िकंवा फाशीची सं या वाढवण े आिण िलंगसंवेदनशीलत ेवर ल
क ि त करणारी तु ंगवासाची मुदत वाढवण े अपुरे आहे. तळागाळात मानिसकता बदलण े
मह वाच े आहे. ते गावपातळीवर आिण घर या पातळीवर असू दे. यो य िश ण आिण चचा
हे या िदशेने जाणार े काही माग आहेत. सारमा यमा ंचाही िवधायक वापर हायला हवा,
जेणेक न ते मिहला ंवर आ ेप घे याचे कमी करतात .
तुमची गती तपासा
1. पॉ को कायदा कोणाशी संबंिधत आहे? munotes.in
Page 58
58 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या 2. 375 या िव मान बला कार काय ा ार े वैवािहक बला काराला मा यता आहे का
– िट पणी .
वरील ितमा नॅशनल ाईम रेकॉड युरो 2020 मधून घे यात आली आहे. ती
मिहला ंिव न दवल े या खट या ंची सं या आिण िश ा दश वते. याव न हे िदसून येते क
दोषी ठरलेली करण े यायालयापय त पोहोच या या वेळेपय त िकती कमी आहेत कारण ती
अनेक कारणा ंमुळे कमी होते.
असे आढळ ून आले आहे क अनेकदा नातेवाईकांसार या ओळखी या य न े बला कार
के याची उदाहरण े आहेत. तरीही , अनेक कारणा ंमुळे कुटुंबाने याची न द केली नाही. अशा
करणा ंम ये कायद े लागू कर याची भूिमका अ यंत मया िदत असत े. सामािजक कलंक,
कुटुंबाचा आधार नस याम ुळे. यामुळे, सम या सोडव यासाठी केवळ कायदा असण े पुरेसे
नसते.
लंिबत करणा ंची सं याही मोठी आहे. यामुळे बला काराचा खटला सोडव यासाठी दोन
मिह या ंचा कालावधी िदला जात आहे. (या करणा या लेखकाला 2 मिह या ंची िवंडो
नुकतीच जोडली गे याने अंमलबजावणी िकती झाली हे पाह यासाठी कोणतीही
आकड ेवारी सापडली नाही). मिहला ंिव या गु ांसाठी या रा ीय आकड ेवारीचा munotes.in
Page 59
कायद े - एक ीवादी टीका (बला का र आिण घरगुती िहंसाचार )
59 तपशीलवार िवचार के यास हे देखील िदसून येते क गे या वष ची करण े पुढे नेली जातात
जी पु हा अनुशेष दश िवतात .
वैवािहक बला कार (Martial rape ) -
वैवािहक बला कार हा बला का र आहे जो घरा या बंद दारात होतो. वैवािहक बला काराची
चचा फार कमी आहे. िकंबह ना, ते फार पूव पास ून काय ान े मा य केलेले नाही. नुक याच
झाले या िनवाड ्यांम ये याब ल काही चचा पाहायला िमळत े. अशी अनेक उदाहरण े आहेत
िजथे यायालयान े माश ल रेप झा या वर घट फोट मंजूर केला आहे, (असंमतीिशवाय )
िकंवा पती या असंमतीत ल िगक संबंधामुळे ीला गभ पात आव यक असताना ह त ेप
केला आहे. तथािप , दो ही घटना ंम ये समाधान िश ा न होता सम या सोडवताना िदसल े
(आठवडा लेख).
१०.३ घरगुती िहंसाचाराची ीवादी टीका ( FEMINIST CRITIQUE
OF DOMESTIC VIOLENCE )
कौटुंिबक िहंसाचारावरील ीवादी समी ेब ल जाणून घे यापूव आपण घरगुती िहंसाचार
काय ाब ल जाणून घेऊ या.
घरगुती िहंसा (Domestic Violence )
मानिसक , शारी रक आिण ल िगक शोषणासह िहंसा िकंवा अ याचाराची कोणतीही कृती, जी
िववाह िकंवा सहवासातील नातेसंबंधासार या घरगुती वातावरणात घडते, याला "घरगुती
िहंसा" असे संबोधल े जाते. घरगुती िहंसाचारासाठी आणखी एक सामा य श द आहे
"िज हा याचा भागीदार िहंसा." ह ंडा, पु षी वच व आिण संयु कुटुंब यव था यासार या
सां कृितक परंपरांमुळे ही सम या इतर देशांपे ा भारतात जा त आहे. प रणामी , या
घटका ंमुळे मिहला ंना घरगुती िहंसाचाराचा सामना करावा लाग याची श यता िनमा ण होते.
जे हा ह ंडा अपेि त असतो पण िदला जात नाही, िकंवा िदलेली र कम अपुरी असत े िकंवा
भांडण आिण इतर अनेक कारणा ंमुळे पती आिण याचे कुटुंब या दोघांकडून ि या ंना
सामा यतः अ याचाराचा अनुभव येतो. घरगुती िहंसाचारापास ून मिहला ंचे संर ण कायदा ,
2005 हा एक मह वाचा कायदा आहे, याचा तपशीलवार िवचार क या . कौटुंिबक
िहंसाचार काय ाशी संबंिधत काही मह वा या मुद् ांवर येथे चचा कर यात आली आहे
कारण या काय ातच अनेक उप-िबंदू आहेत. तु ही भारत कोड वेबसाइटवर घरगुती
िहंसाचार काय ाब ल अिधक वाचू शकता .
कौटुंिबक िहंसाचारापास ून मिहला ंचे संर ण कायदा , 2005( Protection of
Women from Domestic Violence Act, 2005 )
(1) या काय ाला घरगुती िहंसाचारापास ून मिहला ंचे संर ण कायदा , 2005 हटल े जाऊ
शकते.
munotes.in
Page 60
60 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या (2) ते संपूण भारताम य े िव ता रत आहे 1***.
(३) क सरकार , अिधक ृत राजप ातील अिधस ूचने ारे, िनयु करेल अशा तारख ेपासून ते
लागू होईल.
DV काय ा या कलम 2(a) नुसार ितवादीन े कौटुंिबक िहंसाचाराला बळी पड याचा
आरोप करणारी िकंवा ितवादीशी घरगुती संबंध असल ेली कोणतीही ी हणून "पीिडत
य " ची या या केली जाते. प रणामी , कोणतीही मिहला जी कधीही घरगुती संबंधात
आहे िकंवा आहे ती काय ा या तरतुद नुसार त ार दाखल कर यास पा आहे. संबंध
अस यासाठी यािचकाकता आिण ितवादी यांनी िविश काळासाठी वा त य केलेले िकंवा
एक राहणे आव यक नाही. यामुळे, या पु षाशी ितचे जवळच े नाते होते या पु षाकड ून
देखभालीसाठी ीने केलेली िवनंती कायम ठेव यायो य आहे. पलानी , िव. मीना ी , 2008
SCC ऑनलाइन मॅड 150.
कलम 498A. (Section 498A. )
एखा ा मिहल े या पतीचा पती िकंवा नातेवाईक ित यावर अ याचार करतो .
1[जो कोणी, एखा ा मिहल े या पतीचा पती िकंवा नातेवाईक अस यान े, अशा ीला
ूरते या अधीन केले तर याला तीन वषा पय त या कारावासाची िश ा होईल आिण ती
दंडासही पा असेल.
प ीकरण . —या िवभागा या हेतूंसाठी, " ूरता हणज े"—
(अ) ीला आ मह या कर यास वृ करेल िकंवा गंभीर दुखापत होईल िकंवा ीचे
जीवन , अंग िकंवा आरो य (मग मानिसक िकंवा शारी रक ) धो यात येईल अशा व पाच े
कोणत ेही जाणूनबुजून वत न; िकंवा
(ब) मिहल ेचा छळ जेथे ितला िकंवा ित याशी संबंिधत कोण याही य ला कोण याही
मालम ेची िकंवा मौ यवान सुरि तत ेची कोणतीही बेकायद ेशीर मागणी पूण कर यासाठी
िकंवा ित या िकंवा ित याशी संबंिधत कोण याही य न े भेट यास अयश वी झा याम ुळे
असा छळ केला जातो. अशी मागणी .]
टीका (Critique )
ा सज डर आिण LGBTQ समुदायाला घरात तसेच घराबाह ेर िहंसाचाराचा सामना करावा
लागतो . कौटुंिबक िहंसाचार काय ाची या या केवळ पीिडत य ला मिहला हणून
िनिद करते, या काय ा ार े ते गैर-बायनरी गट आिण ा सज डर, LGBTQ+
समुदायासार या उपेि त असल े या इतर िलंगांना वगळत े. हे एक कार े मानव हणून
ह क नाकारणार े आहे.
इतर सम या आहेत जसे क जे हा घरगुती अ याचारा या बात या येतात, ते हा अटक
टाळ यासाठी पोिलस वारंवार िववेकबु ीचा वापर करतात . अनेक पोिलस ठा या ंमधील
घरगुती "िववाद " साठी धोरणे प पण े अटक कर यास परावृ करतात , याऐवजी इतर munotes.in
Page 61
कायद े - एक ीवादी टीका (बला का र आिण घरगुती िहंसाचार )
61 यु यांसह "समेटासाठी " अ याचार करणार ्याला ठा यात आमंि त करणे यासार या
उपाया ंवर ल क ि त करतात .
दुसरी सम या अशी आहे क सरकारी वक ल वारंवार सेक ारे क हर केले या घरगुती
शोषणा या केसेस सोडून देतात. 498A कारण आरोप करणार े प वारंवार ितकूल होतात
आिण आरोप मागे घे यास सहमत होतात . कौटुंिबक अ याचारासाठी दोषी
आढळल े यांसाठी, िश ा वारंवार कमी गंभीर असतात . या ि येचा प रणाम हणून,
घरगुती िहंसाचारा या करणा ंम ये इतर िहंसाचारा या करणा ंपे ा खटला भ न
काढ याच े माण जा त आहे आिण यांना कमी कठोर िश ा देखील िमळतात .
कौटुंिबक िहंसाचार कायदा 2005 आिण कलम 498 ए या दो हीम य े तीन वष िकंवा
याह न अिधक िश ा आहे. ीवा ा ंना ही िश ा अपुरी वाटते. कारण ी या जीवनावर
होणारा प रणाम ित यावर होणा या अ याचाराचा मोठा असतो . याय यव थ ेने घरगुती
िहंसाचाराला समि वत आिण प तशीरपण े ितसाद िदला पािहज े. जरी से. 498A हा
मिहला ं या ह का ंचे संर ण करणारा सवा त मह वाचा फौजदारी कायदा बदल आहे, हा
बदल अपुरा आहे. शेवटी, आपण हे ल ात ठेवले पािहज े क गु हेगारी कायदा हे एक बोथट
साधन आहे कारण ते पोिलस सं कृतीत बदल करणे खूप आ हाना मक आहे. जरी
काय ान े मिहला ंवरील कौटुंिबक िहंसाचार हा गु हा मानला जात असला तरीही , पोिलस
काय ाच े पालन न करणे िनवडू शकतात आिण याची भावीपण े अंमलबजावणी क
शकत नाहीत . हणून, से. या भावी ऑपर ेशन या िदशेने पुढे जा यासाठी आ ही
पोिलिस ंगचे एक नवीन मॉडेल - पीिडत सश करण - लागू करणे आव यक आहे. 498A
आिण इतर फौजदारी कायदा उपाय. पोिलिस ंग सुधार यासाठी ती य न कर यासोबतच ,
घरगुती िहंसाचार िवचारात घेणारा एक चांगला नागरी कायदा असण े आव यक आहे.
तुमची गती तपासा
1. घरगुती िहंसाचार समजाव ून सांगा
2. घरगुती िहंसाचाराशी संबंिधत काही काय ा ंची यादी करा?
१०.४ सारांश (SUMMARY )
या करणात आपण बला कार िकंवा घरगुती िहंसाचारा या िव मान या या कशा आहेत
याब ल िशकतो आिण हे कायद े गैर-बायनरी गटांना आिण तेथील लोकां या मोठ्या वगा ला
वगळून कसे वगळतात हे आपण पािहल े. नॅशनल ाईम युरो ऑफ इंिडया माफ त िदलेली
आकड ेवारी हे देखील दश वते क यायालयापय त पोहोचणारी करण े खूपच कमी आहेत
आिण खटला सोडव यासाठी लागणारा वेळ देखील मोठा आहे. हणूनच, ीवा ा ं या
ीकोनात ून तळागाळातही काम करणे आव यक असल े या उपाया ंची आव यकता आहे.
munotes.in
Page 62
62 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या १०.५ (QUESTIONS )
1.बला कारावरील ीवादी समी ेची चचा करा
2.कौटुंिबक िहंसाचारावरील ीवादी टीका प करा.
