Page 1
1 १
औपचा रक आिण अनौपचा रक े
घटक रचना
१.0 उि े
१.१ तावना
१.२ भारतीय कामगार
१.३ संघटना
१.४ औपचा रक े
१.५ सारांश
१.६
१.७ संदभ
१.0 उि े
● िव ा या ना भारतीय कामगार आिण कामगारा ं या कामा या प रि थतीची ओळख
क न द ेणे.
● औपचा रक स ं थेची रचना आिण स ं थेची काय यांचा अ यास करण े.
● अनौपचा रक े , कामगारा ं या सम या आिण आ हान े याब ल जाग कता िनमा ण
करणे.
१.१ तावना
एक कामगार अशी य आह े जी फायद ेशीर रोजगाराम य े गुंतलेली आह े. काय ान ुसार
कामगार अशी कोणतीही य असावी जी आप या / ित या काया ारे एकूण रा ीय
उ पादना ंम ये योगदान द ेते यात बाजारा तील अथ यव थ ेसाठी तस ेच वत : या
वापरासाठी काम समािव आह े.
१.२ भारतीय कामगार
तथािप , भारतात , हा श द , ितबंिधत अथा ने, संघिटत उ ोगा ंम ये काय रत असल े या
कामगारा ंसाठी, हणज े, फॅ टरीज काय ा ार े समािव असल े या औ ोिगक
आ थापना ंम ये वापरला जातो . कुिटरो ोगात ग ुंतले या कामगारा ंना वगळ यात आल े munotes.in
Page 2
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
2 आहे. 19 या शतका या म यापास ून कारखाना उ ोग अितशय म ंद गतीन े वाढत अस यान े
औ ोिगक कामगारही हळूहळू वाढत आह ेत.
1900 म ये कारखा या ंम ये कामगारा ंची सं या क ेवळ 5 लाख होती . 1950 ते 1993
दर यान , काय रत कारखा या ंमधील अ ंदाजे सरासरी द ैिनक रोजगार 3 दशल व न 9.1
दशल पय त वाढला आह े. भारतीय औ ोिगक कामगार ह े एकूण काय रत लोकस ं येपैक
फ 3-0 ट के आहेत
32 ट के कामगार उ ोगा ंम ये गुंतलेले आहेत. ही एक लहान ट क ेवारी आह े खरंच. परंतु
या या स ं थे या आिण रा ीय उ प नाम य े िदले या योगदानाम ुळे, औ ोिगक कामगार
देशा या अथ यव थ ेत एक मह वाच े थान यापतात .. समाधानी औ ोिगक काम गार ही
भारतासाठी मोठी स ंप ी अस ेल, परंतु अस ंतु औ ोिगक कामगार िवकासावर खीळ
घाल याच े काम करत े.
भारतातील औ ोिगक कामगारा ंनी काही स ु िस व ैिश ्ये दिश त केली याचा कामगार
संघटनेवर प रणाम झाला आह े. पिह या उदाहरणात , बह तेक औ ोिगक कामगारा ंची मुळे
खेड्यात आह ेत. यां यापैक मोठ ्या स ं येने आपल े पार ंपा रक यवसाय सोड ून
कायम व पी िक ंवा ता प ुर या नोकरी या शोधात शहरा ंम ये थला ंत रत झाल े आहेत.
यांपैक बह त ेकांनी अज ूनही जिमनीशी असल ेली ओढ कायम ठ ेवली आह े आिण शहरात ून
खेड्याकड े वेळोवेळी होणार े थला ंतर ह े आप या औ ोिगक कामगारा ंचे एक सामा य
वैिश ्य आह े. केवळ अलीकड या काळात , आप या गावा ंम ये आिण शहरा ंम ये शेतीम य े
मूळ नसल े या औ ोिगक कामगारा ंचा एक नवीन वग उदयास आला आह े.
दुसरे हणज े, औ ोिगक कामगार मोठ ्या माणात अिशि त आह ेत. प रणा मी, यां या
उ ोगा ंना भेडसावणा या सम या आिण त े वतः या सम या ंना त ड द ेत आह ेत ते यांना
समजत नाही .
ितसर े हणज े, भारतातील औ ोिगक कामगार एकस ंध नस ून द ेश, धम , भाषा आिण जात
यां या आधारावर िवभागल े गेले आहेत. अलीकड या काळातच यातील काही भ ेद हळ ूहळू
नाहीस े होत आह ेत आिण आिथ क िवचारा या आधारावर काही माणात एकता िनमा ण
होत आह े. शेवटी, कामगार जा त काळ एकाच कामावर राहत नाहीत . मजुरांची उलाढाल
जा त आह े. अनुपि थती अन ुशासनहीनता इ यादी सामा य आह ेत. याचे कारण अस े क
कामगार ह े मूळचे ामीण भागातील आहेत जेथे लोक त ुलनेने मोकळ े होते; िकंवा ते यां या
िश णा या अभावाम ुळे आिण िव ा ंती या ेमामुळे असू शकत े.
सु वातीच े औ ोिगक कामगार :
सु वातीला ज े हा ि िटशा ंनी कारखान े काढल े ते हा ामीण भागातील अन ेक कामगार त ेथे
काम क लागल े. कामाची प रि थ ती ख ूपच वाईट होती . अ यंत अ व छत े या
प रि थतीत दीघ तासा ं या कामा या बद यात ख ूपच कमी व ेतन िमळत े, कामगार िनक ृ
वाट रम य े िकंवा झोपडप ्यांम ये राहत . कारागीर कारखा यात गरीब मज ूर बनल े.
असंघिटत उ ोग ह े जु या भारतीय उ ोगा ंनी बनल ेले होते जसे क िबरी आिण इतर काही
उ ोग , जेथे बालमज ुरी वार ंवार चिलत होती आिण या ं या काय शाळा िक ंवा खो या ंचे munotes.in
Page 3
औपचा रक आिण अनौपचा रक े
3 वण न "गडद, गजबजल ेले, आजारी हव ेशीर आिण ओलसर माती या मज या ंसह अ व छ
असे केले जाते यावर कामगार स ंपूण पणे बसतात .
"ग रबी, भुकेने िकंवा कजा ने दबले या, यांना आपल े विडलोपािज त गाव सोड ून शहरी
जीवनात िवलीन हाव े लागल े" हे काम भारतीय कम चा या ंना कधीच आवडल े नाही, यात
नवल नाही . यांना या ं या बायका आिण म ुलांिशवाय थला ंत रत हाव े लाग यान े यांना
श य ितत या वार ंवार गावात परत जाव ेसे वाटल े. कामगार "मनाने गावकरी " होता.आज
औ ोिगक उ पादनाच े व प बदलल े आहे. केवळ उ पादक घटका ंची मालक न ठ ेवता
यव थापनातील अन ेक नवीन स ंवग उदयास आल े आहेत.
आधुिनक भारतीय उ ोगात यावसाियक ि थती आिण सामािजक ित ा ल ात घ ेऊन
कामाच े अनेक तर आह ेत.
1. संचालक आिण अिधकारी या ंनी यापल ेली सव च पातळी .
2. पुढील तर िवभागीय यव थापक म यम यव थापन तस ेच थम आिण अगदी
ि तीय ेणी तं ांचा आह े.
3. ितसरा तर किन यव थापक पय वे क आिण किन अधी क , सेवा अिधकारी ,
उ च काया लयीन कम चारी इ याद चा ब नलेला आह े.
4. या या प ुढे, कुशल कामगार िवश ेषतः ता ंि क शाळा आिण पदवीप ूव क ांम ये
िशि त आह ेत. जरी ह े तािक क ्या ल ू कॉलर कामगार हण ून वग क ृत केले गेले
असल े तरी, ते, खरं तर, लू कॉलर अिभजात हण ून मानल े जाऊ शकतात .
5. हा तर उ ोग िक ंवा याती ल काही उपक ंपनी काय जसे क ब ँक, वािण य , िवमा
इ याद म य े काय रत असल े या काया लयीन कामगारा ंचा बनल ेला आह े. यांना
हाईट कॉलर कामगार हणतात , जे आता वाढी या ि य ेत आह ेत.
6. शेवटचा तर म ॅ युअल कामगारा ंनी भरल ेला आह े, आधुिनक उ ोगा या आधारावर
सव आढळणार े अ सल ल ू कॉलर कामगार .
भारतातील पार ंपा रक कामगार ि टीश शासका ंनी थापन क ेले या य ूट आिण कापड
िगर या , रे वे, खाणी आिण म यात काम करत होत े. आधुिनक कामगार लाि टक ,
फामा युिटक स , इले ॉिन स इ याद म य े काम करत आह ेत. हे उ ोग ख रे त र
वातं यानंतर आल े आिण आजही व ै ािनक आिण त ं ाना या गतीम ुळे िवकासा या
ि य ेत आह ेत.
"काम" हे ि थतीशी द ेखील स ंबंिधत आह े, केवळ कम चारी या तरावर काम करत आह े.
आ ही पाहतो त े हा यावसाियक िपर ॅिमड आ हाला आढळल े आहे क ल े हल 4 मधील
अनेक कुशल कामगारा ंना जा त मोबदला िमळतो ि थती आिण ित ेम येही बदल होतो .
जसजसा उ ोग िवकिसत होतो आिण सामािजक स ंरचना नवीन म ू यांनुसार वतःला
आकार द ेत असत े, तसतस े लोका ं या आका ं ांचा तर वाढतो आिण मोठ ्या माणात
सामािजक बदलाची िदशा सा ंगता य ेते. munotes.in
Page 4
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
4 भारतीय कामगार कामगारा ंची वैिश ्ये:
भारतीय कामगार हा पा ा य उ ोगा ंमधील या या समक ा ंपे ा फारसा व ेगळा नाही .
याला काही इ छा आका ं ा िक ंवा भावना आह ेत, फ अ ंशांचा फरक अस ू शकतो . आज
उ ोगध ं ांमधले बरेच कामगार ह े शहरात ज मल ेले असल े तरी यातील काही अज ूनही
खेड्यातून आल ेले आह ेत. नवीन औ ोिगक टाउनिशप िक ंवा वसाहत म य े बह स ं य
कामगार जवळ या गावा ंम ये िकंवा आिदवासी भागात आल े. परंतु ते यां या म ूळ
िठकाणा ंशी जा त जोडल ेले नाहीत .
कामगारा ं या ि थतीवर क ेले या काही अ यासान ुसार, आधुिनक उ ोगा ंतील मिहला
कामगारा ंपैक 50% आिण पार ंपा रक उ ोगा ंतील 24% मिहला कामगारा ंनी या ं या
गावांशी असल ेले सव संबंध तोडल े होते, यामुळे ते यांना कधीही भ ेटले नाहीत .
पुढे, अनेक अ यासा ं ारे हे िस झाल े आहे आिण प ु ी केली आह े क आध ुिनक कामगार
उ ोगासाठी अिध क वचनब आह े, याने कारखा याची िश त वीकारली आह े, नवीन
कौश य े िशक यास तयार आह े आिण ज ुनी कौश य े टाक यास तयार आह े, काय मतेने
उ पादन करत आह े आिण कामगार स ंघटने या मा यमात ून कामगार हण ून या या
ह का ंसाठी लढतो आह े. या याकड े अजूनही खोल मूळ जमीन वार य अस ू शकत े, परंतु
हे या या कारिकद या मागा वर येत नाही .
जरी जा त ग ैरहजेरी नाही , परंतु काही ग ैरहजेरी कामगारा ंमधील श ेती या जीवनाशी
असल े या आस म ुळे असू शकत े, जरी त े इतके िचंताजनक नाही .
ई.ए. रामा वामी या ं या मत े, आ हाला ह े जाणून या यचे आहे क औ ोिगक कामगारा ं या
जीवनातील स ंधी आिण आका ं ा समाजातील इतर घटका ं या त ुलनेत काय आह ेत?
कामगार आपापसात व ेगळे कसे आहेत? समाजात या ंचा एक व ेगळा िहत गट िक ंवा वग
िकती माणात आह े? कामगार स ंघटना ंम ये यां या सहभागाच े व प आिण या ी काय
आहे? आिथ क वाढ आिण सामािजक समानत ेसाठी वचनब आध ुिनक औ ोिगक
समाजाची उि े सा य कर यात या ंना वतःची भ ूिमका काय आह े?
1. औ ोिगक कामगारा ंची सामािजक पा भूमी:
भारतीय औ ोिगक कामगारा ंवरील समाजशा ीय स ंशोधनाचा मोठा भाग या ं या
सामािजक आिण आिथ क पा भूमी या िव ेषणाचा असतो . औ ोिगक करणा या
सु वाती या ट यात , 50 वषा पूव बुकानन आिण भू यांनी कामगारा ंम ये संशोधन क ेले
आिण अस े िदसून आल े क कारखान े मोठ्या माणावर शहरी भागात थापन झाल े होते
परंतु औ ोिगक नोक या ामीण भागातील थला ंत रता ंनी चालव या हो या . ामीण
समाज हा ब ंिद त पर ंपरेने बांधलेला, सु यवि थत समाज मानला जात अस े. हणून
औ ोिगक नोक या ंसाठी शहरा ंम ये थला ंत रत झाल ेले लोक ह े खाल या जातीच े शेतकरी
कारागीर आिण नोकरदार होत े यांना आिथ क वंिचतत ेमुळे गावाबाह ेर ढकलल े गेले. या
थला ंत रता ंनी आपली क ुटुंबे गावांम ये सोडून वत : येथे राहतात शहरा ंमधील सामािजक
जीवन कमी -अिधक माणात या ं या ख ेड्यांतील सामािजक जीवनाचा िव तार होता . munotes.in
Page 5
औपचा रक आिण अनौपचा रक े
5 पण आज सव अथा ने ही प रि थती व ेगळी आह े. कारखा यातील कामगार ह े समाजातील
िविवध घटका ंमधून आल ेले आहेत तर या ं यापैक काही ामीण भागातील थला ंत रत
आिण श ेतीवर आधा रत नोक या आह ेत, यां याम य े कायम व पी आिण अध थायी
शहरी थाियक आह ेत. भारतीय ख ेडेगावातील प रसराशी आता कोणतीही उदासीनता
नाही. काही िठकाणी औ ोिगक कामगारा ंची सामािजक व ैिश ्ये (उदा. जातीय पा भूमी
िश ण , वय, कौटुंिबक आकार इ . यां या सभोवताल या शहरी लोकस ं ये या स ंबंिधत
वैिश ्यांशी जवळ ून सा य आह ेत. अ याध ुिनक त ं ाना या उ रो र वाढ या वापराचा
अथ समाजा या िविवध तरा ंतील त ण िशि त लोका ं या रोजगारा वर होतो . ते खूपच
त ण, उ म क ुशल आिण इ ं जी बोलणार े आह ेत. ते वेगवेग या ता ंि क स ं थांमधून
िड लोमा आिण पदवीधारक आह ेत. ते इतरा ंपे ा एकि त क ृती आिण स ंघटना कर यास
अिधक स म आह ेत. ते यां या ह का ंसाठी लढ यास स म आह ेत. औ ोिगक नोक या ंनी
अनेक कार े भारतीय समाजा या पार ंपा रक सामािजक आिण आिथ क रचन ेत समतलता
हणून काम क ेले आहे. बह तेक कामगार शहरा ंम ये ज मल ेले आिण वाढल ेले आहेत हण ून
ते अिधक जाग क , सतक आिण सावध असतात तस ेच मास मीिडया आिण शहरी
वातावरणा या स ंपका त असतात . यांना या ं या मुलां या भिव याची िच ंता असत े.
2. भत आिण वचनब ता :
केर आिण म ूर यांनी 1960 या दशकात या ं या ग ैर-औ ोिगक समाजा ं या
औ ोिगक करणा या अ यासात अस े आढळ ून आल े क औ ोिगक कामगारा ंची ामीण
कृषी िन न जातीची पा भूमी आिण ामीण सामािजक जीवनाशी या ंची ओढ याम ुळे यांना
वारंवार या ं या म ूळ घरी जाव े लागल े कारण त े औ ोिगक नोक या ंना एक आव यक वाईट
माण मानतात . . या िव ाना ंना खा ी होती क कामगारा ंम ये उ च माणात ग ैरहजेरी
आिण म उलाढाल आिण इतर द ेशांतील कामगारा ं या त ुलनेत कमी उ पादन मता
अितशय म ुख आह े. िविच शहरी औ ोिगक सामािजक यव था आिण ितची व ेगळी
सं कृती कामगारा ंम ये वीकारली जात नस याम ुळे औ ोिगक करणाची ि या स ंथ
गतीने होत अस याच ेही या ंचे हणण े आह े. यामुळे भारतीय कामगारा ंना आध ुिनक
औ ोिगक यव थ ेशी बा ंिधलक न सलेले िकंवा औ ोिगक कामासाठी िकमान अ ंशतः
वचनब अस े लेबल लाव यात आल े.
केर हािब सन डनलॉप आिण मायस िलिहतात , "औ ोिगक समाज हा क ृषी धान
समाजाप े ा अगदी िभ न िनयम , नातेसंबंध, कायद े आिण िव ासा ं या णाली ार े एक
ठेवलेला आह े आिण न ंतरचे ते पूव चे प रवत न सामा यतः य यय आणणार े आिण
वेदनादायक आह े. मॉिडयरन े सुचवले आह े क औ ोिगक कामगारा ंची म ू य णाली
औ ोिगक म ू यां या िवरोधात लढत े. मायस ला वाटत े क भारतीय जीवन प तीम य े
अडथळ े खोलवर जल ेले आ हेत आिण एमसी कॉम क यांनी याच े ेय कौटुंिबक प ती
आिण नात ेसंबंधांना िदल े आहे. मायस हे अगदी सो या भाष ेत सांगतात ज े हा तो हणतो क
शहरी राहण े हे आवडत नाही आिण कारखा याच े काम नाही . यांनी िनरी ण क ेले क म ुंबई
म ये कारखा या ंना ामीण सामािजक कारणा ंमुळे लोका ंना आकिष त कर यात कोणतीही
अडचण न हती . लॅ बट या अ यासातील 3/4 पे ा जा त कामगारा ंनी कारखा यात
नोकरीत राह याचा या ंचा हेतू सांिगतला . कोटा य ेथील व ैद या अ यासातील 61% munotes.in
Page 6
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
6 कामगारा ंना खा ी होती क या ंनी स या या नोक या गमाव या तरीही या ंना कारखा यात
नोकरीत राहायच े आहे. मूर आिण फ े डमॅन यांची "किमटम ट" ची या या अशी आह े क
"किटब कामगारान े जिमनीशी आिण या या आिदवासी पा भूमीशी आपला स ंबंध
तोडला आह े. तो पूण पणे शहरीकरण झाल ेला आह े आिण यान े कधीही औ ोिगक जीवन
सोड याची अप े ा केली नाही .” मायस चे िनरी ण वापर यासाठी भारतीय कामगार "अंशत:
वचनब " अस याच े आ हाला आढळत े. अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क भारतीय
कामगा रांचे पूण पणे शहरीकरण झाल े असल े तरी गावािवषयी अज ूनही "भाविनक जोड"
आहे, कदािचत शहरातील ग ैरसोयी आिण अडचण चा प रणाम ". र मी सी . वेद यां या
चौकशीत अस े िदसून आल े क आध ुिनक उ ोगा ंमधील 50% मिहला कामगार आिण
पारंपा रक उ ोगा ंमधील 24% मिहला ंनी या ं या गावाशी सव संपक तोडल े आहेत हण ून
ते यांना कधीही भ ेटले नाहीत .
वैद या ंनी असा य ुि वाद क ेला आह े क अन ुपि थती आिण कामगार -अनुपात हे
वचनब त े या अभावाच े चांगले संकेतक नाहीत . या यासाठी अन ुपि थती ह े िविवध
श च े काय असू शकत े (जसे क यि म व , पय वे ी वत न आजार ). कमी उ पादकता
देखील कामगारा ं या बा ंिधलक वर अवल ंबून नस ून यव थापन आिण त ं ानाशी स ंबंिधत
अनेक घटका ंवर अवल ंबून असत े (शेठ : 1971 ).
शमा आिण व ैद यांनी या ं या अ यासात भारतीय कामगारा ंम ये खालील व ैिश ्ये पािहली -
1. ामीण भागात ून थला ंत रत झाल े या कामगारा ंची उपि थती अिधक चा ंगली आह े,
शहरात ून आल े या कामगारा ंपे ा ते अिधक िनयिमत आिण म ेहनती आह ेत.
2. ते यां या कामात लवकर ज ुळवून घेऊ शकत होत े.
3. आज या कामगारा ंना आिथ क सुरि तता , चांगले उ प न आिण दजा याची चा ंगली
जाणीव आह े आिण हण ून या ंना या ंची नोकरी बदलायला आवड ेल.
नंतर या अ यासा ंनी पु ी केली क आज कामगार ह े कुटुंबातील आह ेत या ंना 2-3
िपढ्यांपासून असा अन ुभव आह े. आधुिनक तं ानाम ुळे कामगारा ंना काही औपचा रक
तांि क िश णाची गरज आह े. उ ोग िव कळीत कर या या धोरणान ुसार बह ता ंश
कामगार या ं या ामीण भागाजवळ आह ेत. कामगारा ंची भरती अज ूनही मोठ ्या माणात
अनौपचा रक सामािजक मा यमा ं ारे केली जात े, परंतु िवश ेष कौश य असल े या
कामगारा ंची औपचा रक िनवड ि या आिण रोजगार एज सी ार े वाढ या माणात भरती
केली जात आह े. कामगार कायद े आिण यव थापन व ृ ीने कामगारा ंना मोठ ्या माणात
नोकरी आिण सामािजक स ुर ा दान क ेली आह े. अनेक अ यासात ून अस ेही िदस ून आल े
आहे क कामगा रां या सामािजक पा भूमीपे ा ते उ च त ं ान , उ च नोकरीची ि थती
आिण मोठ ्या कारखा यातील रोजगार ह े कामगारा ंम ये कामाब ल उ च बा ंिधलक
िनधा रत करतात . नोकरीच े व प कामगाराची व ृ ी कशी अस ू शकत े हे ठरवत े. मशीन
ऑपर ेटरने केले या प ुनरावृ ी आिण नीरस कारच े काम वाभािवकपण े कमी वचनब ता
िनमा ण करत े, एक अक ुशल कामगार जो हातान े काम करतो तो द ेखील कमी वचनब
असतो हणज ेच कमी िन ा िक ंवा ामािणकपणा असतो . तुलनेने अ य ंत कुशल द ेखभाल munotes.in
Page 7
औपचा रक आिण अनौपचा रक े
7 करणार े पु ष आिण साधन िनमा ते यां या कामासाठी अिधक ामािणक आिण ख ूप
वचनब असतात या ंना या ंचे काम आवडत े. यात काही िविवधता असत े आिण यात ून
ते काहीतरी नवीन आिण उपय ु िशकतील . कारािगरा ंचे काम अिधक समाधानकारक
मानल े जात अस े.
या पा व भूमीवर अस े हणता य ेईल क भारतीय कामगार या ं या कामात कमी नाहीत .
उलट या ंना आधुिनक उ ोगान े यां याशी काही बा ंिधलक दाखवावी अस े वाटत े.
3. कामाकड े पाह याचा ीकोन :
लॅ बट , वैद आिण शमा य ांनी या ं या अ यासात भारतीय कामगारा ं या प ुढील प ैलूंचे
िनरी ण क ेले.
1. जोपय त समाधानाचा आह े असे िदसून आल े आहे क या ंना फॅ टरी पदानु मात
तुलनेने जा त दजा आहे आिण अिधक अ याध ुिनक य ं णा आिण साधना ंसह काम
करणार े चांगले थान आिण समाधानी वाटल े.
2. हे कामगार द ेखील या ं या कामात चा ंगले जुळवून घेतात, िवशेषत: यां याकड े उ च
दजा , उ च उ प न आिण उ च कौश य तस ेच तांि क अ या धुिनकता आह े.
3. या कामगारा ंना कामाच े तं ान आिण पदो नती या स ंध नी आ हान िदल े होते ते
अिधक समाधानी होत े. हणून समाजशा ा ंनी िशफारस क ेली होती क उ च
कौश य असल े या कामगारा ंना या ंची ि थती िक ंवा उ प न स ुधार यासाठी अिधक
चांग या स ंधी िद या पािहज ेत. तसेच अशा कामगारा ंना उ म नोकरीची रचना आिण
पदो नती या स ंधी िमळ ून चांगले काम कर याच े आवाहन िदले पािहज े.
वेडरबन आिण ॉ टन या ंनी अस ेही स ुचवले क त ं ान कामाची िदशा ठरवत े.
यां यासाठी सतत ि या त ं ानान े वार य िनमा ण केले आिण या ं या वत : या
क पना वापर याच े पुरेसे वात ं य िदल े. याउलट मशीन शॉपमधील कामगारा ंना या ंचे काम
कंटाळवाण े वाटल े आिण या ंना अस े वाटल े क या ं या कामा या स ंघटनेत या ंना थोड ेसे
वातं य िक ंवा िवव ेक आह े.
भारतीय कामगारा ं या काया िभमुखतेवरही, गो ड थॉप लॉक व ुड आिण या ं या सहयोग नी
“द अॅ लुएंट वक र (1968 ) म ये िनदश नास आण ून िदल े आहे क कामगाराचा कामाकड े
असल ेली अिभम ुखता ही या या कामा या प रि थती या या य ेचा प रणाम आह े.
िग बट साठी, पारंपा रक स ंयु कुटुंबात ज मल ेला आिण वा ढलेला आिण तो वाढ ेपय त
यातच आकार घ ेतलेला भारतीय प ु ष क ुटुंब मुखा या अितस ंर ण आिण िपत ृस ाक
वृ ीमुळे वत :चा िनण य घे यास अप ंग आह े. आ मिव वा स िकंवा जबाबदारीची जाणीव
नीट िनमा ण होत नाही प रणामी कामगार परावल ंबी बनतो आिण मालकाला मायबाप
हणज ेच आई -वडील मानतो आिण या याकड ून याच े संर ण कर याची अप े ा करतो .
या यात अस ुरि तत ेची भावना असत े आिण तो िवन स ेवक असतो . संर णा मक
काय ा ंनीही कामगारा ंना उ पादनाबाबत अिधक ब ेजबाबदार बनवल े आहे. munotes.in
Page 8
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
8 परंतु आज भारतातील कामगार ेरणे या अन ेक अ यासा ंनी अस े सुचवले आह े क
कामगारा ं या शारी रक आिण स ुरि तत े या गरजा कमी -अिधक माणात समाधानी आह ेत.
यामुळे कामगारा ंची िच ंता वाढली आह े. औ ोिगक कामगारा ं या मानिसक गरजा मोठ ्या
माणात असमाधानी राहतात .
असे मानल े जात े क क ेवळ व ेतन प ुरेसे नाही . उ च दजा आिण मा यता द ेखील काम
कर या या सकारा मक व ृ ीम य े योगदान द ेते.
तांि क िवकासाम ुळे कामगारा ंसाठी स ंधी िनमा ण हो याची श यता आह े परंतु याच व ेळी
अकुशल नोक या ग े या आह ेत.
अशा कार े भारतीय कामगारा ंवरील अ यासा या आधार े आिण सव साधारणपण े कामाकड े
पाह याचा या ंचा ि कोन याव न असा िन कष काढता य ेतो क ,
1. आज, कामगार या ं या थानाब ल अिधक जाग क आह ेत आिण या ं या भिव याशी
संबंिधत आह ेत.
2. कामगार या ं या चा ंग यासाठी या ं या मालका ंवर जा त अवल ंबून नाहीत .
3. कामगार आता या ं या नोकरीची स ुर ा, जोरदार प र म क न वाढ आिण
पदो नतीची अप े ा करतात . ते आपली नोकरी उपजीिवक ेचे साधन हण ून
वीकारतात आिण याब ल त े अिधक ामािणक आिण जबाबदार बनल े आहेत.
4. औ ोिगक काया चे सामािजक प रणाम :
मोठ्या स ं येने औ ोिगक कामगार असंघिटत े ात काय रत आह ेत जेथे िनयो े
िनयामक कामगार आिण औ ोिगक काय ा ंपासून मोठ ्या माणात ितकारश चा आन ंद
घेतात. असे िदसून आल े आहे क कामगार स ंघटना ंनी कामगारा ंना "कामगार वगा चे सद य "
हणून एक कारची ओळख िदली आह े. ते अिधक िश तब आिण नोकरीब ल जाग क
झाले आहेत.
गितशीलता आिण यावसाियक आका ं ा:
नोक या सहजपण े परत िमळव याचा कामगाराचा आ मिव ास अस ूनही, गितशीलता
युिनट्स खराब अस याच े आढळल े. याव न अस े िदसून येते क प ूव चे कामगारही नोक या
बदल यास इ छ ुक न हत े. हे आज अिधक आह े. लॅ बट ला गरीब य ुिनट्सम य े िपतृ व
आढळल े. कामगारा ंपैक 72.7% कामगारा ंकडे एकापे ा जा त प ूव ची नोकरी न हती आिण
मागील नोक या ंची सरासरी स ं या फ 1.14% होती. िग बट ला अस े वाटत े क बह त ेक
वेळा कामगारा ंचे कामाकड े ल द ेणे बा घटका ं ारे िनि त क ेले जाते. पी िग बट यां या
मते संयु कुटुंबाची अितस ंर णा मकता कामगारा ंना "आ मिव ासाची भावना द ेत नाही -
कमला चौधरी या ंनी अस े मत य क ेले क या ं या पा ा य समक ा ं माण े भारतीय
कामगारा ंना जा त आ ाधारकपणा आिण पधा मकत ेचा अभाव आह े. बह धा, कौटुंिबक
जबाबदा या , काहीवेळा िश णाची आिण कामा या अन ुभवाची खराब न द आिण
िकफायतशीर नोक या शोध यात अडचण कमी हालचाल आिण यावसाियक आका ं ां या munotes.in
Page 9
औपचा रक आिण अनौपचा रक े
9 िन न पातळीसाठी कारणीभ ूत आह े. काहीव ेळा पार ंपा रक जबाबदा या प ूण बांिधलक त
अडथळा हण ून काम करतात . परंतु मूर आिण फ े डमॅन यांनी भा रतीय कामगारा ंना अित -
किमट ेड कामगार हण ून वण न के या माण े जो “केवळ औ ोिगक जीवनासाठीच न ह े तर
या या िविश यवसायासाठी िक ंवा या या िविश मालकासाठी द ेखील वचनब आह े.
“कदािचत भारतीय काम गार अिधक साहसी आह े, परंतु या या आका ं ा िनःस ंशयपण े कमी
आहेत. या गितशीलता ल ॅ बट ला अस े आढळल े क या ंनी अ यास क ेले या 62.4%
कामगारा ंनी नजीक या भिव यातही याच ेणीत राह याची अप े ा केली आह े. उ च
तरावरील कामगारा ं या काहीशा उ च आका ं ा हो या . उ च क ुशल नोक या अिधक
आकष क हो या आिण याम ुळे कुशल कामगारा ंम ये नोकरीतील समाधान सवा िधक आिण
अध -कुशल कामगारा ंम ये सवा त कमी अस याच े आढळल े. हे वैद आिण शमा य ां या
िन कषा शी जुळते क उ क ृ तं ान कामा या चा ंग या समायोजनास हातभार लावत े.
लॅ बट ला अस े आढळ ून आल े क आका ं ेची पातळी फ ॅ टरी-फॅ टरीम य े बदलत े परंतु
सवा त आध ुिनक आिण ता ंि क ्या गत इ ंिजन कारखा यात ती सव च आह े. लॅ बट ने
जातीला मह वाचा घटक मानला नाही . शमा य ांना अस ेही आढळल े क िश णाम ुळे
य या यावसाियक आका ं े या पातळीवर भाव पडतो .
या अ यासा या आधार े, भारतीय कामगारा ंची काही व ैिश ्ये खालील कार े सूचीब क ेली
जाऊ शकतात :
a) जाित यव थ ेचे कमी वच व:
भारतीय कामगार अज ूनही जात , देश, धम आिण भाष े या आधारावर िवभागल ेले आिण
उपिवभािजत आह ेत परंतु आज त े फारस े मह वाच े नाहीत . सरकारन े आर ण धोरण लाग ू
के याने उ ोगा ंम ये जाती या रचन ेचे मह व कमी झाल े आहे.
b) उ च िश ण :
भारतीय उ ोगाला या या स ु वाती या काळात क ृषी हात िमळाल े असल े तरी, ते आता
नोकरी या िकमान पा त े या त ुलनेत उ च श ै िणक पा ता असल े या कामगारा ंना सुरि त
करत आह ेत.
c) यापुढे कृषी कामाचा अन ुभव नाही :
संशोधन अ यासात ून असा िन कष िनघतो क बह ता ंश कामगारा ंची पा भूमी ामीण आह े
परंतु यांना कृषी कामाचा अन ुभव नाही .
d) चांगली उपि थती न द :
संशोधन अ यास दश िवते क आज आधुिनक कामगारा ंम ये अनुपि थती ख ूपच कमी आह े.
ामीण पा भूमी असल े या बह त ेक कामगारा ंची उपि थती चा ंगली आह े. थला ंत रता ंनी
कामाच े समायोजन थािनक कम चा या ंपे ा े दाखवल े.
munotes.in
Page 10
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
10 e) चांगली कामाची प रि थती :
उ म कामाची प रि थती आरामदायक कामाची प रि थ ती िनमा ण करत े. यामुळे
गैरहजेरीची स ं या कमी होत े.
f) कमी गितशीलता :
भारतीय कामगार कमी मोबाईल आह ेत. ते नोकरी सोड ून दुस याकड े जात नाहीत . हे
मु यतः अ यिधक आ ाधारकपणा , पधा मक भावना नसण े, मूळ िठकाणी राह याची
िकंवा जवळ राह याची इ छा , बदलास ितकार , नवीन वातावरणाशी ज ुळवून घे याची
सम या आिण आ हाना मक नोक या वीकार याप े ा िनयिमत काम े कर याची सवय .
g) नोकरी या स ुरि तत ेची इ छा :
सुर ा दान करणा या नोक या िमळिव यासाठी भारतीय कामगार अिधक उ स ुक आह ेत.
सु वातीला नोकरीत जा त पगार नसला तरी यांना कायम व पी नोकरी हवी असत े.
h) कमी स ंघीकरण :
भारतीय कामगार , जरी यान े आपल े नाव कोण या ना कोण या य ुिनयनच े सद य व घ ेतले
असल े तरी, तो युिनयन या कोण याही काया त भाग घ ेत नाही . बह तेक कामगार अ य ंत
आ मक ि त असतात .
i) वेतन:
भारतीय कम चा या चा सं थेकडे पाह याचा ीकोन , तो करत असल े या कामाचा , याला
िमळणा या वेतनाचा आिण स ं थेतील य े तेचा फारसा भाव पडल ेला िदसत नाही . उ च
वेतन अिधक वार य आिण अिधक अिधकार िनमा ण करत े. हे जबाबदारीची अिधक
जाणीव द ेखील दान करत े.
j) अिधक िश तब :
आज कामगार िश तब आिण िनय ंि त राह यास तयार आह ेत. ते बह तेक िनयमा ंचे पालन
करतात .
k) भारतीय कामगारा ंमधील आका ं ेची िन न पातळी :
औ ोिगक स ं थेत या ंना उपल ध असल े या मया िदत स ंधी पाहता कामगारा ंना उ च
पातळीवरील आका ं ा नसत े.
l) तं ान आिण कामगार :
तं ान े अस यास , कामगार आ हान वीकारतो आिण कामा या प रि थतीशी
चांगले जुळवून घेऊ शकतो .
munotes.in
Page 11
औपचा रक आिण अनौपचा रक े
11 m) कौश य आिण कामगार :
अकुशल कामगारा ंपे ा कुशल कामगार अिधक समाधानी असतात .
n) कामगार आिण आका ं ा:
उ च तरावरील कामगारा ंची उ च आका ं ा असत े. अगदी खाल या तरावर काम
करणा या ंनाही ो साहन िदल े गेले आिण या ं या मता ंची जाणीव क न िदली तर या ं या
आका ं ा जा त असतात .
१.३ संघटना
संघटना ही स ं था आिण उ ी सा य कर यासाठी अिधकारा ंतग त काम करणा या
लोकांचा एक गट आह े जी स ं थे या सहभाग ना पर पर फायदा कर ते.हे प आह े क ज े
लोक एक काम करतात या ंना एक प रभािषत णाली िक ंवा संरचना आव यक असत े
या ार े ते एकम ेकांशी संबंिधत असतात आिण या ार े यांचे य न सम वियत क ेले जाऊ
शकतात .जे हा एखादी स ं था अि त वात य ेते ते हा तीन कारची काय केली पािहज ेत:
a. म िवभागणी :
संघटना ही मानवी स ंघटनेची एक रचना अस यान े, यात य आिण य च े गट काही
काय कर यासाठी एक सामील होतात आिण याम ुळे कामाची िवभागणी क ेली जात े.