१०.६ संदभ (REFERENCES )
https://www.britannica.com/topic/legislation -politics/The -legislative -
process
https://indianexpress.com/article/india/marital -rape-not-penal -offence -
parliament -debated -it-says-supreme -court -4789601/
https://edition.cnn.com/2020/12/08/india/india -transgender -rape-laws-intl-
hnk-dst/index.html
https://www.insightsonindia.com/2022/11/08/the -protection -of-children -
from-sexual -offences -pocso -
act/#:~ :text=Salient%20features%3A,under%20the%20age%20of%2018 .
https://ncrb.gov.in/en/search/node/rape National Crime Records Bureau.
https://www.hindustantimes.com/india -news/52 -of-gay-men-in-india -
without -peer-support -suffer -violence -survey/story -
HKOutVLK7YbIieafqsTrwL.html
https://www.scconline.com/blog/post/2020/07/27/law -on-domestic -
violence -protection -of-women -from-domestic -violence -act-2005/
https://www .scmp.com/week -asia/people/article/3090851/indias -lgbtq -
community -face-domestic -violence -and-pressure -convert
munotes.in
Page 63
63 ११
हाय लोइटर चळवळ
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ हाय लोइटर चळवळ समज ून घेणे
११.२ हाय लोइटर चळवळीन े केलेले समाधान
११.३ सारांश
११.४
११.५ संदभ
११.० उि े
● हाय लोइटर चळवळीब ल जाण ून घेणे.
● साव जिनक जागा आिण मिहला ंचा याबाबतचा उपयोग समज ून घेणे.
● हाय लोइटर या चळवळीच े मह व जाण ून घेणे.
११.१ लोइटर चळवळ समज ून घेणे
हा अ याय ‘ हाय लोइटर ’ चळवळीब ल चचा करतो जो का लोइटर या प ु तकावर
आधा रत आह े. पु तकात ून चळवळ उभी राहत े; आिण साम ुिहक क ृतीतून ते सोशल
मीिडया या मा यमात ून लोकि य झाल े.
"लोइटर का ?" नेहा िस ंगने मे 2014 म ये पु तक वाच ून चळवळ स ु केली होती “लोइटर
का? – िश पा फडक े, समीरा खान , िश पा रानड े य ांनी 2011 म ये कािशत क ेले.
एकिवसा या शतकातील भारतातील शहरा ंमधील मिहला ं या स ुर ेबाबत म ूळ भूिमका मा ंडत
आहे. ही चळवळ या िठकाणा ंवर िफ न प ु हा ह क सा ंग या या त वावर चालत े आिण
साव जिनक िठकाणी िदवसा आिण रा ी , पायी िक ंवा सायकलन े, लहान आिण मोठ े गट
िठकाणी िफ न मिहला ंचे संदभा त य सामा य करण े हे याच े उि आह े. ही चळवळ
जयपूर, िद ली आिण अलीगढसार या इतर भारतीय शहरा ंम ये पसरली आह े. या
चळवळीला मोठ ्या मिहला ंचाही पािठ ंबा िमळाला अस ून, शेकडो फोटो आिण पो ट
ऑनलाइन सबिमट कर यात आ या आह ेत. एक लॉग Whyloiter .blogspot .in देखील
आहे याला जगभरात ून मोठ ्या माणात दश क आह ेत. munotes.in
Page 64
64 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या " हाय लोइटर " चळवळ हा एक असा उप म आह े जो कोण याही भीती िक ंवा छळिवना
साव जिनक े ांवर क जा कर या या मिहला ं या अिधकाराला ो साहन द ेतो. या
मोिहम ेचा उगम म ुंबई, भारत य ेथे झाला आिण भारतातील इतर शहरा ंम ये आिण जगभरात
िव तारला आह े. ही चळवळ ि या ंना साव जिनक िठकाणी प ु हा ह क सा ंग यासाठी आिण
साव जिनक िठकाणी िफरण े, आिण िमसळण े यासार या सामा यत : पु षािभम ुख मान या
जाणा या ि याकलापा ंम ये भाग घ े यासाठी े रत करत े. या मोिहम ेचा उ ेश िल ंग-
आधा रत अिधव ेशने आिण ग ृिहतका ंवर िच ह िनमा ण करण े आह े जे मिहला ं या
हालचाली आिण साव जिनक जागा ंवर वेश मया िदत करतात आिण साव जिनक जागा
येकासाठी अिधक स ुरि त आिण सव समाव ेशक आह ेत.
हाय लोइटर मोहीम ही भारतातील एक ऑनलाइन चळवळ आह े याचा उ ेश साव जिनक
जागां या आसपास या ल िगक अप े ा आिण ढ ना आ हान द ेणे आह े. ही मोहीम
मिहला ंना साव जिनक जागांवर या ंचा ह क िमळव ून दे यासाठी आिण छळवण ुक या िक ंवा
याया या भीतीिशवाय पळापळ यासार या ि याकलापा ंम ये गुंत यासाठी ो सािहत
करते. सुर ेची जबाबदारी पीिडत ेकडून गु हेगाराकड े हलवण े आिण िह ंसाचार िक ंवा
छळवण ुक ला बळी न पडता मिहला ंना साव जिनक जागांचा आन ंद घे याचा अिधकार आह े
या क पन ेला चालना द ेणे हे याच े उि आह े.
या मोिहम ेने िलंग संबंध आिण भारतातील साव जिनक जाग ेचे व प यािवषयी मह वप ूण
संभाषणा ंना स ु वात क ेली आह े आिण मिहला ंना एक य े यासाठी आिण ि याम य े
सहभागी हो यासाठी स ुरि त जागा िनमा ण कर यात त े यश वी झाल े आह े. या
चळवळीम ुळे अिधक पथिदव े बसवण े आिण क ेवळ मिहला ंसाठी पोिलस ठाणी थापन करण े
यासारख े धोरणा मक बदलही झाल े आहेत. तथािप , या मोिहम ेला ि या ंनी पार ंपा रक िल ंग
भूिमकांना आ हान द ेऊ नय े असे मानणा या ंचा िवरोध आह े.
तळागाळातील चळवळी सामािजक िनयमा ंना कशा कार े आ हान द ेऊ शकतात आिण
मिहला ंना स म बनव ू शकतात याच े मह वाच े उदाहरण हाई लोइटर मोहीम आह े. ल िगक
िहंसा आिण छळ अप रहाय नाही आिण जीवनाचा एक सामा य भाग हण ून वीकारला
जाऊ नय े यावर जोर द ेऊन, सव िलंगांसाठी अिधक समाव ेशक आिण स ुरि त साव जिनक
जागा तयार करण े हे याच े उि आह े.
भारतातील हाय लोइटर चळवळ साव जिनक जागा ं या स ंदभा त िलंगिनरप े अप े ा आिण
िनयमा ंना आ हान द ेते. हे मिहला ंना भीती िक ंवा िनण य न घ ेता साव जिनक जागा
याप या या सार या ि या कलापा ंम ये गुंत या या अिधकाराच े समथ न करत े. या
मोिहम ेचे उि आह े क मिहला ंनी साव जिनक िठकाणी , िवशेषत: रा ी या व ेळी, पीिडत
य पास ून सुरि तत ेची जबाबदारी ग ु हेगाराकड े वळवायची बळ कथा बदलण े..
मोहीम अधोर ेिखत करत े क साव जिनक जागा ंची सुर ा आिण आन ंद सवा साठी व ेशयो य
असावा ल िगक िह ंसा आिण छळ वीकाय नाही. याने भारतातील स ुरि तता , िलंग संबंध
आिण साव जिनक जाग ेचे व प यािवषयी मह वा या स ंभाषणा ंना स ु वात क ेली आह े
आिण मिहला ंना एक य े यासाठी आिण ि याकलापा ंम ये सहभागी हो या साठी स ुरि त
जागा िनमा ण के या आह ेत. munotes.in
Page 65
हाय लोइटर चळवळ
65 आजही ीला पार ंपा रक िल ंगभावना जपणा या ंचा िवरोध कायम आह े. का लोइटर मोहीम
तळागाळातील चळवळी सामािजक िनयमा ंना आ हान द ेऊ शकतात आिण बदल घडव ून
आणू शकतात , मिहला ंना स म बनव ू शकतात आिण सव ि लंगांसाठी अिधक समाव ेशक
आिण सुरि त साव जिनक जागा कशी िनमा ण क शकतात याच े उदाहरण आह े.
हाय लोइटर मोिहम ेने भारतातील साव जिनक धोरण े आिण िनयमा ंम ये मह वप ूण बदल
सु केले आहेत. ि या ंना छळा या भीतीिशवाय साव जिनक िठकाणी आन ंद घे यासाठी
आिण राह यासाठी आिण ि या ं या ग ितशीलता आिण साव जिनक जागा ंवर व ेश
ितबंिधत करणा या पारंपा रक ल िगक भ ूिमकांना आ हान द े यास मदत झाली आह े. िलंग,
सुरि तता आिण साव जिनक जाग ेशी स ंबंिधत मह वा या म ुद् ांना भारतात आिण
यापलीकड ेही साव जिनक वचना या अ भागी आण यात ही मोहीम यश वी झाली आह े.
मिहला ंसाठी स ुरि त जागा िनमा ण कर यासोबतच , हाय लोइटर मोिहम ेने साव जिनक
जागेवरील मिहला ं या अिधकारा या मह वाब ल िशि त आिण जाग कता िनमा ण
कर याच े काम क ेले आहे. मिहला ंना साव जिनक जागा याप याचा आिण उपभोग याचा
मूलभूत अिधका र आह े हे अधोर ेिखत क न , या मोिहम ेने मिहला ंना या ं या स ुरि तत ेची
जबाबदारी आह े आिण याम ुळे साव जिनक जागा टाळ या पािहज ेत या बळ कथनाला
आ हान द े यात मदत झाली आह े.
एकूणच, हाय लोइटर मोिहम ेने भारतातील मिहला ंसाठी अिधक समाव ेशक आिण स ुरि त
साव जिनक जा गा िनमा ण कर यासाठी ल णीय गती क ेली आह े आिण जगा या इतर
भागांम येही अशाच कार या हालचाल ना ेरणा िदली आह े. सामािजक िनयमा ंना
आ हान द े यात आिण बदल घडव ून आण या म ये तळागाळातील चळवळ ची ताकद
दाखव ून िदली आह े आिण िल ंग समानता आिण यायासाठी स ु असल े या स ंघषा चे एक
मह वाच े उदाहरण आह े.
ि या ंना पु षां माण ेच साव जिनक जाग ेत िफर याचा ह क हा म ूलभूत आिण िबनशत
ह क आह े.बया च काळापास ून, साव जिनक जागा ंवर मिहला ंची उपि थती प कर यासाठी
िश ण , रोजगार आिण खर ेदी यासार या औिच या ंचा वापर करत आहोत . परंतु ि या
साव जिनक िठकाणी , िदवसा िक ंवा रा ी , कामासाठी िक ंवा आन ंदासाठी , एकट्याने िकंवा
इतरांसोबत अस ू शकतात आिण शारी रक , ल िगक िक ंवा मानिसक िह ंसेची भीती न बाळगता
यांनी िनवडल ेले कपड े प रधान क शकतात ह े पु ी करत े. पीिडता ंना दोष द ेणे हे थेट
आ हान आह े, िजथे साव जिनक िठकाणी मिहला ंना या ं यावरील िह ंसाचारासाठी अन ेकदा
जबाबदार धरल े जाते.
शा त , दीघ कालीन आिण शा ंततापूण ितकार हण ून मु पणे िफरण े हा साव जिनक
जागांम ये मिहला ंचे यमानता सामा य कर याचा आिण आदर , सुर ा आिण का रण या
िनकषा ंना आ हान द े याचा एक माग आह े.. यामुळे मिहला ं या शारी रक स ुरि तत ेवर,
सामािजक , शारी रक , सं ाना मक आिण आिथ क वाढीवर द ूरगामी भाव िनमा ण होईल . हे
साव जिनक िठकाणी मिहला ंब ल या सामािजक धारणा द ेखील बदल ेल, पीिडत ेला दोष द ेणे
आिण वत : ला दोष द े याचे िनमू लन कर ेल. यािशवाय , र यावर िदव े, साव जिनक
व छताग ृहे, हे पलाइन , ग त आिण बर ेच काही यासह साव जिनक जागा ंवर मिहला ं या munotes.in
Page 66
66 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या वेशयो यता आिण स ुरि तत ेला समथ न देणा या पायाभ ूत सुिवधा िनमा ण कर यासाठी त े
रा याला े रत कर ेल.