यामुळे जबाबदारी िनि त करण े, अिधकार सोपवण े आिण िविश ीकरण ही स ं थेची त व े
आहेत.
b. मांचे संयोजन :
कारण स ंरचना मक ि कोनात ून मा ंचे िवभाजन होत े, याचा प रणाम स ं थे या िविवध
युिनट्स, िवभागणीम य े होतो . कामगारा ंचे कौश य , साधन े आिण वापरल ेली य ं े य ां या
आधार े हे िवभाग क ेले जातात .
c. सम वय :
हे संरचना मक अथा ने नेतृ वा ारे सा य क ेले जात े. याम य े जबाबदा या िनि त करण े
आिण अिधकारा ंचे सोपवण े यांचा समाव ेश आह े. हे ािधकरणाच े िनयं ण थािपत करत े. हे
िनयं ण थािपत करत े जे ि याकलापा ं या काय म कामिगरीसाठी दान करत े.
१.४ औपचा रक े
याला संघिटत े असेही हणतात . साव जिनक े ातील सव उ ोगा ंम ये तसेच दहाप े ा
जा त कामगार असल े या खाजगी े ातील कामगार श चा समाव ेश करणार े े हण ून
याची या या करता य ेईल. या संघिटत घटका ंना सरकारकड ून मोठ ्या माणात समथ न
आिण स ंर ण िदल े जाते. ते कामगारा ंना चा ंगले वेतन, चांगली कामाची प रि थती आिण
कधीकधी प े शन स ुिवधा द ेखील द ेतात. याम य े यावसाियक ब ँका, िवमा क ंप या,
उ पादन क ंप या, पय टन, दळणवळण क ंप या इ यादीसार या उ पादन आिण स ेवा
सं थांचा समाव ेश होतो . munotes.in
Page 12
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
12 औपचा रक स ं थेची रचना खालील माणे रेखािच व पात दश िवली जाऊ शकत े: -
कोण याही स ं थेत पदान ु म असतो . पदानु म एखा ा स ं थेतील अिधकारा या िविवध
तरांचा स ंदभ देते. वरील माण े औपचा रक स ंघटना मक रचना िपर ॅिमड या व पात
सादर क ेली आह े. िपरॅिमड या पाय याशी कामगार असतात , िपरॅिमड वर पय वे क
असतात या ंना सामा यतः पय वे क िक ंवा फोरम ॅन हण ून संबोधल े जात े. असे लोक
यां या नोकरीच े तांि क ान तस ेच मानवी स ंबंधांमधील कौश य े दो ही वापरतात .
कामगारा ंवर या ंचा थ ेट अिधकार आह े. याम य े अधी क योजना यव थापक आिण
एचओडी यांचा समाव ेश असल ेले म यम यव थापनाच े लोक आह ेत. या तरावरील
य ना कधीकधी अस े वाटत े क त े म यभागी अडकल े आह ेत कारण या ंना य ेक
बाजूला अशा यव थापका ंनी ढकलल े आिण ख ेचले. यव थापना ार े तयार क ेले या
धोरणा ं या अ ंमलबजावणीसाठी त े जबाबदार आह ेत यात व र काय कारी/अ य आिण
उपा य ा ंचा समाव ेश आह े जे सं थेचे शासन तयार करतात . यां या वर कॉप र ेट
सं थे या भागधारका ं ारे िनवडल ेले संचालक म ंडळ आह े. यांचा एक ूणच धोरणा ंवर भाव
पडतो .
औपचा रक े ाची ािधकरण स ंरचना खालील माण े असू शकत े
1. अनुलंब रचना :
अनुलंब रचना ही प पण े नमूद करत े क अिधकारा या ओळी वरपास ून खालपय त गे या
आहेत. शीष थानी अ ंितम श उ च यव थापना या हातात असत े जी पदान ु मात
सव च थान धारण करतात . या याकड े अधीन थ आह ेत जे यांना थेट जबाबदार
आहेत. या या अधीन था ंकडे यांचे अधीन थ असतील आिण अशा कार े पदान ु म
सवा त खाल या तरापय त चाल ू राहील . ही रचना दोन पार ंप रक त वा ंवर आधा रत आह े.
a. केलर त व ज े आद ेशां या साखळीशी स ंबंिधत आह े उदा : एखा ा स ं थेतील
अिधकार आिण जबाबदारी प पण े वाहत असावी
b. आदेशा या एकत ेचा अथ असा आह े क कोणत ेही अधीन थ एकाप े ा जा त
व र ा ंसाठी जबाबदार नसतील कारण एका व र ा या आद ेशाचा द ुस या व र ा या
आदेशाशी िवरोध होऊ शकतो आिण हण ून अधीन था ंना एक िविच प रि थती अस ू
शकते.
2. ैितज ािधकरण स ंरचना :
हे संपूण सं थेतील समवय क आिण सहकारी कामगार या ं यातील स ंबंध सूिचत करत े.
समान तरावर असल े या य चा सहसा एकम ेकांवर अिधकार नसतो . ते अिधकार आिण
औपचा रक भावा या बाबतीत समान आह ेत आिण सामािजक ि थतीत द ेखील कमी -
अिधक समान आह ेत.
औपचा रक े ाचे कार खालील माण े आहेत:-
i. रेखीय स ंघटना :
एका एका र ेखीय स ंघटनेम ये जबाबदारी आिण स ा पदान ु मा या शीष थानापास ून
खाल या तरापय त अिधकार आिण जबाबदारी या अधोगामी ितिनध ार े चरण -दर-चरण munotes.in
Page 13
औपचा रक आिण अनौपचा रक े
13 जातात . सव मुख िनण य आिण आद ेश ता काळ गौण अिधकारी या ंना िद लेले आह ेत.
जे हा अिधकार कमी -अिधक माणात एका सरळ र ेषेत वरपास ून गौण तरापय त वािहत
होतात , ते हा याला र ेषा हण ून ओळखल े जात े, ितला र ेखा स ंघटना हण ून ओळखल े
जाते.
रेखीय सं थेची वैिश ्ये:
1. येक यव थापकाला या या अधीन था ंवर थेट अिधकार असतो .
2. येकाने फ एका ता काळ व र ा ंना अहवाल िदला जातो .
3. यव थापका ंना या ं या वतः या काय े ात प ूण अिधकार असतात .
4. अिधकार खाल या िदश ेने आिण जबाबदारी वर या िदश ेने वाहत े.
रेखीय संघटनेचे फायद े:
a. ही सवा त सोपी स ं था आह े जी सहजपण े प रभािषत आिण प क ेली जाऊ शकत े.
b. हे आिथ क ्या भावी आह े आिण व रत िनण य घेऊ शकतात .
c. येक तरावर जबाबदारी िनि त आिण एकि त आह े.
d. हे सं थेम ये अिधक िनय ं ण आिण िश य दान करत े.
तोटे:
a. यामुळे काय का रणीवर कामाचा भार पडतो याम ुळे दीघ प याच े िनयोजन आिण गट
िनिम तीकड े दुल केले जाते.
b .सव काम कर यासाठी एका काय का रणीची आव यकता अस यान े िवशेषीकरण होत
नाही.
c. हे एका य या यव थापनावर आधा रत आह े हण ून घेतलेले िनण य मनमानी
असतात .
d. कामाच े वाटप ह े कोण याही व ै ािनक योजन ेनुसार नाही तर काय का रणी या इ छा
आिण आवडीिनवडीन ुसार आह े.
e. हे नेपोिटझमला ो सािहत क शकत े आिण पदो नती ही चापल ूसीची बाब बनत े.
ii. कम चारी स ंघटना :
कम चारी यव थापका ंना सामा यतः लाइन सद या ंवर थ ेट अिधकार नसतो . कम चारी
सद या ंना ता ंि क िक ंवा यावसाियक ान अस ते आिण हण ूनच लाइन सद या ंना मदत
िकंवा स ला द ेतात. कम चारी सद य स ेवा देतात तस ेच िनयोजन , संशोधन िक ंवा काय कारी
मनु यबळा या गरजा िनि त करण े यासार या ि याकलापा ंवर स ला द ेतात. दोन कारच े
कम चारी आह ेत. munotes.in
Page 14
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
14 a. साधारण कम चारी:
सामा य कम चा या ंची सामा य पा भूमी असत े जी सामा यत : अिधका या ं या
पा भूमीसारखी असत े आिण यव थापनाला एक िक ंवा दुस या मत ेने सहा य दान
करते. ते िवशेष नाहीत आिण हण ून या ं याकड े थेट अिधकार िक ंवा जबाबदारी नाही .
यांना िवश ेष सहा यक िक ंवा सहा यक यव था पक हण ून ओळखल े जाऊ शकत े.
b. िवशेष कम चारी:
यांना काही काया मक े ांम ये िवशेष पा भूमी आह े. ते सं थेला संशोधन आिण िवकास ,
खरेदी, सांि यक य िव ेषण यासार या त स ला आिण स ेवा देतात. आधुिनक
औ ोिगक जगात जवळजवळ सव यावसाियक स ं थांम ये लाइन आिण कम चारी स ंघटना
आहेत.
iii. काया मक स ं था: [रचना ]
काया मक िडझाइनला स ं थेसाठी ¯u हणून देखील ओळखल े जात े [u= एकता ].
उ पादन , िवपणन , िव , मानव स ंसाधन , कायद ेशीर स ंशोधन , िवकास आिण अशी काही
मुख काय आहेत. कार आिण काया ची स ं या स ं थां या कारावर अवल ंबून अस ेल
उदा.:- सेवा सं था े े
काया मक स ंरचनेचे फायद े:
1. हे काय मतेत तस ेच उ पादना ंची गुणव ा स ुधारते कारण य ेक काया मक े ात
िवशेष ग ुंतलेला असतो .
2. काया मक रचन ेमुळे िवभागाम य े उ म स ंवाद आिण सम वय साध यात मदत होते.
तोटे:
1. हे सामा य यव थापन कौश याऐवजी अ ंद िवशेषीकरण आिण हण ून काया मक
मॅनेजर काय कारी पदा ंचा समाव ेश करत े.
2. काया मक एकक े यां या वतः या े ाशी स ंबंिधत अस ू शकतात आिण हण ून
एकूण सं था मक गरजा ंना कमी ितसाद द ेतात.
3. सम वय साधण े अिधक कठीण आह े आिण याम ुळे संपूण सं थेवर प रणाम करणा या
ितसादा ंना गंभीरपण े िवलंब होऊ शकतो .
औपचा रक े ाचे वैिश ्य:
1991 पय तची औ ोिगक वाढ बह ता ंशी समाजा या समाजवादी प तीवर आधा रत होती .
भारतीय आिथ क यव था िम आिथ क प तीवर आधा रत होती. यामुळे साव जिनक
े ाची भ ूिमका वरचढ ठरली . कोण याही िनयमा ंचे उ ल ंघन कर यासाठी सरकार
उ ोगा ंना वापरत अस े. सरकारन े उ पादना या अन ेक नवीन य ुिनट्सना ो साहन आिण
समथ न देखील िदल े आिण उ पादना ं या व ैिव यत ेला देखील परवानगी िदली . उ पादना या munotes.in
Page 15
औपचा रक आिण अनौपचा रक े
15 िनयमनासाठी सरकारन े तांि क धोरण आिण औ ोिगक धोरण ेही जारी क ेली. या
उ ोगा ं या मा यमात ून अिधकािधक रोजगार िनमा ण हावा अशी सरकारची इ छा होती .
यामुळे रोजगार िनिम ती हे मु य उि होत े.
संघिटत े :
संघिटत े ाची या या साव जिनक तस ेच खा जगी े ातील सव उ ोगा ंम ये 10 िकंवा
याह न अिधक कामगारा ंना रोजगार द ेणारे कामगार श समािव करत े.
संघिटत घटका ंना सरकारकड ून समथ न आिण स ंर ण िदल े जात आह े. यांनी कामगारा ंना
चांगले वेतन, चांगली कामाची प रि थती आिण इतर फायद े, अगदी प े शन स ुिवधाही
िद या . ब याच लोका ंनी संघिटत घटका ंसह या ंचे क रयर िवकिसत क ेले आिण बनवल े.
उ पादन स ं था, साव जिनक े ातील स ेवा सं था जस े क यावसाियक ब ँका आिण िवमा ,
बँका सार या खाजगी े ातील स ेवा सं था, वाहतूक पय टन स ं था, िव क ंप या िक ंवा
मोबाईल फोन स ेवा, दूरदश न इ.
संघिटत े मािणत आह े. ते मु यतः प तशीर मागा वर काय करतात . या े ातील
मजुरांची मागणी रोजगार िविनमय क ां या य ना ंतून पुरवठा कर याबरोबर समतोल
राखली जात े; स लागार स ं था द ेखील औपचा रक र या िनय ंि त आह े, अिधकाराची
पदानु म आह े, काम स ुिनयोिजत आह े, ानाच े िवशेषीकरण हणून वीकारल ेला आधार ,
संवादाची भावी ओळ , मता आिण अन ुभवान ुसार उ च व ेतन- केल. अशा स ं थांम ये
औपचा रक अ य करारा मक अव ैयि क आिण ता प ुरते संबंध बळ असतात .या
े ातील स ंघटना यां या य नात ून कम चा या ंना िश ण द ेते आिण िवकिसत करत े. ते
कम चा या ंना नोकरीच े मू यमापन आिण या ं या देय मत े या आधार े वेतन द ेतात. या
संघटना ंमधील कामगार स ंघटना मजब ूत आह ेत. ते या स ं थांमधील एचआरएम प त च े
िनयमन करतात .
कामाच े व प िक ंवा औपचा रक े ातील स ंबंधांचे व प :
े हरमन आिण इतरा ंनी केले या अ यासान ुसार, यांि क आिण वय ंचिलत उ पादना या
िवकासासह कौश य प ुढाकार आिण िनय ं ण सतत कामात ून काढ ून टाकल े जात े.
या यित र , कामगार ि य ेचे अिधकािधक तक संगतीकरण क ेले जात आहे "भांडवलवादी
समाजात काय सू मपण े सा या ऑपर ेश सम य े िवभागली जातात आिण यव थापना ार े
िनद िशत आिण आयोिजत क ेली जातात . हा िवकास क ेवळ उ पादन उ ोगालाच लाग ू होत
नाही, तर सव साधारणपण े काम कर यासाठीही लाग ू होतो . या बदला ंचे िन वळ प रणाम
हणज े (१) कामगार श च े कौश य कमी करण े (२) कामा या ि य ेवरील िनय ं ण कमी
करणे आिण िवश ेषतः मश कमी करण े. उदरिनवा हासाठी कामगारा ंना या ंची मश
िवकावी लागत े. यां या कामात अधोगतीची ि या झाली आह े याम य े कौश य े,
जबाबदारी आिण िनय ं ण काढून टाकण े समािव आह े आिण कामा या ि य ेवर िनयो ा
आिण यव थापनाच े वच व आह े.
munotes.in
Page 16
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
16 संघिटत े उ पादन , वीज, वाहतूक आिण िव ीय स ेवांपुरते मया िदत आह े. 1999 -2000
म ये एकूण रोजगारा या 7% वाटा आह े हणज े एकूण 397 दशल रोजगारा ंपैक 28
दशल .
संघिटत े ात साव जिनक आिण खाजगी े ाचा समाव ेश होतो . 1983 -94 म ये संघिटत
े ातील रोजगाराम य े साव जिनक े ाचा वाटा 71% होता. आता साव जिनक े ातील
रोजगार कमी कर या या सरकार या धोरणाम ुळे ते कमी झाल े आहे.
खाजगी े ाचा वाटा १/३ पे ा कमी आह ेrdसंघिटत े ातील रोजगार . खाजगी े नफा
वृ आह े आिण साव जिनक े ा माण े रोजगार िनमा ण करत नाही .
औपचा रक े ाची व ैिश ्ये:
1. हे यि व िक ंवा अम ूत व पाच े आहे हणज ेच ते काम िक ंवा पद आह े याला म ु य
मह व आह े तर भूिमका बजावणार े पु ष वभावाम य े दु यम आह ेत.
2. सद या ंमधील स ंबंध अशा कार े तयार क ेले गेले आह ेत क औपचा रक स ंबंध
सं थे या उि े सा य कर यासाठी मा ंडले या योजना ंशी सुसंगत आह ेत.
3. हा यापक णालीचा एक भाग आह े आिण यात भौितक आिण ग ैर-भौितक घटक
तसेच आिथ क, राजक य आिण शासक य णाली समािव आह े जी मानवी
वातावरणात ितिब ंिबत होऊ शकत े..
4. सं थेतील सव य ना िविश कत ये आिण जबाबदा या िनय ु के या आह ेत.
5. सव ि याकलाप य ेय सा य कर यासाठी िनद िशत क ेले जातात .
6. व र आिण गौण स ंबंधांम ये प फरक आह े.
7. िवभागा ं या य या ि याकलापा ंम ये सम वयाची यव था आह े.
8. सव औपचा रक स ं थेचे वतःच े िनयम आिण िनयम असतात .
औपचा रक े ातील सम या :
औपचा रक े ातील कामगारा ंना भ ेडसावणा या काही सम या ऑटोमायझ ेशन,
खाजगीकरण आिण उदारीकरणा शी स ंबंिधत आह ेत. बह रा ीय क ंप यांम ये भारतीय
उ ोगा ं या िवलीनीकरणाम ुळे कामगारा ंना कामाव न कमी करण े, ऐि छक िक ंवा स ची
सेवािनव ृ ी अशा सम या ंना त ड ाव े लागत आह े. मोठ्या माणात िक ंवा कामगारा ंची
सं या अक ुशल िक ंवा अध कुशल आह े आिण याम ुळे यां या रोजगाराला फारसा वाव
नाही. कुशल कामगारा ंनाही या ंचे ान स ुधाराव े लागेल. "हायर अ ँड फायर " णालीच े
पालन क े यामुळे नोकरीची कोणतीही स ुरि तता नाही . मािहती ा ंतीने संपूण मागणी आिण
पुरवठा प ती बदल ून टाकली आह े. डाउनसाइिज ंग आिण आउटसोिस गमुळे युिनयन
आप या सद या ंना संर ण द ेऊ शकली नाही . या सव कारणा ंमुळे कामगारा ंची सं या कमी
झाली आह े आिण या ं या मालका ंशी सौद ेबाजी कर याची या ंची ताकद कमी झाली आह े. munotes.in
Page 17
औपचा रक आिण अनौपचा रक े
17 संघिटत े ातही सम या आह ेत. ऑटोम ेशन, खाजगीकरण आिण उदारीकरणाम ुळे
औ ोिगक द ेखावा बह त ेक बदलला आह े. अनेक उ ोग अन ेक आ ंतररा ीय िक ंवा
बह रा ीय क ंप यांम ये िवलीन होत आह ेत याम ुळे यांची भारतीय य ुिनट्स बंद आह ेत.
कामगारा ंना कामाव न कमी करण े, वे छािनव ृ ी िक ंवा स ची स ेवािनव ृ ीचा सामना
करावा लागत आह े. मॅ युअल नोक या ंना वाव नस यान े अनेक अक ुशल िक ंवा अध कुशल
कामगार या ं या नोक या गमावत आह ेत.
अ यंत कुशल कामगारा ंनाही या ंची मागणी कायम ठ ेव यासाठी या ंचे ान स ुधाराव े लागत े
िकंवा याच े नूतनीकरण कराव े लागत े. आता कामगारा ंना चा ंगले पगार िमळतात यात श ंका
नाही, नोकरीची स ुर ा नाही. कामगार एका स ं थेतून दुस या स ं थेत जातात . नवीन
िपढीतील कामगारा ंना वतःसाठी यो य नोक या शोध यासाठी ख ूप क कराव े लागतात .
उ ोग िवश ेषत: मोठ्या माणावर कारखान े बंद पडत आह ेत आिण या ं या जागी यवसाय
ि या उ ोग उभारल े जात आह ेत. यांचे काम ड ेटा गोळा करण े, यावर ि या करण े
आिण या ं या ाहका ंना पुरवणे हे आहे. ते शासक य कामकाज करतात . मािहती ा ंतीने
संपूण मागणी आिण प ुरवठा प ती बदल ून टाकली आह े.
मोठ्या उ ोगातील कामगार स ंघिटत असल े तरी, युिनयन या ं या नोक या ंचे संर ण
कर या त अपयशी ठरतात . ते यां या अटी व शत म ुळे ह कूम देऊ शकत नाहीत सं या
कमी झाली हण ून या ंची ताकद कमी झाली आह े.
मळे आिण खाण मधील कामगार :
हे संघिटत औपचा रक े असल े तरी कामाची प रि थती अ य ंत वाईट आह े. अपु या
हवेम ये अ य ंत खराब व छतािवषयक प रि थतीत कामगारा ंना काम कराव े लागत े
िप या या पा याचा प ुरवठा अन ुपि थत आह े. मजुरी खूपच कमी आह े. बह तेक मिहला
आिण म ुले काम करतात या ंना कोण याही स ुिवधा िद या जात नाहीत . अ क
उ ोगा ंम ये, हे ल ात य ेते क आईसोबत य ेणारी ख ूप लहान म ुले यां या आई या मांडीवर
असतात , लहान लहान अ क कण ास घ ेतात, यांचा च ेहरा चमकदार अ कान े
झाकल ेला असतो . म या ंम ये कामगारा ंना व छता स ुिवधा, चांगली आरामदायी घर े िकंवा
कामावर असताना पाऊस िक ंवा उ हापास ून संर णही िदल े जात नाही . यांना यो य
पावसाळी श ूजही िदल े जात नाहीत . कामा या तासा ंबाबत अस े आढळ ून आल े क
म या ंम ये कामगारा ंनी िदवसात ून 10-12 तास काम क ेले तरीही फ े टरी कायदा 1948
नुसार या ंनी िदवसात ून 8 तासांपे ा जा त काम क नय े.
१.५ सारांश
कामगाराची कामाची ि थती तो /ती या े ात काय रत आह े याव र अवल ंबून असत े.
औपचा रक े ाम य े काही माणात नोकरी या स ुर ेसह कठोर िनयम आिण िनयमा ंचा
समाव ेश असतो . तर, अनौपचा रक े जेथे वेश ितब ंिधत नाही , ते कोण याही कारची
नोकरी स ुर ा दान करत नाही . औपचा रक े ातही , कामगारा ंना अन ेक सम या ंचा
सामना करावा लागतो याच े िनराकरण न क े यास मोठ ्या माणात ग ैरहजर राहण े आिण
गंभीर करणा ंम ये संप आिण श ेवटी लॉकआउट होऊ शकतात . munotes.in
Page 18
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
18 १.६
1) कामगार हणज े काय?
2) सं था आिण ितच े काय यावर चचा करा.
3) औपचा रक स ं थेची रचना िव ेषण करा .
4) औपचा रक े ा या व ैिश ्यांचे िव ेषण करा .
१.७ संदभ
● Anthony Giddens , „Sociology„ , Simon Griffths Polity , 2006 .
● Schneider EV -Industrial Sociology , Tata Mcgraw Hill , 1983 .
● ILO, 1994 , The Urban Informal Sector in Asia : Policies & Strategies .
munotes.in
Page 19
19 २
अनौपचा रक े : अथ , वैिश ्ये आिण कामगारा ं या
सम या
घटक रचना
१.0 उि
१.१ तावना
१.२ अनौपचा रक े : अथ
१.३ भारतीय स ंदभा तील अनौपचा रक े ाची ास ंिगकता /मह व
१.४ अनौपचा रक े ाची व ैिश ्ये
१.५ अनौपचा रक े ातील सहभाग च े वग करण
१.६ अनौपचा रक े ातील कामगारा ं या सम या
१.७ औपचा रक आिण अनौपचा रक े ातील फरक
१.८ सारांश
१.१ उि े
● अनौपचा रक े संक पन ेचे आकलन करणे.
● अनौपचा रक े ातील सम या व याची या ी व ेध घेणे.
● औपचा रक आिण अनौप चा रक े यां यातील फरक प करणे.
१.१ तावना
अनौपचा रक े अन ेक देशांम ये, िवशेषत: िवकसनशील द ेशांम ये म बाजाराचा एक
मह वाचा भाग हण ून ओळखला जात आह े आिण याम ुळे रोजगार िनिम ती, उ पादन आिण
रोजगार िनिम तीम य े मोठी भ ूिमका बजाव ते. अनौपचा रक े ही एक साव ि क घटना आह े
आिण ऐितहािसक स ंदभा त पािहल े तर यात नवीन काही नाही . िवकसनशील द ेशांम ये ते
अनेक पट नी वाढल े आहे. सु वातीला अस े मानल े जात होत े क अनौपचा रक े ही एक
ता पुरती घटना आह े जी आध ुिनक े वाढ यान ंतर आिण अिधक म आ मसात
के यानंतर हळ ूहळू नाहीस े होईल . धोरण िनमा यांनी याकड े मोठ्या माणावर ल िदल े
नाही हण ून अनौपचा रक े ातील लोका ंची सं या वाढली . munotes.in
Page 20
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
20 १.२ अनौपचा रक े : अथ
अनौपचा रक े अन ेक देशांम ये, िवशेषत: िवकसनशील द ेशांम ये म बाजाराचा एक
मह वाचा भाग हण ून ओळखला जात आह े आिण याम ुळे रोजगार िनिम ती, उ पादन आिण
रोजगार िनिम तीम य े मोठी भ ूिमका बजावत े. अनौपचा रक े ातील रोजगार ही या
देशांम ये सामािजक स ुर ा जा या ंचा अभाव आह े उदा. बेरोजगारी िवमा िक ंवा जेथे मजुरी,
िवशेषत: साव जिनक े ात कमी आह े. अनौपचा रक े हा श द क थ हाट (1971 ) यांनी
शहरी घाना या अ यासात स ंघिटत म बाजाराबाह ेरील शहरी रोजगाराच े वण न
कर यासाठी तयार क ेला होता . संघिटत म बाजारा या बाह ेर पडणा या शहरी कामगार
दलाचा तो भाग हण ून या ंनी या े ाचे वण न केले आहे. या ेणीम य े वयं-रोजगार ार े
वैिश ्यीकृत यवसाया ंची मोठी िविवधता समािव आह े. शहरी कामगार बाजारात नवीन
वेश करणा या ंना िवश ेषतः ामीण भागातील थला ंत रता ंना अनौपचा रक े ात काम
कर यास भाग पाडल े गेले कारण औ पचा रक े ात प ुरेशा संध या अभाव असतो आिण
अंशतः कामगारा ंकडे कौश य आिण नोकरीसाठी आव यक असल े या प ुरेशा अन ुभवा या
अभाव असतो .
अनौपचा रक े ही स ंक पना आ ंतररा ीय कामगार स ंघटना (ILO 1972 ) या
िमशन ार े प र क ृत कर यात आली यान े जागितक रोज गार काय मा या चौकटीत
केिनयामधील रोजगार प रि थतीचा अ यास क ेला. या अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे
क अनौपचा रक े ाम य े नवीन उ ोगा ंसाठी सहज व ेश, वदेशी संसाधना ंवर अवल ंबून
राहणे, कुटुंबाची मालक , लहान माणात ऑपर ेश स, अिनय ंि त आिण पधा मक
बाजारप ेठ, िमक गहन त ं ान आिण कामगारा ंची अनौपचा रकपण े ा क ेलेली कौश य े
यासारखी व ैिश ्ये आहेत.
ILO (1999 ) नुसार अनौपचा रक े हणज े रोजगार आिण उ प न िनमा ण कर या या
ाथिमक उ ेशाने सं था आिण त ं ाना या िन न तरावरील ि याकलापा ंचा संदभ होय.
असे उप म सहसा अिधका या ंकडून यो य मा यता न घ ेता केले जातात आिण कायद े
आिण िनयमा ंची अ ंमलबजावणी कर यासाठी जबाबदार असल े या शासक य य ं णे या
नजरेतून सुटतात .
१.३ भारतीय स ंदभा तील अनौपचा रक े ाची ास ंिगकता /मह व
NSS सव ण 1999 -2000 नुसार द ेशातील एक ूण कम चा या ंपैक 92% असल ेले सुमारे
370 दशल कामगार अस ंघिटत े ात काय रत होत े. देशातील िमक श या मोठ ्या
भागाला रोजगारा या स ंधी उपल ध क न द े या या ीन े ते मह वप ूण भूिमका बजावत े
आिण रा ी य उ पादनात मह वप ूण योगदान द ेते. िन वळ द ेशांतग त उ पादनाम य े
असंघिटत े ाचे योगदान आिण स या या िकमतीन ुसार एक ूण GDP म ये याचा वाटा
60% पे ा जा त आह े.
munotes.in
Page 21
अनौपचा रक े : अथ , वैिश ्ये
आिण का मगारा ं या सम या
21 रोजगारा या बाबतीत अस ंघिटत े ाची आप या अथ यव थ ेत मह वाची भ ूिमका आह े
आिण रा ीय द ेशांतग त उ पादन , बचत आिण भा ंडवल िनिम तीम य े याच े योगदान आह े.
स या भारतीय अथ यव था आिथ क सुधारणा आिण उदारीकरणा या ि य ेतून जात
आहे. ि य ेदर यान , िवलीनीकरण , उ ोगातील िविवध क ंप यांचे एक ीकरण आिण
तं ानाच े अप ेडेशन आ िण आ ंतररा ीय बाजारप ेठेत पधा कर यासाठी िक ंमत आिण
गुणा मक दो ही बाबतीत उ पादनाची पधा मकता वाढिव यासाठी इतर नािव यप ूण उपाय
केले जातात . कमी अकाय म य ुिनट एकतर कोम ेजून जातात िक ंवा चा ंगली कामिगरी
करणा या इतर य ुिनट्सम य े िवलीन होतात . या प रि थतीत , कामगारा ंना िश ण द ेऊन,
यां या कौश या ंम ये सुधारणा क न आिण या ंना रोजगाराच े नवीन माग शोध यास
स म कर यासाठी , िव मान रोजगाराम य े यांची उ पादकता स ुधार यासाठी इतर
उपाययोजना क न या ंचे िहत जप याची िवश ेष गरज आह े. गुणव ा आिण खच या दो ही
बाबतीत या ं या उ पादनाची पधा मकता वाढवण े याम ुळे यांचे उ प न स ुधार यास
आिण या ार े यांचा सामािजक -आिथ क दजा उंचाव यास मदत होईल . असा अन ुभव आह े
क औपचा रक े देशातील कामगारा ंना सामाव ून घे यासाठी प ुरेशा संधी देऊ शक त नाही
आिण अनौपचा रक े या ं या उदरिनवा हासाठी आिण जग यासाठी रोजगार उपल ध
क न द ेत आह े. िव मान आिथ क प रि थती ल ात घ ेऊन, असंघिटत े पुढील काही
वषा त आणखी िव तार ेल. अशा कार े, ते बळकट आिण सि य करण े आव यक आह े
जेणेक न त े रोजगार दाता आिण सामािजक िवकासाच े वाहन हण ून काम क शक ेल.
अनौपचा रक े ाचे िटकून राहण े हे कृषी आध ुिनक उ ोग आिण स ेवा े ासार या इतर
े ां या वाढ या मश ला प ुरेशा रोजगारा या स ंधी िक ंवा उ प न दान कर या या
अ मत ेमुळे आहे. थला ंतर मो ठ्या माणावर झाल े असून याम ुळे शहरीकरण झाल े आहे.
ब याच शहरी आधा रत आध ुिनक उ ोगा ंना वाढ या थला ंत रता ंना सामाव ून घेणे कठीण
जाते जे नंतर अनौपचा रक े ात सामाव ून घेतात. अशा कार े, सुलभ व ेश हे
अनौपचा रक े ाचे मु य व ैिश ्य आह े. तथािप , सव अनौपचा रक े ात व ेश करण े सोपे
नसते आिण यासाठी काही भा ंडवल आिण कौश य े आव यक असतात .
अनौपचा रक े हे ता प ुरते े हो याऐवजी वाढल े आह े आिण स ुमारे 92% ट के
कामगार आह ेत. िशवाय , मंदी, संरचना मक समायोजन धोरणा ंमुळे याचा आणखी िव तार
झाला आह े. औपचा रक े ातील औ ोिगक प ुनर चने या ि य ेमुळे उपक ं ाटी ार े
उ पादनाच े अिधक िवक ीकरण झाल े आहे. खच कमी कर याचा आिण अिधक लविचक
उ पादन प ती शोध याचा दबाव हणज े मोठ्या माणावर िक ंवा आध ुिनक उ ोगा ंम ये
कमी नवीन नोक या िनमा ण के या जात आह ेत आिण उपक ं ाटदारा ंकडून अिधक काम
केले जात े. जरी सकारा मक र या यान े रोजगार आिण उ च उ प ना या मोठ ्या स ंधी
िद या आह ेत, परंतु नकारा मक र या याचा प रणाम अिधक िनय ं णमु झाला आह े.
अनौपचा रक अथ यव थ ेत सहभागी हो याची म ूलभूत कारणे खालील माण े आहेत:-
a) आिथ क मंदी
b) कर च ुकवणे
c) अित सरकारी िनयमन munotes.in
Page 22
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
22 यांना िनयामक आिण सामािजक स ंर ण साधना ं या अ ंतग त आण यासाठी कायद े आिण
इतर उपाया ंची अ ंमलबजावणी अनौपचा रक े ातील िव मान य ं णेवर िवप रत प रणाम
करेल कारण याम ुळे बाजारा या न ेतृ वाखा लील अथ यव थ े या स ुरळीत कामकाजात
अडथळ े िनमा ण होऊन बाजारातील अप ूण ता िनमा ण होईल . यािशवाय , जगभरातील
बदल या प रि थतीत सरकार या मत ेपे ा जा त आिथ क प रणामा ंचा समाव ेश
असल े या मोठ ्या पायाभ ूत सुिवधा आिण स ं था मक यव थ ेची आव यकता आह े.
अनौपचा रक े ात काम करणा या कामगारा ंना आव यक तरावरील स ंर ण आिण
सुरि तता िमळावी यासाठी सरकारन े सुसू ता आिण वत काची भ ूिमका बजावली पािहज े,
जेणेक न या ंना या ंचे कौश य प ूण त: आिण या ं या मता ंनुसार अिभ य कर यास
स म कामाच े वातावरण िमळू शकेल. यां या उ पादना ंची पधा मकता आिण या ार े
यांचे उ प न आिण सामािजक -आिथ क ि थती उंचावेल .
१.४ अनौपचा रक े ाची व ैिश ्ये
1) वेशाची सोय - अनौपचा रक े या या माची तरलता आिण गितशीलता ार े
वैिश ्यीकृत आह े. यां या कृषी उ प नाप े ा शहरी उ प ना या आका ं ेने स व
थला ंत रता ंनी या ंची मूळ गाव े सोडली या ं यासाठी हा शहरातील व ेश िबंदू आहे. नवीन
वेशकत यांना आिथ क मदत कर यासाठी आिण नोकरी या स ंधी शोध यासाठी शहरात
थाियक झाल े या या ं या िम ा ंवर आिण नात ेवाईका ंवर अवल ंबून असतात .
2) वाय ता आिण लविचकता - सहभाग ना या ं या सज नशीलत ेचा वापर आिण
िवकास कर याच े वात ं य आह े. सहभाग ना अनौपचा रक े अिधक वाय ,
औपचा रक े ापे ा लविचक वाटत े.
3) ऑपर ेश सच े लहान माण - अनौपचा रक े ात साधा रणपण े लहान आ थापना ंचा
समाव ेश होतो . हे े आ थापन ेवर एकल कामगार अस ू शकत े आिण फ वय ंरोजगार
आिण वतःच े खात े कामगार अस ू शकत े. कमी भा ंडवलाची ती ता आिण िनयोिजत
भांडवलावर कमी दरासह रोजगाराचा लहान आकार .
4) उप मा ंची कौट ुंिबक मालक - से टरम य े कौटुंिबक मजुरांचा वापर क ेला जातो .
अनौपचा रक े म -क ि त, ामु यान े मॅ युअल, उ पादना या कमी उ पादकता त ं ांचा
वापर करतात . म आिण िवशेषीकरणाची काया मक िवभागणी मया िदत आह े आिण बह त ेक
यव थापक य आिण शासक य काय मालकान े केली पािहज ेत.
5) सरकारकड ून पािठ ंबा आिण मा यता नसण े- कोण याही सरकारी मदतीिशवाय
अनौपचा रक े ातील उप म वाढल े आहेत. संघिटत भा ंडवल बाजार , बँक िव , परदेशी
तं ान आिण आयात क ेलेला क चा माल , परदेशी पध पासून संर ण इ यादी अ प
भौितक स ंसाधना ंमुळे अनौपचा रक े ातील उ ोगा ंना उपल ध नाहीत . िनयमा ंची
अंमलबजावणी कर या या सरकार या य ना ंना या उप मा ं ारे ितक ूल प रि थती
मानली जात े याम ुळे ऑपर ेश स कठीण होतात . munotes.in
Page 23
अनौपचा रक े : अथ , वैिश ्ये
आिण का मगारा ं या सम या
23 6) पधा मक आिण अिनय ंि त उ पादन बाजार - िवकसनशील द ेशांमधील
अनौपचा रक े ाम य े पधा आिण अिनय ंि त बाजारप ेठ असत े.
7) असुरि त कामगार बाजार - अनौपचा रक े ातील कामगार बाजार या े ातील
वेशा या प ूण वात ं यामुळे अिनय ंि त आिण अ य ंत पधा मक अस याच े मानल े जाते.
कामगारा ं या कमतरत ेम ये ामु यान े िमक बाजारात नवीन व ेश करणा या ंचा समाव ेश
होतो. औपचा रक े ात नोक या ं या स ंधी मया िदत अस यान े ते अनौपचा रक े ातील
छोट्या आ थापना ंकडे जातात . प रणामी , अनौपचा रक े ात अ प ब ेरोजगारी आिण
अ याचा रत व ेतनाची प रि थती आह े.
१.५ अनौपचा रक े ातील सहभाग च े वग करण
कामगार अनौपचा रक े ाचे चार म ु य वगा म ये वग करण करता य ेईल:-
1) गृह आधा रत कामगार - कामगार आिण वग पारंपा रक कौश य आिण म वाप न
यांचे ि याकलाप करतात . यां यापैक बह त ेकांनी या ं या घरात ून काम क ेले आिण
हणून ते ामीण कारािगरा ंचे अ य उदाहरण आह ेत.
2) वयंरोजगार - यां याकड े यांची काम े कर यासाठी कायम व पी जागा नाही ,
उदाहरणाथ र यावर िव ेते, र ाचालक , से स वक र इ.
3) तुकडा मज ुरी कामगार - कामगारा ं या ेणी उ ोजका ं ारे िनयु के या जातात . ते
यांचे काम वत ं पणे पार पाडतात पर ंतु िनयो े क चा माल आिण िकमान रोख प ुरवठा
क न या ं यावर िनय ं ण ठ ेवतात . उदाहरण े बीडी बनवणार े, गािलच े आिण चटई िवणकाम ,
लेस उ ोग इ .
4) वेळ मज ूर कामगार - हे कामगार या ंची मश कमी पगारा या व ेळे या
मोबद यात िवकतात . यांची काम े शारी रक मावर जा त अवल ंबून असतात . उदा. -
सफाई कामगार , बांधकाम कामगार , घरगुती नोकर इ .
१.६ अनौपचा रक े ातील कामगारा ं या सम या
अनौपचा रक े ा या छोट ्या अिव सनीय आिण अस ुरि त व पाम ुळे कामगारा ंना
अनेक सम या ंना त ड ाव े लागत े.
1) नोकरीची अस ुरि तता- कामगार ता प ुर या कालावधीसाठी क ं ाटी प तीन े काम
करतात .
2) कमी प ेम ट- कामगारा ंना कमी मोबदला िमळतो .
3) कौश याचा अभाव - कामगारा ंकडे उ च कौश य े नसतात आिण कामावर असताना
यांना िशि त क ेले जाते. यामुळे उ पादकता वाढवता य ेत नाही .
4) कामगार अस ंघिटत आह ेत- अनौपचा रक े ातील कामगारा ं या िवख ुरले या
व पाम ुळे कामगारा ंना संघिटत करण े कठीण होत े. munotes.in
Page 24
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
24 5) अनौपचा रक े ाचे अनिधक ृत व प - अनौपचा रक े न दणीक ृत आिण
कायद ेशीर नस याम ुळे, कामगारा ंना सम या अस यास त े कायद ेशीर मदत घ ेऊ
शकत नाहीत . नोकरदारा ंकडूनही या ंचे शोषण क ेले जाते.
6) अनौपचा रक े ात कमी पगार असल े या मिहला आिण म ुलांची सं या जा त आह े.
१.७ औपचा रक आिण अनौपचा रक े ातील फरक
भारतीय अथ यव थ ेचे औपचा रक आिण अनौपचा रक े ाम य े वग करण क ेले जात े.
दोघांमधील फरक आकार , बाजारप ेठेचे व प आ िण रा याशी स ंबंध या काही
अनुभवज य त या ंवर आधा रत आह ेत. जोशी या ं या मत े (1976 ) औपचा रक े ाम य े
उ च कर आिण प रमाणा मक िनब धां ारे परद ेशी पध पासून आ य घ ेतले या
अ पस ं यक बाजारप ेठांम ये काय रत असल े या मोठ ्या उ पादन क ंप या आह ेत, यांचे
उ पादन ाम ु यान े उ च आिण म यम उ प न गटा ंना िवकतात , तर अनौपचा रक े ात
लहान उ पादक आह ेत. पधा मक उ पादन बाजारा ंम ये कमी मािज न, िविवध कार या
व तू आिण स ेवा ाम ु यान े कमी उ प न गटा ंना िवकण े. औपचा रक े भांडवल गहन
आिण आयात त ं ान वापरत े तर अनौपचा रक े म -क ि त त ं ानाचा अवल ंब करत े.
जॉन वी स (1975 ) औपचा रक आिण अनौपचा रक े ाम य े फरक कर तात याम य े
औपचा रक े संसाधना ंम ये िवशेषािधकार ा व ेश, मोठ्या माणावर ऑपर ेश स,
भांडवल गहन तं े, उ च व ेतन दर आिण पगार प ॅकेजेस ार े वैिश ्यीकृत आह े.
अनौपचा रक े ाचे वैिश ्य संसाधना ंपय त िवश ेषािधकार ा व ेशापास ून वंिचत राहण े,
ऑपर ेशनचे लहान माण , म-क ि त त ं े, कमाईची िन न पातळी आिण वद ेशी मालक
आहे.
मुझुमदार (1977 ) यांनी अनौपचा रक े ातील कामगार बाजारप ेठेत व ेश अिनब ध आह े,
तर औपचा रक े ातील कामगार बाजारप ेठ कृि मरी या वाढवल ेली िनय ु मानक े, िनयम
आिण ि या ं ारे ितब ंिधत आह े या व त ुि थतीवर ल क ि त क न फरक प क ेला
आहे.
या फरका या िबंदूं यित र , इतर िभ न व ैिश ्ये आहेत:
1) औपचा रक े ात व ेश करण े अवघड आह े तर अनौपचा रक े ात व ेश
सुलभतेने वैिश ्यीकृत आह े.
2) औपचा रक े ाम य े िनयु , करार आिण नोकरी या जबाबदा या ंचे प िलिखत
िनयम असल ेली रोजगार यव था आह े. यात िनयो ा आिण कम चारी या ं यातील
मािणत स ंबंध औपचा रक करारा ार े राखल े जातात . अनौपचा रक े ात अस े कोणत ेही
िलिखत िनयम नाहीत . िनयो ा आिण कम चारी या ंना ब ंधनकारक असा कोणताही
कायद ेशीर करार नाही .
3) कम चा यान े ठरािवक तास काम करण े अपेि त आह े आिण या ला ो साहन आिण
भ े यित र िनि त पगार िमळण े अपेि त आह े. तो चा ंग या कामा या वातावरणात काम munotes.in
Page 25
अनौपचा रक े : अथ , वैिश ्ये
आिण का मगारा ं या सम या
25 करतो आिण याला रजा , बचत, कज इ यादी फाय ा ंचा ह क आह े. याची स ंघिटत
संघटना आह े िजथे या या अिधक ृत त ार च े िनराकरण क ेले जाते. यािशवाय , तो जीव न
िवमा, आरो य िवमा , पे शन, ॅ युइटी इ यादी सामािजक स ंर ण लाभा ंतग त समािव आह े.
4) अनौपचा रक े ातील कामगारा ंना िनि त व ेतन िक ंवा कामाच े िनि त तास नसतात
आिण त े बह त ेक दैनंिदन कमाईवर अवल ंबून असतात . बह तेक करणा ंम ये, कामाच े
वातावरण गद च े आिण अ व छ असत े. या कार या अथ यव थ ेतील कामगार सहसा
एक य े यात आिण स ंघटना िक ंवा गटा ार े यां या सम या सोडिव यात अपयशी ठरतात .
यां यात सामािजक स ंर ण योजना ंबाबत जाग कता कमी आह े, ते बचत क शकत
नाहीत आिण वत :चा िवमा काढ याची गरज या ंना भासत नाही.
5) नागरी स ेवा, साव जिनक े ातील य ुिनट्स, सरकारी स ेवा, संर ण, बह -रा ीय
/रा ीय / खाजगी क ंप या, शाळा, महािव ालय े, संशोधन स ं था, यव थापन स ं था, बँका
इ याद म य े काम करणार े लोक औपचा रक े ाशी स ंबंिधत आह ेत.
छोटे शेतकरी , र या वरील िव ेते, फेरीवाल े, छोटे यापारी , लघुउ ोजक , घरकाम करणार े
कामगार , मोची, िचं या व ेचणार े, कुली, मजूर, कारागीर इ यादी हण ून काम करणार े लोक
अनौपचा रक े ाशी स ंबंिधत आह ेत.
औपचा रक आिण अनौपचा रक े ांमधील फरक :
औपचा रक े अनौपचा रक े
वेश करण े कठीण वेश करण े सोपे आहे
उप मा ंचे कायद ेशीर व प कॉटेज उप म , कुटुंबाची मालक
मोठ्या माणावर ऑपर ेश स ऑपर ेशनचा लहान आकार
भांडवल गहन आिण परद ेशी तं ान मक ि त आिण वद ेशी तं ान
िविनयिमत आिण ितब ंिधत पधा अिनय ंि त आिण उ च पधा उ पादन बाजार
कमाईची उ च पातळी कमाईची िन न पातळी
पूव िमळवल ेले कौश य नोकरी या िश णात ून कौश य ा क ेले
कामगार स ंघटना ं या अि त वासाठी
कामगारा ंचे शोषण हो याची श यता कमी कामगार स ंघटना अि त वात नस याम ुळे
कामगारा ंचे शोषण हो याची अिधक श यता
सरकारी मज त व ेश सरकारी मदतीिशवाय उप मा ंचा िवकास
िनि त रचना िनि त रचना नाही
कायम आिण ि थर ता पुरते आिण ि थर नाही
सं ेषणाच े अिधक ृत चॅनेल वतःच े सं ेषण, सामा यतः ा वाइन
हणून ओळखल े जाते
munotes.in
Page 26
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
26 १.८ सारांश
अनौपचा रक े अन ेक देशांम ये, िवशेषत: िवकसनशील द ेशांम ये म बाजाराचा एक
मह वाचा भाग हण ून ओळखला जात आह े.अनौपचा रक े हा श द क थ हाट (1971 )
यांनी घाना देशा या शहरी अ यासात स ंघिटत म बाजाराबाह ेरील शहरी रोजगाराच े वण न
कर यासाठी तया र केला होता . संघिटत म बाजारा या बाह ेर पडणा या शहरी कामगार
दलाचा तो भाग हण ून या ंनी या े ाचे वण न केले आहे. NSS सव ण 1999 -2000
नुसार द ेशातील एक ूण कम चा या ंपैक 92% असल ेले सुमारे 370 दशल कामगार
असंघिटत े ात काय रत होत े. देशातील िमक श या मोठ ्या भागाला रोजगारा या
संधी उपल ध क न द े या या ीन े ते मह वप ूण भूिमका बजावत े .अनौपचा रक े ा या
छोट्या अिव सनीय आिण अस ुरि त व पाम ुळे कामगारा ंना अन ेक सम या ंना त ड ाव े
लागत े.भारतीय अथ यव थ ेचे औपचा रक आिण अनौपचा रक े ाम य े वग करण क ेले
जाते. दोघांमधील फरक आकार , बाजारप ेठेचे व प आिण रा याशी स ंबंध या काही
अनुभवज य त या ंवर आधा रत आह े
munotes.in
Page 27
27 ३
अनौपचा रक े ाचे िस ा ंत
घटक रचना
३.0 उि े
३.१ तावना
३.२ ैतवादी िस ांत
३.३ संरचनावादी िस ांत
३.३ कायद ेशीर िस ांत
३.४ शा ीय /मा स वादी ीकोन
३.६ सं था मक ीकोन
३.७ सारांश
३.८
३.९ संदभ
३.0 उि े
1. अनौपचा रक े ातील िविवध िस ांतांची ओळख क न देणे
2. अनौपचा रक े ातील िविवध िस ांतांचे िव ेषण करणे
३.१ तावना
अनौपचा रक े पूव पास ून अि त वात होते तरीही े ाची संक पना 1970 पय त
लोकि य न हती .1970 या सु वाती या काळातच अनौपचा रक े ाची क पना
लोकि य झाली. अनौपचा रक आिण औपचा रक अथ यव था कशा जोड या जातात
यावर येक िस ांताचा ीकोन वेगळा आहे. "अनौपचा रक अथ यव था " (Informal
Economy) हा श द अथ यव थ ेत आकाराला येऊन आिण िभ न असल े या घटना ं या
साम ीम य े िव तृत ेणीला सूिचत करतो . अनौपचा रक अथ यव था (IE) हा
िवकसनशील रा ांम ये रोजगाराचा सवा त मोठा ोत आहे. आिण अनौपचा रक
अथ यव थाचा आकार िनि त कर यात अडचण येत असली तरीही , िवकिसत
अथ यव था ंमधील उपेि त लोकांसाठी काम आिण उ प न दान कर यात ती मोठी
भूिमका बजावत े यावर सव साधारण सहमती आहे.िवशेषतः आंतररा ीय कामगार संघटना munotes.in
Page 28
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
28 (ILO, 2018) चा असा अंदाज आहे क जगभरातील एकूण रोजगारा ंपैक 61.2%
जवळजवळ दोन अ ज लोक हे अनौपचा रक े ञात आहेत.
३.२ ैतवादी िस ा ंत
हाट यांनी अनौपचा रक े (Informal Sector) हा श द तयार केला आिण
आंतररा ीय कामगार संघटना (ILO) आिण अथ यव था या दोघांचा असा िव ास होता
क अनौपचा रक े हा एक णभंगुर ट पा आहे जो देश िवकिसत झा यावर अ य
होईल.औपचा रक े िव तार ेल आिण अनौपचा रक े ाला आ मसात करेल.अशा
कार े, न दणी नसले या छोट्या कारखा या ंमधील कामगारा ंना औपचा रक े ातील
कामगार हणून सामाव ून घेतले जाईल , हणूनच, आंतररा ीय कामगार संघटना
(आयएलओ )चा असा िव ास होता क ही दोन े े एकमेकांपासून वतं आहेत आिण
औपचा रक े ाचा िव तार झा याम ुळे अनौपचा रक े नाहीस े होईल िकंवा ल णीय
घटेल. ैतवा ा ंचा असा युि वाद आहे क अनौपचा रक युिनट्स आिण ि याचा
औपचा रक अथ यव थ ेशी काही संबंध आहेत परंतु, याऐवजी , अथ यव थ ेचे एक वेगळे
वेगळे े हणून काय करतात आिण अनौपचा रक कामगारा ंम ये ैतवादी म बाजारा या
कमी-फाय ा या े ाचा समाव ेश होतो. हा ि कोन ‘ ैतवादी ीकोन ’ हणून ओळखला
जातो आिण अिलकड या काळात अथ यव थ ेतील घडामोडी ल ात घेता तो कालबा
मानला जातो. परंतु हे े लु हो यापास ून दूर िवकिसत देशांसह सव च देशांम ये वाढल े
आहे.
३.३ संरचनावादी िस ा ंत
1989 या उ राधा त मॅ युएल कॅ टे स, अलेजां ो पोट स आिण लॉरेन ब टन यांनी
िवकिसत केलेला संरचनावादी िस ांत असा युि वाद करतो क औपचा रक आिण
अनौपचा र क े े एकमेकांपासून वतं नसून एकमेकांशी संबंिधत आहेत. पधा मकता
वाढव यासाठी , औपचा रक अथ यव थ ेतील भांडवलदार कंप या यां या िनिव ा खच
कमी करतात , मजुरी या खचा सह, अनौपचा रक उ पादन आिण गौण आिथ क एकके आिण
कामगार यां याशी रोजगार संबंधांना ो साहन देऊन. संरचनावा ा ं या मते, अनौपचा रक
उप म आिण अनौपचा रक वेतन कामगार हे दो ही भांडवलशाही िवकासा या िहता या
अधीन आहेत, ते व त व तू आिण सेवा दान करतात . औपचा रक े ातील उप म
उ पादन घटका ंसाठी अनौपचा रक े ाचा वापर करता त. कारण खच खूपच कमी असतो
आिण अनौपचा रक े ातील उप म औपचा रक े ातील उ पादनाच े िनयमन करणा या
काय ा ं या अधीन नसतात .औपचा रक अथ यव थ ेला अशा कार े अनौपचा रक
अथ यव थ ेला नफा वाढव याच े एक उपयु साधन मानल े जाते. याच वेळी, अनौपचा रक
अथ यव था ित या उदरिनवा हासाठी औपचा रक े ावर अवल ंबून असत े. संरचनावादी
या व तुि थतीवर जोर देतात क दोन े ांम ये जवळचा , सहजीवन संबंध आहे. आ हाला
आढळत े क िवकिसत अथ यव था ंमधील उ पादक यांचे उ पादन िवकसनशील देशांम ये
आउटसोस करतात कारण या देशांम ये अनौपचा रक े ातील उ पादन व त कामगार
आिण सं था मक समथ ना या उपल धत ेमुळे खूपच व त आहे. 1991 पासून भारतातील
उदारीकरणा या ट यात आिथ क िवकासाच े परी ण करताना संरचनावादी ि कोन munotes.in
Page 29
अनौपचा रक े ाचे िस ांत
29 ासंिगक आहे. संरचनाकारान े मांडलेला एक मह वाचा मु ा हणज े औपचा रक े ा या
गरजांमुळे अनौपचा रक े अि त वात आहे. याचा अथ असा होतो क अनौपचा रक े
वाय नाही कारण ैतवा ा ंना आपण िव ास ठेवावा असे वाटते संरचनावा ा ं या मते,
औपचा रक े ासाठी उ पादन आिण खच कमी कर यात अनौपचा रक े मह वाची
भूिमका बजावत आहेत.
३.४ िवधीवादी (कायद ेशीर) िस ा ंत
पे ि हयन अथ शा हना डो डी सोटो (1989) यांनी िवधीवादी (कायद ेशीर) िस ांत
िवकिसत केला आहे. रा य िनयमा ंमुळे अनौपचा रक अथ यव थ ेची वाढ कशी होते हे तो
पाहतो . िवधीवादी िस ांत असे सांगतो क अनौपचा रक े ात छोट्या काय चा समाव ेश
होतो जे औपचा रक अथ यव थ े या बाहेर काम करतात कारण यांना कायद ेशीर ि या
खूप कंटाळवाण े आिण अनुसरण करणे ि ल वाटते. हे संचालक अनौपचा रकपण े काम
कर यास ाधा य देतात कारण यांना औपचा रक मा यता दे यासाठी सरकारी ि या
लांब, ि ल आिण यांना समजण े कठीण आहे. हणूनच हे लोक, मु ाम अपराधी
बन याऐवजी , िनयमा ंना बगल दे याचा य न करतात कारण यांना ते खूप गुंतागुंतीचे
आिण वेळखाऊ वाटतात . सू म-उ ोजक जसे क अगदी लहान उ ोगा ंचे मालक ,
र यावर िव ेते आिण घर-आधा रत कामगार यां या खचा त कपात कर यासाठी
अनौपचा रकपण े काम करणे िनवडतात . लहान उ ोगा ंसाठी कठीण असल े या कर रचनेचा
हा प रणाम असू शकतो . िशवाय , न दणीची ि या िकचकट आहे याम य े वेळ आिण
मेहनत दो ह चा समाव ेश आहे. िनयम इतके ि ल असू शकतात क अध -सा र सू म
उ ोजक ते समजू शकत नाहीत . डी सोटो यांनी असा युि वाद केला क बह तेक देशांम ये,
सरकारी नोकरशाहीच े कठोर िनयम आहेत जे लहान उ ोजका ंना माग वीकार यास
भाग पाडतात .
३.५ शा ीय /मा स वादी ीकोन
मा स वादी ीकोन /शा ीय िवचार वाह आिथ क िवकासा या ि य ेत अनौपचा रक
े ाला वतं अि त व हणून ओळखत नाही. हे े अनेकदा मोठ्या पूव -भांडवलशाही
े ाचा यात सरंजामशाही आिण अध -सरंजामशाहीचा समाव ेश एक भाग अस याच े
पािहल े गेले आहे. हा ि कोन असा युि वाद करतो क अनौपचा रक े केवळ जोडल ेले
नाही, तर आधुिनक िवशेषत: औपचा रक े ातील भांडवलशाही संचयना या
अि त वासाठी एक आव यक अट देखील आहे, (पोट स आिण शॉ लर , 1993 आिण
बान स, 201 2).
३.६ सं थावादी ीकोन
सं थावादी ीकोन हा कोण याही यवहारा या संबंधा मक आिण सं था मक
सम या ंवर आधा रत आहे. या ि कोनान ुसार, कोण याही कार या आिथ क
यवहाराम य े काय म अटी व शत ंचा समाव ेश होतो. परंतु आिथ क यवहारात गुंतले या
प ांना संयु कृत मध ून भूतपूव लाभ वाट यात ‘हो ड अप’ सम या ंना सामोर े जावे लागत े munotes.in
Page 30
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
30 कारण करारा ंची ‘अपूण ता’ आिण कराराम य े गुंतले या य या ‘संधीसाध ू’ वत नामुळे
आहे. अटी आिण शत लागू कर यासाठी तृतीय प िकंवा कायद ेशीर सं थांचा सहभा ग
एकतर खिच क िकंवा कुचकामी आहे. हणून, िनयम आिण ट यासार या सं था
शासनाची यं णा आिण अंमलबजावणीच े साधन हणून अि त वात आहेत. यामुळे
अनौपचा रकता कोण याही समाजात अि त वात असू शकते, परंतु िजथे औपचा रक
िनयम आिण िनयम लागू नसतात िकंवा यांची यो य अंमलबजावणी होत नाही अशा
समाजात अि त वात अस याची अिधक श यता असत े.
३.७ सारांश
अनौपचा रक े ाची संक पना 1970 पय त लोकि य न हती , जरी हे े पूव पास ून
अि त वात होते.1970 या दशका या सु वातीलाच अनौपचा रक े ाची क पना
लोकि य झाली.अनौपचा रक आिण औपचा रक अथ यव था कशा जोड या जातात यावर
येक िस ांताचा ीकोन वेगळा आहे. हाट ने अनौपचा रक े हा श द तयार केला
आिण आंतररा ीय कामगार संघटना (ILO) या दोघांचा असा िव ास होता क
अनौपचा रक े हा एक णभंगुर ट पा आहे जो देश िवकिसत झा यावर अ य होईल.
1989 या उ राधा त मॅ युएल कॅ टे स, अलेजां ो पोट स आिण लॉरेन ब टन यांनी
िवकिसत केलेला संरचनावादी िस ांत असा युि वाद करतो क औपचा रक आिण
अनौपचा रक े े एकमेकांपासून वतं नसून एकमेकांशी संबंिधत आहेत. संरचनावा ांनी
मांडलेला एक मह वाचा मु ा हणज े औपचा रक े ा या गरजांमुळे अनौपचा रक े
अि त वात आहे. याचा अथ असा होतो क अनौपचा रक े वाय नाही. िवधीवादी
िस ांत असे सांगतो क अनौपचा रक े ात छोट्या कम चा या ंचा समाव ेश होतो जे
औपचा रक अथ यव थ े या बाहेर काम करतात कारण यांना कायद ेशीर ि या खूप
कंटाळवाण े आिण अनुसरण करणे ि ल वाटते. हे ऑपर ेटर अनौपचा रकपण े काम
कर यास ाधा य देतात कारण यांना औपचा रक मा यता दे यासाठी सरकारी ि या
लांब, ि ल आिण यांना समजण े कठीण आहे. मा स वादी परंपरेत, भांडवल आिण म
वेगळे पािहल े जातात आिण आिथ क घटका ंसाठी जागा नाही याला भांडवल िकंवा म
हणून पािहल े जाऊ शकत नाही. सं था मक ि कोनान ुसार, कोण याही कार या
आिथ क यवहाराम य े काय म अटी व शत ंचा समाव ेश असतो . परंतु आिथ क यवहारात
गुंतले या प ांना संयु कृत मध ून भूतपूव लाभ वाट यात ‘हो ड अप’ सम या ंना सामोर े
जावे लागत े याचे कारण करारा ंची ‘अपूण ता’ आिण कराराम य े गुंतले या य या
‘संधीसाध ू’ वत न आहे (िव यमसन १९८५ ).
३.८
1. अनौपचा रक े ाचे िविवध सै ांितक ीकोन प करा?
2. अनौपचा रक े ाचे कोणत ेही दोन सै ांितक ीकोन प करा.
munotes.in
Page 31
अनौपचा रक े ाचे िस ांत
31 ३.९ संदभ
● Dimova, R., Gang, I. N., & Landon -Lane, J. (2005). The informal
sector during crisis and trans ition (No. 2005/18). WIDER Research
Paper.
● Marjit, Sugata, and Saibal Kar, 'Outsourcing, Informality, and Informal
Wages', The Outsiders: Economic Reform and Informal Labour in a
Developing Economy.
● NabanitaDe, & Chatterjee, P. (2017). The Role of ICT in E xpanding
Economic Growth and Development in the Informal Sector of India.
International Journal of Current Advanced Research, 6(10), 6617 -
6621.
● Pieters, J., Moreno -Monroy, A. I., & Erumban, A. A. (2011).
Outsourcing and the size and composition of the info rmal sector:
evidence from Indian manufacturing. Working paper draft (mimeo).
● Siggel, E. (2010). The Indian informal sector: the impact of
globalization and reform. International Labour Review, 149(1), 93 -
105.
● Southerton, D. (Ed.) (2011). (Vols. 1 -3). SAGE Publications, Inc.
● Ulyssea, G. (2020). Informality: Causes and Consequences for
Development. Annual Review of Economics, 12(1), 525 -546. doi:
10.1146/annurev -economics -082119 -121914.
munotes.in
Page 32
32 ४
थला ंतर -उपजीिवक ेचे धोरण
घटक रचना
४.0 उि े
४.१ तावना
४.२ थला ंत रत मिहला मज ूर कामगारा ं या कामास ंदभा तील अटी
४.३ थला ंत रत कामगार - कामाची आिण राह याची प रि थती
४.४ थला ंत रत मज ूर कामगारा ंचे रोजगार प रि थती
४.५ थला ंत रता ंची राहणीमान
४.६ कं ाटी कामगार
४.७ कं ाटी कामगारा ं या सम या आिण िविवध म ु े: केस टडी
४.८ कृषी कामगार
४.९ सारांश
४.१०
४.११ संदभ
४.0 उि े
● थला ंतर या स ंक पन ेची ओळख क न क न द ेणे
● थला ंतर हे उपजीिवक ेचे धोरण कस े आहे हे समज ून घेणे
● थला ंत रत कामगारा ं या सम या समज ून घेणे
४.१ तावना
सव साधारणपण े आिण िवश ेषत: असंघिटत े ातील मिहला कामगारा ं या सम या ंवर िवश ेष
भर िदला जातो आिण कामगार वगा तील या ंचे दुल ि त थान ल ात घ ेऊन यावर ल
क ि त क ेले जात े. जरी ि या रा ी य उ पादनात योगदान द े या या अथा ने काय रत
नस या तरीही , यां या व ेळेचा बराचसा वाटा सामािजक र या उ पादक आिण प ुन पादक
मात खच होतो. यालाच 'कामाच े दुहेरी ओझ े' असे हणतात ज े ि या ंना पु षांपे ा वेगळे munotes.in
Page 33
थला ंतर -उपजीिवक ेचे धोरण
33 करते. अनौपचा रक अथ यव थ ेतील मिहला कामगारा ंसाठी उ पादन आिण
पुन पादनाची काय एकि त कर याच े दुहेरी ओझ े आणखी कठीण आह े कारण त े आधीच
अशा कामा ंम ये गुंतलेले आहेत या ंना िनवा ह वेतन िमळिव यासाठी बर ेच तास लागतात .
मिहला कामगारा ं या सम या ंवर वेगवेग या पात या ंवर चचा केली जाऊ शकत े उदा.(अ)
कामा या द ुहेरी ओ याचा मोठा , (ब) मिहला कामगार आिण या ंची अ यता आिण
(क) कामा या प रि थती तस ेच भेदभाव.
ि या ंची पुन पादक भ ूिमका कमी यमान आिण समाजाकड ून कमी ओळखली जात े.
ितची उ पादक आिण प ुन पादक भ ूिमका पार पाड यासाठी ती अन ेक उपजीिवक े या
ि याकलापा ंम ये य त आह े. पु षां ारे खच केले या 4 तासांपे ा कमी कालावधी या
तुलनेत मिहला , मुले, वृ आिण घरातील द ेखभाल आिण आजारी लोका ं या काळजीसाठी
आठवड ्यातून सुमारे 35 तास घालवतात (NCEUS 2007 ).
४.२ थला ंत रत मिहला मज ूर कामगारा ं या कामास ंदभा तील अटी
मिहला ंना उपल ध कमी पगारा या कामातच व ेश िमळतो . थला ंत रत मिहला कामगारा ंना
अिधक असुरि तत ेचा सामना करावा लागतो आिण या ं या प ु ष सहका या ंपे ा या ंचे
शोषण हो याची अिधक श यता असत े. मिहला कामगार मोठ ्या माणावर बा ंधकाम
साइट्सवर, मासेमारी उ ोगात िकना यावरील भागा ंम ये िकंवा अिधक ठळकपण े घरेलू
कामगार हण ून काम करतात . यांची उपि थती वीटभ ्या, वैयि क स ेवा जस े क
करमण ूक, घर सा ंभाळण े, असंघिटत े ातील म ुलांची काळजी याम य ेही िदस ून येते. लाखो
मिहला थला ंत रता ंना अशा धो या ंचा सामना करावा लागतो ज े पुरेसे अिधकार , संर ण
आिण स ुरि तपण े आिण कायद ेशीर र या थला ंत रत हो या या स ंधीचा अभाव दश वतात.
थला ंत रत मिहला कामगार हा उप ेि त गट आह े आिण या ं या सम या कडे घोर द ुल
होत आह े. याचा प रणाम यांचा खालचा सामािज क-आिथ क दजा आिण या ं या कामाच े
कमी म ू यमापन क ेले जाऊ शकत े. ल िगक अ याचार आिण शोषणाची अित र भीती
यािशवाय ल िगक ढी आिण प ूवा हांमुळे यांची प रि थती कमक ुवत झाली आह े, याम ुळे
भेदभाव होतो . 1991 या जनगणन ेनुसार जवळपास 3 दशल थला ंत रत मिह ला हो या
यांनी थला ंतराचे कारण हण ून रोजगार आिण यवसायाचा उ ल ेख केला होता .
आिथ क कारणा तव मिहला ंचे जा त थला ंतर करणा या रा या ंम ये तािमळनाड ू, आं
देश, गुजरात , कना टक, केरळ आिण महारा ह े आह ेत. िवशेष हणज े,
औ ोिगक करणाची उ च पातळी , शेतीचे यापारीकरण आिण श ेतीबाह ेरील मज ुरांचा मोठा
वाटा असल ेली ही रा य े आहेत. आिथ क वाढ आिण व ैिव य या ंसोबत आका ं ांमधील बदल
हे देखील अिधकािधक मिहला ंना कामासाठी थला ंत रत कर यास व ृ करणार े घटक
आहेत हे शंसनीय आह े. ि या या ं या प ु ष सहका यांपे ा कमी कालावधी आिण अ ंतर
आंतर-रा याप े ा रा य अ ंतग त थला ंतराम य े अिधक क ि त असतात .
थला ंत रत प ु षां या त ुलनेत थला ंत रत मिहला ंना रोजगार िमळव यात अडचणी य ेतात.
यांना कामावर घ ेतले जात असतानाही , अटी आिण शत अिधक ितक ूल आह ेत आिण
पु ष आिण थािनक मिहला मज ुरां या त ुलनेत कमी व ेतन िदल े जाते. ब याचदा िकमान munotes.in
Page 34
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
34 वेतन कायदा 1948 चे िनयम पाळल े जात नाहीत . यांना तुकडा दरान े पैसे िदले जातात
आिण याम ुळे िनयो े यांना ाधा य द ेतात कारण त े यांना खच कमी कर यात मदत
करते. कामा या तासा ंची कोणतीही िनि ती नाही . वेतनात कोणतीही वाढ न करता या ंना
जा त तास काम करायला लावल े जाते. कामाची प रि थती अ य ंत कठीण आह े. अनेकदा
बांधकाम उ ोगा माण ेच मिहला कामगार अिशि त आिण अक ुशल असतात . यांना
चिलत व ेतन दरा ंची मािहती नसत े आिण त े कमी व ेतनात का म वीकारतात . बह तेक
ि या म ॅ युअल, भार वाहणार े आिण अक ुशल कामगार राहतात . वेतन व ेळेत िदल े जात
नाही आिण त े िनवा ह भ यासारख े आहे. कामा या िवषम तासा ंमुळे मिहला थला ंत रत
कामगार अिधकच अस ुरि त आह ेत. यांना कामा या ितक ूल प रि थती , कमी व ेतन
आिण अ सुरि त राहणीमान आिण काही व ेळा ल िगक छळ या स ंदभा त शोषणाचा सामना
करावा लागतो .
िप याच े पाणी आिण इतर म ूलभूत सुिवधांसह झोपड ्यांम ये राहणा या कामगारा ंची
राहणीमान दयनीय आह े. ब याचदा मिहला कामगार क ुटुंबासोबत िफरतात आिण या ं यावर
घरगुती कामाचा आिण म ुलां या स ंगोपनाचा अित र भार असतो . अप रहाय पणे, यांना
आरो याचा ास होतो . यांनाही क ुपोषणाचा ास होतो . मातृ व लाभ न िद यान े यांची
प रि थती आणखी िबघडत े. मुलां या स ंगोपन स ुिवधांचा अभाव द ेखील या ं या म ुलांना
कामा या िठकाणी धो यात य ेतो ज े हा यांना या ं या पालका ंसोबत कामा या िठकाणी
जावे लागत े. यामुळे ते मूलभूत िश णापास ूनही व ंिचत आह ेत. थला ंत रत घरग ुती
नोकरा ंची प रि थती ि या ंना भेडसावणारी व ंिचतता , असुरि तता आिण शोषणाच े अनेक
पैलू समोर आणत े.
४.३ थला ंत रत कामगार - कामाची आिण राह या ची प रि थती
थला ंत रत कामगार बह त ेक अस े असतात ज े जीवनमान िमळव या या साधना ं या शोधात
यां या घरात ून बाह ेर िनघतात . कोणतीही कौश य े आिण मालम ेचा अभाव अस यान े ते
ामीण आिण शहरी दो ही भागात अस ंघिटत े ात य ेतात. असे मजूर अन ेकदा मज ूर
दलाला ंकडून िमळवल े जातात . बह तेकदा त े ामीण भागात श ेतमजूर आिण बा ंधकाम
कामगार िक ंवा र ावाल े िकंवा शहरी भागात र यावर िव ेते हणून काम करतात . गरीब
ामीण घरातील मिहला अन ेकदा शहरी क ांम ये घरग ुती नोकर हण ून काम करतात .
वेठिबगार मज ुरांची प रि थती व ेग या कारची असत े, यांना रोजगार बदल याच े वात ं य
नसते.