मुलभूत व छता , पुन पादक अिधकार आिण घरग ुती िह ंसाचारा या िवरोधात लढा
यासह मोठ ्या माणात ह का ंचा एक भाग आह े. हे सव अिधकार मिहला ंना समान
सामािजक , आिथ क आिण राजक य स ंधी असल े या य माण े वागण ूक िमळावी यासाठी
य न करतात . राह याचा अिधकार हा आन ंद त वावर आधा रत आह े, जो समाजात
समानता ा कर याचा सवा त मूलभूत आिण तरीही सवा त िवकिसत माग आह े. हे
समाजाला ि या ंना उ ा ंत, सज नशील , मु -उ साही , ेरणादायी , साहसी आिण
उ पादक ाणी हण ून पाह यास भाग पाडत े यांची शहर े, गावे आिण शहर े य ेक
बाबतीत , िबनशत , पु षां या मालक ची असावीत अशी मागणी करतात . मिहला ंना
साव जिनक िठकाणी अ य क न समाज या ंना अिधक स ुरि त बनवत नाही तर
साव जिनक जागा या ं यासाठी अिधक धोकादायक बनवत आह े.
जे हा समाज ि या ंना सव जागा ंपैक 50% जागा यापल े या िनरोगी ाणी हण ून पाहतो ,
ते हा या ि या ं या प ुन पादन , व छता आिण कौट ुंिबक िह ंसाचारा या िवरोधात लढा
दे या या अिधकाराचा वीकार करतील . साव जिनक िठकाणी मिहला ं या उपि थतीकड े
जोखीम हण ून पाह याची समाजाची वृ ी हा उपाय नाही . उलट, हे मिहला ंना साव जिनक
जागांवर अ य करत े, याम ुळे या जागा ि या ंसाठी अिधक धोकादायक बनतात .
तुमची गती तपासा
1. कोण या प ु तका या मा यमात ून हाय लोइटर चळवळ स ु झाली
2. हाय लोइटर चळवळ कोणी स ु केली?
११.२ हाई लोइ टरने केलेले समाधान
हाय लोइटर मोहीम मिहला ंसाठी स ुरि त साव जिनक जागा िनमा ण कर या या व ेग या
ि कोनाचा प ुर कार करत े. सुरि तत े या नावाखाली साव जिनक जागा ंवर कठोर िनय ं णे
आिण िनयम लाद याऐवजी , मोिहम ेचा असा य ुि वाद आह े क मिहला आिण इतर उप ेि त
गटांसह मोठ ्या सं येने लोक असल े या साव जिनक जागा ंवर क जा करण े आिण या ंना
िजवंत करण े ही म ु य गो आह े. असे के याने, मोिहम ेचे हणण े आहे क , ही जागा प ु ष,
मुले, ा सज डर य , धािम क अ पस ं याक आिण अप ंग लोका ंसह य ेकासाठी अिधक
वागता ह आिण स ुरि त होऊ शकतात .
मोहीम म ुंबईतील िशवाजी पाक सार या उदाहरणा ंकडे ल व ेधते, जे खुले, वेशयो य
आिण न ेहमी मोठ ्या सं येने लोक यापल ेले असत े, याम ुळे ते मिहला ंसाठी शहरातील
सवा त सुरि त साव जिनक िठकाणा ंपैक एक बनल े आह े. याउलट , मुंबईतील ओ ह ल
मैदानासार या काट ेकोरपण े िनयंि त आिण खाजगीकरण क ेले या जागा , मिहला आिण
इतर उप ेि त गटा ंसाठी कमी वागताह असतात . यामुळे फारच कमी मिहला ितथ े
िफरताना िदसतात . munotes.in
Page 67
हाय लोइटर चळवळ
67 जागांचे खाजगीकरण आिण समाजातील काही घटका ंना व ेश नाकारण े यामुळे मोक या
जागा मिहला ंसाठी धो कादायक बनतात . आणखी एक म ु ा हणज े, दि ण म ुंबईतील िक ला
प रसरात ून फेरीवाल े आिण प ु तक िव ेते हटव यान ंतर, हा प रसर ओसाड आिण
ि या ंसाठी धोकादायक बनला , या प ूव पु तकं पाहण े, पाणीप ुरी खाण े आिण र यावर
ग पा मारत उिशरापय त िफरत अस े. फेरीवाल े आिण खा पदाथा या टॉ स या च ंड
सं येमुळे सुरि त होता .
हाय लोइटर मोक या जागा स ुरि त कर याचा एकम ेव माग हणज े जोखीम िमळव याचा
अिधकार , मोठ्या सं येने वेश करण े िदवसा आिण रा ी या जागा यापण े, अशा कार े ती
संपूण समाजासाठी व ेशयो य आिण स ुरि त बनवण े आिण या मोक या जागा ंम ये मिहला
आिण इतर अ पस ं याका ंची उपि थती सामा य करण े.
सवा साठी मोक या असल े या साव जिनक जागा ंवर िफरण े हीच क ृती वग /जात/धमा ची पवा
न करता पाहणा या सवा या मनात हळ ूहळू बदल घडव ून आणत े आिण इतरा ंनाही असे
कर यास े रत करत े.
हाय लोइटर मोिहम ेने असा य ुि वाद क ेला आह े क स ुरि त साव जिनक जागा िनमा ण
कर यासाठी जोखीम प कर याची परवानगी द ेणे आिण साव जिनक जागा ंवर राह या या
अिधकाराचा चार करण े आव यक आह े. मोठ्या सं येने साव जिनक जागा याप ून, ि या
आिण इतर उप ेि त गट या ंची उपि थती सामा य क शकतात आिण साव जिनक
जागांवर राह या या या ं या ह काब ल हळ ूहळू सामािजक ि कोन बदल ू शकतात .
मोिहम ेचा असा िव ास आह े क स ुरि तत े या नावाखाली साव जिनक जागा ंवर िविश
गटांचे िनयमन िक ंवा वगळ याचा य न कर याप े ा हा ीकोन अिधक भावी आह े.
पािक तानातील एका प कारान े ग स अॅट ढाबा नावाची अशीच चळवळ स ु केली.
तुमची गती तपासा :
1. तुम या मत े आ ही साव जिनक जागा मिहला ंसाठी अिधक व ेशयो य कशा बनव ू शकतो
2. मिहला ंसाठी ओ हल म ैदाना या पायाभ ूत जिटलत ेवर चचा करा
पु तकान ंतर आज का लोइटर :
मिहला आिण शहर या ं यातील नात ेसंबंधांब ल जाग कता वाढत आह े, परंतु बिह कारा या
प तशीर सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी य क ृती अन ेकदा कामकाजी मिहला ंसाठी
वसितग ृहांसार या य क पा ंपुरती मया िदत आह े. िवकासाची उि े पूण कर यासाठी
िकंवा चा ंग या जनस ंपका साठी िल ंग-संवेदनशील िनयोजन ह े सहसा क ेवळ ओठाची स ेवा
असत े. िशवाय , लेखकान े असा य ुि वाद क ेला आह े क िल ंग-संवेदनशील िनयोजन आिण
धोरणिनिम तीची गरज ओळख ूनही, अशा धोरणा ंची य अ ंमलबजा वणी अन ेकदा अप ुरी
असत े. याचे कारण हणज े शहरातील मिहला ंना भेडसावणा या बिह कारा या प तशीर
सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी राजक य इ छाश आिण वचनब त ेचा अभाव आह े.
याऐवजी , िलंग-आधा रत भ ेदभावा या म ूळ कारणा ंना स ंबोिधत कर याऐवजी , munotes.in
Page 68
68 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या अंमलबजावणी करण े सोपे आिण उपल धी हण ून दिश त केले जाऊ शकत े अशा ुत-
िनराकरणा ंवर ल क ि त कर याकड े य ना ंचा कल असतो .
शहरांम ये िलंग-संवेदनशील िनयोजन आिण धोरणिनिम तीची गरज वाढत असताना , य
अंमलबजावणी आिण ि या ंना भ ेडसावणा या बिह कारा या णालीगत सम या ंचे
िनराकरण कर या या ीन े अज ून बराच प ला गाठायचा आह े. शहरांमधील िल ंग-
आधा रत भ ेदभावा या म ूळ कारणा ंवर ल क ि त करणा या ुत िनराकरणा ंवर ल क ि त
कर याऐवजी धोरणकत आिण िनयोजका ंनी या सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी अिधक
यापक आिण दीघ कालीन ि कोन वीकारण े आव यक आह े.
११.३ सारांश
नेहा िस ंग यांनी िलिहल ेले लोईटर ह े पु तक वाच ून हाय लोइटर चळवळ स ु झाली
िश पा फडक े, समीरा खान , िश पा रानड े जे शहरा ंतील ि या ंचे वा तववादी िच
मांडतात ." हाय लोइटर " चळवळीच े उि सामािजक िनयमा ंना आ हान द ेणे आिण
मिहला ं या साव जिनक जागा याप या या अिधकाराब ल या धारणा बदलण े हे आह े.
िदवसा आिण रा ी , कामासाठी िक ंवा आन ंदासाठी , एकट्याने िकंवा सम ूहात, यांचे व प
िकंवा वागण ूक काहीही असो , साव जिनक िठकाणी मिहला ं या िबनशत आिण िनब िधत
उपि थ तीचे ते समथ न करत े. चळवळ साव जिनक िठकाणी मिहला ंची यमानता सामा य
करणे, आदराच े िनयम मोडण े आिण पीिडत ेला दोष द ेणे दूर कर याचा य न करत े. तसेच
र यावरील िदव े, साव जिनक शौचालय े, हे पलाईन आिण ग त या ंसार या साव जिनक
जागांवर मिहला ं या व ेशयो य ता आिण स ुरि तत ेला समथ न देणा या पायाभ ूत सुिवधांची
िनिम ती कर याच ेही यात हटल े आह े. चळवळीचा असा िव ास आह े क समाजा या
आवरणाला ध का द ेऊन आिण ि या ंना साव जिनक िठकाणी अिधक यमान बनव ून,
ि या ंना उ ा ंत, सज नशील , मु उ साही , ेरणादायी, साहसी , बुि मान आिण उ पादक
ाणी हण ून पािहल े जाईल आिण या ंना समान सामािजक , आिथ क ,राजक य स ंधी दान
केले जाईल .
११.४
१. हाय लोइटर चळवळीची चचा करा?
२. हाय लोइटर चळवळीन े िदले या समाधानावर एक टीप िलहा .
३. हाय लोइटर चळवळी या भावाची चचा करा?
११.५ संदभ
1. Phadke , S., Khan , S., & Ranade , S. (2011 ). Why loiter ?: Women and
risk on Mumbai streets . Penguin Books India .
2. https ://www .hindustantimes .com/lifestyle /art-culture /the-team -of-why-
loiter -is-bucking -gender -norms -one-antakshri -session -at-a-time-munotes.in
Page 69
हाय लोइटर चळवळ
69 101661185500085 .html#:~:text=Activist %2Dauthor %20Neha %20Sin
gh%20started ,heard %20about %20her%20movement %20online .
3. https ://www .shethepeople .tv/news /campaign -promotes -a-womans -
right-to-loiter -on-streets /
4. https ://www .thehansindia .com/featured /sunday -hans /why-loiter -the-
book -talks-about -women -access -and-their-need -to-reclaim -public -
spaces -587967
5. https ://lifestyle .livemint .com/news /big-story /are-women -free-to-loiter -
on-the-streets -of-india -in-2021 -111611755118550 .htm
munotes.in
Page 70
70 १२
मािसक पाळीचा अिधकार
( र ाव कर याचा अिधकार )
घटक रचना
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ र ाव कर याचा अिधकार
१२.३ भारतात मािसक पाळी व छता योजना
१२.४ र ाव : आनंदी मोहीम
१२.५ सारांश
१२.६
१२.७ संदभ
१२.० उि े
राइट ट ू लीड मोिहम ेब ल जाण ून घे यासाठी
मिहला आिण आरो याची प रि थती समज ून घेणे
१२.१ तावना
या करणात आपण र ावा या अिधकाराब ल ( मािसक पाळी या अिधकाराब ल )
जाणून घेणार आहोत . "राइट ट ू लीड " चळवळ मािसक पाळीची समानता ा कर यावर
क ि त आह े, याचा अथ मािसक पाळी य ेणा या सव य ना कोण याही सम य ेिशवाय
मािसक पाळी यव थािपत कर यासाठी आव यक स ंसाधना ंम ये वेश आह े याची खा ी
करणे. या मोिहम ेचे उि आह े क या ंचे िलंग, सामािजक आिथ क ि थती िक ंवा थान
िवचारात न घ ेता मािसक पाळीची उ पादन े येकासाठी परवडणारी आिण सहज उपल ध
क न द ेणा या धोरण े आिण प त चा प ुर कार करण े असे आहे.
या यित र , मािसक पाळी य ेणा या य ना होणा या भ ेदभाव आिण कल ंकाब ल
जाग कता िनमा ण करण े आिण मािसक पाळी हा जीवनाचा न ैसिग क आिण सामा य भाग
हणून वीकार यास ो साहन द ेणे हा या मोिहम ेचा उ ेश आह े. "राइट ट ू लीड " ही मोहीम
िलंग समानता आिण प ुन पादक यायाला चालना द े यासाठी आिण य ेकजण या ं या munotes.in
Page 71
मािसक पाळीचा अिधकार
( र ाव कर याचा अिधकार )
71 जैिवक िल ंग िकंवा िल ंग ओळखीची पवा न करता , स मानान े आिण स मानान े जगू शकेल
अशा जगाची थापना कर या या मोठ ्या य ना ंचा हाएक भाग आह े.