य आिण /िकंवा कुटुंबांचे थला ंतर आिथ क आिण सामािजक दो ही कारणा ंसाठी क ेले
जाते. याम य े िववाहा ार े थला ंतराचा समाव ेश होतो , उदा. बह सं य मिहला
थला ंत रता ं या बाबतीत िक ंवा चा ंग या रोजगा रा या स ंधी शो ध यासार या आिथ क
कारणा ंमुळे थला ंतर करतात हे देशाम य े असू शकत े, हणज े अंतग त थला ंतर ज े
िज ात अस ू शकत े, आंतर/िज हा िक ंवा आ ंतर/आंतररा यीय ( ामीण त े ामीण , ामीण
ते शहरी , शहरी त े ामीण आिण शहरी त े शहरी ) िकंवा ते आंतररा ी य थला ंतर अस ू
शकते. munotes.in
Page 35
थला ंतर -उपजीिवक ेचे धोरण
35 थला ंत रत कामगारा ंम ये तुटपुंजे वयंरोजगार आिण अक ुशल ास ंिगक व ेतन कामगारा ंचा
समाव ेश होतो ज े अ य ंत वंिचत आिण अस ुरि त आह ेत आिण अ य ंत ितक ूल कामा या
प रि थती आिण आिथ क शोषणा या अधीन आह ेत. थला ंत रत कामगार मोठ ्या माणा त
असंघिटत े ात आह ेत, हणूनच या ंना या ं या म ूळ िठकाणापास ून दूर असल े या
िठकाणी रोजगार िमळव ून देणारे मालक आिण म य थ या ं याकड ून शोषणाला सामोर े जावे
लागत े. भारतात , अकुशल मज ुरांचे मोठ्या माणावर थला ंतर होत आह े ते साधन -गरीब
भागात ूनच नाही तर या भागात यापक ग रबी , कमी मागणी आिण अक ुशल मजुर आहेत
अशा भागात ूनही थला ंतर होत आह े. ते अशा मज ुरांची जा त मागणी असल े या भागात
थला ंतर करतात . याम य े ामीण त े ामीण आिण ामीण त े शहरी थला ंतरण या ंचा
समाव ेश होतो . या ग रबीन े ासल े या, कौश य आिण मा लम ेची कमतरता असल े या
य या उदरिनवा हासाठी थला ंतर मह वप ूण आह े, िवशेषत: ामीण भागात यात
आिदवासी आिण इतर व ंिचत गटा ंसार या आिथ क आिण सामािजक ्या मागास गटा ंचा
समाव ेश आह े. िवशेषत: यां या सम या ंचे िनराकरण करणार े कायद े नस याम ुळे ते
आणखी व ंिचत आह ेत.
थला ंतराची या या कर यात काही व ैचा रक अडचण आह े. याचे मु य कारण अस े आहे
क लोक या ं या िनवास थानापास ून िकंवा मूळ िठकाणापास ून वेगवेग या व ेळे या अ ंतराने
दूर जातात . एका टोकाला दीघ कालीन /कायम व पी थला ंतर आह े आिण द ुस या बाजूला
एक वषा पे ा कमी कालावधीच े आह े. या दोन टोका या िब ंदूंमधील , थला ंतरा या
कोण याही अथ पूण आकलन आिण मापनाम य े िभ न कालावधीचा िवचार क ेला पािहज े.
वेळे या प रमाणा यित र , थला ंतरा या कारणाचा प ैलू देखील आह े. गे या काही वषा त
यात फारसा बदल झाल ेला नाही . पु षांसाठी नोकरी ह े मु य कारण आह े तर मिहला ंसाठी
ल न ह े मु य कारण आह े. पु षां या बाबतीत , थला ंतराचे कारण हण ून रोजगार
न वद या दशकात वाढ याच े िदसून आल े. हे मोठ्या माणावर शहरी क ांम ये िनमा ण
झाले या रोजगारा या स ंध या उपल धत ेवर स ंरचना मक बदला ं या भावाच े ितिब ंिबत
क शकत े आिण त े देखील कामगारा ंमधील अिधक क ुशल लोका ंसाठी. सुधा रत पायाभ ूत
सुिवधा आिण कन ेि टि हटीम ुळे थला ंतराची सोय झाली आह े कारण द ूर या िठकाणी
संध ची मािहती उपल ध आह े. यामुळे कामगारा ंची अिधक गितशीलता झाली आहे, ही एक
वागताह व त ुि थती आह े, जर ती िनवडीत ून उ वली तर ती िन वळ आिथ क बळजबरी
नाही. 2001 या जनगणन ेनुसार, देशातील एक ूण थला ंत रत लोकस ं या 314.5 दशल
होती. जनगणना आिण एनएसएसओ या दो ही अहवालान ुसार थला ंतराचे माण वाढल े
आहे. ता पुर या िक ंवा अ प -मुदती या थला ंत रता ंना िवश ेष ल द े याची गरज आह े
कारण या ंना रोजगाराम य े अि थरत ेचा सामना करावा लागतो आिण त े अ य ंत गरीब
असतात . ते कृषी े , हंगामी उ ोग िक ंवा शहरी े ात ास ंिगक मज ूर िकंवा वय ंरोजगार
हणून गुंतलेले आहेत. थला ंत रत कामगार ह े शहरी भारतातील स ंघिटत आिण अस ंघिटत
अशा दो ही कार या कम चा या ंचे ल णीय माण बनवतात . 1990 या दशका या
सु वातीला म ुंबई शहरातील कमी उ प न असल े या क ुटुंबां या अ यासात अस े आढळ ून
आले क 80 ट के कामगार थला ंत रत होत े. (आचाय आिण जोस 1991 )
अलीकड या काळात अस े िदस ून आल े आह े क वाढ या ब ेरोजगारीसह द ेशातील
िवकासाम य े ादेिशक असमतोलाम ुळे थला ंतराचा व ेग वाढला आह े. ामीण गरीब , munotes.in
Page 36
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
36 िवशेषत: कमी उ पादकता असल े या प ूव कडील आिण म य रा या ंमधून, पि म आिण
दि ण भारतात थला ंत रत होता त, जेथे िवशेषत: शहरी क ांम ये नोक या िनमा ण होत
आहेत. ामीण -शहरी थला ंतर ता प ुरते िकंवा अध - थायी अस याच े आढळ ून येते.
थला ंत रत अनौपचा रक कामगार लोकस ं येतील सवा त गरीब वगा तील आह ेत या ंची
मानवी मता आिण भा ंडवली मालम ेची व ैिश ्ये आ ह ेत. यां या म ूळ िठकाणी
संसाधना ंचा अभाव आह े याम ुळे यांना उदरिनवा हासाठी इतर द ेशात थला ंतर
कर यास भाग पाडल े जाते. थला ंत रत कामगार ही एक न ुकसान भरपाई द ेणारी य ं णा
आहे याचा उपयोग क ुटुंबांनी या ंची ितक ूल ि थती कमी कर यासाठी क ेला आह े. गरीब
थला ंत रत क ुटुंबांम ये िश णाची पातळी कमी , शेतीतून िमळणा या उ प नाचा कमी तर
आिण िनक ृ भौगोिलक थान ह े वैिश ्य आह े.
थला ंत रत मज ूर ाम ु यान े अनुसूिचत जाती आिण अन ुसूिचत जमाती ,मिहला आिण
मुलांसह इतर द ुब ल घटका ंसार या सामािजक ्या वंिचत गटातील आह ेत. एसटी आिण
एससी थला ंत रता ंम ये, अ प कालावधीच े थला ंतर जा त आह े. 15-59 वयोगटातील
काय रत वयोगटातील थला ंतर ख ूप जा त आह े.
४.४ थला ंत रत मज ुरी कामगारा ंचे रोजगार प रि थती
अलीकडील अ यासात ( ीवा तव आिण शिशक ुमार 2005 ) असे आढळ ून आल े आहे क
थला ंत रत लोक ामीण आिण शहरी भागात िविवध कार या रोजगारात ग ुंतलेले आहेत.
ामीण भागात वय ंरोजगार हा म ु य काय असून यान ंतर अनौपचा रक काम क ेले जाते.
शहरी भागात , पु ष थला ंत रत कामगार ाम ु यान े िनयिमत रोजगार आिण यान ंतर
वयंरोजगार आिण न ंतर अनौपचा रक कामात ग ुंतलेले असतात . थला ंत रत कामगार ,
िवशेषत: कमी अ ंतरावर उ ोग आिण बा ंधकाम साइटमधील ास ंिगक मज ूर आिण व ेतन
कामगारा ंसह. ितकूल काम तस ेच राहणीमानाचा सामना करावा लागतो . हा गट अ य ंत
वंिचत आह े कारण त े मोठ्या माणात अस ंघिटत े ात काय रत आह ेत आिण कामगार
काय ा ंची अ ंमलबजावणी कमक ुवत आह े. थला ंतराम य े अनेकदा कामाच े तास जा त ,
राहणीमानाची खराब प रि थती , सामािजक अलगाव आिण म ूलभूत सुिवधांचा अप ुरा व ेश
यांचा समाव ेश होतो . उदरिनवा हासाठी थला ंतराम य े गरीब क ुटुंबे मोठ्या माणात
सहभागी होतात . अशा कार े, िबहार , यूपी आिण ओ रसा यासह या रा या ंम ये ग रबीची
पातळी ख ूप जा त आह े या रा या ंम ये पंजाब, ह रयाणा , महारा आिण ग ुजरात
यांसार या त ुलनेने अिधक चा ंग या रा या ंम ये थला ंतर हो याच े माण जा त आह े.
थला ंत रता ंचे हे गट अ प भौितक आिण मानवी भा ंडवल मालम े ारे वैिश ्यीकृत आह ेत
आिण त े अनुसूिचत जाती (SC) आिण अन ुसूिचत जमाती (ST) आिण मिहला ंसार या
दुब ल गटा ंसार या सामािजक ्या वंिचत गटा ंशी संबंिधत आह ेत.
गरीब थला ंत रत कामगार अ य ंत अस ुरि त असतात आिण त े यां या मालका ंशी थ ेट
वैयि क करार कर याऐवजी शोषण करणार े कं ाटदार आिण म य थ या ं यामाफ त
रोजगाराचा अवल ंब करतात . यामुळे या म यमवगा वरील गटाच े अवल ंबन मोठ ्या माणात
वाढते आिण ामीण क ृषी े ा या रोजगाराम य े अिनि तता म ु यत: अशा म य था ं ारेच
रे वे थानक आिण बस सार या व ेश िबंदूंवर भरती होत े. शहरी अनौपचा रक े ातील munotes.in
Page 37
थला ंतर -उपजीिवक ेचे धोरण
37 िम आिण नात ेवाईक द ेखील िनयो ा आिण थला ंत रत कामगार या ं यातील द ुवा हण ून
काम करतात . खच आिण जोखीम कमी कर यासाठी थला ंत रत कामगार वतःह न
रोजगार शोधतात .
ीवा तव आिण शिशक ुमार (2005 ) यांनी नमूद केले या अन ेक करणा ंम ये असे सूिचत
होते क अस ंघिटत े ात मोठ ्या माणात स ंघिटत थला ंतर होत े उदा. बांधकाम उ ोगात
जेथे कामगारा ंची कं ाटदारा ंमाफ त भरती क ेली जात े जे वेतन िनि त करतात आिण या ं या
कमाईचा काही भाग राख ून ठेवतात. काहीव ेळा, घरगुती मोलकरण या बाबतीत , एज सी
आिण वय ंसेवी सं था रोजगारासाठी म य थ हण ून सामील होतात कारण या मिहला
ामु यान े आिदवासी भागातील य ेतात. पुढे, वतं पणे बाजारात व ेश करणा या ंनाही
कं ाटदार आिण उपक ं ाटदारा ं या वच वाचा साम ना करावा लागतो .
थला ंत रत मज ुरी कामगारा ंना अन ेकदा आिथ क शोषणाचा सामना करावा लागतो ज े हा
यांना थािनक समक ा ंकडून िमळणा या व ेतनापे ा कमी व ेतन िदल े जात े. िनयो े
थािनक कामगारा ंपे ा थला ंत रत मज ुरांना ाधा य द ेतात कारण थला ंत रत मज ूर
व त आहे. वैधािनक िकमान व ेतन दर माग दश क त व े विचतच पाळली जातात . मिहला
थला ंत रत कामगारा ंचे वेतन प ु ष थला ंत रत काम गारांपे ा कमी आह े. उदा. बांधकाम
उ ोगात , यांना सहा यक मानल े जाते आिण अक ुशल म ॅ युअल कामगार व ेतन िदल े जाते.
देयके अिनयिमत असतात आ िण काही व ेळा वेळेत केली जात नाहीत . पीस र ेट चिलत
आहेत कारण त े िनयो या ंना अिधक लविचकता दान करतात . थला ंत रत कामगार
देखील या णालीला ाधा य द ेतात कारण याम ुळे काही बचत होत े. तथािप , ब याचदा
थला ंतरामुळे पत आिण म अस े पर परस ंबंिधत होतात क का मगारा ंना िमळणा या
िन वळ परता याचा ग ंत य े ांतील व ेतनाशी काही स ंबंध नसतो .
मागासल े या द ेशांमधील थला ंत रत जोपय त या ंना रोजगाराम य े वेश आह े तोपय त
कोण याही ास , वेतन वीकार यास तयार असता त. सौदेबाजीत , ते थािनक मज ुरां या
रोजगारा या श यता कमी करतात . यांचा अित र प ुरवठाही मज ुरीचे दर कमी कर यास
हातभार लावतो . धोकादायक वातावरणात दीघ कामा या तासा ंमुळे थला ंत रत
कामगारा ं या कामाची प रि थती अ य ंत ितक ूल आह े. थला ंत रत कामगार , बह तेक
करणा ंम ये, ता पुर या झोपड ्या आिण झोपड ्यांम ये कामा या िठकाणी राहतात .
अनेकदा िनयो ा या ंना िदवसाच े स व 24 तास कामासाठी उपल ध अस याची अप े ा
करतो . तासांची कोणतीही िनि ती नाही . हे केवळ बा ंधकाम साइट ्स िकंवा खाणी आिण
वीट-भ ्यांवर काम करणा या कामगारा ं या बाबतीतच नाही तर मालका ं या िठकाणी
राहणा या आिण कामा या व पाची पवा न करता , चोवीस तास कामासाठी उपल ध
अस याची अप े ा असल े या घरग ुती नोकरा ं या बाबतीतही खर े आहे.
दयनीय राहणीमान थला ंत रत कामगारा ं या आरो या या धो यात वाढ कर ते कारण
अ व छ राहणीमानाम ुळे यांना रोग आिण स ंसग हो याची अिधक श यता असत े.
यावसाियक आरो या या सम या द ेखील िवश ेषत: बांधकाम साइट ्स, खाणी आिण
खाण वर काम करणा या ंसाठी जा त आह ेत कारण या ं याम य े फु फुसांशी स ंबंिधत
आरो य सम या सामा य झा या आह ेत. िनयो े सुरि तत े या उपाया ंची काळजी घ ेत munotes.in
Page 38
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
38 नाहीत याम ुळे अपघाता ंचे माण वाढत े. कामगारा ंची ता प ुरती ि थती साव जिनक आरो य
सेवा आिण काय मांम ये यांचा व ेश मया िदत करत े. मिहला ंना स ूती रजा िदली जात
नाही. बालस ंगोपना या स ुिवधा आिण पाळणाघर द ेखील उपल ध नस याम ुळे मिहला ंना
मुलांना कामा या िठकाणी आण ून आरो य धो यात आण यास भाग पाडल े जात े.
शरीरद ुखी, सन ोक आिण वच ेची जळजळ यासार या सम या कामगारा ंम ये थािनक
आहेत, उदा. िफश ोस ेिसंग युिनटम य े जेथे प रि थती ओलसर , घाण आिण घाण ेरडी
असत े. अ यंत अ व छ कामा या प रि थतीम ुळे संसग होतो. डो या ंची जळजळ , सनाच े
िवकार , संिधवात , वचािवकार , मळमळ अशा त ारी आह ेत. यावसाियक धोक े आिण
अपघात आह ेत आिण यव थापन कोणतीही भरपाई द ेत नाही .
कायम व पी िनवास थान नस याम ुळे थला ंत रता ं या म ुलां या िश णा या श यता ंवर
अनेकदा िवप रत प रणाम होतो . या ि य ेत असल ेले कामगार अगदी ाथिमक
िश णापास ूनही व ंिचत आह ेत. थला ंत रत कामगारा ं या क ुटुंिबयांना ज े यां या म ूळ
िठकाणी राहतात या ंना आिथ क आिण सामािजक /भाविनक अस ुरि तत ेचा सामना करावा
लागतो आिण थला ंत रता ंना देखील परक य वातावरणात एकाक पडतात
४.५ थला ंत रता ंची राहणीमान
थला ंत रत कामगारा ंना केवळ ितक ूल कामा या प रि थतीचाच सामना करावा लागत
नाही, तर या ंची राहणीमानही अन ेकदा दयनीय असत े. वत:ची कमी िक ंवा कोणतीही
मालम ा नसताना , थला ंत रत मज ुरीचे कामगार अन ेकदा कामा या िठकाणी असल े या
ता पुर या झोपड ्यांम ये राहतात , उदा. बांधकाम उ ोगा या बाबतीत . व छ िप या या
पा याची िक ंवा व छत ेची सोय नाही . बह तेकदा, ते फुटपाथवर िक ंवा झोपडप ्या,
टेश स आिण शहरा ंमधील उ ाना ंम ये राहतात . ता पुर या थला ंतरा या बाबतीत ,
थला ंत रता ंना साव जिनक िवतरण णालीचा वापर करता य ेत नाही .
गे या काही वषा म ये मुंबई, िद ली , कोलकाता आिण च े नई या ंसार या मोठ ्या शहरा ंम ये
िनर र आिण अक ुशल कामगारा ंचे मोठ्या माणावर ग रबी - े रत थला ंतर झाल े आहे. हे
कामगार गरीब शहरी अनौपचा रक े ात गढ ून गेले आहेत आिण शहरी झोपडप ्यांम ये
दयनीय प रि थतीत जीवन जगत आह ेत, याम ुळे शहरी अधोगतीलाही हातभार लागला
आहे. थला ंत रत आिण रिहवाशा ंना िकमान िनवारा आिण िनवा ह रोजगार उपल ध क न
दे यात ही महानगर े अयश वी ठ र याम ुळे या शहरा ंम ये ग रबी , बेरोजगारी , घरांची ती
टंचाई आिण अ याव यक शहरी स ेवा उदा.पाणी, वीज, सीवरेज आिण वाहत ूक वारंवार
खंिडत होत आह ेत (भगत 2005 ). पुढे, मेगािसटीजम य े रोजगार िनिम ती मया िदत
अस यान े, िवशेषत: भांडवल-क ि त औ ोिगक करणाम ुळे, येणारे िनर र आिण अक ुशल
थला ंत रत अ य ंत कमी पगारा या शहरी अनौपचा रक े ांम ये शोषल े जातात यात
कमी उ पादकता , असुरि तता आिण शोषण आह े. अशा कारच े थलांतर उपासमार
टाळ यास मदत करत े तरीही थला ंत रता ंची आिथ क प रि थती स ुधारत नाही .
थला ंत रत का मगार, अशा कार े, िनयिमत कामा या तासा ंचा अभाव आिण कठोर काम
आिण राहणीमानाम ुळे त आह ेत परंतु ते थािनक घटका ं या ोधा या ीन े सामािजक munotes.in
Page 39
थला ंतर -उपजीिवक ेचे धोरण
39 प रणामा ंना देखील सामोर े जात आह ेत. का मीर , पंजाब आिण अलीकड े आसामम य े
पर ांतीय मज ुरांना दहशतवा ा ंकडून बळी बनव याची अन ेक उदाहरण े आह ेत. अनेक
अ यासा ंनी अस े िनदश नास आणल े आहे क थला ंत रत कामगारा ंना सुरि त आिण प ुरेशी
िनवास यव था , संघिटत कर याचा अिधकार , सुरि त वासाचा अिधकार , िकमान व ेतन
, आरो य आिण िश ण स ेवांम ये वेश िमळ याची हमी िदली पािहज े.
४.६ कं ाटी कामगार
जागितक करणाम ुळे, भारतीय अथ यव थ ेतील रोजगारा या स ंरचनेत काही बदल होत
आहेत. यामुळे अनौपचा रक कामगार , कं ाटी कामगार आिण उपक ं ाटदार या ं या पात
अनेक कायम व पी रोजगार स ंरचना िनमा ण झा या आह ेत. कं ाटी कामगाराची या या
कं ाटी कामगार िविनयमन आिण िनम ू लन कायदा , 1970 म ये मु य िनयो या ार े
कं ाटदारा ार े आ थापन े या कामाशी स ंबंिधत कामावर घ ेतलेला कामगार अशी क ेली
आहे. कं ाटदार स ं थेसाठी क ं ाटी कामगारा ं या मदतीन े िदलेले प रणाम द े याचा य न
करतो , तर मु य िनयो ा ही स ं था िनय ं णासाठी जबाबदार य असत े. कं ाटी कामगार
कं ाटदारा या यव थ ेनुसार, मु य िनयो ा अन ेकदा बदलतो . कं ाटी कामगार आधीच
िनयो या ंना एक अ य ंत लविचक रोजगार णाली दान करत े जी लविचक म
बाजारा या उि ात बसत े.
कं ाटी कामगार प ती या वाढीची म ुख कारण े आहेत;
(i)कं ाटी कामगारा ंना कामावर ठ ेव याची िक ंमत समत ु य िनयिमत कामगार दलाप े ा
खूपच कमी आह े. याचे कारण अस े क क ं ाटी कामगारा ंना िदल े जाणार े वेतन ह े िनयिमत
कम चा या ं या व ेतनापे ा खूपच कमी असत े, हे अंतर विच तच 40 ट या ंपे ा कमी असत े
आिण अन ेकदा िनयिमत कामगारा ं या व ेतना या 70 ट या ंपय त असत े. यािशवाय , कं ाटी
कामगारा ंना देय असल ेले ि ंज आिण टिम नल फायद े अगदीच कमी आह ेत;
(ii) कं ाटी कामगारा ंना नोकरीची स ुरि तता नसत े याम ुळे मु य िनयो याला का मावर
घेतले या कामगारा ं या स ं येत उ च माणात लविचकता िमळत े;
(iii) कं ाटी कामगारा ंवर उ च कामा या िनयमा ंची अ ंमलबजावणी करण े सोपे आहे कारण
असे कामगार काढ ून टाक यासाठी अ य ंत अस ुरि त असतात ;
(iv) असेही न दवल े गेले आ हे क अिलकड या वषा त सरकारन े िनयिमत कम चा या ं या
न या भरतीवर गोठिवली आिण हण ूनच साव जिनक े ातील अन ेक घटका ंना चा ंगले काम
कर यासाठी क ं ाटी कामगार वापर यास भाग पाडल े जाते िनयिमत क ॅडरमधील र जागा
आिण काम कर या या माणात आकि मकता प ूण करण े;
(v) बह तेक युिनट्सम य े असे आढळ ून आल े क ज े काम बारमाही आह े आिण य ुिनट या
कामाचा एक आव यक भाग स ंबंिधत काय ाच े उ ल ंघन क न करारावर िदला जातो .
अशा कामाम य े उपकरणा ंची देखभाल आिण य ऑपर ेशन, युिनट या आवारात आिण
बाहेरील साम ीची वाहत ूक, साफसफाई आिण घरकाम , कॅ टीनच े काम इ या द चा समाव ेश munotes.in
Page 40
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
40 होतो. अशी करण े आह ेत यात क ं ाटी कामगारा ंना कारक ुनी काम , टेनो ाफ ,
काया लयीन उपकरण े चालवण े आिण अशाच कार े काम क ेले जाते.
(vi) कं ाटदारा ंचा एक स ंच ब या च युिनट्सम य े साइटवर राहतो आिण त े उ व या माण े
कामाच े करार स ुरि त करता त. कं ाटदारा ं या अ ंतग त काम करणार े बरेच कामगार
सामा यत : या यावरच राहतात जरी व ैयि क कामगार व ेळोवेळी व ेगवेग या
कं ाटदारा ं या अ ंतग त आिण व ेगवेग या नोक या वर काम क शकतात ;
(vii) कं ाटी कामगार म ु य व े गैर-संघीय असतात कारण कामगारा ंनी स ंघटना थापन
कर याचा य न क े यास क ं ाटदारा ं या हात ून पीिडत हो याची भीती असत े. परंतु काही
युिनट्सम य े, ते सामा यत : िनयिमत कम चा या ं या स ंघटना ं या सि य मदतीन े युिनयन
केले जातात . काही करणा ंम ये, िनयिमत कम चा या ं माण ेच कं ाटी कामगा र समान
संघटना ंम ये संघिटत क ेले जातात .
४.७ कं ाटी कामगारा ं या सम या आिण सम या : केस टडी *
बांधकाम उ ोगात क ं ाटी कामगारा ंचे सवा िधक माण आह े. 1995 -96 म ये, बांधकाम
े ातील अ ंदाजे 12.9 दशल कामगारा ंपैक 10.7 दशल क ं ाटी कामगार होत े. या
उ ोगावरील अ यासात ून अस े िदस ून आल े आह े क या उ ोगात अक ुशल
कामगारा ंसाठीही नोकरी या स ंधी तुलनेने चांग या आह ेत तर क ुशल कामगारा ंना सव
मोठी मागणी आह े. नोकरी या बाजारप ेठेतील या प रि थतीम ुळे, अकुशल कामगारा ंनाही
मजुरी फारशी कमी नसत े, तर कुशल कामगार आ भासी व ेतन-िनमा ते असतात . परंतु दो ही
ेणी क ं ाटदारा ं या हाताखाली काम करत अस यान े, रोजगाराची स ुरि तता िक ंवा
कोण याही कारच े ि ंज फायद े िकंवा कोणतीही सामािजक स ुर ा नाही . काम ख ूप कठीण
आहे, कामाची प रि थती कठोर आिण राहणीमान दयनीय आह े. पु ष आ िण प नी , दोघेही
आिण अन ेकदा अगदी म ुलेही, काम आिण स ंपूण कुटुंब कामा या िठकाणी िक ंवा कामा या
िठकाणी ता प ुर या आ य थाना ंम ये राहतात , कामाची जागा बदलत असताना एका
िठकाणाह न द ुसरीकड े हलत े. कामगारा ं या म ुलांना िश णा या कोण याही स ंधी उपल ध
नाहीत . कामगारा ंना कामावर ठ ेवणा या क ं ाटदाराला या ंची कौश य े, उ पादकता आिण
कमाई स ुधार यासाठी या ंना िश ण द े यात फारसा रस नाही . कामगारा ंना अन ेक
वषा या य कामात ून कामावर कौश य े आ मसात करावी लागतात . या अ यासात ून
असे िदस ून आल े आह े क बा ंधकाम कामगार ह े मोठ्या माणात िनर र आह ेत, ते
अनुसूिचत जाती िक ंवा जमाती , मागास सम ुदाय आिण म ुि लम आह ेत. कं ाटी बा ंधकाम
कामगारा ंम ये मिहला ंचे माण चत ुथा श इतक े आहे. यापैक जवळपास ९० ट के कामगार
बांधकाम े ात काम करतात कारण या ं याकड े दुसरा पया य नसतो आिण या उ ोगात
वेश करण े तुलनेने सोपे असत े.
४.८ कृषी कामगार
कृषी कामगारा ंची या या क ृषी कामगार चौकशी सिमतीन े िदली आह े. शेतमजूर हे अ से
लोक आह ेत जे मु यतः इतर लोका ं या श ेतात आिण जिमनीवर काम क न या ं या
उ प नाच े ोत िमळवतात . शेतमजुरां या कामात मातीची मशागत करण े, कोणत ेही कृषी munotes.in
Page 41
थला ंतर -उपजीिवक ेचे धोरण
41 पीक िक ंवा बागायती मालाची कापणी करण े आिण पश ुधन, मधमा या , गायी, शे या
इ याद च े यव थापन करण े समािव आह े.
शेतमजुरीमुळे मागासल े या आिण इतर िन न वगा तील लोक इतर लोका ं या पातळीवर य ेऊ
शकतात . लोक या ं या उदरिनवा हासाठी काम करतात . अ प ब ेरोजगारी , अिवकिसतता
आिण अित र लोकस ं या या ंसार या सामा य सम या ंवर कृषी कामगारा ंनी मात क ेली
आहे.
शेतमजुरीमुळे व त ू आिण व त ूंचे उ पादन वाढत े आिण पार ंप रक श ेतीला ो साहन
िमळत े. सु वाती या काळात जिमनी म ुबलक माणात उपल ध हो या . यामुळे यांना
नोकरी िमळ याची मता न हती या ंनी शेती क न आपला उदरिनवा ह कर याचा िनण य
घेतला.
कृषी कामगारा ंना भेडसावणा या सम या
● शेतमज ुरांचे उपेि तीकरण :१९५१ म ये शेती करणार े आिण श ेतमजूर सुमारे ९७.२
दशल होत े. आिण १९९१ म ये ते १८५.२ दशल इतक े वाढल े. १९५१ ते
१९९१ या काळात ही स ं या २७.३ दशल व न ७४.६ दशल झाली . यामुळे
१९५१ ते १९९१ या काळात मज ुरांची सं या तीन पटीन े वाढली . आिण १९५१ ते
१९९१ या कालावधीत २८ ट के ते ४० ट के वाढ झाली असा िन कष आपण काढ ू
शकतो . अशा कार े, आपण अस े हणू शकतो क भारतातील कामगारा ंचे जुजबीकरण
वेगाने वाढत आह े. जिमनी या श ेअस ची िक ंमत आिण क ृषी उप मही वषा नुवष कमी
होत आह ेत.
● शेतमज ुरांची पुनर चना:भारतातील श ेतमजूर अस ंघिटत आिण िवख ुरलेले आहेत. ते
अ ानी आिण अिशि त आह ेत. प रणामी क ृषी मज ुरांना यां या द ैनंिदन मज ुरी
संबंधीसौदा कर याची आिण लढा द े याची मता नाही .
● वेतन आिण उ प न :कामगारा ंचे वेतन आिण कौट ुंिबक उ प न भारतात ख ूपच कमी
आहे. सावकारी मज ुरीचे दर वाढ ू लागल े, पण मज ुरांची मज ुरी वाढली नाही .
आजिमतीला मज ुरांना केवळ 150 ितिदन पय े िमळत आहेत.ही र कम क ुटुंबा या
उदरिनवा हासाठी प ुरेशी नाही .
● रोजगार आिण कामा या प रि थती :आपण आधीच चचा के या माण े, शेतमजूरांना
बेरोजगारी यासार या सम या ंना त ड ाव े लागत े. ते वषा तील काही भागच काम
करतात आिण उव रत व ेळ शेतात काम नस याम ुळे िकंवा या ं यासाठी कोणत ेही
पया यी काम उपल ध नस याम ुळे ते िनि य राहतात .
● कज बाजारीपणा :देशा या ामीण भागात ब ँिकंग यव था उपल ध नाही . यामुळे,
जे हा श ेतकरी आिण श ेतमजूरांना पैशांची कमतरता भासत े ते हा त े जमीनदारा ंकडून
उ च याजदरान े (कधीकधी 40% ते 50%) कज घेतात, याम ुळे ते शेवटी कजा त
जातात . munotes.in
Page 42
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
42 ● शेतमज ूर मिहला ंसाठी कमी व ेतन:भारतासार या द ेशात आजही प ु षस ाक
प तीच े वच व आह े. मिहला ंना शेतात आिण जिमनीवर ख ूप जा त माणात क
करतात , परंतु यांना या ं या प ु ष समक ा ं या त ुलनेत कमी मोबदला िदला जा तो.
● बालमज ुरीचे उ च माण :भारतात बालमज ुरीचे माण ख ूप जा त आह े.
बालकामगारा ंची सं या 17.5 दशल त े 44 दशल दर यान आह े, जी ख ूप जा त
आहे, असा एका सव णात ून िन कष काढ यात आला आह े. आिशयातील स ुमारे एक
तृतीयांश बालमज ूर भारतात आह ेत.
● थला ंत रत मज ुरांम ये वाढ :ओिलताखालील भागात मज ुरांची मज ुरी पावसा या
पा या या त ुलनेत कमी आह े. यामुळे कोरड ्या भागात ून मुसळधार पावसा या भागात
मजुरांचे थला ंतर झाल े.
कृषी कामगारा ंची प रि थती स ुधार यासाठी सरकारन े उचलल ेली पावल े
● वेट िबगार मज ूर िनम ू लन:वेटिबगार कामगा र शोषणा मक , अमान ुष आिण िह ंसक
अस यान े बंधक कामगार प ुस यासाठी अन ेक य न क ेले गेले आह ेत. वेटिबगार
कामगार काढ ून टाक यासाठी कायद ेशीर य न द ेखील क ेले गेले आहेत. 1976 म ये
वेटिबगार कामगार यव था (िनमू लन) वेटिबगार मज ुरांची ओळख पटव ून या ंची
सुटका कर यात आली .
● िकमान व ेतन कायदा :हा कायदा 1948 साली म ंजूर झाला . याने शेतमजुरांचे िकमान
वेतन िनि त कर यास स ु वात क ेली.
● भूिमहीन मज ुरांचे वाटप :या काय ान ुसार, रा य सरकारला अित र जिमनीच े
शेतमजुरांना वाटप कर याचा स ला द े यात आला होता .
● िविवध रोजगार योजना :कामगारा ं या रोजगाराची खा ी कर यासाठी सरकार ार े
िविवध रोजगार योजना चालव या जातात :
● ामीण बा ंधकाम काय म
● ामीण रोजगारासाठी ॅश योजना
● कामासाठी अ न काय म
● जवाहर रोजगार योजना
४.९ सारांश
संध चा अभाव आिण अन ेक कारणा ंमुळे लोक उपजीिवक ेसाठी व ेगवेग या िठकाणी ,
िवशेषतः शहरी भागात थला ंतर करतात . सव साधारणपण े आिण िवश ेषत: असंघिटत
े ातील मिहला कामगारा ं या सम या ंवर िवश ेष भर िदला जातो आिण कामगार वगा तील
यांचे दुल ि त थान ल ात घ ेऊन यावर ल क ि त क ेले जात े. जरी ि या रा ीय
उ पादनात योगदान द े या या अथा ने काय रत नस या तरीही , यां या व ेळेचा बराचसा munotes.in
Page 43
थला ंतर -उपजीिवक ेचे धोरण
43 वाटा सामािजक र या उ पादक आिण प ुन पादक मात खच होतो . शेतमजूर, कं ाटी
कामगार आिण मिहला कामगार हण ून काम करणा या थला ंत रता ंची राहणीमान अ य ंत
गरीब आह े. थला ंत रता ं या बाज ूने आिण या ंना शहरी भागात िटक ून राह यासाठी मदत
कर या या उ ेशाने सरकारन े िविवध धोरण े आणली आह ेत.
४.१० संदभ
Tulpule , B. 1997 . ILO Initiative on Contract Labour . Economic and
Political Weekly .
munotes.in
Page 44
44 ५
अनौपचा रक े ातील कामगार
घटक रचना
५.0 उि े
५.१ तावना
५.२ मिहला आिण म
५.३ ल िगक म िवभाजन
५.४ माच े मिहला करण
५.५ मिहला ं या माच े अनौपचा रक करण
५.६ मिहला कामगारा ंची वैिश ्ये
५.७ कामा या िठकाणी मिहला ंना भेडसावणा या सम या
५.८ कं ाटी कामगार
५.९ कृषी कामगार
५.१० सारांश
५.११ संदभ
५.0 उि े
अनौपचा रक े ातील कामगारा ं या सम या ंची ओळख क न देणे.
माच े मिहला करण आिण माच े ल िगक िवभाजन यासार या संक पना समजून घेणे.
५.१ तावना
अलीकड या काळात असे िदसून आले आहे क वाढ या बेरोजगारीसह देशातील
िवकासाम य े ादेिशक असमतोलाम ुळे थला ंतराचा वेग वाढला आहे. जो अ य पण े
अनौपचा रक े ा या वाढीच े कारण आहे. ामीण गरीब, िवशेषत: कमी उ पादकता
असल े या पूव कडील आिण म य रा या ंमधून, पि म आिण दि ण भारतात थला ंत रत
होतात , जेथे िवशेषत: शहरी क ांम ये नोक या िनमा ण होत आहेत. ामीण -शहरी
थला ंतर ता पुरते िकंवा अध - थायी अस याच े आढळ ून येते. थला ंत रत अनौपचा रक
कामगार लोकस ं येतील सवा त गरीब वगा तील आहेत. यांची मानवी मता आिण munotes.in
Page 45
अनौपचा रक े ातील कामगार
45 भांडवली मालम ेची वैिश ्ये आहेत. यां या मूळ िठकाणी संसाधना ंचा अभाव िकंवा
संसाधना ंचा अभाव आहे. याम ुळे यांना उदरिनवा हासाठी इतर देशात थला ंतर
कर यास भाग पाडल े जाते. थला ंत रत कामगार ही एक नुकसान भरपाई देणारी यं णा
आहे. याचा उपयोग कुटुंबांनी यांची ितकूल ि थती कमी कर यासाठी केला आहे. गरीब
थला ंत रत कुटुंबांम ये िश णाची पातळी कमी, शेतीतून िमळणा या उ प नाचा कमी तर
आिण िनकृ भौगोिलक थान हे वैिश ्य आहे.
५.२ मिहला आिण म
मिहला ं या स मीकरणाची या ी मु य व े आिथ क, सामािजक आिण राजक य ओळख या
तीन घटका ं ारे िनधा रत केली जाते.अथ यव थ ेतील मिहला ंचे योगदान रा ीय
उ प नाम य े अ य आहे. भारतातील सामािजक -सां कृितक वातावरणाम ुळे सांि यक य
अ यता िवशेषतः भावी आहे. अ यासात ून असे िदसून आले आहे क , मिहला ंना दु यम
मानल े जाते. सामािजक सुर ा उपाया ंिशवाय यांना कमी वेतनावर काम कर यास भाग
पाडल े जाते. जे सव साधारणपण े औ ोिगक कामगारा ंना िदले जाते. यामुळे ते कामावर
घेतले जाणार े शेवटचे आिण कामाव न काढल े जाणार े पिहल े आहेत.
५.३ ल िगक म िवभाजन
केलेले काम आिण काय कर यासाठी आव यक कौश य े पु ष आिण ि या वापरत
असल े या कौश या ंचे आिण तं ानाच े मू यमापन यासार या सू म व पात िलंगा या
धत वर भेदभाव िदसून येत आहेत. यावसाियक पृथ करण हे भेदभावाच े एक कार
दश वते जे हा मश चा मोठा भाग कोण याही यवसायात वेश कर यास ितबंिधत
असतो . व ो ोग , आरो य े , िश ण े आिण कृषी े इ याद म य े यावसाियक
पृथ करण आढळत े.
व ो ोगात पय वे क आिण मशीन ऑपर ेटर या नोक या पु ष धान आहेत, तर फायबर ,
ि पिन ंग आिण वाइंिडंग या तयारी या कामात मिहला ंचे वच व आहे. टेल रंग, िशवणकाम
आिण भरतकामात मिहला ंसाठीच आहेत. आरो य े ात, ि या प रचा रका आिण सुईणी
हणून कामात क ि त आहेत आिण यांना पु षांपे ा कमी वेतन िमळ याची श यता आहे.
िश ण े ात, ामीण भागात आिण पूव ाथिमक शाळांम ये काम करणा या मिहला ं या
तुलनेत पु ष उ च िश णात आढळतात . बांधकाम उ ोगात , ते ासंिगक कामगार हणून
क ि त आहेत. िसरेिमक उ ोग आिण वीटभ ्यांम ये, मिहला ंनी केले या कुशल
ि याकलापा ंना सवा त कमी मू य िदले जाते. कृषी े ात नांगरणी आिण कापणी पु ष
करतात तर ि या खुरपणी करतात .
५.४ माच े ीकरण
जागितक करण ही एक िलंग आधा रत घटना आहे (हॉ सवथ 2006). याचा अथ असा
आहे क जागितक करणाचा पु ष आिण ि या ंवर वेगवेग या कार े भाव पडतो . यामुळे
झाले या सामािजक -आिथ क बदला ंचा प रणाम पु षां या वच वात सामील असल े या
श संबंधांवरही होतो. काही े ांम ये, जागितक भांडवलाला सामाव ून घे यासाठी munotes.in
Page 46
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
46 िपतृस ाक वच व सुधा रत केले जाते, तर, िपतृस ाक यं णेचे गतीशील िवघटनाम य े
आपण िपतृस ाक करणा या ि य ेचे सा ीदार आहोत -.
गे या कांही वषा त अिधकािधक ि या पगारी कम चा या ंम ये वेश करत आहेत. हे ते
करत असल े या अनौपचा रक कामा यित र तसेच ते यां या कुटुंिबयांना मोफतस ेवा देत
असल े या उदरिनवा हा या कामा यित र येते. पगारा या नोकरीत मिहला ं या सं येत
झालेली वाढ मश च े मिहलाकरण हणून ओळखली जाते. याचा अथ असा क ,
अथ यव थ े या िविवध े ांम ये, घरगुती उ पादना या पलीकड े मिहला कामगारा ंचे माण
मोठ्या माणावर वाढल े आहे. हा ड थेट जागितक करणाशी संबंिधत आहे. माच े
मिहला करण दोन घटका ंनी बनलेले आहे,
i) आिथ क ्या सहभागाचा असल े या आिण अशा कार या काम शोधत असल े या
कामा या वयातील मिहला ं या ट केवारीतील बदल हणज े मिहला मश या
सहभागाचा ड होय.
ii) मिहला ं या आिथ क दर कामामधील बदल पु षां या तुलनेत हणज े मिहला ं या
मश तील वाटा होय.
माच े मिहला करण हा सेवा अथ यव थ ेकडे सामा य बदलाचा एक भाग आहे जो कायदा ,
िव ीय सेवा आिण मािहती तं ान यासार या चांग या पगारा या आिण पु षांचे उदा.क
होम केअर, वृ ांची काळजी , बाल संगोपन, िकरकोळ िकंवा घरगुती कामगार आिण
व छता सेवा इ यादी . गत देशांमधील उ च पगारा या े ातील मिहला
यावसाियका ं या मोठ्या सं येने घरकाम आिण काळजीच े काम कर यासाठी आव यक
असल े या अध -प रधीय आिण प रघीय देशांकडून मागणी मोठ्या माणात वाढली आहे.
शेवटी, मश च े मिहला करण हणज े अनौपचा रक करण आिण रोजगारा या
लविचकत े या ि य े ारे कामकाजा या प रि थतीच े मिहला करण होय.
अनौपचा रक करण हणज े अशा ि य ेचा संदभ आहे याम य े कामगारा ंना यां या
कामाची उ पादन े िवकणा या कंपनी ार े थेट काम िदले जात नाही तर उपकं ाटदार िकंवा
काहीव ेळा उपकं ाटदारा ं या तरां ारे िनयु केले जाते.
५.५ मिहला ं या माच े अनौपचा रक करण
माच े मिहला करण कालांतराने होत आहे आिण सशु क काम अिधकािधक अनौपचा रक
होत आहे. जरी ि या ं या आिथ क माम य े ल णीय माणात अनौपचा रकता , शेतात
आिण कौटुंिबक उप मा ंवरील िवना मोबदला उ पादक म, इतर लोकां या घरातील
घरगुती सेवेत सशु क काम, र यावर यापार आिण मिहला कामगार ही काही पारंपा रक
अनौपचा रक माची काही उदाहरण े आहेत यात ि या ंना असमान ितिनिध व िदले
जाते. अनौपचा रक रोजगार हा बह तांश िवकसनशील देशांम ये पु षां या तुलनेत
मिहला ं या गैर-कृषी रोजगाराचा मोठा वाटा आहे. मा या वाढ या लविचकत े या
शोधाम ुळे अनौपचा रकत े या नवीन ि या उपल ध झा या आहेत. या मिहला ं या म
बाजारातील ि याकलापा ं या प तीवर प रणाम करतात . बॅनज (1985) यांनी शहरी
पि म बंगालमधील एका अ यासात असे आढळ ून आले क , शहरी रोजगारा या संदभा त munotes.in
Page 47
अनौपचा रक े ातील कामगार
47 मु य ोत असल े या घरगुती सेवेतील मिहला ं या ट केवारी घटत आहे, िविवध
कार या अपार ंपा रक कामां या िव तार होत आहे. मिहला कामगार दला या
सहभागातील वाढ अनौपचा रक अथ यव थ ेतील छोटे उदयोग िकंवा घर-आधा रत
कामगारा ंना वाढ या माणात उपकं ाट आदेश देऊन कामगार कायद े आिण युिनयन
चळवळ ना रोख यासाठी मोठ्या माणात औपचा रक उप मा ंनी केलेले य न ितिब ंिबत
करते. अनौपचा रक करणा या ि य ेमुळे मिहला ंचे औपचा रक रोजगारापास ून िव थापन
झाले आहे. यां या जागी मिहला कामगारा ं या अनौपचा रक व प उदय होत आहेत.
यां या खा यावर िकंवा उपकं ाट त वावर काम करणार े पु ष कामगार थािनक तसेच
जागितक अथ यव थ ेसाठी कपडे आिण पाद ाण े ते कृि म फुले, काप ट इले ॉिन स
आिण टेिल सेवांपय त िविवध उ पादन े तयार करतात असे आढळल े आहे.
५.६ मिहला कामगारा ंची वैिश ्ये
भारतातील नोकरदार मिहला ंचे मोठे माण असंघिटत े ात ामु यान े कृषी, पशुधन
आिण वनीकरणात काम करतात . असंघिटत े ातील मिहला ं या कामा या प रि थतीची
काही यापक वैिश ्ये आहेत.
i) वेतनाबाबत असंघिटत े ातील मिहला ंचे शोषण वाढत आहे. मिहला ंना समान
मोबदला िदला जात नाही.
ii) या उ ोगा ंम ये मिहला कामगारा ंना नोकरीची सुरि तता नाही. उ ोगा या
पुनर चनेमुळे आिण आधुिनक करणाम ुळे मिहला ंना सवा त आधी कामाव न काढून
टाकल े जाते.
iii) कामा या िठकाणी अनेकदा त ण मिहला ंचे ल िगक शोषण होते.
iv) थमोपचार वै क य सुिवधा िव ांती क , ॅच या मूलभूत सुिवधा यांना पुरिव या
जात नाहीत .
v) समान मोबदला कायदा , कारखाना कायदा आिण वृ ारोपण कामगार काय ाची
यो य अंमलबजावणी होत नाही.
vi) रोजगाराच े नवीन कार नाजूक आिण असुरि त आहेत. कृषी संकटाम ुळे ामीण
भागातील मिहला ं या जीवनमानावर प रणाम झाला आहे.
vii) औ ोिगक े ात मिहला ंना नोकरी या सुरि तत ेिशवाय अनौपचा रक े ात काम
केले जाते. मॅ युफॅ च रंगम य े, ते व , कापड खा पदाथ आिण इले ॉिन सम य े
वच व गाजवतात .
viii) कामा यािठका ंणचे वातावरण आिण कामासाठी इतर मागा चा अभाव यामुळे ते
शोषणा या प त ना बळी पडतात .
munotes.in
Page 48
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
48 ix) यापार , िकरकोळ िव आिण काळजी घे या या ि याकलापा ंम ये अिधक
मिहला ंसह तृतीयक े ात झा याच े िदसून येते जे यांना मोबदला िकंवा कौश य
एंडोम ट या बाबतीत कमी देते.
५.७ कामा या िठकाणी मिहला ंना भेडसावणा या सम या
जागितक करण , उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नव-उदारवादी धोरणा ं या
आगमनान े मिहला कामगारा ं या सम या अनेक पट नी वाढ या आहेत.
जागितक करणा या युगात नोकरदार मिहला शोषणाला अिधक असुरि त बन या आहेत,
यांना अिधक जोखम ना सामोर े जावे लागत आहे आिण यांना शारी रक आिण
मानिसक ्या अिधक ताण सहन करावा लागतो .
असंघिटत े ातील मिहला ंना कामा या िठकाणी येणा या मुख सम या पुढील माण े
आहेत.
1) वेतन तफवत आिण कामा या िठकाणी खराब वातावरण : - मिहला कामगारा ंना
यां या पु ष सहका या ंपे ा कमी वेतन िदले जाते. यांना काम िदले जाते जे सहसा
अकुशल िकंवा कमी-कुशल आिण कमी पगाराच े असत े. कामाची उपल धता अिनयिमत
असून काम उपल ध असताना यांना जा त तास काम करावे लागत े. या खराब काम
आिण राह या या प रि थतीत काम करतात .
2) सामूिहक सौदेबाजीची कमजोर मता :-मिहला ंची सामूिहक सौदेबाजी मता कमजोर
आहे आिण हणून मिहला यां या ह का ंसाठी मालकावर दबाव आणू शकत नाहीत
याम ुळे मिहला ंचे शोषण होते.
3) सुिवधांचा अभाव :-अनौपचा रक े ात काम करणा या मिहला ंना बालस ंगोपना या
कोण याही सुिवधा नाहीत . िकमान वेतन कायदा िकंवा कारखाना कायदा यांसार या
अनेक काय ा ंचाही यांना लाभ नाही.
४) कामा या िठकाणी होणारा ल िगक छळ: -असंघिटत े ात काम करणा या मिहला ंना
भेडसावणारा आणखी एक धोका हणज े ल िगक छळ. मिहला ंना कामा या िठकाणी ल िगक
छळाचा मोठ्या माणात सामना करावा लागतो याम ुळे यांना कामा या िठकाणी
असुरि त वाटते.
5) सामािजक सुर ा उपाया ंचा अभाव : -मिहला ंना सामािजक सुरि तत ेचा अभाव आहे
आिण यांना िकमान वेतनाचीही हमी नाही. अनौपचा रक े ात नोकरीची गुणव ा ,
नोकरीची सुरि तता , कामाची प रि थती आिण कामान ुसार मोबदला , सामािजक संर ण हे
घटक िदसत नाहीत . ते वष भर िनयिमत रोजगारािशवाय काम करतात आिण कोण याही
सामािजक सुर ा लाभांना पा नाहीत . आंतररा ीय कामगार संघटनेने मिहला ंना अितशय
कमी भांडवलात उदरिनवा ह चालव या या मतेमुळे उ म उ ोजक संबोधल े.
6) आरो य सम या : - मिहला ंना कामासाठी कमी पैसे िमळतात ,तसेच वै क य आिण
इतर फायद े िमळत नाहीत जे रोजगा र िनयम दान करतात . ि या उ पादन जो पादन munotes.in
Page 49
अनौपचा रक े ातील कामगार
49 आिण घरगुती कामाचा ितहेरी भार सहन करतात . मोठ्या सं येने मिहला कामगारा ंनी
वारंवार डोकेदुखी, पाठदुखी, थकवा आिण भाविनक आिण मानिसक िवकारा ं या त ारी
असतात . खराब पोषण ि थती आिण अश पणा , ग रबी आिण सां कृितक प त म ुळे
मिहला ंम ये थकवा येतो. कामा या िठकाणी शौचालय े, जेवणाची जागा इ यादी मूलभूत
सुिवधांचा अभाव थकवा वाढवतो . मिहला ंम ये बेरोजगारी , अध - बेरोजगारी आिण ता पुरते
काम सामा य आहेत. सामािजक सुर ा आिण आरो य सेवा लाभ नस याम ुळे यांना
होणार े कामाशी संबंिधत आजार लपून राहतात . मोठ्या सं येने मिहला कामगारा ंनी
िचडिचड ेपणा, मूड बदलण े आिण नैरा य, काम आिण कामा या प रि थतीशी संबंिधत
असल े या एका त े या सम या यासार या ल णा ंची त ारी के या जात आहेत.
7) कामाच े दुहेरी ओझे:-नोकरी करणा या मिहला ं या मु य सम या घरकाम आिण
ऑिफस या कामा या दुहेरी जबाबदा या ंमुळे िनमा ण होतात . मिहला ंना कमी मोबदला िदला
जातो आिण यामुळे िनण य घे या या बाबतीत यांचा दजा कमी आहे. ि या कौटुंिबक
उ प नात तसेच मुलांची देखभाल आिण इतर कौटुंिबक जबाबदा या ंम ये भरीव योगदान
देत अस या तरी यांचा आदर व कदर केला जात नाही.
8) सामािजक िनब ध आिण िनयं ण:- मिहला कामगारा ं या गितशीलत ेवर मया दा आ या
आहेत याम ुळे आिथ क ्या उ पादक कामात सहभागाची यांची मता मया िदत आहे. हे
यां या कामा या िठकाणाव न प पण े समोर येत आहे. वयंरोजगार आिण गृह
कामगारा ं या बाबतीत िनयो ा -कम चारी यां यातील प संबंधाचा अभाव आिण
बह सं यांसाठी िनयु केले या कामा या जागेचा अभाव अशा उ ोगा ं या अ यत े या
सम य ेत भर घालतो . एंटर ाइझम य े ासंिगक आधारावर गुंतलेले कामगार वारंवार
िनयो े बदलतात . िनयो ासाठी कामगार ओळखण े आिण यांना कोणत ेही अित र
फायद े नाकारण े सोपे आहे. वयंरोजगार आिण मजुरी या दो ही ेणीतील असंघिटत
कामगार हे कामगार हणून मोठ्या माणात कायद ेशीर र या ओळखल े जात नाहीत याचा
अथ असा होतो क िकमान वेतन िकंवा सामािजक सुर ेशी संबंिधत िव मान कायद े यांना
लागू होत नाहीत . कायद ेशीर मा यता नस याबरोबरच , िनयु यवसाया या जागे या
अभावाम ुळे यांची असुरि तता वाढली आिण अिधका याकडून यांचे शोषण होते.
9) मिहला कामगारा ंचे शोषण :-मिहला आिण लहान मुले हे थला ंत रत कामगार
लोकस ं येचा मोठा भाग आहेत. यांचे शोषण आिण अिधकारा ंचे गैरवापर हो याचा
सवा िधक धोका असतो . खाजगी घरा या अिनय ंि त े ात काम करणे, मु यतः रा ीय
कामगार काय ा या संर णािशवाय , मिहला घरगुती कामगारा ंना िनयो या ं ारे
द डम ु सह वाईट वागणूक िदली जाऊ शकते. मिहला ंना दीघ कामाच े तास आिण
अ यािधक कठीण कामे करावी लागतात . ते वारंवार ल िगक शोषण आिण बला कार आिण
अ याचाराला बळी पडतात . नोकरीची सुरि तता , कोणत ेही फायद े आिण ित ेिशवाय
कामा या अमानवी प रि थती या अधीन आहेत. िश ण आिण कौश याअभावी सहज
शोषणाच े बळी होतात . यांना कामगार काय ा ंमधून वगळ यात आले आहे जे काम, वेतन,
सुर ा, वृ ापकाळ िनवृ ीवेतन आिण सूती रजा यासार या रोजगाराशी संबंिधत
सम या ंवर ल ठेवतात. munotes.in
Page 50
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
50 10) म य था ंवर अवल ंिब व:-कामाचा पुरवठा, क चा माल आिण तयार माला या
िव साठी गृहकामगार उपकं ाटदारा ंवर अवल ंबून असतात . याच यापारातील यां या
सहकारी मिहला कामगारा ंपासूनही या अिल आहेत. कं ाटदारावरील यांचे अवल ंिब व
यां या अलगावसह उ च पीस रेट, वेळेचे दर िकंवा ओ हरटाइम पेम टसाठी सौदेबाजी
कर याची यांची मता कमी करते. िनकृ दजा या बहा यान े उशीर झालेला पेम ट आिण
वेतनात मनमानी कपात यामुळे छु या खचा त भर पडते.
11) जागितक करणातील नवीन आ हान े:-जागितक करणान े असंघिटत े ात काम
करणा या मिहला ंसमोर नवीन आ हान े उभी केली आहेत. बदलल े या आिथ क
प रि थतीत , खाजगीकरण , पधा , मु िवपणन आिण िवशेषीकरण यांनी मिहला ंना
प तशीरपण े उ पादन ि य ेपासून दूर ठेवले आहे. भारतीय अथ यव थ ेचे आिथ क
उदारीकरण आिण जागितक करण सु झा याम ुळे, वंिचत वगा तील मिहला आणखी
दुल ि त हो याची श यता आहे. तं ान िजतक े जा त असेल िततक मूलभूत कौश य े
आिण िश ण आिण िवशेष िश णाची मागणी जा त असत े.
वरील जे एकंदर िच समोर येते ते सव साधारणपण े मिहला कामगारा ंसाठी एक मोठे
नुकसान आहे:
यांना उपल ध कमी पगारा या कामातच वेश िमळतो . मिहला थला ंत रत कामगारा ंना
अिधक असुरि तत ेचा सामना करावा लागतो आिण यां या पु ष सहका याकडून यांचे
शोषण हो याची अिधक श यता असत े. अनौपचा रक मिहला कामगार मोठ्या माणावर
बांधकाम साइट्सवर, मासेमारी उ ोगात िकना या वरील भागांम ये िकंवा अिधक ठळकपण े
घरगुती दासी हणून काम करतात . यांची उपि थती वीटभ ्या, वैयि क सेवा
उदा.करमण ूक, घर सांभाळण े, असंघिटत े ातील मुलांची काळजी याम य ेही िदसून येते.
लाखो मिहला थला ंत रता ंना अशा धो या ंचा सामना करावा लागतो जे पुरेसे अिधकार ,
संर ण आिण सुरि तपण े आिण कायद ेशीर र या थला ंत रत हो या या संधीचा अभाव
दश वतात. थला ंत रत मिहला कामगार हा उपेि त गट आहे आिण यां या सम या कडे
घोर दुल होत आहे. याचे ेय यांचा खालचा सामािजक -आिथ क दजा आिण यां या
कामाच े कमी मू यमापन केले जाऊ शकते. ल िगक अ याचार आिण शोषणाची अित र
भीती यािशवाय ल िगक ढी आिण पूवा हांमुळे यांची प रि थती कमकुवत झाली आहे,
याम ुळे भेदभाव होतो. 1991 या जनगणन ेनुसार जवळपास 3 दशल थला ंत रत
मिहला हो या यांनी थला ंतराचे कारण हणून रोजगार आिण यवसायाचा उ लेख केला
होता.
आिथ क कारणा तव मिहला ंचे जा त थला ंतर करणा या रा या ंम ये तािमळनाड ू, एपी,
गुजरात , कना टक, केरळ आिण महारा हे आहेत. िवशेष हणज े, औ ोिगक करणाची
उ च पातळी , शेतीचे यापारीकरण आिण शेतीबाह ेरील मजुरांचा मोठा वाटा असल ेली ही
रा ये आहेत. आिथ क वाढ आिण वैिव य यांसोबत आका ं ांमधील बदल हे देखील
अिधकािधक मिहला ंना कामासाठी थला ंत रत कर यास वृ करणार े घटक आहेत हे
शंसनीय आहे. ि या यां या पु ष सहका या ंपे ा कमी कालावधी आिण आंतर-
रा याप े ा रा य अ ंतग त थला ंतराम य े अिधक क ि त असतात . munotes.in
Page 51
अनौपचा रक े ातील कामगार
51 थला ंत रत पु षां या तुलनेत थला ंत रत मिहला ंना रोजगार िमळव यात अडचणी
येतात. यांना कामावर घेतले जात असतानाही , अटी आिण शत अिधक ितकूल आहेत
आिण पु ष आिण थािनक मिहला मजुरां या तुलनेत कमी वेतन िदले जाते. बर्याचदा
िकमान वेतन कायदा 1948 चे िनयम पाळल े जात नाहीत . यांना तुकडा दराने पैसे िदले
जातात आिण यामुळे िनयो े यांना ाधा य देतात कारण ते यांना खच कमी कर यात
मदत करते. कामा या तासांची कोणतीही िनि ती नाही. वेतनात कोणतीही वाढ न करता
यांना जा त तास काम करायला लावल े जाते. कामाची प रि थती अ यंत कठीण आहे.
अनेकदा बांधकाम उ ोगा माण ेच मिहला कामगार अिशि त आिण अकुशल असतात .
यांना चिलत वेतन दरांची मािहती नसते आिण ते कमी वेतनात काम वीकारतात .
बह तेक ि या मॅ युअल, भार वाहणार े आिण अकुशल कामगार राहतात . वेतन वेळेत िदले
जात नाही आिण ते िनवा ह भ यासारख े आहे. कामा या िवषम तासांमुळे मिहला
थला ंत रत कामगार अिधकच असुरि त आहेत. यांना कामा या ितकूल प रि थती ,
कमी वेतन आिण असुरि त राहणीमान आिण काही वेळा ल िगक छळ या संदभा त शोषणाचा
सामना करावा लागतो .
िप याच े पाणी आिण इतर मूलभूत सुिवधांसह मेक-िश ट झोपड ्यांम ये आिण
झोपड ्यांम ये राहणा या कामगारा ंची राहणीमान दयनीय आहे. ब याचदा मिहला कामगार
कुटुंबासोबत िफरतात आिण यां यावर घरगुती कामाचा आिण मुलां या संगोपनाचा
अित र भार असतो . अप रहाय पणे, यांना आरो याचा ास होतो. यांनाही कुपोषणाचा
ास होतो. मातृ व लाभ न िद यान े यांची प रि थती आणखी िबघडत े. मुलां या संगोपन
सुिवधांचा अभाव देखील यां या मुलांना कामा या िठकाणी धो यात येतो जे हा यांना
यां या पालका ंसोबत कामा या िठकाणी जावे लागत े. यामुळे ते मूलभूत िश णापास ूनही
वंिचत आहेत. थला ंत रत घरगुती नोकरा ंची प रि थती ि या ंना भेडसावणारी वंिचतता ,
असुरि तता आिण शोषणाच े अनेक पैलू समोर आणत े.
५.८ कं ाटी कामगार
● जागितक करणाम ुळे भारतीय अथ यव थ ेत रोजगाराची रचना होत आहे
● काही बदलान े अनेक कायम व पी रोजगार संरचनांना ज म िदला आहे
● ासंिगक कामगार , कं ाटी कामगार आिण उपकं ाटदार . म ये कं ाटी कामगाराची
या या केली आहे
● कं ाटी कामगार िनयमन आिण िनमू लन कायदा , १९७०
● मु य िनयो या ार े कं ाटदारा ार े आ थापनाच े काम.
● कं ाटदार कं ाटी कामगारा ं या मदतीन े िदलेले प रणाम तयार कर याचा य न
करतो
● सं था, मु य िनयो ा ही आ थापन े या िनयं णासाठी जबाबदार य असत े. munotes.in
Page 52
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
52 ● या यव थ ेनुसार, एक कं ाटी कम चारी मु य िनयो ा अनेकदा बदलतो
● कं ाटदार कं ाटी कामगार आधीच िनयो या ंना एक अ यंत लविचक णाली
दान करते
● रोजगार जो लविचक म बाजारा या उि ात बसतो .
कं ाटी कामगार प ती या वाढीची मुख कारण े आहेत;
(i) कं ाटी कामगारा ंना कामावर ठेव याची िकंमत समतु य िनयिमत मजुरा या तुलनेत
खूपच कमी आहे. कारण कं ाटी कामगारा ंना िदले जाणार े वेतन हे िनयिमत
वेतनापे ा खूपच कमी आहे. कम चारी, हे अंतर विचतच 40 ट या ंपे ा कमी
आिण अनेकदा 70 ट के इतके मोठे असत े. िनयिमत कामगार ' मजुरी यािशवाय ,
कं ाटी कामगा रांना देय असल ेले ि ंज आिण टिम नल फायद े अिजबात फार कमी
आहेत;
(ii) कं ाटी कामगारा ंना नोकरीची सुरि तता नसते याम ुळे मु य िनयो याला उ च
पदवी िमळत े काय रत कामगारा ं या माणात लविचकता ;
(iii) कं ाटी कामगारा ंवर उ च कामा या िनयमा ंची अंमलबजाव णी करणे सोपे आहे कारण
असे म जा त आहेत सारांश िडसिमस कर यासाठी असुरि त;
(iv) असेही न दवल े गेले आहे क अिलकड या वषा त, सरकारन े ज लादल े िनयिमत
कम चार्यांची नवीन भरती आिण हणून अनेक साव जिनक े ातील युिनट्सना
स केली जाते. िनयिमत संवगा तील र पदे भ न काढ यासाठी आिण
भेट यासाठी कं ाटी कामगार िनयु करा. कामा या माणात आकि मकता ;
(v) बह तेक युिनट्सम य े असे आढळल े क जे काम बारमाही आहे आिण कामाचा एक
आव यक भाग आहे. संबंिधत काय ाच े उ लंघन क न युिनटच े करारावर िदले
जाते. अशा कामाचा समाव ेश होतो. उपकरणा ंची देखभाल आिण य ऑपर ेशन,
आतील साम ीची वाहतूक आिण युिनट या आवाराबाह ेर, साफसफाई आिण
घरकाम , कॅ टीनच े काम इ. तेथे या करणा ंम ये कं ाटी कामगारा ंना कारकुनी,
टेनो ाफ , उपकरण े ऑपर ेशन आिण या माण े काया लयात िनयु केले जाते.
(vi) अनेक युिनट्ससाठी बोली लावण े आिण सुरि त करणे या िठकाणी कं ाटदारा ंचा एक
संच कायम आहे. कामाच े करार जसे ते उ वतात . कं ाटदारा ं या हाताखाली काम
करणार े बह सं य कामगार देखील सामा यतः वैयि क कामगार वेगवेग या
कं ाटदारा ं या हाताखा ली काम क शकत असल े तरी यावरच राहते. वेळोवेळी
आिण वेगवेग या नोक या ंवर देखील;
(vii) कं ाटी कामगार हे मु य व े गैर-संघीय असतात कारण कामगारा ंना हातून पीिडत
हो याची भीती असत े. कं ाटदारा ंनी युिनयन बनव याचा य न के यास . परंतु
काही युिनट्सम य े ते सहसा युिनयन केले जातात . िनयिमत कम चार्यां या munotes.in
Page 53
अनौपचा रक े ातील कामगार
53 संघटना ं या सि य मदतीन े. काही करणा ंम ये, कं ाटी कामगार िनयिमत
कम चार्यां माण ेच संघटना ंम ये संघिटत आहेत.
५.९ कृषी कामगार
कृषी कामगारा ंची या या कृषी कामगार चौकशी सिमतीन े िदली आहे. शेतमजूर हे असे
लोक आहेत जे मु यतः काम क न उ प नाच े ोत िमळवतात . इतर लोकां या शेतात
आिण जिमनीवर . ते मजुरी क न काम करतात . शेतमजुरां या कामात मातीची मशागत
करणे, वाढवण े िकंवा कापणी करणे यांचा समाव ेश होतो. कृषी पीक िकंवा बागायती व तू
आिण पशुधन, मधमा या , गायी, शे यांचे यव थापन , इ. शेतमजुरीमुळे मागासल े या
आिण इतर खाल या वगा तील लोकांना येथे ये यास मदत होते. इतर लोकांची पातळी .
लोक यां या उदरिनवा हासाठी काम करतात . सामा य सम या जसे क अ प बेरोजगारी ,
अिवकिसतता आिण अित र लोकस ं या यावर मात केली आहे.
कृषी कामगार .
शेतमजुरीमुळे व तू आिण व तूंचे उ पादन वाढते आिण यांना ो साहन िमळत े.
पारंप रक शेती प ती . सु वाती या काळात जिमनी मुबलक माणात उपल ध हो या .
तर, यांना नोकरी िमळ याची मता न हती अशा लोकांनी शेती क न आपला
उदरिनवा ह कर याचा िनण य घेतला. कृषी कामगारा ंना भेडसावणा या सम या
1. शेतमजुरांचे उपेि तीकरण : शेती करणार े आिण कृषी 1951 म ये सुमारे 97.2
दशल मजूर होते. आिण ते 185.2 दशल इतके वाढल े. 1991 म ये. 1951 ते 1991
या काळात ही सं या 27.3 व न वाढली . दशल ते 74.6 दशल . यामुळे मजुरांची
सं या असा िन कष काढता येतो. 1951 ते 1991 पय त तीन पटीने वाढ झाली. आिण
ट केवारी सन 1951 ते 1991 पय त 28 ट के ते 40 ट के वाढ झाली आहे. अशा कार े,
आ ही . असे हणता येईल क भारतातील कामगारा ंचे कॅ युलायझ ेशन वेगाने वाढत आहे .
दर वष जिमनी या शेअस ची िकंमत आिण शेती या कामांम येही घट झाली आहे
2. शेतमजुरांची पुनर चना: भारतातील शेतमजूर आहेत. असंघिटत आिण िवखुरलेले.
ते अ ानी आिण अिशि त आहेत. प रणामी , शेतमजुरांना यां या दैनंिदन भाड्यासाठी
सौदेबाजी कर याची आिण लढ याची मता नसते.
3. वेतन आिण उ प न : कामगारा ंचे वेतन आिण कौटुंिबक उ प न खूप कमी आहे.
भारत. सावकारी मजुरीचे दर वाढू लागल े, पण मजुरांची मजुरी झाली नाही. वाढ
आजिमतीला मजुरांना केवळ ५०० पये िमळत आहेत. 150 ित िदन. ही र कम नाही
कुटुंबा या जग यासाठी पुरेसे आहे.
4. रोजगार आिण कामा या प रि थती : आ ही आधीच चचा के या माण े, कृषी
कामगारा ंना बेरोजगारी , बेरोजगारी यासार या सम या ंना त ड ावे लागत े. ते काम करत
फ वषा चा काही भाग, आिण उव रत वेळ, ते िनि य राहतात कारण ितथे शेतात काम
नाही िकंवा यां यासाठी पया यी काम उपल ध नाही. munotes.in
Page 54
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
54 5. कज बाजारीपणा : देशा या ामीण भागात बँिकंग णाली उपल ध नाही. तर, जे हा
शेतकरी आिण शेतमजुरांना पैशांची कमतरता भासत े ते हा ते कज घेतात. जमीनदार उ च
याज दराने (कधीकधी 40% ते 50%), जे अखेरीस यांना कजा त नेतो.
6. शेतमजूर मिहला ंसाठी कमी वेतन: भारतासार या देशात, पु ष कुलिपता अजूनही
बळ आहे. मिहला ंना खूप क कर याची मुभा आहे शेत आिण जिमनी , परंतु यांना
यां या पु ष समक ा ं या तुलनेत कमी मोबदला िदला जातो.
7. बालमज ुरीचे उ च माण : भारतात बालमज ुरीचे माण खूप जा त आहे. हे एका
सव णात ून असा िन कष काढला आहे क बालकामगारा ंची सं या 17.5 दशल दर यान
बदलत े आहे. भारतात 44 दशल पय त, जे खूप जा त आहे. आिशया खंडातील सुमारे
एक तृतीयांश बालमज ूर आहेत.
8. थला ंत रत मजुरांम ये वाढ: िसंचन े ातील मजुरांची मजुरी पावसावर अवल ंबून
असल े या भागातील मजुरां या मजुरी या तुलनेत कमी. यामुळे कोरड्या भागात ून
मुसळधार पावसा या भागात मजुरांचे थला ंतर. शेती कामगारची प रि थती
सुधार यासाठी सरकारन े उचलल ेली पावल े आहेत.
9. बंधपि त मजूर िनमू लन: बंधप े पुसून टाक यासाठी अनेक य न केले गेले आहेत.
म हे शोषक , अमानवीय आिण उ लंघन करणार े आहे. िवधानसभ ेचेही य न झाले.
बंधनकारक मजूर काढ यासाठी केले. 1976 म ये बंधपि त कामगार यव था (िनमू लन)
कायदा होता. उ ीण या काय ान ुसार, सुमारे 2.51 लाख बंधपि त मजुरांची ओळख
पटली आिण देशा या िविवध भागात मु केले.
10. िकमान वेतन कायदा : शेतमजुरांचे िकमान वेतन कायदा 1948 साली मंजूर कर यात
आला .
11. भूिमहीन मजुरांचे िवतरण : या काय ान ुसार, रा य सरकार होते. अित र जिमनी
शेतमजुरांना िवत रत कर याचा स ला िदला.
12. िविवध रोजगार योजना : कामगारा ं या रोजगाराची खा ी कर यासाठी सरकारन े
िविवध रोजगार योजना ारे चालव या जातात .
● ामीण बांधकाम काय म
● ामीण रोजगारासाठी ॅश योजना
● कामासाठी अ न काय म
● जवाहर रोजगार योजना
munotes.in
Page 55
अनौपचा रक े ातील कामगार
55 ५.१० सारांश
अनौपचा रक े जरी कामगारा ंना काही र कम कमाव याची संधी देत असल े तरी, जे
अ यथा काय बलापास ून दूर रािहल े असत े, ते वतःच े तोटे घेऊन येते. पािठं याचा अभाव ,
सततचा िवरोध , ानाचा अभाव यामुळे कामगारा ंना ास सहन करावा लागतो . मिहला ,
कं ाटी कामगार आिण शेतमजूर यांना आयु यभर अनेक अडचण चा सामना करावा लागतो .
िप याच े पाणी आिण इतर मूलभूत सुिवधांसह मेक-िश ट झोपड ्यांम ये आिण
झोपड ्यांम ये राहणा या कामगारा ंची राहणीमान दयनीय आहे. ब याचदा मिहला कामगार
कुटुंबासोबत िफरतात आिण यां यावर घरगुती कामाचा आिण मुलां या संगोपनाचा
अित र भार असतो . अप रहाय पणे, यां या आरो याचा ास होतो. यांनाही कुपोषणाचा
ास होतो. मातृ व लाभ न िद यान े यांची प रि थती आणखी िबघडत े. मुलां या संगोपन
सुिवधांचा अभाव देखील यां या मुलांना कामा या िठकाणी धो यात येतो जे हा यांना
यां या पालका ंसोबत कामा या िठकाणी जावे लागत े. यामुळे ते मूलभूत िश णापास ूनही
वंिचत आहेत. थला ंत रत घरगुती नोकरा ंची प रि थती ि या ंना भेडसावणारी वंिचतता ,
असुरि तता आिण शोषणाच े अनेक पैलू समोर आणत े.
५.११ संदभ िनवडा Select References
● Bhowmik, Sharit K. (2012): Industry Labour and Society, New Delhi:
Orient Black Swan.