मोिहम ेचा अथ
मोहीम हणज े ि या , काय म िक ंवा य ना ंची समि वत आिण िनयोिजत श ृंखला आह े
याचा उ ेश िविश उि िक ंवा य ेय सा य करण े आह े. मोिहमा सामा यत : एखा ा
सम य ेब ल जाग कता िनमा ण कर यासाठी , एखा ा कारणासाठी समथ न दे यासाठी
िकंवा सामािजक िक ंवा राजक य बदल घडव ून आण यासाठी स ज असतात . मोिहम ेचे
व प इि छत प रणामा ंवर अवल ंबून बदल ू शकत े. उदाहरणाथ , राजक य मोिहमा ंम ये
उमेदवार िक ंवा धोरणाचा चार कर यासाठी रॅली, भाषण े आिण जािहरात चा समाव ेश अस ू
शकतो . दुसरीकड े, सोशल मीिडया मोिहमा ंम ये हॅशटॅग तयार करण े, पो ट श ेअर करण े
िकंवा एखा ा िविश सम य ेब ल जाग कता वाढव यासाठी ऑनलाइन काय म
आयोिजत करण े यांचा समाव ेश अस ू शकतो . िनधी उभारणी मोिहम ेत एखा ा कारणासा ठी
िकंवा सं थेसाठी द ेण या गोळा कर यासाठी अपील िक ंवा काय मांची मािलका समािव
असू शकत े. मोिहम ेचे ाथिमक उि एखा ा िविश सम य ेभोवती लोका ंना एकि त करण े
िकंवा कृती आिण बदल घडव ून आणण े हे आह े. यश वी मोिहमा सहसा स ुिनयोिजत ,
धोरणा मक आिण िव िश य ेये आिण उि ा ंवर क ि त असतात . ते यां या लि यत
े कांपय त पोहोच यासाठी िविवध य ु आिण ि कोन वाप शकतात .
१२.२ र ाव कर याचा अिधकार
"राइट ट ू लीड " हा उप म मािसक पाळी या समानत ेला चालना द े या या उ ेशाने आिण
सव मिहला ंना मािसक पाळी या उ पादना ंम ये आिण स ुिवधांम ये वेश िमळ याची खा ी
कर यासाठी एक ऑनलाइन चळवळ आह े. #RightToBleed या ह ॅशटॅगसह सोशल
मीिडया चळवळ हण ून या मोिहम ेची सु वात झाली आिण द ेशभरात या मोिहम ेला ल णीय
गती िमळाली .
या उप माम य े ऑनलाइन या िचका, सोशल मीिडया मोिहमा आिण ऑफलाइन ा यि क े
आिण िनष ेध यासार या अस ं य ि याकलापा ंचा समाव ेश होता . आयोजका ंनी समथ कांना
एकि त कर यासाठी आिण मािसक पाळी या समानत े या मह वाब ल जाग कता
वाढव यासाठी WhatsApp, Twitter आिण Facebook यासह िविवध ऑन लाइन
यासिपठा ंचा वापर क ेला.
र ाव हो या या अिधकाराम य े पुरेशी मािसक पाळी व छता उ पादन े आिण पौि क
आहार या ंचा समाव ेश होतो . हे ान क ेवळ म ुली आिण मिहला ंपुरते मया िदत नसाव े, तर मुले
आिण समाजातील इतर सद या ंचाही समाव ेश असावा . स माननीय मािसक पा ळी सा य
कर यासाठी समाजातील िविवध सद या ंचा सहभाग आव यक आह े. शाळा, महािव ालय े
आिण कामा या िठकाणी लोका ंना मािसक पाळीब ल िशि त कर यासाठी जाग कता
मोिहमा आयोिजत क े या पािहज ेत. munotes.in
Page 72
72 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या "राइट ट ू लीड " चळवळ ही एक चाल ू असल ेली मोहीम आह े याचा उ ेश मािसक
पाळी या समानत े या स ंक पन ेला चालना द ेणे आहे, जे समथ न करत े क मािसक पाळी
येणा या सव य ना आदरान े आिण लाज न बाळगता या ंचे मािसक पाळी यव थािपत
कर यासाठी आव यक असल े या स ंसाधना ंम ये वेश असावा . या मोिहम ेचा ाथिमक
फोकस धोरण े आिण प त वर जोर द ेणे आह े याम ुळे मािसक पाळीची उ पादन े
येकासाठी परवडणारी आिण स ुलभ होतील , यांची सामािजक आिथ क ि थती , िलंग
िकंवा थान काहीही असो .
यािशवाय , मािसक पाळी य ेणा-या य ना या भ ेदभाव आिण कल ंकांचा ( भेदाभेद)
सामना करावा लागतो याब ल जाग कता वाढवण े आिण मािसक पाळी हा जीवनाचा एक
सामा य आिण न ैसिग क भाग हण ून चांग या कार े समज ून घेणे आिण वीकारण े या
मोिहम ेचे उि आह े.
सव साधारणपण े, "राइट ट ू लीड " मोहीम ही प ुन पादक याय आिण ल िगक समानत ेला
ो साहन द े यासाठी आिण य ेक य स मानान े आिण स मानान े जगू शकेल अस े जग
िनमा ण कर या या मोठ ्या य ना ंचा एक भाग आह े, यांची िल ंग ओळख िक ंवा जैिवक िल ंग
काहीही असो .
"र ावाचा अिधकार " मोहीम ामीण भागातील मिहला आिण म ुल साठी शा त मािसक
पाळी व छता उपाय दान कर यावर ल क ि त करत े. सु वातीपास ूनच या मोिहम ेला
गती िमळाली आह े आिण मािसक पाळी यव थािपत करताना मिहला आिण म ुल ना
येणा या अडचणी आिण अडथ या ंब ल जाग कता िनमा ण कर यात मह वाची भ ूिमका
बजावली आह े.
"राइट ट ू लीड " मोिहम ेचा प रणाम हण ून गे या काही वषा म ये, भारतात मािसक पाळी या
समानता आिण प ुन पादक यायात ल णीय गती झाली आह े. उदाहरणाथ , 2017
म ये, मािसक पाळी व छता योजना स ु कर यात आली , याचा उ ेश ामीण भागातील
मिहला आिण म ुल साठी मािसक पाळी व छता उ पादन े आिण स ुिवधांम ये वेश वाढव णे
आहे. या यित र , 2018 म ये मािसक पाळी या उ पादना ंमधून व त ू आिण स ेवा कर
(GST) काढून टाक यात आला होता , याम ुळे याआधी ही उ पादन े भारतातील अन ेक
मिहला आिण म ुल साठी अिधक महाग आिण कमी वापरात होती . तरीही , ीज य उ पादन े
बनव यासाठी वापर या जाणा या क या मालावर जीएसटी आह े याचा खच उ पादक
कंप यांकडून ाहका ंना ह ता ंत रत क ेला जातो .
मािसक पाळी आिण मिहला ं या आरो याशी स ंबंिधत अिधकारा ंब ल जाग कता िनमा ण
कर यासाठी , 28 मे हा िदवस मािसक पाळी िदवस हण ून साजरा क ेला जातो . 28 मे हा
िदवस पाळ या चे कारण हणज े मािसक पाळी सरासरी 28 िदवस िटकत े आिण य ेक
मिह यात साधारणपण े तीन त े पाच िदवस य ना मािसक पाळी य ेते. मे हा वषा चा पाचवा
मिहना अस यान े, तो या प ॅटन शी स ंरेिखत होतो . मािसक पाळीचा एक न ैसिग क शारी रक
काय हणून चार करण े हा या च ळवळीचा उ ेश आह े याचा लोका ंना अपवज न, भीती,
लाज िक ंवा इतर कोण याही नकारा मक उपचारा ंचा अन ुभव न घ ेता अन ुभवता य ेईल.
या यित र , मािसक पाळी या उ पादना ंम ये वेश नसण े (उ पादन िवकत घ े याची munotes.in
Page 73
मािसक पाळीचा अिधकार
( र ाव कर याचा अिधकार )
73 ि थती नसण े) आिण प रणामी मािसक पाळीच े आरो य आिण स मानान े व छता
राख यात अ मता (UNPF) संदिभ त पी रयड दा र ्य समज वाढवण े हे याच े उि
आहे.
1970 या दशकात य ुनायटेड ट ेट्सम य े मािसक पाळीची सि यता आिण र ावा या
अिधकारावरील चचा देखील िवषारी शॉक िस ं ोमला ितसाद हण ून उदयास आली , ही
दुिम ळ आिण स ंभा य घातक ि थती ट ॅ प स या वापराशी स ंबंिधत आह े. या चळवळीन े
सु वातीला मािसक पाळी या दर यान मिहला ं या आरामात स ुधारणा कर यावर ल
क ि त क ेले आिण यान ंतर मािसक पाळी असल े या सव िलंगांना "मािसक समानत ेसाठी"
य ना ंचा समाव ेश कर यासाठी िव तार क ेला. या चळवळीम ुळे साधनग ृहांसह शाळ ेतील
बाथ मम य े मािसक पाळीसाठी मोफत उ पादन े उपल ध क न द े यासारख े उप म स ु
झाले आहेत. मानव आिण मािसक पाळी या ं याशी िविवध मानवी ह क जोडल ेले आहेत. या
चळवळ नी पाळी आिण व छत ेचा अिधकार , मानवी ित ेचा अिधकार , पुरेशा आरो याचा
अिधकार , िश णाचा अिधकार , काम कर याचा अिधकार आिण हाम नल िनय ं णाबाबत
मािहतीप ूण िनण य घे याचा अिधकार यासह मािसक पाळी आिण मानवी ह क या ं यातील
संबंधाकड े ल व ेधले आहे. पूण िवराम मािसक पाळी आिण मािसक पाळी या व छत ेब ल
काही िश ण अस ूनही, सामािजक धारणा बदल यासाठी आिण जगभरात मािसक पाळी या
समानत ेला ो साहन द े यासाठी अिधक क ृती करण े आव यक आह े. िश णा यित र ,
जागितक तरावर मािसक पाळीच े आरो य आिण व छता स ुधार यासाठी अन ेक
यावहा रक पावल े उचलली जाऊ शकतात . एक कार े िश णाचा अिधकार असायला हवा .
अशा नोक या आहेत िजथ े कंप यांचे मालक ज े हा मिहला ंना बाथ म ेक घेतात त े हा
यांना दंड करतात . यामुळे एक कार े तणाव आिण भीती िनमा ण होत े आिण याम ुळे
एकूणच मिहला ं या आरो यावर प रणाम होतो . िवशेषत: बांधकाम उ ो गा माण े वजन
उचल याच े काम माणसान े करावयाच े अस ेल तर त े अिधक ासदायक ठरत े. यामुळे
कामात ह काचा स मान आव यक आह े. हणून, एक स य काय थळ आिण स ुरि त
कामाची जागा आव यक आह े आिण व छ शौचालय े आव यक आह ेत मग ती शाळा असो
िकंवा कामाची जागा . मािहती िम ळ या या अिधकारा या ीन े वतःच े शरीर आिण
वेगवेगळे च जाण ून घेणे हणज े ि या ंना हे कळेल क या ंना या ं या बाळा या ज माशी
संबंिधत िनवड करायची आह े क नाही . दुस या श दा ंत, शरीर सा रता आव यक आह े.
जगातील अन ेक भागा ंम ये, मािसक पाळीची उ पा दने ितब ंिधत आह ेत आिण महाग आह ेत
िकंवा अन ुपल ध आह ेत. यामुळे मुल ची शाळा स ुटू शकत े (या कारणान े मुली शाळा
सोडतात ) िकंवा मािसक पाळीदर यान मिहला काम गमाव ू शकतात . मािसक पाळी या कप
आिण कापड प ॅडसार या प ु हा वापरता य े याजो या पया यांसह मािसक पाळी या
उ पादना ंचा बाजारप ेठेतील उपल धी वाढव यासाठी सरकार आिण एनजीओ काम क
शकतात .
आणखी एक पाऊल हणज े व छतािवषयक पायाभ ूत सुिवधा स ुधारणे. मािसक पाळी या
व छत ेसाठी व छ पाणी , शौचालय े आिण हात ध ु याची स ुिवधा िमळण े आव यक आह े.
अनेक सम ुदायांम ये या स ुिवधा अपु या आह ेत िकंवा अि त वात नाहीत . येकाला
सुरि त आिण व छ स ुिवधा िमळतील याची खा ी कर यासाठी सरकार आिण वय ंसेवी munotes.in
Page 74
74 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या सं था व छतािवषयक पायाभ ूत सुिवधांम ये गुंतवणूक क शकतात . येथे व छ
पा याची गरज आह े.