● Breman, Jan. (2001): An Informal Labour System: End of Labour
Market Dualism, Economic and Political Weekly 36 (52)
● Munck, R. (2002): Globalisation and Labour: The New ‘Gr eat
Transformation’, Delhi: Madhyam Books, pp. 111 -117
● Scott, A. M. (1994): Divisions and Solidarities: Gender, Class and
Employment in Latin America. London: Routledge
● Sen, Amartya (2000): Work and Rights, International Labour
Review, Volume 139, no. 2
● Standing, G. (1999): Global Labour Flexibility, London: Macmillan
● *Tulpule, B. 1997. ILO Initiative on Contract Labour. Economic and
Political Weekly. Agricultural Workers
munotes.in
Page 56
56
६
कामा या आिण मजुरी या अटी – घर आधा रत कामगार ,
चामड े कामगार , व छता कामगार .
घटक रचना
६.० घटक रचना
६.१ अनौपचा रक े ातील काम आिण वेतना या अटी
६.२ गृह आधा रत कामगार
६.३ चम कामगार
६.४ व छता कम चारी
६.५ सारांश
६.६
६.७ संदभ आिण पुढील वाचन
६.० उि े (Objectives )
घर आधा रत , चामड े, व छता कामगारा ंसाठी कामा या प रि थतीब ल जाणून घेणे.
यां या कामा या व पाम ुळे यां या जीवनावर होणारा प रणाम समजून घेणे.
६.१ अनौपचा रक े ातील कामा या अटी आिण वेतन ( Conditions
of Work and Wages in Informal sector )
या करणात आपण अनौपचा रक े ातील नोक या ंचे व प आिण तीन वेगवेग या
अनौपचा रक नोक या उदा. गृह आधा रत , चामड े कामगार , व छता याब ल चचा क .
कं ाटी आिण अनौपचा रक कामगार , िजथे कं ाटी कामगारा ंना कं ाटदारा ंकडून कमी
भरपाई िदली जाते आिण अनौपचा रक कामगारा ंना गैरहजर कम चा या ंसाठी भरपाई िदली
जाते, ही अनौपचा रक े ाची वैिश ्ये आहेत. या उ ोगातील कामगारा ंना नोकरीची
असुरि तता , कमी पगार, कौश याचा अभाव , अ यवि थत कामाची प रि थती , कामाच े
व प अिधक ृत आिण अनौपचा रक अशा अनेक सम या ंना सामोर े जावे लागत े, मोठ्या
माणात मिहला आिण मुलांचा कामगार हणून वापर केला जातो. आिण करार णालीचा munotes.in
Page 57
कामा या आिण मजुरी या अटी –
घर आधा रत कामगार , चामड े
कामगार , व छता कामगार .
57 वापर. सा ािहक सु ी या िदवसा ंची अनुपि थती , िवसंगत आिण अदलाबदल कर यायो य
काम आिण पया यी महसूल ोत हे अनौपचा रक अथ यव थ ेचे इतर गुणधम आहेत.
भारतातील ९२ % पे ा जा त कम चारी अनौपचा रक े ात काय रत आहेत, जे ल णीय
आहे. िश ण , यव थापक य आिण उ ोजक य कौश य ह तांतरणा ार े औपचा रक
आिण अनौपचा रक े ांम ये संबंध िनमा ण करणे, या े ात भाव आणू शकतात . वेळ
मजुरीचे कामगार , जे कमी पगारा या वेळे या दरा या बद यात आपली मश िवकतात
आिण तुकडा वेतन कामगार , जे वाय पण े काम करतात परंतु िनयो या ं ारे िनयंि त
असतात , ते अनौपचा रक े ात काम करतात .
६.२ गृह आधा रत कामगार (Home based Work ers )
गृह-आधा रत कामगार , यांना काहीव ेळा औ ोिगक बाहेरचे कामगार हणून ओळखल े
जाते, ही कामगारा ंची एक ेणी आहे जी पारंपा रक कौश य े आिण म वापरतात , वारंवार
यां या वतः या घरात ते मातीची भांडी, रोिलंग बीडी आिण िशलाई यासह अनेक
क पा ंवर काम करतात . गृह-आधा रत कामगारा ंचे दोन कार आहेत: वतं कं ाटदार जे
सव जोखीम आिण खच सहन करतात आिण उपकं ाटदार कम चारी जे यवसाय मालक
िकंवा सं थां ारे काम करतात . हे कम चारी अिव सनीय जॉब ऑड र आिण उशीरा पेम ट
यांसार या अडचण ना सामोर े जातात . मािहती तं ान , इले ॉिन स आिण कापड यासह
दूर थ रोजगारासाठी परवानगी देणारे अनेक उ ोग आहेत. घर-आधा रत कम चारी यांचे
कुटुंब, समुदाय आिण अथ यव थ ेम ये मह वप ूण योगदान देतात, तरीही अपुरा अहवाल
आिण आकड ेवारी या अभावाम ुळे यांची गणना करणे कठीण आहे.
वयंरोजगार आिण उपकं ाटी गृह कामगार हे दोन ेणी आहेत यात गृह-आधा रत
कामगार येतात. वयंरोजगार असल े या य वतं कं ाटदार हणून काम कर याशी
संबंिधत कोण याही जोखमीसाठी जबाबदार असतात आिण यांचा वतःचा पुरवठा, साधन े
आिण क चा माल घे याचा भारी असतो . ते मु यतः यां या अंितम व तू थािनक
ाहका ंना िवकतात , परंतु ते अधूनमधून परदेशी बाजारप ेठेत देखील िवकतात . याउलट ,
उपकं ाटी कामगारा ंना वैयि क यवसाय मालक िकंवा सं थां ारे, वारंवार म य थामाफ त
कामावर घेतले जाते आिण यांना िवशेषत: क चा पुरवठा तसेच ित तुकडा मोबदला िदला
जातो. तथािप , ते कामाची जागा, साधन े, सािह य , उपयु ता आिण वाहतूक यासह अनेक
उ पादन खचा साठी पैसे देतात. तयार झाले या व तू कोठे िकंवा कोणासाठी िवक या
जातील हे यांना वारंवार माहीत नसते आिण ते विचतच तयार व तू वतः िवकतात .
दो ही कारच े गृह-आधा रत कामगार खराब वेतन, अिनयिमत िकंवा र केले या वक
ऑड र, अि थर क या मालाचा पुरवठा, उशीरा देयके आिण परत आले या व तू
यासार या सम या ंना सामोर े जातात . दो ही गटांवर प रणाम करणार े मोठे आिथ क घटक,
परंतु िवशेषत: वयंरोजगार , जसे क मागणी बदलण े आिण इनपुट या वाढ या िकमती , या
कम चा या ं ारे हाताळल े जातात .
कापड , पोशाख आिण पाद ाण े उ पादन उ ोगा ंसारख े पारंपा रक म-क ि त यवसाय हे
केवळ घ नच केले जाऊ शकत नाहीत . िवमान आिण ऑटोमोबाईल पाट् सचे उ पादन , munotes.in
Page 58
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
58 इले ॉिन स अस ली आिण फामा युिटकल पॅकेिजंग यासह उ च ेणीतील आधुिनक
े े आजकाल घ न काम करणा या लोकांना नोकरी देतात. घर-आधा रत शासक य
काम तसेच मािहती तं ान , सं ेषण, टेलीमाक िटंग आिण तांि क स लामसलत मधील
उ च-कुशल नोकर ्या वाढ या आहेत, िवशेषतः िवकिसत देशांम ये.
घर-आधा रत कम चारी अडचणी असूनही यांचे कुटुंब आिण समुदायासाठी मह वप ूण
योगदान देतात. यांची िमळकत वारंवार यां या कुटुंबांना दा र ्यात जग यापास ून रोखत े.
ते मुलांची आिण वृ ांची काळजी घेऊ शकतात आिण कौटुंिबक जीवनाचा दजा िटकव ून
ठेवू शकतात कारण ते घ न काम करतात . ते दररोज वास करत नस याम ुळे आिण
वारंवार सायकली , पायी रहदारी िकंवा साव जिनक वाहतूक वापरत अस यान े, घर-
आधा रत कामगार देखील उ सज न आिण रहदारी कमी करतात . ते देशांतग त आिण
आंतररा ीय मू य साखळ सा ठी व त दरात व तू तयार करतात तसेच सव सामा य
जनतेला परवडणा या िकमतीत व तू आिण सेवा देतात. गृह-आधा रत कामगार हे आिथ क
कलाकार आहेत जे पुरवठा, उपकरण े, क चा माल, वाहतूक आिण सेवांवर पैसे खच
करतात .
घर-आधा रत कम चा या या डेटाम य े अलीकडील सुधारणा असूनही, या "अ य "
े ासाठी आकड ेवारी संकिलत कर यात अडचणी अजूनही आहेत. काही रा ांम ये,
लोकस ं याशा ीय आिण मश या सव णांमधून कामा या िठकाणािवषयीच े
वगळ यात आले आहेत. या ाच े उ र तु हाला घर-आधा रत कामगार ओळख यात
मदत करेल. गृह-आधा रत कामगारा ंना फ (न देय) घरगुती काम करत अस याची त ार
केली पािहज े कारण गणनाक या ना यांची गणना कर यासाठी वारंवार िश ण िदले जात
नाही. या यित र , बरेच लोक जे घ न काम करतात ते वतःला "कामगार " मानत नाहीत
िकंवा ते उघड करत नाहीत . जरी कमी लेखले तरीही आकड े ल णीय आहेत. उदाहरणाथ ,
भारता या नॅशनल सॅ पल स ह ऑग नायझ ेशन (NSSO) ने अंदाज लावला क २०११ -
१२ म ये भारतात ३७.४ दशल लोकांनी घ न काम केले.
असे आढळ ून आले आहे क जे कामगार घ न काम करतात ते अनौपचा रक
अथ यव थ ेत भाग घेतात, याम ुळे आरो य आिण सुरि तत े या िचंतेसह कामा या
प रि थतीवर िनयं ण ठेवणे आिण यांचे िनरी ण करणे कठीण होऊ शकते. या यित र ,
यापैक अनेक कामगारा ंना सामािजक सुरि तत ेचा अभाव आहे आिण यांना सशु क वेळ,
िनवृ ीवेतन आिण आरो यस ेवा यासार या फाय ांम ये मया िदत वेश आहे.
घर-आधा रत कम चारी अडचण ना त ड देत असूनही जगभरातील अनेक अथ यव था ंम ये
मह वप ूण भूिमका बजावत आहेत. या कम चा याना समथ न आिण संर ण दान कर या या
गरजेब ल सरकार आिण आमदार अिधक जाग क होत आहेत, यात कामाची प रि थती
सुधारणे, वाजवी वेतनाची हमी देणे आिण सामािजक संर णा ंम ये वेश वाढवण े समािव
आहे. टमटम अथ यव थ े या वाढीम ुळे आिण दूर थ मजुरांची वाढती वृ ी ल ात घेता
घर-आधा रत कामाची ासंिगकता कदािचत वाढतच जाणार आहे.
munotes.in
Page 59
कामा या आिण मजुरी या अटी –
घर आधा रत कामगार , चामड े
कामगार , व छता कामगार .
59 ६.३ चम कामगार (Leath er Workers )
थािनक आिण आंतररा ीय दो ही तरावर , भारता या चामड्या या े ाचा सामािजक
आिण पया वरणावर मोठा भाव आहे. या े ा या प रणामा ंम ये अ पवयीन कामगार ,
अ यायकारक मजुरी, दिलता ंिव भेदभाव, हािनकारक रसायना ंचा संपक आिण ेड
युिनयन या थापन ेतील आ हान े यांचा समाव ेश होतो. नेदरलँड्स या इंिडया किमटीन े
चामड्या या उ ोगातील म प त चा अ यास केला होता, याम य े असे िदसून आले
आहे क तीन मुख उ पादन क े - कोलकाता , आ ा आिण तािमळनाड ू - िनया तीसाठी
चामड े, कपडे आिण पाद ा णे पुरवठा करतात . संशोधनान ुसार दिलत , ि या आिण लहान
मुलांम ये मानवी ह का ंचे उ लंघन हो याची सवा िधक श यता असत े. चम ोगात
आधुिनकता असूनही जातीय पूव ह कायम आहे. या यित र , सवा त असुरि त
कामगारा ंम ये अशा ि या आहेत या िवशेषत: जूता उ ोगा या िवशेषत: म-क ि त
पैलूवर घ न काम करतात , लहान मुलांसह जे सहसा खूप लहान टॅनरी आिण काय शाळेत
काम करताना िदसतात .
टॅनरी या सांडपा याम य े घातक पदाथ असतात यांचा कम चा या या आरो यावर
हािनकारक भाव पडतो आिण चामड े े देखील पया वरणावर मोठ्या माणावर भाव
टाक यासाठी िस आहे. वातावरणात टाक यात आले या घन आिण व कच याम य े
अविश ोिमयमसारख े हािनकारक पदाथ असतात . जात आिण िलंग भेदभाव या
संरचना मक सम या ंपैक एक आहेत याचा भारतीय चामड्या या े ातील कामगार
प रि थ तीवर प रणाम होत अस याच े संशोधन नमूद करते. मोठमोठ े ँड भारतीय
चामड्याचा वापर कापड आिण अॅ सेसरीजसाठी करतात आिण ते एक आिलशान उ पादन
हणून बनवतात परंतु मजुरांची कमाई फारच कमी असत े. अहवालात असेही नमूद केले
आहे क चम ोगातील सुमारे 2.5 दशल कामगार दिलत , मुि लम आहेत.
हा िवभाग भारतातील तीन वेगवेग या रा या ंमधील चामड े आिण पाद ाण े उ ोगा ंना
संबोिधत करतो : तािमळनाड ूचा वािनया बडी -अंबूर ल टर , पि म बंगालचा कोलकाता
आिण उ र देशचा आ ा इ यादी . भारतात , या भागात देशातील ९० % टॅनरी आहेत.
७० ते ७५ िनया त-क ि त कारखान े जे ामु यान े युरोपला पाठवल े जातात , आ ा हे
पाद ाण े उ पादनासाठी मह वाच े क आहे. शूज आिण सँडल या २०० दशल जोड्या
एकि त वािष क उ पादन मता असल ेले ५,००० लघु-उ ोग आहेत. सुमारे ५०० टॅनरी,
१,५०० चामड्या या उ पादना ं या उ पादन सुिवधा, ३,००० शू उ पादन सुिवधा आिण
२४० औ ोिगक हातमोज े उ पादन सुिवधांसह, कोलकाता हे भारतातील दुसरे-सवा त
मह वाच े टॅिनंग क आहे. तािमळनाड ूम ये वािनया ंबडी आिण अंबुर हे चामड े आिण
चामड्या या उ पादना ंचे ाथिमक क आहेत. या अनौपचा रक युिनट्स ारे हजारो लोक
काय रत आहेत जरी ते िनयमन िकंवा रेकॉड केलेले नाहीत . हे देखील ल ात येते क उ र
भारतात उपकं ाट जा त आहेत तर भारता या दि ण भागात मोठ्या कारखा या ंम ये
चामड्याचे काम चालत े.
munotes.in
Page 60
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
60 पया वरण आिण आरो यावर भाव (Envi ronment and Impact on Health )
ोिमयम स फेट सार या रसायना ं या वापराम ुळे, भारतातील चामड े उ ोग हे देशातील
उ च दूषण पातळीच े मु य कारण आहे. येक ५०० िकलो चामड्यासाठी , २५० िकलो
पय त रसायन े टॅिनंग ि य ेत वापरली जातात . टॅनर मध ून घन आिण व कच याम य े
आढळणार े ोिमयम आिण इतर घातक पदाथ वातावरणात सोडल े जातात , याम ुळे
वािनया ंबडी-अंबूर ल टर आिण तािमळनाड ू टॅनरी प ा गंभीरपण े दूिषत होतो. पालार
नदी टॅनरी या सांडपा याम ुळे दूिषत झाली आहे, याम ुळे जवळपास या व या ंम ये
िप या या पा या चे मोठे संकट िनमा ण झाले आहे. लेदर ि िमं ज आिण िवषारी सांडपाणी
जाळ यान े होणार े जल आिण वायू दूषण यांचाही कोलकाता देशावर प रणाम होतो.
चामड्याचे कामगार हािनकारक रसायना ं या संपका त आहेत, याम ुळे ताप, डो या ंची
जळजळ , वचेची ि थती आिण फु फुसाचा कक रोग यासार या गंभीर आरो य सम या
उ वू शकतात , हे ल ात घेता, यांचे आरो य आिण सुरि तता देखील एक मुख िचंता
आहे. टॅनरी कामगारा ंना यांची सुरि तता सुिनि त कर यासाठी पुरेसे संरि त िकंवा
िशि त केले जात नाही आिण िवषारी कामा या िठकाणी असल े या धो या ंमुळे कधीकधी
अपघात आिण मृ यू होतात .
तुमची गती तपासा
1. चम ोगा या पया वरणावरील काही प रणामा ंची चचा करा
2. गृह कामगारा ंना सामािजक सुरि तत ेचा अभाव आहे आिण यांना सशु क वेळ,
िनवृ ीवेतन आिण आरो यस ेवा यासार या फाय ा ंम ये मया िदत वेश आहे - तु ही
याला सहमत आहात का – भा य करा .
६.४ व छता कम चारी: (SANITATION WORKERS )
साव जिनक जागा, ओ या शौचालय े, सेि टक टा या , गटर आिण गटारे हातान े व छ करणे
याला मॅ युअल कॅ ह िजंग हणतात . भारतात , ही था अजूनही यापक आहे आिण जात,
िपतृस ा, तसेच वग आिण पैशा या फरका ंमुळे. देशातील अनेक हातान े सफाई कामगार
उपेि त जाती आिण उपजातीतील आहेत. पु ष सामा यतः सेि टक टा या , गटार साफ
करतात , तर ि या सामा यत : व छता , कचरा काढून टाक यासाठी आिण शौचालयातील
कचरा वाह न ने यासाठी जबाबदार असतात . हे सवा त कमी पगार देणारे रोजगार आहेत,
काही कम चा याना मिह याला १५० पये आिण ेडचे काही तुकडे िमळतात . या यित र ,
या नोक या गंभीर आरो यिवषयक सम या िनमा ण करतात .
या यित र , या काया शी संबंिधत गंभीर आरो य धोके आहेत आिण दरवष , अपुरी सुर ा
खबरदारी आिण संर णा मक िगयर नस याम ुळे कमीतकमी १,३७० मृ यू होतात . िवषारी
वायू आिण रोगजनक जीवाण ूं या सतत संपका मुळे, या यवसायातील कामगारा ंना मळमळ ,
वचा सं मण, अश पणा , अितसार , उलट्या, कावीळ आिण ॅकोमा यासार या आरो य
सम या हो याची श यता असत े. या यित र , दय व र वािह यास ंबंधीचा िबघाड ,
म कुलो केलेटल सम या , सं मण, वचा रोग आिण सना या सम या कामगारा ंना munotes.in
Page 61
कामा या आिण मजुरी या अटी –
घर आधा रत कामगार , चामड े
कामगार , व छता कामगार .
61 वारंवार जाणवतात . या कामगारा ंना कुपोषणाचा अनुभव येतो आिण कमी कमाईचा प रणाम
हणून यांना आरो य सेवांम ये पुरेसा वेश नाही.
गे या २० वषा त क सरकारन े दोन कायद े क न अशा कामाचा आिण यातील अटी
सोडिव याचा य न केला आहे. ए लॉयम ट ऑफ मॅ युअल कॅ ह जस अँड क शन
ऑफ ाय लॅि स ( ितबंध) कायदा , १९९३ , याचा उ ेश अशा कामा या प रि थतीवर
पूण पणे बंदी घाल याऐवजी िनयं ण ठेव याचा आहे, यांनी अव ा करणा याना दंड
कर या या कोण याही वा तिवक तरतुद चा समाव ेश केला नाही. वा तिवकता िकंवा या
सरावा या चा र याला संबोिधत कर यावर याचा फारसा भाव पडत नाही हे
आ य कारक नाही.
मॅ युअल कॅ ह जस आिण यांचे पुनव सन कायदा , २०१३ हणून रोजगारावर बंदी हा
सफाई कम चारी आंदोलन (एसकेए) आिण इतरां या सतत या आंदोलनाचा आिण
लॉिबंगचा प रणाम होता. या काय ान े अ व छ साधनग ृहे बांधणे िकंवा यांची देखभाल
करणे आिण हाताने सफाई कामगार हणून कोणासही कामात गुंतवणे िकंवा काम करणे
बेकायद ेशीर केले. या यित र , धोकादायक गटार िकंवा सेि टक टँक साफसफाईसाठी
( हणज े, पुरेशी सुर ा उपकरण े आिण इतर सुर ेिशवाय ), अगदी आप कालीन
प रि थतीतही लोकांना कामावर ठेव यास मनाई आहे. उ लंघन के यास एक वष
तु ंगवास , ५०,००० पये दंड िकंवा दो ही होऊ शकतात . सुर ा उपकरण े आिण इतर
सुर ेसह, असे काय करताना एखा ा कामगाराचा मृ यू झा यास , कंपनीने कुटुंबाला १०
लाख पया ंची भरपाई देणे बंधनकारक होते.
या यित र , काय ान े अशा कामगारा ंचे इतर नोक या ंसह पुनव सन कर यासाठी सव ण
करणे, अंदाज करणे आिण जलद कारवाई करणे सरकारला भाग पाडल े. येक
नगरपािलका ािधकरण , कॅ टो म ट बोड आिण रे वे ािधकरणाला यां या
िनयं णाखालील कोण याही अ व छ (कोरड्या) शौचालयाच े सव ण क न
व छ तािवषयक सामुदाियक शौचालय े बांध याच े आदेश दे यात आले होते. २०१४ या
सफाई कम चारी आंदोलन िव . युिनयन ऑफ इंिडया या िनण यामुळे - िकमान
कायद ेशीर र या - हे सव आणखी बळकट झाले, याम य े सव च यायालयान े अशा
कामगारा ंसाठी पुनव सन काय म राबिव याची मागणी केली आिण मॅ युअल कॅ ह िजंगची
था बंद कर याच े आदेश िदले. खेदाने, असे िदसून येते क हे सव असूनही, अ भावी
अंमलबजावणी आिण तुटपुं या दंडा मक कारवाईसह फारच थोडे सा य झाले आहे. ती
था अजूनही सु च आहे.
SKA ने गणना केली आहे क भारतात अंदाजे ६.२ दशल मॅ युअल सफाई कामगार
आहेत, जे २०११ या सामािजक -आिथ क जात जनगणन ेम ये आढळल े या
१,८१,८०६,५७ या सहा पट जा त आहे. २०११ म ये देशात अंदाजे २.६ दशल
कोरड्या शौचालय े होती. आिण ते हापास ून बरेच काही बांधले गेले होते, नंतरचा पया य
अिधक तािक क िदसतो .
खाजगी कं ाटदारा ंऐवजी साव जिनक सं था मॅ युअल कॅ ह िजंगचे सवा त वाईट गु हेगार
आहेत. उदाहरणाथ , भारतीय रे वे सवा िधक मॅ युअल सफाई कामगार िनयु करते. यांना munotes.in
Page 62
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
62 "सफाई कामगार " मानल े जात अस यान े, िकती आव यक आहेत हे सांगणे अश य आहे,
परंतु िस टीममधील बह सं य गाड्या रे वे या ळांवर िव ा पसरवणा या मोक या
बाथ मवर अवल ंबून अस यान े ही सं या चंड असली पािहज े. कं ाटदारा ंमाफ त कामावर
घेतले या बह तेक मजुरांना हे साफ करावे लागत े (मॅ युअली, अथा तच) दैनंिदन पगार
जा तीत जा त 200 पये करतात , ते हातमोज े िमळव यात भा यवान आहेत आिण
सुरि तता िकंवा संर णा या मागा ने फारच कमी िमळतात . (जर यांना हे िमळाल े असेल,
तर ते ता पुरते मजूर अस यान े यांना हातान े सफाई कामगार हणून पािहल े जात नाही
आिण कायम कम चा या ंना िमळणार े कोणतेही फायद े यांना िमळत नाहीत . स या सव
ड यांपैक फ 1/3 ड यांम ये बायो टॉयल ेट बसवल ेले आहेत.
कोिवड १९ या दर यान व छता कम चा याना सवा िधक जोखमीचा सामना करावा
लागला आिण मानिसक आिण शारी रक ्या आ हाना मक अशा दो ही कामांना त ड देत
दीघ तास काम केले. लाखो णांना वाचव याची आिण मदत कर याचा सवा त मोठा धोका
प क नही कोिवड १९ संप यान ंतर अनेक वेळा यांना नोक या गमवा या लाग या .
गटार साफ करणार ्या व छता कम चा यासाठी येक िदवस आ हाना मक असतो जसे
क तो मॅनहोलम य े गे यावर अनेक वेळा काचेचे तुकडे पडलेले असतात आिण याम ुळे
याचे पाय, हात, शरीर दुखते. िवषारी वायू देखील सोडल े जातात याम ुळे कामगारा ंचा
ता काळ मृ यूही झाला आहे आिण ते कं ाटी मजूर अस यान े यां यासाठी आवाज नाही.
कं ाटदार जबाबदारी घे यास नकार देत असून, या इमारती कं ाटदाराला कामावर
घेतात, ते जबाबदारी एक कार े घेत नाहीत , याचा फटका कुटुंबीयांना व अवल ंिबतांना
सोसावा लागत आहे.
तुमची गती तपासा
1. सफारी कम चारी आंदोलनान ुसार भारतात िकती मॅ युअल सफाई कामगार आहेत
2. मॅ युअल कॅ ह िजंग ितबंिधत करणा या कृत ची यादी करा.
६.५ सारांश (Summary )
घर-आधा रत कम चारी अडचण ना त ड देत असूनही जगभरातील अनेक अथ यव था ंम ये
मह वप ूण भूिमका बजावत आहेत. या कम चा याना समथ न आिण संर ण दान कर या या
गरजेब ल सरकार आिण आमदार अिधक जाग क होत आहेत, यात कामाची प रि थती
सुधारणे, वाजवी वेतनाची हमी देणे आिण सामािजक संर णा ंम ये वेश वाढवण े समािव
आहे. टमटम अथ यव थ े या वाढीम ुळे आिण दूर थ मजुरांची वाढती वृ ी ल ात घेता
घर-आधा रत कामाची ासंिगकता कदािचत वाढतच जाणार आहे. या करणाम य े
चम ोगात काम करणा या कामगारा ंचीही चचा केली आहे. थािनक आिण आंतररा ीय
दो ही तरावर , भारता या चामड्या या े ाचा सामािजक आिण पया वरणावर मोठा भाव
आहे. या े ा या प रणामा ंम ये अ पवयीन कामगार , अ यायकारक मजुरी, दिलता ंिव
भेदभाव, हािनकारक रसायना ंचा संपक आिण ेड युिनयन या थापन ेतील आ हान े यांचा
समाव ेश होतो. नेदरलँड्स या इंिडया किमटीन े चामड्या या उ ोगातील म प त चा munotes.in
Page 63
कामा या आिण मजुरी या अटी –
घर आधा रत कामगार , चामड े
कामगार , व छता कामगार .
63 अ यास केला होता, याम य े असे िदसून आले आहे क तीन मुख उ पादन क े -
कोलकाता , आ ा आिण तािमळना डू - िनया तीसाठी चामड े, कपडे आिण पाद ाण े पुरवठा
करतात . संशोधनान ुसार दिलत , ि या आिण लहान मुलांम ये मानवी ह का ंचे उ लंघन
हो याची सवा िधक श यता असत े. चम ोगात आधुिनकता असूनही जातीय पूव ह कायम
आहे. या यित र , सवा त असुरि त कामगारा ंम ये अशा ि या आहेत या मुलांसह बूट
उ ोगा या िवशेषतः म-क ि त पैलूवर घ न काम करतात . अनेक वेळा कं ाटी कामगार
हणून काम करणा या आिण अ यंत वाईट प रि थतीत काम करणा या सफाई
कम चा या या कामा या प रि थतीब लही या करणाम य े चचा कर या त आली आहे. या
कामगारा ं या कामा या व पाम ुळे यां या आरो यावर होणार ्या प रणामा ंची चचा ही या
अ यायात कर यात आली आहे.
६.६ (Questions )
६. चम कामगारा ंवर एक टीप िलहा
२. व छता कम चा यावर एक टीप िलहा
३. घर कामगारा ंची चचा करा
६.७ संदभ आिण पुढील वाचन (References and further readings
1. https ://idsn.org/report -dalit-workers -indias -leather -industry -suffer -
serious -rights -
abuses/#:~:text=A%20report%20released%20by%20the,due%20to%
20their%20marginalised%20status .
2. Raveendran, G., Sudarshan, R., & Vanek, J. (2013). Home -based
workers in India: Stat istics and trends . WIEGO.
3. Raju, S. (2013). The material and the symbolic: Intersectionalities of
home -based work in India. Economic and Political Weekly , 60-68.
4. Kantor, P. (2003). Women's empowerment through home –based
work: Evidence from India. Developmen t and change , 34(3),
425-445.
5. Salve, P. S., & Jungari, S. (2020). Sanitation workers at the frontline:
work and vulnerability in response to COVID -19. Local Environment ,
25(8), 627 -630.
munotes.in
Page 64
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
64 6. Oza, H. H., Lee, M. G., Boisson, S., Pega, F., Medlicott, K., & Clasen,
T. (2022). Occupational health outcomes among sanitation workers:
A systematic review and meta -analysis. International Journal of
Hygiene and Environmental Health , 240, 113907.
7. Dixit, S., Yadav, A., Dwivedi, P. D., & Das, M. (2015) . Toxic hazards
of leather industry and technologies to combat threat: a
review. Journal of Cleaner Production , 87, 39-49.
8. https://www.indiatimes.com/news/india/700 -sanitation -workers -covid -
warriors -fired-from-jobs-in-tamil -nadu -531945.html
munotes.in
Page 65
65 ७
आदरय ु म जाहीरना या या िदशेने
घटक रचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ आदरय ु म हणज े काय?
७.३ कामा या िठकाणच े ह क
७.४ रोजगार आिण कामाचा ह क
७.५ सामािजक स ंर ण:
७.६ सामािजक स ंवाद:
७.७ शा त िवकास येयेआिण आदरय ु म जाहीरनामा
७.८
७.९ सारांश
७.१० संदभ
७.० उि े :
१) आदरय ु माचा अथ जाणून घेणे
२) आदरय ु मा या जाहीरना याच े िविवध प ैलू समज ून घेणे.
७.१ तावना :
िवकसनशील द ेशांमधील ब ेरोजगारी आिण अिनयिमत रोजगार या म ु य सम या आह ेत:
१.४ अ ज लोक अशा नोक या ंम ये काम करतात या अि थर आह ेत िकंवा तेथेकोणत ेही
िनयम पाळ लेजातनाहीत . य कठीण प रि थतीत काम करण े वीकारतात . या
नोक या ंना कमी पगार असतो आिण नोकरी द ेणा या क ंप यांसाठी या ंची मोठी उलाढाल
असत े. अनेकजण अगदी विचत बेरोजगार अस याच े कबूल करतात आिण अन ेक नोक या
िमळवत असतात . प रणामी , उदयो म ुख देशांम ये काम करणा या गरीबा ंची सं या जा त
आहे. munotes.in
Page 66
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
66 बह सं य िवकसनशील द ेशांम ये अनौपचा रक रोजगार हा सव सामा य मानक आहे,
याम य े मिहला आिण म ुले सवा त जा त स ंवेदनशील आह ेत. बह सं य िवकसनशील
देशांम येअनौपचा रक े ात काम करणा या लोकस ं येची ट क ेवारी दि ण आिशयाम य े
८२%, उप-सहारा आि क ेत ६६%, पूव आिण दि णप ूव आिशयाम य े ६५% आिण
लॅिटन अम े रकेत ५१% आहे. यापैक अनौपचा रक रोजगार सव िबगर क ृषी रोजगारा ंपैक
५०% पे ा जा त आह े. आदरय ु म जा हीरनामा जाणून घे यापूव आदरय ु म
हणज े काय? याचा थम अ यास क या .
७.२ आदरय ु म हणज े काय?
१९१९ म ये ILO ची थापना झा यापास ून आदरय ु माची संक पना बदलली आह े.
१९४४ म ये िफलाड ेि फया घोषणा , १९४६ म ये ILO या घटन ेत सुधारणा , १९४८ म ये
मानवी ह का ंची साव ि क घोषणा , १९९० म ये पिहला मानव िवकास अहवाल ,
१९९५ म ये सामािजक िवकासासाठी जागितक िशखर प रषद , ILO १९९८ मधील म ूलभूत
त वे आिण कामावरील ह का ंवरील घोषणा , १९९९ म ये जागितक आिथ क म ंच,
२००० म ये लोबल कॉ प ॅ ट आिण २००१ म ये युनायटेड नेश स लोबल कॉ प ॅ ट
हीकाही मह वा चीवळणेआहेत यांनीअनौपचा रक कामगारा ंसाठी सकारा मक बदल घडव ून
आण या या चच ला हातभार लावला .या संपूण ि य ेदर यानआपण स ंक पन ेचा िवकास
आिण काय णाली , तसेच ितच े सं था मक करण आिण राजक य िवतरण द ेखील बदलल ेले
पाह शकतो .
इंटरनॅशनल ल ेबर ऑग नायझ ेशन (ILO) या मत े, वातं य, याय, सुर ा आिण मानवी
ित ेसह मिहला आिण प ु षांसाठी उ पादन म रोजगार ह े आदरय ु म हण ून
ओळखल े जाते. आदरय ु माम य े वाजवी व ेतन, ि थर रोजगार आिण स ुरि त कामाची
प रि थती , येकासाठी समान स ंधी आिण उपचार , कम चारी आिण या ं या क ुटुंिबयांसाठी
सामािजक स ुर ा लाभ , वैयि क वाढीची स ंधी आिण सामािजक एक करण आह े.
कामाकड ेही आदरान े पािहल े जाते. कम चा या ंनाही एक य ेऊन या ं या सम या मा ंड याचा
अिधकार आह े.
१९९० या दशकात जागित क करण आिण आिथ क उदारीकरणाच े युग सु झाल े.
सोिवयत य ुिनयन (USSR )आिण प ूव युरोपचा समाव ेश असल े या समाजवादी गटाच े
िवघटन झाल े. यानंतरया रा ा ंनी संर णवाद कमी क न आिण अथ यव था ंनामु क न
यां या अथ यव था ंची पुनबा धणी क ेली. भारत ह े उदारीक रण आिण प ुनिन मा ण झाल े या
रा ांपैक एक आह े.उदारीकरणा या धोरणा ंनी जरीसम ृ ी वाढ यास हातभार लावला
असलातरी या ंनी मोठ ्या माणात िवषमत ेलाहीहातभार लावला . रोजगाराच े व प ह े प
बदला ंपैक एक होत े. औपचा रक े ातील रोजगार घटला होता , तर अस ंघिटत े ातील
रोजगाराचा िव तार झाला अस याच े प झाल े. हे कमी िवकिसत रा ा ंम ये उ पादनाच े
आउटसोिस ग, औ ोिगक रा ा ंमधील उ च पगाराची पद े गायब होण े िकंवा बदलण े आिण
रा ांमधील कामगार काय ा ंमधील वाढत े बदल यासह अन ेक कारणा ंमुळे झाल े. यामुळे munotes.in
Page 67
आदरय ु म जाहीरना या या
िदशेने
67 मोठ्या सं येने असंघिटत े ातील मज ूर उदयास आल े जे असुरि त होत े. हे कामगार
सतत दबावाखाली काम कर या या प रि थतीतराहतात आिण या ंना दररोज या ं या
कामात अिधकािधकचा ंगली कामिगरी करावी लागत े, अ यथा त े यांचे काम गमाव ू शकतात .
यामुळे या य वर शा री रक , मानिसक अशा दो ही कारच े दबाव य ेतात.
या संकटा या स ंदभा त, ILO ने कामगारा ंना या ंचा स मान परत द े याचा एक माग हणून
आदरय ु माची स ंक पना मा ंडली. आदरय ु मा या म ूलभूत त वा ंम ये वात ं य,
समानता आिण स मान या ंचा समाव ेश होतो . वातं याचा अथ असा होतो क
कम चा या ं या ह का ंचे र ण क ेले जाते. समतेने मासाठी वाजवी मोबदला स ुचवला आिण
ित ेला सामािजक स ंर ण िमळ ेल हेपािहल े. तसेच य ेकाला रोजगारा या स ंध म य े पूण
वेश अस ेल अस े सूिचत क ेले आहे. कामा या िठकाणचा ह क, रोजगारआिण कामाचा
अिधकार , सामािजक स ंर ण आिणसामािजक स ंवाद ह ेचार खा ंब आदरय ु माचा पाया
तयार करतात . या य ेक मुद् ाचे अिधक तपशीलवार िवव ेचनक या .
७.३ कामा या िठकाणचाह क
आदरय ु मा यास ंक पन ेम ये कायम व पी नोकरी या अिधकाराप े ा अ िधककाही
अंतभू त आह े. आदरय ु मा या सव पैलूंसाठी याचीन ैितक आिण कायद ेशीर प रणामा ंची
िव तृत ेणीदेखील आह े. पिहली गो हणज े, कामा या िठकाणी कोण याही कारचा
प पात नसावा . िलंग, वंश, धम आिणभारतातीलजात आिण भाष े या आधारावर
कोणा याहीभ ेदभाव क ेला जाऊ शकत नाही . बांधकाम आिण व ृ ारोपण मज ूर, खाणकाम
आिण श ेती यासार या काही यवसाया ंम ये ल िगक भ ेदभाव रोख यासाठी १९७५ चा
समान व ेतनकायदा पा रत कर यात आला असला तरी आम या
संशोधनान ुसारि याप ु षांपे ा कमी कमावतात . कामा या िठकाणी मिहला ं याह का ंकडे
िनयिमतपण े दुल केले जाते िकंवा या ंचे उ ल ंघन केले जाते.
कामगारा ं या स ंर णासाठी कायद े असण े मह वाच े असल े तरी या काय ा ंची अंमलबजावणी
करणे अिधक मह वाच े आहे. जरी भारत आिण इतर द ेशांम ये कामगारा ं या स ुर ेसाठी
सव समाव ेशक कायद े आह ेत, परंतु यांची अन ेकदा यो य अ ंमलबजावणी होत नाही .
जागितक ब ँकेचा असा िव ास आह ेक ,मु बाजार धोरणाबरोबरच कामगारा ं या स ंर णाची
धोरणेहीबदलली पािहज ेत, कारण कामगारा ंना अिधक स ंर ण दान क े याने परद ेशी
गुंतवणूक पराव ृ होऊ शकत े. सरकारन े अि त वात असल ेले कायद े बदलल े नाहीत .
पण याऐवजी उपाया ंचीमांडणी क ेली तर त े या ंना कमक ुवत करतील . पूव या
काय ा ंतग तिनयो े एखाद े कामाच े िठकाण िक ंवा कारखाना फायद ेशीर नस यास तो ब ंद
क शकत न हत े. याला आळा घाल यासाठी , रा यान े सेवेतून व े छा िनव ृ ी (VRS)
नावाची योजना स ु केली. ितनेकंप यांनाआकार कमी कर यासआिण कायम व पी
कम चा या ंना सोड ून जा यास परवानगी िदली . प रणामीअन ेक यवसाय या ंचीकम चारी
सं याकमी क शकल े. munotes.in
Page 68
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
68 वे छा िनव ृ ी योजनाधोरणाम ुळे कंप यांना या ंचीकम चारी स ं या कमी कर यास मदत
झाली;परंतु यामुळे अनेक कायम कामगारा ंचे िव थापन द ेखील झाल े या ंनी या ं या
संबंिधत िनयो या ंची सेवा कर यात वष घालवली होती . भािवत य आिण या ं या
कुटुंिबयां या सामािजक आिण आिथ क प रि थतीवर याचा मह वप ूण प रणाम झाला .
या यित र कमक ुवत कामगार काय ा ंमुळे मालका ंना या ं या कामगारा ंचे शोषण करण े
आिण कायद ेशीर प रणामा ंचा सामना न करता या ं या अिधकारा ंचे उ ल ंघन करण े सोपे
झाले.
या सम या अस ूनही अिलकड या वषा त कामगारा ंचे ह क स ुधार या या िदश ेने वकामगार
कायद े मजब ूत कर या या िदश ेने चळवळ वाढत आह े. कामगा रां या ह का ंसाठी विकला ंनी
कामगार काय ा ंचे उ ल ंघन करणा या िनयो यासाठी आिण या काय ा ंची अंमलबजावणी
कर यासाठी सरकारन े अिधक सि य भ ूिमका यावी यासाठी अिधक जबाबदारीची मागणी
केली आह े. काह नी आकार कमी झा याम ुळे भािवत झाल े या कामगारा ंना अिधक स ंर ण
दे यासाठी व े छा िनव ृ ी धोरणाम य े सुधारणा कर याची मागणी क ेली आह े.
एकूणचहे प आह े क , कामगारा ं या स ंर णासाठी क ेवळकायद े असण े इतकेचपुरेसे नाही
तरहे कायद े भावीपण े अंमलात आणण े आिण लाग ू करण े देखील आव यक आह े. यो य
अंमलबजावणी न क े यामुळेकामगारा ंचेशोषण आिण या ंचे ह क धो यात य ेतात.
यामुळेकामगार कायद े लागू केले जातील आिण कामगारा ंना िन प पण े आिण आदरान े
वागवल े जाईल याची खा ी कर यासाठी सरकार आिण िनयो े यांनी सि य भ ूिमका घ ेणे
मह वाच े आहे.
बालमज ुरी या म ुद् ाब ल अन ेक देश िचंतेत आह ेत. इतर िवकसनशील रा ा ं माण े
भारतात बालमज ुरीचा वापर प ूण पणे ितब ंिधत नाही . १९८६ चा बालकामगार कायदा
िकमान रोजगाराच े वय १४ठरवतो आिण म ुलांना धोकादायक उ ोगा ंम ये काम कर यास
मनाई करतो . हे कायद े बालमज ुरी रोख यासाठी बनवल ेले असल े तरी , मुलांना
व तुतःकामावर ठ ेवले जात अस याम ुळेते कुचकामी ठरतात . ब याचदाकुटुंबांना या ं या
मूलभूत गरजा प ूण कर यासाठी प ुरेसे उ प न िमळ ू शकत नाही आिण प रणामीउ प नातील
अंतर भ न काढ यासाठी म ुलांना कामावर पाठवल े जाते.
७.४ रोजगार आिण कामाचा ह क :
आदरय ु माम य े मजुरी-आधा रत नोक या , वयंरोजगार , घर-आधा रत काम आिण
पु ष, मिहला आिण म ुलांसाठी ास ंिगक काम यासह िविवध कार या रोजगारा या स ंध चा
समाव ेश होतो . रोजगाराची तरत ूद हा आदरय ु माचा एक मह वाचा घटक आह े आिण
यामुळे कामगार आिण या ं या क ुटुंबांना या ं या म ूलभूत गरजा प ूण करणारा मोबदला
िमळायला हवा . रोजगारावर चचा करताना गरज ेवर आधा रत िकमान व ेतनाचा म ु ा
िवचारात घ ेणे आव यक आह े. भारतातगरज ेवर आधा रत िकमान व ेतन िनि त कर यासाठी
काही उपाय आह ेत आिण १९३५ चा पेम ट ऑफ व ेजेस कायदा आिण १९४८ चा िकमा न munotes.in
Page 69
आदरय ु म जाहीरना या या
िदशेने
69 मजुरी कायदा या ंसारख े कायद े मजुरी देयकाची अ ंमलबजावणी करतात . यामुळेरोजगाराच े
मह व आिण कामगार आिण या ं या क ुटुंिबयांना आधार द े यासाठी यो य व ेतनाची गरज
ओळखण े मह वाच े आहे.
तुमची गती तपासा
१. वेतनाशी स ंबंिधत दोन काय ा ंची यादी करा .
२. आदरय ु माचाअथ प करा .
काय ान े वेतन कस े ावे यासाठी मानक े थािपत क ेली आह ेत आिण जर एखा ा क ंपनीने
िकमान व ेतन ठरवल ेतर ते ित या सव कम चा या ंना देणे आव यक आह े. अ य प व ेतनाम ुळे
कुटुंबाला स मानान े जगता य ेईल आिण कदािचत आि त सद या ंचे सामा य क याणही
वाढेल. दुस या श दा ंतकुटुंबातील म ुलांना पुरेसे िश ण िमळ ू शकेल आिण मिहला ंनाही काही
फायद े िमळतील . रोजगार यो य उ प नासह य ेईल.तसेच अपघात , असुरि त आिण अि य
कामाची प रि थती आिण कामा या दीघ तासा ंपासून संर ण िमळ ेल. कामगाराला प े शन,
आरो य िवमा आिण बचत खात े यासार या काही कार या सामािजक स ुरि तत ेची देखील
आव यकता असत े. छोट्या कंप यांचे न याच े माण कमी असत े, यामुळे कम चा या ं या
क या णासाठी आिण या ं या गरजा ंसाठी क ंप यांकडून खूप कमी प ैसे खच होतात .
७.५ सामािजक स ंर ण:
लोकांना या ं या द ैनंिदन जीवनात िवश ेषत: सवा त अस ुरि त गटा ंम ये खूप अस ुरि तत ेचा
अनुभव य ेतो. कामगार वगा साठी अिनि तत ेचा सवा त मोठा ोत हणज े हंगामीकाम आिण
जर एखादी य कायम व पी कम चारी नस ेल तर द ुस या िदवशी रोजगार िमळ ेल क
नाही ही भीती मनात कायम असत े. भारता या अनौपचा रक अथ यव थ ेत अशा कार या
अि थरत े या अधीन असल े या कामगारा ंना कोणत ेही संर ण नाही . बह सं य कामगार -
वगा तील लोक अनौपचा रक े ात काय रत असल ेतरी या ंना बह स ं य लाभ िमळत नाहीत .
उदा. जे हा कामगार काम कर यासाठी ख ूप वय कर होतो त े हा याला फायद े िमळत
नाहीत . प रणामी याला या या बचतीवर िक ंवा या या म ुलां या उ प नावर िक ंवा जीवन
िकंवा आरो य िवमा काय मासह ‘िविश सामािजक स ुर ा लाभ काय मांवर’ पूण पणे
अवल ंबून राह यास भाग पाडल े जात े. लोकस ं ये या या भागाला प ूव मोफत आरो य
सुिवधा उपल ध हो या . परंतुउदारीकरणान ंतरसरकारी णालया ंनी व ेश, ि या आिण
औषधोपचार यासाठी श ु क आकार यास स ु वात क ेली. सामािजक स ंर ण क ेवळ
णालयातच उपल ध नाही अस े नसून आजारपण , मातृ वा या काळातील गरजा ,अपघात
आिण नागरी अशा ंतता यासार या घटना आिण कमक ुवतपणापास ून संर ण द ेणे हे याच े
येय आह े.
लोकस ं ये या सव घटका ंना केवळ रोजगारच न ह े तर सामािजक स ंर णाचा लाभ
िमळाय ला हवा . यानंतरच आपण आदरय ु नोकरी या यवहाय तेवर चचा क शकतो .
सवा त मह वाच े हणज ेभारतातील सामािजक स ुर ा काय मांची पोहोच आिण या ी munotes.in
Page 70
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
70 वाढव यासाठी सद य व -आधा रत स ं था आिण कामगार स ंघटना ंनी केलेले योगदान
ओळखण े आव यक आह े.
७.६ सामािजक स ंवाद:
आदरय ु माचा चौथा घटक सामािजक स ंवाद आह े, जो कामगारा ंचे ह क , रोजगार आिण
सामािजक स ंर णान ंतर य ेतो. या करणाम य े वाटाघाट च े मह व सा ंिगतल े आह े.
सामािजक स ंवाद िनयो ा आिण कम चारी दोघा ंसोबत कामा या सम या ंब ल स ंभाषण
कर या या गरज ेवर जोर द ेतात. एकि तपण ेते या सम या ंची उ र े देऊ शकतात . हणून,
सामािजक ीकोनशा ंततापूण िनराकरणाचीप ती सबळ करत े आिण स ंघष टाळ यास
मदत करत े. कामगारा या ीकोनात ूनसामािजक स ंवाद उ पादन ि य ेतील
योगदानक या ना एकआवाज आिण ितिनिध व द ेतो. हे यांना या ं या ाधा य मा ंची
विकली कर यासाठी , यां या िच ंता य कर यासाठी आिण वाटाघाट म य े वेश
कर यासाठी माग उपल ध क न द ेते.
ब याच कामगारा ंना स ं था मक ितिनधी व नसत े, याचा अथ यां या िहतस ंबंधांची
विकली करणा या स ं थांचा अभा व असतो . या लोका ंम ये र यावरील फ ेरीवाल े, गृिहणी,
ता पुरते कम चारी इ याद चा समाव ेश आह े. यापैक काही यवसाय , जसे र यावर िव
करणेबेकायद ेशीर मानल े जाऊ शकतातआिण रा य या ं या सम या ंब ल ऐक ून घे याचा
फारसा य न करत नाही . इतर उदा . घरगुती कम चारी आिण घर -आधा रत कामगार ,
असं य असल ेतरी या ंना था ंबिवल े जाऊ शकत नाही . हणून रा य या ं या सम या ंकडे
दुल क शकत े. या प रि थतीत स ं था मक ितिनिध व िवश ेषतः आव यक आह े.
औपचा रक रोजगार े ातील कम चा या ंना जे कायद ेशीर स ंर ण िमळत े ते अनौपचा रक
े ात काम करणा या ंना उपल ध नसत े. या कामगारा ंचे संर ण कर यासाठी फारच कमी
कायद े अि त वात आह ेत आिण सरकार स ं था मक ितिनिध वाला पािठ ंबा दे यासाठी
कोणत ेही य न करत नाही ज ेणेक न त े यां या सद या ंसोबतएक गट हण ून संवाद साध ू
शकतील . अिलकड ेच‘ ीट ह िडंग’ कायदा अि त वात आलाआह े; परंतु याची
अंमलबजावणी अ ाप प ूण झाल ेली नाही . सामािजक स ंवादाम य े िविवध स ं था मक
संरचना आिण उ पादन णाली िवचारात घ ेत या पािहज ेत. हे कामा या ोताम य े एका
गटा या मता ंचे ितिनिध व क शक त नाही . सामािजक स ंभाषण यश वी हायच े असेल
तर रा यान े वाटाघाटीसाठी िविवध स ंघटना ं या िनिम तीला ो साहन िदल े पािहज े. उपेि त
गट प रणामत : हणून भावी होतील , यांना आवाज द ेतील. या यित र ह े सूिचत करत े
क रा यान े यां या उ पादनासाठी आव यक प रि थ ती िनमा ण करण े आव यक आह े.
७.७ शा त िवकास य ेयेआिण आदरय ु म
‘शा त िवकासासाठी नवीन २०३० अज डा’ स ट बर,२०१५ म ये युनो या आमसभ ेत
वीकार यात आला आिण याम य े आदरय ु म आिण आदरय ु म जाहीरना याच े
चार िस ा ंत समािव आह ेत: munotes.in
Page 71
आदरय ु म जाहीरना या या
िदशेने
71 १) रोजगार िनिम ती
२) सामािजक स ंर ण
३) कामावरील अिधकार
४) सामािजक स ंवाद
ILO आिण याच े भागधारक २०३० या जाहीरना यातील य ेय ८वर जा त ल क ि त
करणार आह ेत, याम य े शा त , सव समाव ेशक आिण शा त आिथ क वाढ , पूण आिण
उ पादक रोजगार आिण आदरय ु मा चा िवकास करण े आव यक आह े. िशवाय य ुनो या
नवीन िवकास ी या इतर १६ उि ा ंपैक अन ेकांम ये आदरय ु माच े मूलभूत घटक
समािव आह ेत. ने यांनी केलेली िट पणी आिण G20, G7, EU, आि कन य ुिनयन आिण
इतरां या क ृतीची योजना यात समिव आह े.
"सवा साठी आद रयु म " हे ILO चे माग दश क त व ान आह े. हे उि प ुढे ने यासाठी
आिशयाई आदरय ु म दशक (२००६ – २०१५ ) साठी वचनब क न ILO या
आिशया प ॅिसिफक सद या ंनी २०१५ पय त या ं या सव नाग रका ंना पूण , उ पादक आिण
आदरय ु रोजगार दान कर या या यां या वचनब त ेचा पुन चार क ेला. पुढील पाच
ादेिशक ाधा य दशकाची उि े सा य कर यासाठी सहा यक हण ून पुढील पाच
ादेिशक ाधा य े े िनवडली आह ेत:
१) आिशया आिण प ॅिसिफकम य े िटकाऊ यवसाया ंना ो साहन द ेणे
२) आिशया आिण प ॅिसिफकमधील का मगार बाजार िनयमन
३) आिशया आिण प ॅिसिफकमधील त ण रोजगार स ंकट
४) थला ंत रत कामगारा ंचे संर ण
५) आदरय ु ामासाठी थािनक िवकास ह े पधा मकता , उ पादकता आिण नोक या ं या
शीष काखाली समािव असल ेले काही िवषय आह ेत.
हे ाधा य म य ेक सद य रा ा या िविश उि ा ंना समथ न देतात, जे यां या रा ीय
आदरय ु म काय देश काय मांम ये सूचीब आह ेत. २०३० पय तफ काय रत
वया या लोकस ं ये या वाढीसोबत सम माणात राह यासाठी स ुमारे ६०० दशल
अित र नोक या असण े आव यक आह े. हणज े वषा ला लोका ंसाठी स ुमारे ४० दशल
नोक या िनमा ण करण े अपेि त आह े. या यित र आपण ७८०दशल प ु ष आिण मिहला
जे नोकरी करतात या ं यासाठी कामाची प रि थती स ुधारली पािहज े. जे वत:साठी आिण
यां या क ुटुंबासाठी दररोज $2 या ग रबी या साप यात ून सुट यासा ठी पुरेसी कमाई
करत नाहीत . जर आपण आिथ क धोरण े आिण िवकास धोरणा ंम ये रोजगार िनिम तीला
ाधा य िदल े तर आप याला आदरय ु मासाठी तस ेच अिधक मजब ूत, सव समाव ेशक
आिण ग रबी कमी करणा या वाढी या स ंधी िनमा ण करा या लागतील . २००० या
दशका या स ु वातीपास ून उ च -गुणव े या रोजगाराम य े सवा िधक ग ुंतवणूक करणा या
िवकसनशील आिण वाढ या रा ा ंचा २००७ नंतर दरवष अिधक व ेगाने िव तार होत ग ेला
आिण या ं या उ प नातील असमानता कमी होत ग ेली.
नोकरी -क ि त आिथ क िव तार हामिहला , त ण, छोटे यवसाय , कामगारा ंसाठी स ुर ा
दान कर यासाठी उ प न िनमा ण कर याच े उि िनमा ण करतो .
munotes.in
Page 72
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
72 तुमची गती तपासा
१. २०३० पय त काम करणा या वया या लोकस ं ये या वाढीसोबत सम माणात
राह यासाठी स ुमारे िकतीअित र नोक या असण े आव यक आह े?
२. समान व ेतनकायदा का म ंजूर कर या त आला ?
७.८ सारांश
उपेि त लोका ंसाठी सामािजक याय आिण शा त आिण सव समाव ेशक वाढीसाठी ILO चे
िनद श हेसवा साठी यो य काय आहे. सवा साठी यो य काम ह े याच े येय आह े. सन २०३०
या शा त िवकासा या उि ा ार े लहान यवसाया ंना ो साहन , त णांसाठी रोजगार
िनिम ती, बालमज ुरी कमी करण े, सुरि त कामाची प रि थती , लोकांसाठी सामािजक
क याणकारी योजना उपल ध क न द ेणे हे उि आह े. म छीमारा ं आधार द ेणे, बालमज ुरी
कमी करण े, िश ण द ेणे, ग रबी कमी करण े, उपासमार कमी करण े, व छ ऊजा पुरिवणे,
व छ ते या स ुिवधा प ुरिवणे ही देखील मह वाची उि ट े आहेत.
७.९
१. आदरय ु म हणज े काय?
२. कामाचाअिधकार प करा
3. सामािजक स ंवादावर एक टीप िलहा
4. शा त िवकास उि े आिण आदरय ु म अज डावर चचा करा
७. १० संदभ :
१. https://international -partnerships.ec.europa.eu/policies/sustainable -
growth -and-jobs/employment -and-decent -work_en
२. Ferraro, T., D os Santos, N. R., Pais, L., &Mónico, L. (2016).
Historical landmarks of decent work. European Journal of Applied
Business and Management , 2(1).
३. https://www.ilo.org/global/topi cs/decent -work/lang --en/index.htm
४. https://www.ilo.org/asia/decentwork/lang --en/index.htm
५ https://ilo.primo.exlibrisgroup.com/discovery/delivery/41ILO_INST:
41ILO_V2/1246589040002676 for ILO PPT/ PDF
munotes.in
Page 73
73 ८
सामािजक स ुर ा आिण रा याची भ ूिमका
घटक रचना:
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ सामािजक स ुरि तता प रभािषत करण े
८.३ भारतातील कामगार कायद े
८.४ अनौपचा रक कामगारा ंसाठी सामािजक स ुरि तत ा कर यातील आ हान े
८.५ सारांश
८.६
८.७ संदभ
८.०. उि े:
१. अनौपचा रक कामगारा ंसाठी सामािजक स ुरि तत ेचे मह व समज ून घेणे.
२. िव ा या ना भारतातील सामािजक स ुरि तत े या प रि थतीची ओळख क न द ेणे.
८.२ तावना :
िमक बाजारा या कामकाजाशी स ंबंिधत एक मह वाची िच ंता ही आह े क सामािजक
संर ण धोरण े ही अनौपचा रक अथ यव थ ेला आधार द ेणा या प रि थती आिण ो साहन
यं णेवर कसा प रणाम क शकतात . ही िच ंता, कमी आिण म यम -उ प न असल े या
देशांम ये िवशेषत: संबंिधत आह े, जेथे अनौपचा रक रोजगार ८०-९०% याम य े आहे आिण
एकूण गैर-कृषी रोजगारा या ३५-६०% या दर या न अनौपचा रक रोजगार आह े.
अनौपचा रक अथ यव थ ेतील कामगार िनयिमतचौकटीत आिण पार ंपा रक म मानका ं या
बाहेर उ पादक ि याकलाप करतात .सहसा उ प न आिण भा ंडवलावर कर भरत नाहीत
िकंवा सामािजक स ुर ा णाल म य े योगदान द ेत नाहीत , परंतु यांना योगदाना मक
सामािजक िवमा लाभ िक ंवा कर ेिडट्सचा फायदा होत नाही . प रणामी , ते ब या चदा
अिनि त कामा या प रि थती , शोषण आिण धो या ं या अधीन असतात आिण आिथ क
आिण राजक य यावसाियक म ंडळे, हवामान आिण आरो यिवषयक ध क े तसेच जीवन -
मागा तीलआकि मकता या ं याशी िनगडीत व ैिश ्यपूण आिण सह चरीत जोिखमाना त ड
देतात आिण अस ुरि त असतात . munotes.in
Page 74
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
74 भारताची सामािजक स ुर ा णाली , याची उ प ी १९४७ पासून आह े, अनौपचा रक
े ातील कामगारा ंसाठी फारच कमी आह े. तथािप , गे या काही वषा त, बह सं य भारतीय
कम चारी अनौपचा रक े ात सामील झा ले आहेत. कामगारा ं या या वगा ला ‘सामािजक
सुर ेचा अभाव ’ हे संपूण भारतीय अथ यव थ े या उ पादकत ेवर एक ग ंभीर िच ह आह े.
भारतीय िमक बाजारप ेठ मु यतः अनौपचा रक आह े आिण रािहली आह े. २०१८ -१९ या
वषा त, भारता या कामगार बाजारप ेठेतील स ुमारे ९० ट के कामगारा ं या रोजगाराच े व प
अनौपचा रक होत े.
हे कामगार एकतर अप ु य माणात स ंरि त आह ेत िकंवा िव मान कामगार कायद े,
सामािजक स ंर ण योजना आिण इतर रोजगार फाय ा ंम ये समािव नाहीत . सरकारी
देखरेखी या अभावाम ुळे, या कामगारा ंचा मोठा भाग शोषणा मक आिण अिनि त
प रि थतीत काम करतो . इंटरनॅशनल ेड युिनयन कॉ फ ेडरेशन या मत े, २०२० म ये
कामगार ह का ं या बाबतीत भारत जगातील १० सवा त वाईट द ेशांम ये आहे.
असंघिटत े ातील उ ोगा ंसाठीचा रा ीय आयोग (NCEUS) २००४ म ये भारत
सरकारन े अनौपचा रक े ातील उ ोगा ंना भ ेडसावणा या सम या ंचा सखोल िवचार
कर यासाठी आिण प ुढे जा याचा माग सुचव यासाठी िनय ु केला होता . यां या
अहवालात , असे ितपादन क ेले आह े क सामािजक स ुर ा दान करण े हे
अथ यव थ ेसाठी ओझ े हण ून पािहल े जाऊ नय े उलट याकड ेिवकसनशील द ेशा या
उभारणीसाठी एक मह वाचा आधार आह े, या ि कोणात ून पिहल े जावे.
यापक दीघ कालीन दा र ्य आिण स ंप ी या असमानत े या स ंदभा त, सामािजक स ुर ा
सामािजक -आिथ क ध या ंिव लविचकता द ेऊ शकत े. संशोधनान े असेही दाखवल े
आहे क िवकसनशील अथ यव था ंम ये यापक सामािजक स ुर ा जाळ े म-बाजार
काय मता वाढव ू शकत े आिण सामािजक -राजक य आिण आिथ क वाढीस चालना द ेऊ
शकते. भारत सरकारन े देशातील अनौपचा रक कामगारा ंना सामािजक स ुर ा लाभ
दे यासाठी ‘कामगार क याणाबाबत ’ अनेक धोरणा मक उप म स ु केले आह ेत. असे
असूनही या ंची पोहोच मया िदत राहत े.
८.२ सामािजक स ुरि तता प रभािषत करण े:
सामािजक स ुरि तत ेची संक पना काला ंतराने िवकिसत झाली आह े. १९४२ म ये बे हरीज
सिमती या अहवालात याचा सवा त जुना उ ल ेख होता , िजथे याच े वण न "इ छेचे
वातं य" असे केले गेले होते आिण यातील तरत ुदी केवळ रोजगार , मुलांचे भ े आिण
सव समाव ेशक आरो य स ेवा या ं या द ेखभालीप ुर या मया िदत हो या . यानंतर, १९५२
म ये, आंतररा ीय कामगार स ंघटनेने (ILO) सामािजक आिण आिथ क संकटािव
संर णा मक उपाय हण ून सामािजक स ुर ेची अिधक स ू म समज तािवत क ेली.
याम य े आजारपण , मातृ व, रोजगारा या द ुखापती , बेरोजगारी , अपंग व, वृ ापकाळातील
मृ यू आिण व ै क य स ेवेची तरत ूद व याम ुळे उ प नात अचानक घट िक ंवा उ प न प ुण पणे
थांब यापास ून संर णा मक उपाया ंचा समाव ेश आह े. munotes.in
Page 75
सामािजक स ुर ा आिण रा याची
भूिमका
75 ILO चा सामािज क सुर ेचा ि कोन िवकिसत द ेशां या अन ुभवापुरता मया िदत अस याची
टीका याव ेळी कर यात आली . िवकसनशील द ेशांकडे अनौपचा रक े , ग रबीची उ च
पातळी , औ ोिगक करणाची िन न पातळी , यासह इतर अडचणी हो या आिण आह ेत.
यांना सामािजक स ुर ेची यापक स ंक पना देणे आव यक आह े. जीन ेझ आिण अम य
सेन यांचा असा य ुि वाद आह े क , िवकसनशील द ेशांम ये, साव जिनक मा यमा ं ारे ‘गरीब
समथ क उपाय ’ हणून सामािजक स ुरि तत ेकडे अिधक यापकपण े पािहल े पािहज े.
अशा कार े, भारतासार या िवकसनशील द ेशांम ये, सामािजक स ुर ा ही गरीब समथ क
उपाय हण ून समजली जात े.
अ) ो साहना मक , उ प न वाढव याच े उि , जसे क महा मा गा ंधी रा ीय ामीण
रोजगार हमी कायदा (मनरेगा)
ब) ितबंधा मक , आिथ क संकट टाळ याच े उि , जसे क भिव य िनवा ह िनधी (PF);
आिण क ) संर णा म क, िविश बा ध या ंपासून आराम िमळ याची खा ी करण े, जसे
क ाथिमक कमावणा या य ला द ुखापत झा यास िक ंवा म ृ यू झा यास िवमा
योजना ं ारे िदलेला मोबदला .
तुमची गती तपासा :
१. सामािजक स ुर ा हणज े काय?
८.३ भारतातील कामगार कायद े:
असंघिटत े ातील सामािजक स ुर ा स ुिनि त कर यासाठी , साव जिनक िवतरण णाली
(PDS), लि यत साव जिनक िवतरण णाली (TPDS), अ नप ूणा योजना , अं योदय अ न
योजना आिण म या ह भोजन योजना (MDMS) या योजना िवश ेषत: ‘अ न स ुर ा’ दान
कर यासाठी स ु कर यात आ या आ हेत. असंघिटत े ातील सव वयोगट याच े लाभाथ
आहेत. याच माण े फूड फॉर वक ो ाम (FFW), जवाहर रोजगार योजना (JRY), संपूण
ाम वरोजगार योजना (SGSY), जवाहर ाम सम ृ ी योजना (JGSY), रोजगार हमी
योजना (EAS) आिण धानम ं ी ाम सडक योजना (PMGSY) या योजना स ु के या
आहेत. अनौपचा रक े ात रोजगारा या स ंधी उपल ध क न द ेणे हा यामागील ह ेतु आहे.
रा ीय व ृ ापकाळ िनव ृ ीवेतन योजना (NOAPS), रा ीय मात ृ व लाभ योजना
(NMBS) आिण जननी स ुर ा योजना (JSY) यांसार या योजना अस ंघिटत े ातील
कामगारा ंना सामािजक स ुर ा दान कर यासाठी हाती घ ेत या जातात . या योजना म ुळात
रा ीय तरावर राबव या जातात .
भारत सरकारन े अिलकड या वषा त देशात मोठ ्या माणात कामगार काय ात स ुधारणा
सु के या आह ेत. दुस या रा ीय कामगार आयोगा या िशफारशीन ंतर, कामगार आिण
रोजगार म ं ालयान े सव िव मान कामगार काय ा ंचे चार ‘ म स ंिहता’ म ये वग करण
कर यास स ु वात क ेली होती . या चार म स ंिहता प ुढील माण े आहेत-
munotes.in
Page 76
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
76 (अ) वेतन स ंिहता, २०१९
(ब) यावसाियक स ुर ा, आरो य आिण कामकाजा या प रि थती कोड , २०२०
(क) सामािजक स ुर ा स ंिहता, २०२०
(ड) औ ोिगक स ंबंध संिहता, २०२०
सामािजक स ुर ा स ंिहता स ंसदेने स ट बर २०२० म ये मंजूर केली होती . सामािजक स ुर ा
संिहता२०२० , क आिण रा य सरकारा ंनी कामगारा ंना सामािजक स ुर ा दान
कर यासाठी क याणकारी योजना आख याचा िव चार कर याच े िनद श द ेते.उदा.
ऑनलाइन ल ॅटफॉम आधा रत ट ॅ सी चालक , िवतरण य इ . कामगारा ंसाठी सामािजक
सुर ा योजना लाग ू कर यासाठी क सरकार या स ंिहते या तरत ुदी यात समािव आह ेत.
अशा सामािजक स ुर ा उपाया ंम ये पुढील योजना ंचा समाव ेश होतो .उदा. कम चारी भिव य
िनवा ह योजना ; कम चारी प े शन योजना ; असंघिटत कामगारा ं या फाय ासाठी योजना इ .
या सरकारा ंना भाड ्याने घेणारे चालक िक ंवा िडिल हरी य या ंसार या िगग इकॉनॉमी
कामगारा ं या क याणाचा िवचार कर याच े िनद श देते.
वेगवेग या योजना ंम ये पा तेसाठी अन ेक मया दा आह ेत याआ थापनाम य े काय रत
असल े या कामगारा ं या स ं येवर आिण िमळकतीवर अवल ंबून आह ेत. संिहतेनुसार,
असंघिटत कामगार , टमटम कामगार आिण ल ॅटफॉम कामगारा ंना सामािजक स ुर ा दान
कर यासाठी , क सरकार जीवन आिण अप ंग व स ंर ण, आरो य आिण मात ृ व लाभ ,
वृ ापकाळ स ंर ण आिण िश णाशी स ंबंिधत बाब वर यो य क याणकारी योजना तयार
क शकत े. याच माण े, रा य सरकार े भिव य िनवा ह िनधी , रोजगार इजा लाभ , आिण
गृहिनमा ण, मुलांसाठी श ै िणक योजना इ यादी प ैलूंवर योजना तयार क शकतात .
तुमची गती तपासा :
१. सामािजक स ुर ा स ंिहता 2020 हणज े काय?
८.४ अनौपचा रक कामगारा ंसाठी सामािजक स ुरि तत ा कर यातील
आ हान े:
अलीकड या काळात , असंघिटत े ातील कामगारा ं या वाढ या भागाला सामािजक
सुर ेची तरत ूद कर या या म ुद् ाला भारतातील िवकास चचा िव ात अिधक मह व ा
झाले आह े. अिलकड या वषा त भारत सरकारच े िविवध य नउदा . नवीन सामािजक
सुर ा योजना ंची रचना करण े, पूव या योजना ंची पुनर चना करण े, लाभा या ची भावी
ओळख आिण नावन दणी कर यासाठी नािव यप ूण प त चा प रचय क न द ेणे, असंघिटत
े ातील कामगारा ंना सामािजक स ंर ण स ुिनि त कर यासाठी सव समाव ेशक काय ा ंचा
िवचार करण े. आिण यात ून सामािजक स ुर ा आघाडीत एक ल व ेधी बदल घडव ून
आणण े. munotes.in
Page 77
सामािजक स ुर ा आिण रा याची
भूिमका
77 तथािप , सामािजक स ुर ा स ंिहता २०२० म ये अनौपचा रक कम चा या ंना मु य फायद े
उपल ध ना हीत. यािशवाय , अनौपचा रक कामगारा ंना सामािजक स ुर ा िमळ यात काही
मुख आ हान े आहेत ती प ुढील माण े-
१. न दणी अडथळा : सामािजक स ुर ेचा लाभ घ े यासाठी , अनौपचा रक कामगारान े क
सरकार ार े िवकिसत क ेले या िनिद ऑनलाइन पोट लवर वतःची न दणी करण े
आव य क आह े.
२. या य ेची अन ुपि थती : स या या स ंिहतेत िनि त आिण प तरत ुदी नस याम ुळे
साव ि क न दणीची उपल धी आणखी ग ुंतागुंतीची होईल .
३. जाग कत ेचा अभाव : अनुभव दश िवतो क अनौपचा रक कामगारा ंम ये सामािजक
सुर ा योजना ंबाबत जाग कत ेचा भय ंकर अभाव आह े.
४. िडिजट ल सा रत ेचा अभाव : ऑनलाइन न दणी ह े आणखी एक आ हान आह े कारण
बह तेक अनौपचा रक कामगारा ंम ये िडिजटल सा रता आिण कन ेि टि हटीचा अभाव
आहे.
५. द तऐवजा ंचा अभाव : अनौपचा रक कामगारा ंना न दणी ि य ेचा एक भाग हण ून
आव यक असल ेली सव कागदप े सादर करण े देखील कठी ण जात े.
६. मूत िनयो ा -कम चारी स ंबंधां या अन ुपि थतीत , उपजीिवक ेचा पुरावा आिण आ य
उ प न तपशील सादर करण े खूप कठीण आह े.
सवा त अस ुरि त लोका ंना, यांना लाग ू असल े या सामािजक स ुर ा फाय ा ंमधून वगळण े
दुद वी होऊ शकत े. िकंबह ना, अनेक योजना ंसाठी पा लोकांना वगळ याचा म ु ा फार
पूव पास ून आढळ ून आला आह े.
तुमची गती तपासा :
१. अनौपचा रक कामगारा ंकडून कमीत कमी सामािजक स ुर ेचा वापर क े याची कारण े
प करा .
८.५ सारांश:
िवकसनशील अथ यव था ंमधील अनौपचा रकता ह े सहसा कमी मानवी भा ंडवल, कमी
उ पादकता , मूलभूत सेवांपय त मया िदत व ेश, मया िदत आिथ क समाव ेश, कमी कमाई
आिण अिनयिमत , अ यािशत उ प न या ं ारे वैिश ्यीकृत केले जात े. या अस ुर ा
असूनही, अनौपचा रक अथ यव थ ेतील कामगार सामा यत : सामािजक स ंर ण
काय मां ारे लाभाथ बनवल े गेलेले नाहीत. बह तेक देशांम ये ‘से टी न ेट ो ा स ’
अि त वात आह ेत, परंतु याची या ी कमी आह े आिण त े बह त ेक फ अ य ंत गरीबा ंना
आधार द ेतात. munotes.in
Page 78
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
78 सामािजक स ुर ा हणज े कुटुंबातील , कामा या िठकाणी आिण समाजातील य ची स ंपूण
सुरि तता . जीवनमानाचा दजा राख यासाठी म ूलभूत गरजा तस ेच जीवनातील
आप कालीन प रि थत ची प ूत ता कर याची यव था हण ून सामािजक स ुर ा ही ‘धमा दाय’
नसून सव कामगारा ंचा ह क आह े, कारण त े देशा या रा ीय उ प नात योगदान द ेतात.