मािसक पाळी या सभोवताल या कल ंक आिण लाजा ंना आ हान द ेणे मह वाच े आह े.
अजूनही शाळा , घरे, कामा या िठकाणी मािसक पाळी स ंबंिधत बिह कार , छेडछाड ,
अपराधी भावना याम ुळे मानवी ह का ंचे ित ेचे उ ल ंघन होत े. पी रयड ्सशी स ंबंिधत
कलंक अज ूनही आह े आिण याम ुळे वेदना होत असताना मिहला व ै क य मदत घ े यास
कचरतात , यांनी ते सहन कराव े अशी अप े ा असत े. मािसक पाळीला जीवनाचा एक
सामा य आिण न ैसिग क भाग हण ून पािहल े पािहज े, लपिव यासारख े िकंवा लाज
वाट यासारख े नाही . यासाठी मािसक पाळीभोवती सा ं कृितक ीकोन आिण िव ास
बदलणे आव यक आह े, जी एक म ंद आिण आ हाना मक ि या अस ू शकत े.
एकंदरीत, मािसक पाळी ही मानवी ह का ंची सम या हण ून पािहली जावी आिण य ेकाला
सुरि त आिण स माननीय मािसक पाळी आरो य आिण व छत ेचा लाभ िमळावा याची
खा ी कर यासाठी अज ून बरेच काम करायच े आहे. वतःला आिण इतरा ंना िशि त क न ,
बदलाचा प ुर कार क न आिण मािसक पाळीच े आरो य स ुधार यासाठी यावहा रक पावल े
उचलून, आपण सवा साठी अिधक या य आिण या य समाजा या िदश ेने काय क
शकतो .
मािसक पाळी व छता यव थापन (MHM) ल िगक आिण प ुन पादक आरो य आिण
अिधकारा ंना ो साहन द े यासाठी यापक य ना ंचा एक मह वाचा प ैलू आहे. MHM ही
एक सम या आह े जी िविवध मानवी ह का ंना छेदते, िवशेषतः आिथ क आिण सामािजक
ह क, जसे क आरो य , िश ण आिण रोजगाराचा अिधकार . मिहला आिण म ुली या ं या
मािसक पाळी गोपनीयता , सुरि तता आिण स मानान े यव थािपत क शकतात याची
खा ी करण े आव यक आह े.
तुमची गती तपासा
1. व छता स ंदभा तपायाभ ूत सुिवधा िवकिसत करण े आव यक आह े क नाही - िट पणी
2. मािसक पाळी व छता यव थापन हणज े काय?
१२.३ भारतात मािसक पाळी व छता योजना
भारता या आरो य आिण क ुटुंब क याण म ं ालयान े 10-19 वयोगटातील ामीण
िकशोरवयीन म ुल म य े मािसक पाळी या व छत ेला ो साहन द े यासाठी एक काय म
सु केला आह े. मािसक पाळी या व छत ेब ल जाग कता वाढवण े, उ च दजा या
सॅिनटरी न ॅपिक सचा वापर वा ढवणे आिण न ॅपिक सची स ुरि तपण े आिण पया वरणप ूरक
प तीन े िव ह ेवाट लावण े हे सुिनि त करण े ही या काय माची उि े आहेत. 2011 म ये,
17 रा या ंमधील 107 िनवडक िज ा ंम ये हा काय म स ु झाला , याम य े ामीण
िकशोरवयीन म ुल ना " डेज" नावाच े सहा स ॅिनटरी न ॅपिकनच े पॅक . 6. 2014 पासून,
नॅशनल ह े थ िमशन अ ंतग त रा य े आिण क शािसत द ेशांना अन ुदािनत दरान े सॅिनटरी
नॅपिकन प ॅक खर ेदी कर यासाठी . सहा न ॅपिक ससाठी 6. आशा काय क या नॅपिकन munotes.in
Page 75
मािसक पाळीचा अिधकार
( र ाव कर याचा अिधकार )
75 वाटपाची जबाबदारी सा ंभाळतील आिण या ंना .चे ो सा हन िमळ ेल. 1 ित प ॅक िवकल े
जाते, तसेच या ं या वतः या वापरासाठी दर मिह याला न ॅपिक सच े िवनाम ू य प ॅक.
मािसक पाळी या व छता आिण इतर ल िगक आिण प ुन पादक आरो य सम या ंवर चचा
कर यासाठी अ ंगणवाडी क ांवर िक ंवा इतर यासपीठा ंवर मािसक ब ैठका आयोिज त के या
जातील आिण िकशोरवयीन म ुल म य े जाग कता वाढव यासाठी मािहती , िश ण आिण
संवाद साम ीची ेणी तयार क ेली जाईल .
पी रयड दा र ्य
(पी रयड दा र ्य– याचा अथ मािसक पाळीची उ पादन े परवड या या य नात अन ेक
कमी उ प न असल े या मिहला आिण म ुल ना त ड ाव े लागल े या स ंघषा चे वण न करत े.
मािसक पाळी या प ुरवठ्यामुळे िनमा ण होणा या आिथ क भाराम ुळे मिहला आिण म ुल ना
त ड ाव े लागत असल े या वाढ या आिथ क अस ुरि तत ेचाही स ंदभ या श दाचा आह े.)
पी रयड दा र ्य हणज े मािसक पाळीची उ पादन े आिण िश णाची अन ुपि थती , यासह
सामािजक कल ंक आिण आिथ क अडचणी या य ना या ंचे मािसक पाळी आदरान े
यव थािपत कर यात अडथळा आणतात . दा र ्य कालावधीची मोहीम या सम य ेब ल
जाग कता वाढव याचा य न करत े आिण धोरण े आिण काय मांसाठी मोहीम राबवत े.
ल जा िक ंवा कल ंक नसल े या, स मानान े मािसक पाळी यव थािपत कर यासाठी
आव यक मािहती आिण माग दश ना यित र , येकाला िकफायतशीर आिण स ुरि त
मािसक पाळी या उ पादना ंम ये वेश िमळ ेल याची हमी द ेणे हा उ ेश आह े. मािसक
पाळी या व छता आिण आरो यािवषयी िश ण आिण जाग कता वाढवण े आिण मािसक
पाळीची उ पादन े आिण स ेवां या व ेशाम य े अडथळा आणणार े सामािजक आिण आिथ क
अडथळ े दूर करण े हे या मोिहम ेचे उि आह े. मािसक पाळी या समानत ेला ो साहन
दे यासाठी आिण लोक या ंचे िलंग, उ प न िक ंवा पा भूमी िवचारात न घ ेता या ंचे मािसक
पाळी स मानान े हाताळ ू शकतील याची खा ी द े यासाठी पी रयड पो हट मोहीम हा एक
मह वाचा उप म आह े.
मािसक पाळी या समानत ेला ो साहन द े यासाठी आिण मािसक पाळीची आव यक
उ पादन े परवड यास िक ंवा ा कर यास असमथ ता असल े या दा र ्याचा सामना
कर यासाठी य ूकेम ये असं य ऑनलाइन आिण ऑफलाइन मोिहमा झा या आह ेत. या
मोिहमा ंपैक , 2017 म ये काय क या अिमका जॉज यांनी सु केले या " पी रयड ्स" या
मोिहमा आह ेत. " लडी ग ुड पी रयड " आिण "द होमल ेस पी रयड " या इतर मोिहमा आह ेत
यांनी मािसक पाळी या उ पादना ंचा पुरवठा आिण द ुल ि त आिण अस ुरि त गटा ंना मदत
कर यावर ल क ि त क ेले आहे, जसे क िनवा िसत आिण ब ेघर य .
भारतात आजही एक दा र ्य अि त वात आह े िजथ े ि या मािसक पाळी या काळातही
जड काम करतात या भीतीन े यांना या ं या नो क या गमवा या लागतील आिण
सहकम चा या ंकडून कल ंक सहन करावा लाग ेल. उदाहरणाथ - ऊसतोड कामगार . ग रबीच े
व प या ंना या गभ धारणा , घरगुती कामा ं यित र जड काम कर यास व ृ करत े.
यामुळे आरो या या सम या उ वतात आिण ज े हा त े डॉ टरा ंकडे जातात त े हा अशी
करण े असतात ज े हा या ंना गभा शय काढ ून टाक यास सा ंिगतल े जात े आिण त े इतर munotes.in
Page 76
76 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या नवीन आरो य सम या ंकडे नेत असल े तरी यावर उपाय हण ून पािहल े जात े. यामुळे
हेि थय ससार या स ं था ामीण भागात गभा शय काढ या या श ि या ंवर ब ंदी
घाल यासाठी या िचका स ु करत आह ेत. अपंग मुल ना डॉ टर आिण पालक (डाउन ट ू
अथ ) या दोघा ंकडूनही ग ैरमागा ने अिधक सम या ंना त ड ाव े लागत े.
१२.४ हॅपी टू लीड मोहीम
"हॅपी टू लीड " ही मोहीम ही एक सोशल मीिडया चळवळ आह े जी भारतात 2015 म ये
मािसक पाळी या व ेळी िविश धािम क थळा ंवर मिहला ं या व ेशावर लादल े या मया दांची
िति या हण ून उदयास आली . या मोिहम ेने मिहला ंना मािसक पाळीब ल ख ुलेपणान े चचा
कर यास आिण याभोवती असल े या सामािजक कल ंक आिण िनिष ा ंचा सामना
कर यास ो सािहत क ेले. "हॅपी टू लीड " मोिहम ेचा एक भाग हण ून मिहला ंनी मािसक
पाळी या उ पादना ंसह वतःची छायािच े सोशल मीिडयावर श ेअर क ेली, तसेच एकत ेचे
संदेश सश क ेले. मािसक पाळी ही ल जा पद िक ंवा अश ु गो नाही या क पन ेला
आ हान द ेणे आिण प ुन पादक याय आिण मािसक पाळी या समानत ेला ो साहन देणे
हा याचा उ ेश होता . या मोिहम ेने भारतात वरीत लोकि यता िमळवली आिण
आंतररा ीय ल व ेधून घेतले, याम ुळे मािसक पाळी या समानत ेब ल आिण ि या
आिण म ुल ना या ं या मािसक पाळी यव थािपत कर यात य ेणा या अडचण ब ल यापक
संभाषण झाल े. जरी या मोिहम ेचा ाथिमक फोकस मािसक पाळी या िनिष आिण धािम क
थळा ंमधील िनब धां या म ुद् ाकड े ल द ेणे हा होता , तरीही त े मािसक पाळी या समानता
आिण प ुन पादक यायासाठी अिधक यापक चळवळीत िवकिसत झाल े आहे.
तुमची गती तपासा
1. २८ मेची ास ंिगकता काय आहे?
2. मािसक पाळीशी स ंबंिधत िविवध मानवी ह क काय आह ेत.
१२.५ सारांश
भारतात , मािसक पाळी या समानत ेला ो साहन द े यासाठी आिण मािसक पाळी
यव थािपत करताना मिहला आिण म ुल ना य ेणा या आ हान े आिण अडथ या ंब ल
जाग कता िनमा ण कर यासाठी "राइट ट ू लीड " मोहीम ही एक मह वाची चळवळ आह े.
भारतात , इतर अन ेक देशां माण े, मािसक पाळी हा िनिष िवषय मानला जातो आिण
प रणामी ि या आिण म ुल ना भ ेदभाव आिण कल ंकाला सामोर े जावे लागू शकत े.
"राइट ट ू लीड " मोिहम ेचा एक मह वाचा म ु ा हणज े मािसक पाळीची उ पादन े आिण
सुिवधांचा अभाव . भारतातील ामीण भागातील अन ेक मुली आिण मिहला ंना मािसक
पाळीतील प ॅड िकंवा टॅ प स या ंसारखी परवडणारी आिण आरो यदायी उ पादन े उपल ध
नाहीत आिण या मािसक पाळी या व ेळी ज ुने कापड िक ंवा िच ं यासार या अ व छ
साम ीचा वापर क शकतात . यामुळे इ फ े शन आिण य ु रनरी ॅ ट इ फ े शन
यांसार या आरो या या सम या उ व ू शकतात . munotes.in
Page 77
मािसक पाळीचा अिधकार
( र ाव कर याचा अिधकार )
77 १२.६
1. हॅपी लीड मोिहम ेची थोड यात चचा करा
2. र ावा या अिधकारावर एक टीप िलहा
१२.७ संदभ
1. https://nhm.gov.in/index1.php?lang=1&level=3&sublinkid=1021&lid=3
91Menstrual hygiene scheme details by Government of India.
2. https://www.globalcitizen.o rg/en/content/period -poverty -everything -
you-need -to-know/
3. https://www.downtoearth.org.in/blog/governance/will -the-state -
recognise -women -workers -right-to-bleed -with-dignity -69832
4. https://www.unfpa.org/events/menstrual -hygiene -
day#:~:text= The%20day%20is%20observed%20on,fifth%20month%
20of%20the%20year .) Unfpa – United nations population fund.
5. https://www.degruyter.com/document/doi/10.36019/9780813549538 -
007/pdfThe emergence of menstrual activis
munotes.in
Page 78
78 १३
िपंजरा तोड आ ंदोलन
(PINJRA TOD MOVEMENT)
घटक रचना
१३.० उि े
१३.१ प रचय
१३.२ चळवळीचा इितहास
१३.३ िचिक सा
१३.४ िन कष
१३.५ सारांश
१३.६
१३.७ संदभ
१३.० उि े
िपंजरा तोड आ ंदोलनाची ओळख क न द ेणे
समाजात बदल घडव ून आण या साठी सामािजक चळवळी कशा कार े मह वाची
भूिमका बजावतात ह े समज ून घेणे.
१३.१ तावना
“िपंजरा तोड ,” िकंवा ‘ ेक द क ेज’ हा एक गट आह े जो ऑग ट २०१५ म ये िविवध
िव ापीठा ं या मिहला िव ा या नी भारतीय िव ापीठा ंम ये पु ष आिण मिहला ंसाठी समान
िनयमा ंची मागणी कर यासाठी थापन क ेला होता . राजधानी नवी िद लीतील िविवध
िव ापीठा ं या मिहला िव ा या नी 2015 म ये सु केलेले िपंजरा तोड भारतीय
िव ापीठा ंम ये, िवशेषतः िव ापीठा या वसितग ृहांम ये पु ष आिण मिहला ंसाठी समान
िनयमा ंची मागणी करत आह े. कालांतराने, या चळवळीन े वेग घ ेतला आिण
िनवास थाना या म ुद् ांपासून ते कॅ पसमधील िपत ृस ाकत े या सामा य वातावरणाशी
लढा द े यापय त अिधक क पना आिण ीकोन समािव क ेले.
िद ली य ुिन हिस टी, जािमया िमिलया इ लािमया , आंबेडकर य ुिन हिस टी, नॅशनल लॉ
युिन हिस टी आिण जवाहरलाल न ेह य ुिन हिस टी या महािव ालया ंतील मिहला ंचा
समाव ेश असल ेली िप ंजरा तोड चळवळ एका सा या फ ेसबुक पेजमधून वाढली , िजथे munotes.in
Page 79
िपंजरा तोड आंदोलन
79 मिहला वसितग ृह आिण पीजी ( पेइंग गे ट ) रिहवाशा ंनी या ंचे वॉड न, ि ि सपॉल , मालक
आिण इतर बाबतच े क टू अनुभव श ेअर कर यास स ु वात क ेली. या सव गो ी मध ून जे
प होत े ते हणज े हे ितब ंधा मक िनयम आिण त े बांधलेले िपतृस ाक स ंर णवाद या ंना
सवा गीण नकार द े याची गरज आह े.
१३.२ चळवळीचा इितहास
2015 म ये, िद लीतील क ीय िव ापीठ असल े या जािमया िमिलया इ ला िमया
िव ापीठान े मिहला िव ा या साठी रा ी उिशरा िफर या या परवान या र कर याचा
िनण य घेतला. भारतीय िव ापीठा ंमधील वसितग ृहांम ये मिहला ंसाठी स ं याकाळी 7:30 ते
रा ी 10:00 पय त क य ू ची वेळ असत े आिण ती पदवीप ूव मिहला आिण पद य ु र
मिहला ंसाठी बदलत े, तर प ु षां या वसितग ृहांम ये क य ू ( िफर याची ब ंदी ) नसतो .
पु षां या वसितग ृहांम ये क य ू आह े, ते केवळ कागदावरच आह ेत, य ात
अंमलबजावणी होत नाही .
मिहला िनवास अिधकारी मिहला ंना दर मिह याला दोन त े चार व ेळा, "उशीरा रा ी " आिण
यां या पालका ं या ल ेखी परवानगीन े 24 तास आधी बाह ेर जा याची परवानगी द ेतात.
नाईट आउटसाठी , िव ा या ना वसितग ृहाने जारी क ेले या परवानगी प ु तकावर या ं या
" थािनक पालक " ची वा री परत आणावी लाग ेल जे हे िस करत े क त े पालका ंसोबत
रािहल े आहेत आिण कोणासोबत नाही.
जािमया िमिलया िव ापीठान े मिहला िव ा या साठी "उिशरा रा ी " बाहेर िफर याचा
अिधकार र कर याचा िनण य घेतला, याम ुळे ते संत झाल े. यानंतर एका िव ा या ने
िननावी प िलह न य ुिन हिस टी या मिहला िव ािथ न या हालचाल वर ब ंदी घा ल या या
आिण या ंना बािलशपणा या िनण यावर टीका क ेली. िद ली ही भारताची बला काराची
राजधानी हण ून ओळखली जात अस यान े मिहला िव ािथ न या स ुर ेसाठी ह े करत
आहोत अस े सांगून िव ापीठान े यां या िनण याला व ैध ठरवल े.
“हे कारण हा या पद आह े कारण जर ए खादी मिहला कोण याही कारणा तव उशीरा आली
आिण क य ू या व ेळेत ती वसितग ृहात य ेऊ शकत नस ेल तर या ंना या ं या स ुरि तत ेची
पवा न करता वसितग ृहा या बाह ेर राह यास सा ंिगतल े जात े,” अवंितका या ंनी युि वाद
केला. "मग या ं या स ुर ेची काळजी क ुठे आहे?"
िननावी प ानंतर, िविवध िव ापीठा ं या मिहला िव ािथ न नी एक य ेऊन या ंचा स मान
आिण वाय ता आिण ौढ मिहला ंचे अभ क करण ( लहान बालका माण े काळजी ) बंद
करावे या मागणीसाठी आ ंदोलन स ु केले.
2016 म ये, देशभरातील श ै िणक स ं थांमधील ि या या ं या दडपशाहीब ल
बोल यासाठी िप ंजरा तोडम य े सामील झा या , क यू या िवरोधात लढा आणखी प ुढे नेत,
ि या ं या शरीराब ल खोलवर जल े या व ृ ीला आ हान द ेत- मग ती काही
वसितग ृहांम ये शॉट ् स घाल यावर ब ंदी असो , िकंवा जबरद ती . योगशाळ ेतील
वापर या या कोटांवर दुप ा घालण े िकंवा पुरेशी िनवास यव था नसण े. munotes.in
Page 80
80 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या 2016 म ये, िपंजरा तोड चळवळ मधील सद य रा ी या व ेळी र याव न चालत
रािह या , िवशेषत: िद लीतील र याव न , जेथे बह त ेक वसितग ृहे आहेत, घोषणा द ेत,
कुलूप तोड याची मागणी करत रािह या . यांनी छाया िच े आिण ि हिडओ ार े यां या
ि य ेचे द तऐवजीकरण क ेले आिण त े सोशल मीिडयावर सामाियक क ेले, देशा या इतर
भागांतील कमी िस महािव ालया ंतील मिहला ंना या ंचे अनुभव श ेअर कर यासाठी
े रत क ेले. यातून चळवळ यापक झाली .
इतर ीवादी मोिहमा आिण चळ वळ या िवपरीत , िपंजरा तोड िल ंग-आधा रत भ ेदभावाकड े
आिण जात आिण वगा वर आधा रत भ ेदभावा या इतर कारा ंशी स ंबंिधत आह े. ीवादी
इितहासकार उमा च वत हणतात , िपंजरा तोड अि तीय अस याच े कारण हणज े
जातीवर आधा रत भ ेदभावा या इतर कारा ंना आ हान द ेणा या चळवळ ना ती ितसाद
देत आह े. िज नेश मेवाणी या ंनी दिलता ंवरील भ ेदभावाचा म ु ा उपि थत क ेला ते हा यातील
सहभाग नी ग ुजरातला वास क ेला. " यांनी दि ण आिशयाई िपत ृस ा ितिब ंिबत
कर यासाठी चळवळीच े थािनक करण क ेले आहे, जे जात , वग आिण प ुन पादना या
राजकारणाशी स ंबंिधत आह े," च वत हणतात .
परंतु िपंजरा तोड चळवळ इतर स ं थांम ये पसरल े आहे कारण या ं या एका ीवादी
सामूिहकत े या जािणव ेमुळे, याची ितक ृती कठोर न ेतृ वा या िवरोधात आह े. यां या
मु य काय संघाचा ह ेतू आह े क चळवळ न ेतृ व-चािलत कर याऐवजी सम या -चािलत
असावी ," च वत हणतात . "िपंजरा (िपंजरा) चे पक 19 या शतकापास ून मिहला ंनी
सािह यात वापरल े या भाष ेची आठवण क न द ेते,". "हा श द िपत ृस ाक सामािजक
यव था चाल ू ठेव याचा सहज ओळखता य े याजोगा य न दश वतो. या उ ा ंतीने खूप
दूरचा वास क ेला आह े आिण ितकाराचा एक माग खुला केला आह े जो ब या च भारतीय
मिहला ंना ित विनत करतो ."
१३.३ टीका
18 फे ुवारी 2019 रोजी, लाइ ह वायरन े लोकि य मिहला चळवळी या 9 माजी सद या ंचे
िनवेदन िस क ेले. हे िवधान सभासदा ं या स ंघटना सोड या या िनण याचे प ीकरण
हणून आल े आहे आिण अस े करताना त े वंश, जात, धम इ याद या बह तरीय सम या ंना
काशात आणत े याम ुळे सद या ंम ये अ व थता आिण अ व थता िनमा ण होत े आिण
यांना अस े कर यास व ृ करत े. चळवळ सोडा , जरी या अधो वा र िशवाय कोणतीही
आकड ेवारी प पण े न दवली ग ेली नाही .
िनवेदनात िप ंजरा तोड ही एक बिह क ृत संघटना अस याचा आरोप क ेला आह े, ती या ं या
अ याचारी , “उ चवण य िह ंदू ि या ” ारे चालिवली जात े आिण िनय ंि त क ेली जात े जी
उपेि त गटातील ि या ं या माचा वापर करतात आिण या ंचा केवळ काय दश नासाठी
समाव ेश करतात , यांना बाज ूला ठेवतात.
िवधानान ुसार, िपंजरा तोड म य े केवळ सव समाव ेशकता आिण िविवधता दाखव यासाठी
उपेि त लोका ंचा समाव ेश आह े, तर काही अपवाद वगळता , उपेि त गटातील मिहला
कोअर किमटीम य े विचतच आह ेत. िपंजरा तोड चळवळीतील उ चवण य ि या या munotes.in
Page 81
िपंजरा तोड आंदोलन
81 कार े उपेि त गटातील मिहला ंचे “संघिटत ” आिण “राजकारण ” कर याचा य न करतात ,
तो दुसरा म ु ा उपि थत क ेला गेला. उपेि त गटातील ि या ंचा आवाज आिण मत े एकतर
ऐकली जात नाहीत िक ंवा उ चवण य िह ंदू ि या ंचा िवचार कसा क ेला जात नाही हा
आणखी एक म ु ा उपि थत क ेला ग ेला. याव न स ं थेचे नेतृ व करणा या आिण
चालवणा या काही िह ंदू ि या ं या वच वावर आिण िविवध मत े मांड यासाठी प ुरेशी जागा
कशी नाही यावरही काश पडतो . एका म ुख उदाहरणान े हा फरक प क ेला. काह ना
वसितग ृहांम ये ओबीसी समाजातील िव ा या साठी आर ण हव े होत े आिण
महािव ालयातील िनवास थानातील जागा वाटपाची ग ुणव ेवर आधा रत णाली काढ ून
टाक याची इ छा होती . परंतु, गटाती ल इतर सद या ंम ये या मागणीवर एकमत झाल े नाही.
“आ हाला प ूण आ मिव ासान े मािहत आह े क जर ओबीसी आर णाची मागणी 2018 या
आंदोलनाचा म ु य म ु ा असती िक ंवा गुणव ेवर आधा रत व ेश ि या र क ेली असती ,
तर मोजक ेच (तेही स ंशया पद ) या आ ंदोलनासाठी उभ े रािहल े असत े. एलएसआर
गेट्सबाह ेर िनदश ने केली.”
उपेि त घटका ंचे िहत कस े समोर आणल े जात नाही , असा आरोप िनव ेदनात कर यात
आला आह े. उपेि त गटातील मिहला ंना या ं या वसितग ृहांम ये आिण महािव ालया ंम ये
उ चवण य मिहला ंकडून भेडसावणा या भ ेदभावाचा आिण सम या ंचा म ु ाही अन ेकदा
मांडला ग ेला, पण आ ंदोलनात ून फारसा आवाज िमळाला नाही ."िपंजरा तोड ही जर
अ याचा रत समाजातील मिहला ं या न ेतृ वाखालील चळवळ अस ेल िकंवा ख या अथा ने
सामािजक यायाची चळवळ अस ेल, तर या ं या अज ड्यात ह े थम य ेणार नाही का ?"
यांनी िवचारल ं.
शेवटी, िपंजरा तोड जो तणाव अन ुभवत आह े ते भारतीय सामािजक चळवळी आिण दबाव
गटां या वाहा ंमधील एका अितशय मनोर ंजक प ैलूकडे आपल े ल व ेधून घेते. व तुि थती
अशी आह े क भारताम य े ेणीब भ ेदाचा एक अित र तर आह े (जाती यव था वाचा )
– सोबतच ाद ेिशक, भािषक, धािम क आिण वा ंिशक भ ेद हे एखा ा कारणासाठी लोका ंची
जमवाजमव करताना अडथळा ठरतात .
१३.४ िन कष
येय जरी सामा य असल े तरीही , पर परिवरोधी िहतस ंबंधांमुळे िनमा ण होणारी फाटाफ ूट
आिण तणाव अन ेकदा सामा य उि ा या एकि त श ला व ेठीस धरतात .
जर एखा ा ने याकड े दुस या ीकोनात ून पािहल े तर त े "िविवध गटातील लोका ंना समान
कारणासाठी एक आणण े" नाही याम ुळे सम या उ वतात . जे हा एका छ छाय े या
येयाखालीही ि कोन आपसात िभडतात , ते हा या ं या िहताला ाधा य िदल े जाते या
लढ्याला ाधा य िद ले जात े. येथेच भारतातील िवषारी ेणीब भ ेद एकता न
करतात .अशा प रि थतीत पर परिवरोधी िवचारधारा आिण यात ून िनमा ण होणा या
सम या अप रहाय आहेत. भारताम य े कोण याही सम ूहाला यश वी हो यासाठी गरज आह े
ती आ छािदत क पना ंचा यो य वापर , या य ेकाला वाढ यासाठी आिण य
हो यासाठी यो य जागा असण े. िह चळवळ याचाच भाग आह े. munotes.in
Page 82
82 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या १३.५ सारांश
“िपंजरा तोड ” िकंवा ‘ ेक द क ेजेज’ हा एक गट आह े जो ऑग ट २०१५ म ये िविवध
िव ापीठा ं या मिहला िव ा या नी भारतीय िव ापीठा ंम ये पु ष आिण मिहला ंसाठी समान
िनयमांची मागणी करत थापन क ेला होता . राजधानी नवी िद लीतील िविवध
िव ापीठा ं या मिहला िव ा या नी 2015 म ये सु केलेली िप ंजरा तोड भारतीय
िव ापीठा ंम ये, िवशेषतः िव ापीठा या वसितग ृहांम ये पु ष आिण मिहला ंसाठी समान
िनयमा ंची मागणी करत आह े. कालांतराने, चळवळीला गती िमळाली आिण िनवासा या
मुद् ांपासून ते कॅ पसमधील िपत ृस ाकत े या सामा य वातावरणाशी लढा द े यापय त
अिधक क पना आिण ीकोन समािव झाल े.
िद ली य ुिन हिस टी, जािमया िमिलया इ लािमया , आंबेडकर य ुिन हिस टी, नॅशनल लॉ
युिन हिस टी आिण जवाहरलाल न ेह य ुिन हिस टी या महािव ालया ंतील मिहला ंचा
समाव ेश असल ेली िप ंजरा तोड चळवळ एका सा या फ ेसबुक पेजमधून वाढली , िजथे
मिहला वसितग ृह आिण पीजी ( पेइंग गे ट ) रिहवाशा ंनी या ंचे कटू अनुभव श ेअर कर यास
सु वात क ेली. या सव गो ीमध ून जे प हो ते ते हणज े हे ितब ंधा मक िनयम आिण त े
बांधलेले िपतृस ाक स ंर णवाद या ंना सवा गीण नकार द े याची गरज आह े.
१३.६
. िपंजरा तोड आ ंदोलनावर एक टीप िलहा .
१३.७ संदभ
Charkaborty, Uma.(2006). Gendering Caste , Calcutta: Stree
Desai and Thakkar. (2001). Women in Indian Society, New Delhi:
National Press Trust India.
Geetha,V. (2006). Gender . Calcutta: Stree
www.firstpost.com
munotes.in
Page 83
83 १४
# मी टू (# Me Too)
घटक रचना
१४.० उि े
१४.१ तावना
१४.२ मी टू चळवळीची ओळख
१४.३ भारतातील मी टू चळवळीच े व प
१४.४ सारांश
१४.५
१४.६ संदभ
१४.० उि े
१. मिहला ंना भेडसावणा या सम या ं आिण ब लअ याय जाणून घे यासाठी ऑनलाइन
मोिहम ेचे वेगळेपण समजून घेणे
२. ऑनलाइन #मी टू चळवळ समजून घेणे
३. भारतातील “#मी पण (Me Too)” चळवळीच े व प जाणुन घेणे.
१४.१ तावना
या अ यायात तु ही जागितक करणा या काळातील एका भावी ऑनलाइन
चळवळीब ल , हणज े मी चळवळीब ल जाणून घेणार आहात . समाजशा ाच े िव ाथ
हणून सामािजक चळवळ चा अ यास करणे खूप मह वाच े आहे. हणूनच, मा याब लही
िशकण े हे जाग कता आिण यव थ ेतील दरीब ल जाणून घे यासाठी आिण आजही
मिहला ंना भेडसावणा या अ याय आिण सम या ंब ल जाणून घे यासाठी उपयु आहे. या
ऑनलाइन मोिहम ेचे वेगळेपण जे पारंपा रक चळवळीप े ा वेगळे आहे आिण ते वेळ आिण
जागेवर अवल ंबून आहे.
सोशल मीिडया या आगमनाम ुळे समाजात ल णीय बदल झाले आहेत, कारण ऑनलाइन
लॅटफॉम ने मािहती पूव पे ा मोठ्या े कांपय त पोहोचव यास स म केले आहे. मी-टू
चळवळ , याचा जागितक भाव होता. सोशल मीिडयावर मिहला ंचा आवाज मोठ्या munotes.in
Page 84
84 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या माणात े कांपय त पोहोच ू शकला . याची लोकि यता आिण भाव ल ात घेता, या
चळवळीब ल अिधक जाणून घेणे आव यक आहे.
मी टू चळवळीब ल जाणून घे यापूव आपण याची पा भूमी हणज ेच ऑनलाइन
हालचाल ब ल जाणून घेऊ या. ऑनलाइन सि यता मु य मागा नी सोशल मीिडयाम ुळे
श य झाली आहे. थम, ते लोकांना सामािजक सम या ंशी जोडताना यांचे िवचार आिण
अनुभव सामाियक कर यासाठी एक यासपीठ दान करतात . दुसरे, ते ऑनलाइन
समुदाया या सद या ंना एकमेकांना ो साहन दे याची , काय मांची योजना कर याची
आिण यां या कृत या टीकेला ितसाद दे याची संधी देतात. या संदभा त,
"िडिजल िटझम " असा एक श द वापरला जातो, याचा अथ ते दोषी िकंवा आहेत असे
मानणा या ंना िश ा दे यासाठी इंटरनेटचा वापर क न िनरी ण , वाईट िस ी , अिन ल
आिण दडपशाही करणे. हे गटांम ये सि यत ेला चालना देऊ शकते आिण जाग कता
वाढवू शकते. तथािप , यामुळे आंतर-समूह िति या देखील होऊ शकते आिण सतक ते या
तुलनेत या या कमतरता आहेत.
१४.२ मी टू चळवळीची ओळख
मी टू चळवळीचा उगम :
“#मी पण (Me Too)” चळवळीचा उगम 2006 म ये तराना बक या अमे रकन समुदाय
संघटक आिण सामािजक काय क या या य ना ंतून झाला, ितने “माय प ेस” नावा या
ित या सोशल मीिडया खा याम ये Me Too चा वापर केला. यानंतर, या चळवळीला
जगभरात मा यता िमळाली आिण 2017 म ये जे हा अिभन े ी ऍिलसा िमलानो िहने
#MeToo हा हॅशटॅग वाप न मिहला ंना यां या ल िगक छळा या आिण ह या या कथा
शेअर कर यासाठी आमं ण ट्िवट केले, जे सोशल मीिडयावर हायरल झाले.
2017 म ये सु झाले या Me-too चळवळीन े #MeToo या हॅशटॅगचा ल िगक छळ आिण
अ याचाराबाबत यापक जनजाग ृती कर यासाठी वापर केला. वेगवेग या पा भूमीतील
मिहला ंनी यांचे अनुभव शेअर कर यासाठी आिण अशा वत नाब ल सामािजक ि कोन
बदल यासाठी हॅशटॅगचा वापर केला. या चळवळीम ुळे या सम य ेब ल मह वप ूण संभाषण
झाले आिण उ च- ोफाइल य ना यां या किथत ल िगक गैरवत नाचे प रणाम भोगाव े
लागल े.
मी-टू चळवळीन े सामािजक बदलाची सु वात कर यासाठी सोशल मीिडयाची ताकद
दाखव ून िदली आहे. यांना ग प केले गेले आहे िकंवा दुल ि त केले गेले आहे यांना
आवाज दे यासाठी ऑनलाइन लॅटफॉम या मह वावर जोर दे यात आला आहे. हणूनच,
मी-टू चळवळ समाजावर सोशल मीिडया या भावाचा अ यास कर यासाठी एक मौ यवान
उदाहरण आहे. मिहला ंना यां या कथा शेअर कर यासाठी यासपीठ उपल ध क न
देऊन, मी-टू चळवळीन े ल िगक छळ आिण अ याचारा या घटना ंशी संबंिधत कलंक आिण
लाज कमी कर यास मदत केली. चळवळीम ुळे या सम या ंकडे सामािजक ि कोन
बदलला आहे, आता अिधक लोक अशा वागणुक िव बोल यास आिण गु हेगारांना
यां या कृत साठी जबाबदार धर यास इ छुक आहेत. munotes.in
Page 85
# मी पण
85 िशवाय , मी-टू चळवळीन े इतर सोशल मीिडया मोिहमा ंना ेरणा िदली आहे याचा उ ेश
वांिशक भेदभाव आिण िलंग असमानता यासार या िविवध सामािजक सम या ंब ल
जाग कता वाढवण े आहे. या चळवळ नी बदल घडवून आण यासाठी आिण समाजात
परंपरेने उपेि त रािहल े यांना स म कर यासाठी सोशल मीिडयाची मता आणखी
दाखव ून िदली आहे. मी-टू चळवळीचा समाजावर खोलवर प रणाम झाला आहे, मह वप ूण
संभाषण े सु झाली आहेत आिण ल िगक छळ आिण अ याचाराबाबत या ि कोनात बदल
झाला आहे. सामािजक बदल घडवून आणण े, उपेि त रािहले यांना स म बनवण े आिण
यांचा आवाज ऐक यासाठी यासपीठ उपल ध क न दे यात सोशल मीिडयाची ताकद
दाखव ून िदली आहे.
तुमची गती तपासा :
1. िडिजल िटझम संक पना प करा,
2. मी टू चळवळीची सु वात कशी झाली?
१४.३ भारतातील मी टू चळवळीच े व प
2018 म ये एका अिभन े ीने िच पटा या सेटवर ित या सहकलाकारावर ल िगक छळाचा
आरोप के यानंतर मी-टू चळवळीला भारतात वेग आला. यामुळे बॉलीव ूड, प का रता
आिण शै िणक े ासह िविवध उ ोगा ंम ये ल िगक छळ आिण ह याच े वतःच े अनुभव
शेअर कर यासाठी सोशल मीिडयावर मिहला ंची एक लाट आली आहे.
भारतातील चळवळीन े ल िगक छळ आिण ह या या यापक मुद् ाकड े ल वेधले आिण
अशा वत नाब ल सामािजक ि कोन बदल याची गरज यावर जोर िदला. यामुळे भारतीय
करमण ूक उ ोगातील अनेक मुख य चा हा स झाला आिण ल िगक छळ आिण
ह या पासून वाचल े यांना पािठंबा दे या या उ ेशाने संघटनेची िनिम ती झाली.
भारतातील मी-टू चळवळ हा ल िगक छळ आिण अ याचाराचा सामना कर या या देशा या
ि कोनातील एक मह वाचा ण मानला जातो. यामुळे मिहला ंना अशा वागणुक िव
बोल याच े धैय िमळाल े आिण अनेक उ ोगा ंना यां या प ती आिण धोरणा ंचे पुनमू यांकन
कर यास वृ केले. चळवळीन े संमती आिण ल िगक िहंसाचारा या मुद् ांवर अिधक
िश ण आिण जाग कत े या गरजेकडे ल वेधले आहे, प रणामी वाचल े यांना समथ न
दे यासाठी आिण बदल घडवून आण यासाठी समिप त संघटनेची थापना झाली आहे.
एकूणच, भारतातील Me-too चळवळ ही बदलासाठी उ ेरक ठरली आहे, ल िगक छळ
आिण अ याचारा या मुद् ांवर अिधक जाग कता िनमा ण करत आहे, याम ुळे मह वाच े
कायद ेमंडळ आिण सामािजक बदल घडून आले आहेत आिण भारतातील ल िगक समानता
आिण मानवी ह का ंब ल संवाद सु झाली आहे. िवरोध आिण अडथ या ंचा सामना
क नही या चळवळीचा भारतीय समाजावर ल णीय प रणाम झाला आहे.
munotes.in
Page 86
86 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या भारतातील मी-टू मोिहम ेला वेग आला आिण मोठ्या सारमा यमा ंनी मोठ्या माणावर
क हर केले. पीिडत यां या गैरवत न करणार ्यांना बोलवत आहेत, प रणामी आरोप ना
नोकरीत ून काढून टाकण े, यांची िनंदा आिण यां या उ ोगात ून अिल ता , आिण यां या
चाह या ंकडून आिण जनतेकडून िति या यासारख े मह वप ूण सामािजक प रणाम होतात .
सारमा यमा ंकडून समथ न आिण क हर ेज िमळूनही, आरोप करणा या ंनाही आरोप कड ून
काउंटर सूट दे यात आले आहे.
मी-टू मोिहम ेचा सकारा मक प रणाम :
मी-टू चळवळीच े अनेक सकारा मक प रणाम झाले आहेत,
1. यात मिहला ंचा एक सहा यक समुदाय तयार करणे समािव आहे जे यां या ल िगक
शोषण आिण छळा या अनुभवांवर उघडपण े चचा क शकतात . या समुदायान े
पीिडता ंना समाजात अिधक समाकिलत हो यास मदत केली आहे.
2. या चळवळीन े मिहला ंम ये कामा या िठकाणी आिण यापलीकड े यां या
अिधकारा ंब ल जाग कता वाढवली आहे,
3. पु षांना यां या कृत या संभा य प रणामा ंब ल िशि त केले आहे. हाव वाइन टीन
सार या य ना उघड कर यात या चळवळीन े मह वप ूण भूिमका बजावली आहे
यांना यापूव जबाबदारीपास ून संर ण दे यात आले होते आिण यांना याय िमळव ून
दे यात आले होते.
4. चळवळ सव समाव ेशक आहे आिण ल िगक शोषण आिण छळाम ुळे पीिडत य ना
यांचे िलंग, वंश िकंवा धम िवचारात न घेता समथ न दान करते.
5. मी टू चळवळीम ुळे मोठ्या चच ला त ड फुटले आिण कोण याही कारचा गैर यवहार
खपवून घेतला जाऊ नये असा िवचार झाला.
6. मुली आिण मुलांना एक मजबूत संदेश िदला गेला क ते एखा ा शि शाली य या
िवरोधात आवाज उठवू शकतात मग ते िश क असोत , शेजारी असोत . मी टू चच ने ही
जागा िमळाली .
मी-टू घटना
1. ऑ टोबर 2018 म ये प कार ि या रमाणी यांनी माजी क ीय मं ी एमजे अकबर
यां यावर 1990 या दशका या उ राधा त एिशयन एज वृ प ात यां या हाताखाली काम
करत असताना ल िगक छळाचा आरोप केला. यामुळे इतर अनेक मिहला ंनी वतः या
छेडछाडी या कहा या पुढे के या. जानेवारी 2019 म ये, अकबर यांनी रमाणी यां या
िवरोधात मानहानीचा खटला दाखल केला, यावर िद ली उ च यायालयान े सुनावणी
सु केली. रा ीय मिहला आयोगान े (NCW) अकबर यां यावरील आरोपा ंची चौकशी
देखील केली आिण एि ल 2019 म ये ते ल िगक छळासाठी दोषी अस याचा िन कष
काढला . अकबर यांनी ऑग ट 2019 म ये क ीय मं ीपदाचा राजीनामा िदला आिण
रमाणी आिण इतरांिव मानहानीचा खटला दाखल केला यांनी यां यावर छळवण ूक munotes.in
Page 87
# मी पण
87 के याचा आरोप केला. तथािप , फे ुवारी 2021 म ये, िद ली यायालयान े रमानी यांना
मानहानी या आरोपात ून िनद ष मु केले, असे सांगून क ितने अकबर यां यावर छळाचा
आरोप केला ते हा ती स य बोलत होती.
भारतातील MeToo चळवळीन े देशातील ल िगक छळ आिण अ याचारा या मुद् ाब ल
जाग कता िनमा ण कर यात मदत केली, परंतु गु हेगारांना जबाबदार धर यात गती
मंदावली आहे. असे असल े तरी, 2018 आिण 2019 म ये POSH काय ात सुधारणा
कर यास सांिगतल े, याने ल िगक छळा या या य ेचा िव तार क न कामा या
िठकाणाबाह ेरील घटना ंचा समाव ेश केला, त ारी दाखल कर याची वेळ मया दा वाढवली
आिण त ारदार आिण सा ीदारा ंना संर ण दान केले, याम य े िननावीपणा आिण
संर ण होते. बळी घेणे.
मी-टू चळवळीवर टीका
1. मी-टू चळवळीला टीकेला सामोर े जावे लागत असूनही, काह नी असा युि वाद केला
आहे क मी-टू चळवळीन े व तुि थतीची पडताळणी न करता "र " कर या या
सं कृतीला ज म िदला आहे. सोशल मीिडया सि यत े या प रणामकारकत ेब ल
वादिववाद देखील आहेत, याचा प रणाम नेहमीच ठोस प रणामा ंवर होत नाही.
काह नी या चळवळीवर यो य ि य ेिशवाय पु षांना ल य के याब ल टीका केली.
असे असूनही, चळवळीन े भारतीय समाजातील संमती, श ची गितशीलता आिण
उ रदािय व यािवषयी मह वप ूण संभाषणा ंना सु वात केली आिण देशातील ल िगक
छळ आिण ह या या यापक सम य ेकडे ल दे याची िनकड अधोर ेिखत केली.
2. असे असल े तरी, चळवळीन े एका मुद् ाकड े ल वेधले आहे याकड े समाजात
अनेकदा दुल केले गेले आहे आिण सामा य केले गेले आहे. यामुळे उ रदािय व ,
पॉवर डायन ॅिम स आिण संमती यािवषयी मह वप ूण चचा झाली आहे. िशवाय , मी-टू
चळवळीन े सामािजक बदल िनमा ण कर या या उ ेशाने इतर सोशल मीिडया
चळवळ ना ेरणा िदली आहे, जसे क लॅक लाइ स मॅटर आिण हवामान सि यता .
3. एकंदरीत, मी-टू चळवळ ही सामािजक बदल घडव यासाठी सोशल मीिडया या
संभा यत ेचे एक शि शाली उदाहरण आहे. या या उिणवा आिण टीका असूनही,
यांना उपेि त आिण शांत केले गेले यांचे आवाज वाढिव यात ते यव थािपत झाले
आहे. हे उघडपण े संभाषण सु ठेव याच े आिण ल िगक छळ आिण ह या या
आसपास या सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी कारवाई कर याच े मह व अधोर ेिखत
करते. या यित र , समाजात बदल घडवून आण यासाठी सोशल मीिडया जी भूिमका
बजाव ू शकते यावर जोर देते.
4. Me Too चळवळीवर प उ ेश नस याब ल टीका केली गेली आहे, याचा उ ेश
सव पु षांम ये बदल घडवून आणण े िकंवा काही ट केवारीत बदल घडवून आणण े हे
आहे का आिण कोण या िविश कृती सा य कर याचा हेतू आहे याब ल उपि थत
केले गेले आहेत. या यित र , चळवळीन े पीिडता ं या अनुभवांचे साव जिनक करण
के याने यां या ह या या आिण छळा या आठवण ना चालना देऊन संभा य munotes.in
Page 88
88 भारतातील िल ंगभाव आिण समाज
समकालीन वादिववाद आिण उदयो म ुख सम या आघात होऊ शकतो . से स वक स नी अनुभवले या ल िगक अ याचार आिण छळाची
कबुली न िद याब लही या चळवळीवर टीका कर या त आली आहे. िशवाय ,
चळवळी या त य-तपासणी या अभावाम ुळे बला काराच े खोटे आरोप होऊ शकतात .
5. मी टू चळवळ लोकि य झा याम ुळे मिहला ं या ह का ंचे संर ण करणार े इतर अनेक
कायद े िवशाका माग दश क त वे, (पॉश कायदा ), कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक
छळ, ितबंध, ितबंध आिण िनवारण कायदा , 2013, शी बॉ स सार या य साठी
ओळखल े जाऊ लागल े. चला ती बॉ स म ये अिधक पाह .
तुमची गती तपासा :
1. पॉश (POSH) काय ात कोणत े बदल कर यात आले?
2. मी टू चळवळीन े सोशल मीिडया मोिहमा ंना ेरणा िदली का – िट पणी ा.
ती पेटी (SHe -Box) :
मिहला आिण बाल मं ालयासह भारत सरकार ल िगक छळ इले ॉिनक बॉ स (SHe -
Box) सह य न करत आहे, येक ीला , ित या रोजगारा या ि थतीकड े दुल क न -
मग ती संघिटत िकंवा असंघिटत , खाजगी िकंवा साव जिनक े ात- ल िगक छळा या
िवरोधा त त ार कर यासाठी वेशाचा एकच मु ा. या लॅटफॉम ारे, कामा या िठकाणी
ल िगक छळाचा अनुभव घेतलेली कोणतीही मिहला त ार न दवू शकते. जे हा "SHe -
Box" चा वापर क न त ार केली जाते, ते हा ती प रि थतीची चौकशी कर यासाठी
अिधकारासह संबंिधत ािधकरणा कडे व रत पाठिवली जाते.
१४.४ सारांश
मी टू चळवळ , जी युनायटेड टेट्सम य े उगम पावली आिण जागितक गती िमळवली आहे,
याचा समाज आिण सं कृतीवर ल णीय प रणाम झाला आहे. ल िगक छळ आिण
अ याचाराच े आरोप समोर आणून, याने जाग कता वाढवली आिण मिहला ंना बोल यासाठी
स म केले आहे. तथािप , खोटे आरोप आिण पीिडता ंना पु हा आघात यांसार या
मुद् ांव नही या चळवळीला टीकेचा सामना करावा लागला आहे. ही आ हान े असूनही,
चळवळीम ुळे कामा या िठकाणी सुरि तता आिण छळवण ुक शी संबंिधत कायद ेशीर आिण
सामािजक सुधारणा झा या आहेत. याने पॉवर डायन ॅिम स , िलंग असमानता आिण संमती
यांिवषयी आव यक चचा सु केली आहे. शेवटी, #MeToo चळवळीन े मह वप ूण बदल
घडवून आणल े आहेत आिण ल िगक छळ आिण अ याचाराबाबत समाजा या ितसादावर
भाव टाकत राहील .
munotes.in
Page 89
# मी पण
89 १४.५
1. मी-टू चळवळी या भावावर एक टीप िलहा
2. मी-टू चळवळीची थोड यात चचा करा
3. ती बॉ सवर (She Box) एक टीप िलहा
4. मी-टू चळवळी या काही टीकेची चचा करा.
१४.६ संदभ
1. http://www.shebox.nic.in/user/about_shebox
2. https://www.bbc.com/news/entertainment -arts-41594672
3. https://indianexpress.com/article/cities/de lhi/defamation -case -delhi -
high-court -admits -mj-akbars -appeal -over-priya -ramanis -acquittal -
7722171/
4. https://www.outlookindia.com/national/metoo -movement -in-india -a-
timeline -of-key-events -news -276260
5. Wexler, L., Robbennolt, J. K., & Murphy, C. (2019). # MeTo o, Time's
up, and Theories of Justice. U. Ill. L. Rev., 45.
6. Rodino -Colocino, M. (2018). Me too,# MeToo: Countering cruelty with
empathy. Communication and Critical/Cultural Studies, 15(1), 96 -100.
7. Tambe, A. (2018). Reckoning with the Silences of# MeToo. Fe minist
studies, 44(1), 197 -203.
munotes.in
Page 90
Faculty of Humanities
TYBA
(Choice Based Credit System, CBCS) Semester V and Semester VI Question Paper Pattern for T.Y.B.A
(CBCS) applicable to all the papers from Paper IV to Paper IX.
As per University rules and guidelines With Effect From 2018 -2019 (Time: 3 Hours)
Note: 1. Attempt all questions
2. All questions carry equal marks
(Total = 100 marks)
Q.1 (Based on Module I) (20 marks)
a.
or
b.
Q.2 (Based on Module II) (20 marks)
a.
or
b.
Q.3 (Based on Module III) (20 marks)
a.
or
b.
Q.4 (Based on Module IV) (20 marks)
a.
or
b.
Q.5 Attempt any two short notes. (Based on Module I, II, III and IV)
(20 marks)
a.
b.
c.
d.
***** munotes.in