सामािजक स ुर ेची या या ‘कामगार अिधकार ’ हणून केली जाते कारण ती कामात ून
उ वली आह े आिण या उ प नाम य े िमका ंनी योगदान िदल े आह े यात ून या
अिधकाराचा दावा क ेला जातो .
८.६ :
१. भारतासार या द ेशांसाठी सामािजक स ुर ा मह वाची का आह े?
२. अनौपचा रक कामगारा ंना कोण या आ हाना ंचा सामना करावा लागतो ?
३. भारताम य े सामािजक स ुर ा दान कर यासाठी रा याचा कोणता ह त ेप आह े?
८.७ संदभ :
1. ILO. (1952). Social Security (Minimum Standards) Convention, (No.
102). International LabourOrganisation.
2. Justino, P. (2003). Social Security in Developing Countries: My th or
Necessity? Evidence from India. Poverty Research Unit at Sussex
working paper no. 20.
3. MAJUMDAR, A., & BORBORA, S. (2013). Social Security System
and the Informal Sector in India: A Review. Economic and Political
Weekly , 48(42), 69 –72.
4. Sarkar, S. (200 4). Extending Social Security Coverage to the Informal
Sector in India. Social Change, 122 - 130. Sarkar, S. (2019)
munotes.in
Page 79
79 ९
असंघिटत संघिटत होताना : वयं-सहायता गट आिण
लघुिव
घटक रचना
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ वयं सहायता गट समज ून घेणे
९.३ लघुिव समज ून घेणे
९.४ वयं सहायता गट आिण लघुिव मधील फरक
९.५ सारांश
९.६
९.७ संदभ
९.० उि े :
९. वयं सहायता गटांब ल जाण ून घेणे.
२.लघुिव ब ल समज ून घेणे.
९.१ तावना :
या करणात आपण वय ं सहा यता गट आिण लघ ु िव या दोन मह वा या िवषया ंचा
अ यास करणार आहोत . वयं सहा यता गटांनाच बचत गट अस ेही ह ंटले जाते.
अनौपचा रक नोक या आिण लू कॉलर जॉबवर अवल ंबून असणा या लोका ंची स ं या
मोठी आह े. नोकरी न करणा या मिहला ंचाही मोठा वग आहे. हे कौश य , िश ण आिण
संधी, माग दश नाचा अभाव अशा अन ेक कारणा ंमुळे आह े. असंघिटत े ातील या
सम या सोडव यासाठी बचत गट , लघुिव मह वाची भ ूिमका बजावतात .
• वयं सहा यता गटांची उ प ी
मुह मद य ुनूस हे बचत गटा ंची क पना िनमा ण कर याशी आिण लघुिव ाच ेजनक
अस याशी स ंबंिधत आह ेत. युनूस, बांगलाद ेशातील अथ शा ाच े ा यापक , यांनी
१९७० या दशकात व ंिचतांना ेिडट आिण इतर िव ीय स ेवांम ये वेश िमळव ून munotes.in
Page 80
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
80 दे यासाठी काही धोरणे शोध यात वार य िनमा ण केले. यांनी १९८३ म ये ामीण
बँकेची थापना क ेली या ंना व ेश नाही अशा वंिचतांना स ू म-कज देऊ क ेले.
पारंपा रक िव ीय स ं थांना ग रबी कमी कर यासाठी आिण मिहला ंचे स मीकरण
कर यासाठी ह े तं भावी ठरल े आहे. कज पाच य या गटा ंना जारी क ेले गेले होते,
जे परतफ ेडीसाठी स ंयु पणे जबाबदार होत े. युनूसने वयंसहा यता गटा ं या िनिम तीची
विकली क ेली कारण या ंना वंिचतांना आिथ क सेवा दे याची या ंची मता समजली
होती. वंिचतांम ये वयंसहा य आिण फ ेलोिशपला ो साहन द े याचे वयंसहा यता गट
हेसाधन आहे. ामीण ब ँकेचे मॉड ेल अन ेक रा ा ंनी वीकारल े होते, आिण वय ं
सहा यता गटा ंची क पना न ंतर िवकिसत झाली आह े. याम ुळे ल घुिव ा या बाह ेर
िविवध िवकास उप मा ंचा समाव ेश होतो . युनूसला आता एक अ ग य सामािजक
उ ोजक हण ून ओळखल े जात े आिण ग रबीशी लढा द े यासाठी आिण सामािजक
उप म प ुढे ने यासाठी या ंनी केले या य ना ंसाठी िति त नोब ेल पा रतोिषकासह
यांनािविवध स मान िमळाल े आहेत.
वयंसहा यता गट (SHGs) थम १९८० या दशकात भारतात उदयास आल े, जे हा
अनेक गैर-सरकारी स ं थांनी (एनजीओ ) ामीण मिहला ंचे स मीकरण कर या या
उ ेशाने सू म िव उप मा ंचा योग कर यास स ु वात क ेली. वयंरोजगार मिहला
संघटना (SEWA), जी१९७२ म ये गुजरात रा यात थापन झाली .भारतातील
वयंसहा यता गटा ंची ओळख क न द ेणारी ती पिहली वय ंसेवी सं था होती . जे हा
SEWA संघटने या ल ात आल े क ामीण भागातील मिहला ंना ेिडट आिण इतर
आिथ क सेवा िमळिव यासाठी वार ंवार मोठ ्या अडथ या ंना सामोर े जावे लागत े, ते हा
यांनी ेिडट ऍ स ेस, कौश य िवकास आिण पर पर समथ न सुलभ कर यासाठी
ि या ंना लहा न गटा ंम ये गटब करण े सु केले.
भारत सरकारन े १९८० या दशका या उ राधा त आिण १९९० या दशका या
सु वातीस आिथ क समाव ेशन वाढवण े आिण ग रबी िनम ू लनाच े साधन हण ून वय ं
सहा यतागटा या थापन ेला मदत करण े सु केली. नॅशनल ब ँक फॉर अ ॅि क चर अ ँड
रल ड े हलपम ट (NABARD) ची थापना १९८२ म ये ामीण भागात िव प ुरवठा
आिण इतर कारची मदत द े यासाठी कर यात आली . सवा त गरीब आिण उप ेि त
समुदायांपय त पोहोच याच े साधन हण ून, नाबाड ने बचत गटा ं या िवकासाला चालना
दे यास स ु वात क ेली.
९.२ वयं-सहायतागट समज ून घेणे:
वावल ंबन ह े वय ंसहा यता गटा ंचे माग दश क त व ान आह े. हे पारंपा रक िव ीय
सं थां या उणीवा द ूर कर यासाठी स ु कर यात आल े होते जे सामा य य या
बचतीला एकि त करतात आिण या ंचा यश वीपण े पुनवा पर करतात . वयंसहा यता
गटांम ये, सहभागी सद य या ंची संसाधन े एक करतात , याम ुळे वंिचतां या कजा या
माग या प ूण करण े श य होत े. संिचत ान आिण सम या सोडव या या मत े या
िवकासा ार े अनुभवांची देवाणघ ेवाण कर यासाठी एक म ंच तयार करण े सुलभ करत े. munotes.in
Page 81
असंघिटतसंघिटत होताना : वयं-
सहायता गट आिण लघुिव
81 बचत गट व ंिचतांना, िवशेषत: मिहला ंना, यांचा आ मिव ास आिण िनण य घे याची
मता , पुढील योजना आिण लोकशाही प तीन े सहकाय कर यास मदत करतात .
वयंसहा यतागटा ंची माग दश क क पना ‘सवा साठी सव ’ अशीआह े.
बचतगट लोका ंसाठी, लोकां ारे आिण लोका ंचे असतात आिण त े ामु यान े गरीबा ंवर
क ि त असतात . ही एक लहान , सू म माणात वय ंसेवक वय ंसहा यस ं था आह े
याम य े दैनंिदन सम या ंब ल जाग कता वाढवण े, बचतीला ो साहन द ेणे आिण
मालम ा तयार करण े याचीभरप ूर मता आह े. पर पर सहकाय आिण पर परावल ंबन
या स ंक पना ंवर आधा रत , ते एका िविश िठकाणाह न १५-२० य च े बनल ेले
असतात आिण ामीण भारतातील समान सामािजक -आिथ क उ प ी असतात .
लोकांनीसरकारी िक ंवा गैर-सरकारी स ं थांवर िवस ंबून राह नय े यासाठी या ंना ो साहन
देणे आिण ख ेड्यांम ये पायाभ ूत सुिवधा स ुधारणे हे याच ेमह वाच े वैिश ्य आहे.
सद य वाम य े गरीब , अपंग, ओसाड , दिलत , यापारी या ंना गट सद य हो यासाठी
ाधा य िदल े जाते. प रणामी , कठीण आिथ क प रि थतीत , बचत गट सद या ंना पर पर
समथ ना ार े यावसाियक उि ा ंसाठी लहान कज देऊ शकतात . ही एक अनौपचा रक
सं था आह े िज या मालक ची आह े या ार े चालवली जात े आिण या सद या ंना गट
ि याकलापा ंम ये सहभागी हायच े आहे यां या ार े यव थािपत क ेले जाते. हा िनधी
ामीण िक ंवा शहरी प ु ष िक ंवा कोण याही सामािजक -आिथ क वगा तील मिहला ं ारे
वापर आिण उ पादन दो हीसाठी वापरला जाऊ शक तो. प रणामी , ही एक स ू म िव
सं था आह े जी ामीण कज िवतरण णालीम य े भाग घ ेते. साधारणपण े, कुटुंबातील एक
य सद य बनत े कारण याम ुळे मोठ्या स ं येने लोका ंना बचत गटा ंम ये सामील
हो याची स ंधी िमळत े. पु ष आिण ि या अस े िम गट द ेखील आह ेत िकंवा अन ेक वेळा
फ मिहला गट द ेखील आढळतात .
बचतगटा ंची उि े
१) बँिकंग आिण बचतीची था िवकिसत करण े.
२) बँकस आिण व ंिचतांम ये आ मिव ास वाढवण े.
३) सद या ं या समज ुतीनुसार िविवध क याणकारी आिण िवकास उप मा ं ारे गट
संवाद वाढवण े.
४) लहान आकारा याक ुटुंबातील मिहला ंचा समाव ेश क न मिहला व बाल क याण
काय म सा य करण े, रा ीय लसीकरण काय म इ .
गट यव थापनाच े िनयम सव सद या ंना बांधील असतात . सा ािहक िनयोिजत ब ैठका
असतात . सद य सम या ंवर चचा कर यास आिण िनण य घे यास हातभार लाव यास
मोकळ े असता त. ुप कॉप स फंड, याचा उपयोग कजा चा िव तार कर यासाठी क ेला
जातो, ही िकमान व ैि छक बचत आव यकता आह े जी सम ूहाने पूण करायची असत े.
कॅश बुक, लोन रिज टर , हजेरी रिज टर इ यादी सा या म ूलभूत न दी ठ ेव या जातात .
यामुळे पारदश कता आव यक असत े. प रणा मी, गट या ं या मया िदत आकार , munotes.in
Page 82
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
82 सामाियक वार य े, सामा य यवसाय , एकिजनसीपणा आिण सम या ं ारे ओळखल े
जातात . ते प रि थतीशी ज ुळवून घेतात आिण आव यकत ेनुसार व रत ितसाद द ेतात.
याम य ेनेते असल े तरी त ेथेसामूिहक न ेतृ व द ेखील आह े, जे समूह जाग कता ,
सश क रण आिण एकता वाढवत े. हे सद या ं या वतः या स ंसाधना ंवर आधा रत आह े
जसे क श ेजारी, याच े ातील लोक आिण सद या ंना िनयम , उि े यांची जाणीव
असत े. या गटा ंना एनजीओसार या बाह ेरील स ं थांकडून मदत िमळ ू शकत े. बाहेरील
ोता ंकडून घेतले या कजा ची परतफ ेड कर यासाठी सव सभासद स ंयु पणे जबाबदार
असतात . न दणीक ृत िकंवा न दणीक ृत नसल ेला गट यात सहभागी होऊ शकतो .
सामािजक काय कत , आरो य यावसाियक , ामस ेवक, बँकस , शेतकरी लब आिण
नाबाड िवकास वय ंसेवक वािहनी क प या सव सं था बचत गटा ं या िवकासात
मह वा या आह ेत.
• वयं-सहायतागटा ंचे फायद े
बचतगट न ेहमीबचत कर या या ि य ेला ो साहन द ेतात, संसाधना ं या कायद ेशीर
दु याम य े वेश दान करतात , अिधक ता ंि क आिण क रअर िवकासासाठी आउटल ेट
हणून काय करतात आिण ेिडट उपल धता वाढवतात , तसेचिविवध कार या
मदतीसाठी व ेश वाढवतात . हे गट स ु हो याप ूव , िवकास कम चा या ंनी सम या
समजून घ े यासाठी , विडलधा या ंना आिण थािनक न े यांना भ ेट यासाठी ,
पथनाट ्यां ारे आिण कठप ुतळी या काय मां ारे समुदाय सद या ंना सजगआिण े रत
कर यासाठी आिण वय ंसहा यतागट काय माच े प प ीकरण द े यासाठी वार ंवार
समुदायाला भ ेट िदली पािहज े. गरीबांना या ं या वत : या बळावर सोडवता य ेणारे
सोडव यासाठी सा ंिघक काया चे मह व जाणण े मह वाच े आ ह े. अनेकदा िल ंग,
अितप रिचत े , समान सामािजक पा भूमी आिण यवसाया या आधारावर , हे गट
आढळ ू शकतात . उदा. वयं-रोजगार मिहला स ंघटना (SEWA). सभासद क ेवळ एका
ऐवजी िविवध उ प न द ेणा या उप मा ंम ये गुंतलेले असतात . यामुळे यां याकड े
िविवध कार या नोक या आह ेत यात ून महस ूल िमळतो .
यामुळे SEWA अिधक कामाची सुर ा, उ प न स ुर ा, आरो य स ेवा, बाल स ंगोपन
िवमा, िनवारा आिण मालम ा िनिम ती, नेतृ व िवकास इ याद ार े वावल ंबी सामािजक
सुर ा या ार े पूण रोजगार दान करत े. SEWA कडे वेगवेग या सहकारी स ं था आह ेत
उदा- िव ेता, सुईणी, र यावरील कचरा उ चलणार े (Rag Pickers ), िवणकर सहकारी
इ. पु ष वय ंसहा यता गट , िम वय ंसहा यतागट द ेखील आह ेत. वयंसहा यता
गटांचा बँकांशी िक ंवा NGOS िकंवा बँकांनी तयार क ेले या गटा ंशी स ंबंध अस ू शकतो
िकंवा गरीबा ंना यातसहज व ेश िमळ ू शकतो . जलिस ंचनाचािवकास , वन िवकास
इ यादी िवकासा मक काय कर यासाठी सरकारी स ं था वय ंसहा यता गट द ेखील
तयार करतात .
सद या ंना िविवध ह तकला आिण यवसाया ंम ये कौश य आिण यावसाियक िश ण
देऊन, बचत गटा ंचा वापर क न ग रबी कमी हो यात आिण लोका ं या जीवनमानात munotes.in
Page 83
असंघिटतसंघिटत होताना : वयं-
सहायता गट आिण लघुिव
83 मोठ्या माणात स ुधारणा झाली आहे. उ च म ृ युदर आिण िनर रता दर आिण पिह या
ामीण गरीब मिहला ं या वय ंरोजगारा या ीन े सामािजक आिथ क ्या मागास
असल े या अस ं य िज ा ंम ये वेगवेग या धोरणा ंची अंमलबजावणी क ेली जात आह े.
भारतात , बचत गटा ंनी िविवध यवसाय िनवडल ेआहेत िजथ े लोका ंना िश ण िदल े
जाते.उदा.हातमाग , िवणकाम , खेळणी बनवण े, अगरब ी बनवण े इ यादी यवसाया ंम ये
ते सहभागी झाल ेले उ पादक ि याकलाप . अनौपचा रक े ातील िवकासा मक
काय मांतग त वय ंरोजगारा या स ंधी िनमा ण के या आह ेत, याम य े शेतमजूर,
वयंरोजगार , लघु उ ोग आिण क ुटीर उ ोग या ंचा समाव ेश आह े. अनौपचा रक े ात
बचत गटा ं या िव ताराम ुळे एकूण िनया त उ पादनात वाढ झाली आह े आिण
जीडीपीम य ेही याच े योगदान आह े. अनेक वय ंसेवी स ं था आिथ क कज देऊन
वयंसहा यता गटा ंना आधार द ेत आह ेत. समुहाचे सद य ेिडटच े यव थापन आिण
शासन करतात . बँका बाह ेरील आिथ क म य थ हण ून येतात आिण वय ंसहा य
सं थांना ेिडट स ुिवधा द ेतात. अशा कार े, आज या काळात बचतगट ही एक
अशीसहभागी य ं णा आह े िज या ार े उपेि त गटा ंसाठी समाजात बदल घडव ून आणण े
आिण सामािजक िव कास घडवण े श य झाल े आहे.
आज या काळात बचत गटा ं या मा यमात ून मिहला या ं या ह का ंब ल जाग क होत
आहेत, ल िगक समानत ेब ल िशक ून राजक य स मीकरण द ेखील होत आह े कारण
सद य एक गट तयार कर यास स म बनल ेआहेत. प रणामी न ेतृ वगुण िवकासासारख े
कौश य स ंच तयार होतात आिण त े अिधकार मागतात . मेणब ी बनवण े, लोणच े बनवण े,
वयंपाकघरात मदत करण े, शेतात भाजीपाला िपकवण े आिण या ं या वत : या
सद या ंम ये माक िटंग करण े यांसारख े छोटे यवसायही स ु आह ेत, कारण ही रोजची
उपभो य उ पादन े आहेत. लोक िकसान िवकास क ाचाही वापर करत आह ेत िजथ े या
मिहला या ं या उ पादना ंची िव करतात . हळद पावडर असोिक ंवा घरग ुती साबण
असू ा. बचतगटा ंमुळे लोका ंम ये बचतीची सवयही वाढली आह े. आता त े ५०/१००
.सार या लहान रकम ेची बचत कर यास स म आह ेत आिण याम ुळे यांनी घेतले या
कजा चा ह ा भर यास त े स म आह ेत. महारा रा यात स या प ंधरा िज ा ंम ये
२८०० बचतगट आह ेत. यात अशीही खाती आह ेत क महारा ात १९४७ माण े काही
पूव चे अनौपचा रक बचत गट आह ेत. िजथे लोका ंनी २५ पैशांपे ा कमी बचत क ेली पुढे
१९८८ म ये चैत य ामीण मिहला बाल य ुका सं थेने पु यात बचतगटा ंना ो साहन
दे यास स ु वात क ेली.
बचत गटान े िनमा ण केलेला भाव क ेवळ आिथ क नस ून याचा आवाकामोठा आह े. उदा.
अनेक घरा ंम ये ि या िदवसभर घरातच असतात आिण वय ंपाक करतात , साफसफाई
करतात , विडला ंची काळजी घ ेतात. बचत गटा ं या मा यमा तून ते काही प ैसे घरात
आणत अस यान े यांचे मह व वाढल े आहे, या कौश य िशक ून मोक या व ेळेत पैसे
कमवू शकतात . िकंबह ना, यामुळे यांना घरात ून बाह ेर पड याच े, िन य माच े आिण
वेगवेग या पा भूमीतील सहकारी मिहला ंशी स ंवाद साध याच े िकमान एक कारण
िमळत े. हा गट एक सम ुदाय हण ून काम करतो िजथ े रांगोळीसार या पधा आयोिजत munotes.in
Page 84
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
84 के या जातात , या मिहला ंना ेरणा द ेणारी भाषण े दे यासाठी म ुख पाह या ंना आम ंि त
केले जात े. या ि या मीिट ंगला हजर राह यासाठी नवीन साड ्या घाल ून घराबाह ेर
पडतात याव न त े समूहाला िकती मह व द ेतात ह े िदसून येते.
याम य ेकाही अडचणीद ेखील आहेत उदा . यां याकड े कोण याही कायद ेशीर
द तऐवजात समान गावाचा प ा नाही त े आधार काड असू ा तरीहीगटा ंम ये समािव
केले जात नाही , िवशेषत: जर काही बचत गटा ंमधील मिहला ंचे ल न द ुस या गावात ून
झाले असेल. येथे ुप िडफॉि ट ंग देखील आह े.
आधीसद य आिण यान ंतर गट त ुटणे िकंवा बुडीत कजा त बदलण े इ. घटना घडत
अस या तरी सकारा मक प रणाम बचत गटा ं या नकारा मक भावाप े ा जा त आह े.
रझ ह बँक ऑफ इ ंिडया वय ं सहा यता गटासारख े बचत गट तयार कर या या
माग दश क त वा ंब ल बोलत आह े. (i) यां या खा या ं या प ु तका ंनुसार वय ं सहा यता
गटिकमान ६ मिहने सि य अि त वात असल े पािहज े. (ii) वयंसहायता गटा ंनी
'पंचसू ांचा' सराव क ेला पािहज े, हणज े ९. िनयिमत ब ैठका२. िनयिमत बचत
३.िनयिमत आ ंतर-कज ४. वेळेवर परतफ ेड आिण ५. िहशोबाची अ यावत प ु तके.
• य ी अ ययन -
महारा सरकारच े रा य मिहला िवकास महाम ंडळ, याला मिहलाआिथ क िवकास
महामंडळ (MAVIM) हणून ओळखल े जाते, २४ फे ुवारी, १९७५ रोजी आ ंतररा ीय
मिहला िदना या स मानाथ िनमा ण कर यात आल े. २०जानेवारी, २००३ रोजी,
महारा सरकारन े MAVIM ला मिहला स मीकरणासाठी बचत गटा ं ारे (SHGs)
िविवध काय म राबिव यासाठी नोडल एज सी हण ून िनय ु केले. महामंडळाची उि े
"मिहला ंना या ं या मना माण े गुंतवणूक क न ल िगक याय आिण समानता ा करण े
हे आह े. भांडवल आिण या ंची मता वाढवण े, याम ुळे यांना उ प ना या शा त
ोता ंम ये वेश करण े श य होत े.
केरळमधील एक सम ुदाय-आधा रत काय म Kudumbashreeaims नावाचा काय म
वयं सहा यस ं थां ारे मिहला ंना स म क न ग रबी कमी कर यासाठी आ हे. यात
मोठ्या सं येने सद य सामीलआह ेत आिण क ेरळी मिहला ंचा सामािजक -आिथ क तर
उंचाव यात त े यश वी झाल े आहेत.
‘जीिवका ’ हा िबहारमधील ग रबीिनम ू लन आिण ामीण िवकासावर भर द ेणारा वय ं-
सहायता गट उप म आह े. मिहला ंची सामािजक -आिथ क ि थती उ ंचाव यासाठी आिण
शेजार या अथ यव थ े या वाढीस हातभार लाव यासाठी ह े भावी ठरल े आ ह े.
मु यमं यांनी हटल े आ ह े क स या रा यात ून जवळपास १ कोटी लोक या ुपशी
संबंिधत आह ेत. जीिवकाला ‘जीिवकािददी ’ हणूनही ओळखल े जात े यान े अ नेक
लोकांना स म क ेले आहे.
munotes.in
Page 85
असंघिटतसंघिटत होताना : वयं-
सहायता गट आिण लघुिव
85 तुमची गती तपा सा
१. वयंसहायता गटा ंनी जी 'पंचसू े' पाळली पािहज ेत तीकोणती आह ेत?
२. बचतगटाची उि े कोणती आह ेत?
९.३ लघु िव समज ून घेणे:
कमी उ प न असल े या ाहका ंना आिथ क सेवा देणे हे लघु िव हण ून ओळखल े जाते.
ही एक अशी ि या आह े या ार े कमी उ प न अ सले या, आिथ क ्या सि य
य ना या ंची प रि थती आिण थािनक अथ यव था स ुधार यासाठी यो य आिथ क
सेवांचा पुरवठा क ेला जातो . आिथ क सेवांचा एक सम ूह(कज , बचत, िवमा) वंिचत
लोकांना आिण क ुटुंबांना िदला जातो याला स ू म-िव हण ून देखील स ंबोधले जाते.
सामािजक आिण आिथ क सबलीकरण वाढव यासाठी ह े एक मह वप ूण साधन हण ून
पािहल े जाते आिण ग रबा ंची अस ुरि तता कमी कर यास मदत होत े. माय ोफायना स
प त चा प रचय , चार आिण द ेखरेख कर यात ग ुंतलेले प रा य आिण वय ंसेवी
सं था आह ेत. ३ लाख पया ंपय त वािष क उ प न असल े या इतर क ुटुंबाला स ंपाि क
मु कज हणून आरबीआयन े लघु िव ाची या या क ेली आह े.
ठेवी, कज , पेम ट सेवा, मनी ा सफर आिण िवमा उ पादन े यासह स ेवांची िव त ृत ेणी,
कमी उ प न असल े या लोका ंना आिण लघ ु िव ा या छ ा खाली स ू म यवसाया ंना
दान क ेली जात े. लघु िव ा या सहा यान े, अनिधक ृत ोता ंकडून उ च -िकमतीच े कज
बदलल े जाऊ शकत े, याम ुळे िववेकाधीन उ प न वाढ ू शकत े. हे आिथ क जबाबदारी
वाढवत े, याम ुळे मालम ेची मालक य ेते आिण बचत , व तू, ेिडट आिण िवमा या ं या
वेशामुळे संकटेसहनकर याची मतास ुधारते. कमकुवत स ं था मक पायाभ ूत
सुिवधांसह कमी उ प न असल े या रा ा ंम ये िव ीय स ेवां या िव तारात स ू म िव ान े
योगदान िदल े आहे.
यांची वय ं-सहायता गटा ंम ये यव था क ेली जात े यांना वार ंवार आिथ क कज िदले
जाते. भारतीय सहकारी कायदा (१९०४ ) ची थापना , याने सहकारी पतस ं थांना
िविवध तरा ंवर काम कर याची आिण कज सुिवधा जारी कर याची परवानगी िदली , हे
याअन ेक कारणा ंपैक एक होत े याम ुळे सू म िव प ुरवठा िवकासाचा ीकोन हण ून
उदयास आला . १९६९ म ये सरकारन े काही ाहक ब ँकांचे रा ीयीकरण क ेले.
आम याकड े थािनक ामीण ब ँकांची एक णाली द ेखील आह े जी १९७० म ये िवकास
उि ा ं या गरजा प ूण कर यासाठी थापन कर यात आली होती .
ामीण भागातील रिहवाशा ंना औपचा रक कजा या पया यांम ये वेश करणे सोप े
कर यासाठी सरकारन े िव ीय स ं थांवर दबाव आणला . तरीही अन ेक लोक स ं था मक
िश ती याकडकपणाम ुळे सावकारा ंवर अवल ंबून राहतात याम ुळे यांना कजा ची
परतफ ेड करता आली नाही . नंतर, िविश लि यत लोकस ं ये या उ ेशाने अ नेक
दा र ्य-िनमू लन उप मा ंना वािण य ब ँकां या कन े शन ार े, जसे क पर पर सहाि यत munotes.in
Page 86
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
86 सहकारी स ं था, वण जयंती वरोजगार योजना (SJSY), आिण एकाि मक ामीण
िवकास काय म (SJSY) यां याशी जोडल े या आिथ क अन ुदाना ार े िनधी िदला ग ेला.
१९८० – १९८१ ). (MACS). थािनक ब ँकांनीही बद लावर प रणाम कर याचा य न
केला. उदा. SJSY ने गरीबा ंना कजा चे पया य आिण सरकारी सबिसडी द ेऊन उ प न
िमळव ून देणा या मालम ेम ये वेश िदला , िवशेषत: जे दा र ्यरेषेखाली जगत होत े.
भारतातील NGO नी १९७० या दशकात लघ ु िव ाचा योग कर यासाठी
उपाययोजना के या. कालांतराने वयंरोजगार मिहला स ंघटना (SEWA), १९७४ म ये
भारतातील माय ोफायना समधील अ ग य स ंघटनाि या ंना भािवत करणा या
िविवध आ हाना ंना त ड द े यासाठी तयार कर यात आली . SEWA बँकेची थापना
अनौपचा रक े ात काम करणा या मिहला ंना कज दे यासाठी आिण यांना बचत
कर यासाठी ो साहन द े यासाठी कर यात आली . यामुळे ेिडटला या या
धोरणातील एक मह वाचा घटक हण ून ठळक क ेले. इतर मिहला स ंघटना , उदा. विक ग
वुमे स फोरम (WWF) आिण अ नप ूणा मिहला म ंडळ (AMM), देखील बचत आिण पत ,
थापन सहकारी सं था, आिण ह ंडा आिण घरग ुती िह ंसाचारासह िल ंग-संबंिधत
सम या ंवर मिहला ंना एक आणतात .
वयंसेवी सं था गरज ूमिहला ंची िनवड करतात आिण या ंना वय ं-सहायता गटा ंम ये
िनवडतात ज ेणेक न या ंना परद ेशी स ं थां ारे ऑफर क ेले या िनधीचा लाभ घ ेता
येईल. यांनी हे केले आहे कारण या ंना औपचा रक आिथ क यव थ ेत मया िदत व ेश
िमळाला आह े. या मिहला ंनी वाचवल े या प ैशातून, या ब या चदा नवीन यवसाय स ु
करतात िक ंवा या ंचे स याच े यवसाय वाढवतात क याम ुळे यांचे उ प न वाढ ेल आिण
यांना इतर गो बरोबरच दािगन े, पशुधन आिण रअल इ ट ेट यासार या मालम ा
खरेदी कर याची म ुभािमळ ेल. नवीन अथ यव थ ेत, सू म िव ह े ग रबी िनम ू लनाच े एक
भावी साधन बनत े. SHGs -बँक कन े शन काय म, याचा उ ेश गरीबा ंना आिथ क
सेवा दान कर यासाठी एक िकफायतशीर ेमवक दान करण े हा आह े, भारतातील
माय ोफायना स ल ँड केपवर याच े भु व आह े.
बचत गट -बँक जोडणी उप मही नाबाड ने चालवला होता . ३० रा ये आिण क शािसत
देशांमधील ५०० िज ा ंसह, हा उप म सवा त मोठा आिण जलद स ू म कज
काय म अस याच े मानल े जात े. एकूण २८०० NGO काय रतआह ेत आिण ५००
बँकां या ३०००० शाखा माय ो ेिडट काय मात गुंतले या आहेत. नाबाड सह,
सरकारन े वय ंसेवी स ं थांना मिहला ं या म ु साठी माय ो फायना सला पािठ ंबा
दे याचे आवाहन कर यास स ु वात क ेली आह े. गरीबा ंसाठी, माय ो ेिडटन े एक मोठी
बाजारप ेठ िनमा ण केली आह े, िवशेषत: ेिडटसाठी , यांना आिथ क बाजारप ेठेतील ग ंभीर
प रि थतीत ून बाह ेर पड यास मदत क ेली आह े. तरीही , असमान िवतरणासार या
संरचना मक सम या वस ंप ी, िश ण आिण म ूलभूत सुिवधांकडे ल िदल े पािहज े.
िशवाय , वेळेवर िनधी या उपल धत ेची हमी द े यासाठी काय म द ेखरेख णाली असण े
आव यक आह े. munotes.in
Page 87
असंघिटतसंघिटत होताना : वयं-
सहायता गट आिण लघुिव
87 • माय ोफायना स समोरची आ हान े
तथािप , २०१० या दशकात रा ातील माय ोफायना स े ातही ल णीय अडचणी
आ या , यािवश ेषत: जा त कज आिण उ च याजदरा ं या स ंदभा त हो या . या
सम या ंचे िनराकरण कर या साठी, रझ ह बँक ऑफ इ ंिडया (RBI)ने काहीधोरण े लागू
केली. यात याजदर मया िदत करण े आिण MFIs नी िबगर ब ँिकंग िव ीय स ं था हण ून
न दणी करण े आव यक आह े. या अडथ या ंना न ज ुमानता अस े असल े तरी भारतातील
माय ोफायना स आिथ क वाढ आिण ग रबीत कपात कर यात मह व पूण योगदान द ेते.
याने कमी उ प न असल े या लोका ंना आिथ क सेवांम ये अिधक चा ंग या कार े वेश
िदला आह े तसेच उ ोजकता आिण महस ूल िनमा ण कर या या स ंधी देखील िद या
आहेत.
९.४ वयं सहायता गट आिण लघ ु िव मधील फरक :
ादोह याप ती आिण उि ा ंम ये ल णीय फरक अस ूनही, बचतगट (SHG) आिण
माय ोफायना स ही दो ही आिथ क समाव ेशन आिण आिथ क िवकासासाठी मह वप ूण
साधन े आहेत.
कमी उ प न असल ेले लोक प ैसे वाचव यासाठी आिण एकम ेकांना कज दे यासाठी एक
जमतात आिणएक सम ुदाय-आधा रत स ं था हणज े से फ-हे फ ुप बनवतात . SHG
ची ाथिमक उि े सद या ंनीएकम ेकांना मदत करण े आिण आिथ क वात ं य ा करण े
हे आहे. SHGs वारंवार एखा ा िविश सामािजक िक ंवा आिथ क ि याकलापाभोवती
िफरत असतात , यात लहान यवसाय िवकास , शेती िक ंवा ह तकला या ंचा समाव ेश
असतो, हे गुरेढोरे, िशलाई मशीन खर ेदी कर यासारख ेसोपे असू शकत े.
याउलट , माय ोफायना स िविवध कार या िव ीय स ेवांचा लाभद ेते या कमी उ प न
असल े या लोका ंना आिण गटा ंना िद या जातात या ंना कज , बचत खाती आिण िवमा
यासह सामा य ब ँिकंग सेवांम ये वेश नसतो . माय ोफायना सची म ुख उि े आिथ क
समाव ेशनाला पािठ ंबा देणे आिण पार ंपा रक िव ीय णालीपास ून दूर असल े या
य ना िव ीय स ेवांम ये वेश देणे हे आहे.
SHGs आिण माय ोफायना स स ं था (MFIs) म ये ल णीय फरक आह े क SHG
सामा यतः या ं या सद यां ारे वय ं- यव थािपत क ेले जातात तर MFIs सामा यत :
यावसाियक कम चा या ं ारे यव थािपत क ेले जातात . SHGs देखील सम ुदाय उभारणी
आिण एकम ेकांना मदत कर यावर अिधक भर द ेतात, तर माय ोफायना स आिथ क
समाव ेशन आिण आिथ क सेवांम ये वेश सुलभ कर यावर अिधक भर द ेतात.
आणखी एक फरक असा आह े क बचत गट न ेहमी कजा वर याज आका शकत नाहीत
कारण या ंचे मु य य ेय या ं या सद या ंम ये आिथ क वात ं य वाढवण े आ ह े.
दुसरीकड े, MFIs, साधारणपण े खच भ न काढ यासाठी आिण नफा िमळिव यासाठी
यां या कजा म ये याज जोडतात . असेकाही फरक अस ूनहीआिथ क समाव ेशन आिण munotes.in
Page 88
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
88 आिथ क िवकासाला प ुढे ने यासाठी वय ं-सहा यता गट आिण माय ोफायना स ही
दो ही मह वप ूण साधन े आ हेत आिण त े यांचे य न या ंची य ेये पूण कर यासाठी
एक क शकतात .
तुमची गती तपासा
१. लघु िव ा मधील वय ं सहा यता गटा या दोन फरका ंची यादी करा .
२. माय ोफायना स समोरील आ हान े कोणती आह ेत?
९.५ सारांश:
या करणात आपण बा ंगलाद ेशी ोफ ेसर म ुह मद य ुनूस यां या मा यमात ून लोकि य
झाले या बचत गटा ंब ल जाण ून घेतले. वावल ंबन ह े वय ं-सहायता गटा ंचे माग दश क
त व ान आह े. हे पारंपा रक िव ीय स ं थां या उणीवा द ूर कर यासाठी स ु कर यात
आले होते जे सामा य य या बचतीला एकि त करतात आिण या ंचा यश वीपण े
पुनवा पर करतात . वयं-सहायता गटा ंम ये, सहभागी सद य या ंची स ंसाधन े एक
करतात , याम ुळे वंिचतां या कजा या माग या प ूण करण े श य होत े. संिचत ान आिण
सम या सोडव या या मत े या िवकासा ार े अनुभवांची देवाणघ ेवाण कर यासाठी एक
मंच तयार करण े सुलभ बनत े. बचतगट व ंिचतांना, िवशेषत: मिहला ंना, यांचा
आ मिव ास आिण िनण य घे याची मता , पुढील योजना आिण लोकशाही प तीन े
सहकाय कर यास मदत करतात . वयं सहा यता गटा ंची माग दश क क पना
सवा साठीसव काही " आहे. उपेि त वगा ला आिथ क वावल ंबी हो यासाठी स म करण े
हे याच े येय आह े. जेणेक न , ते यवसाय स ु क शकतील िक ंवा काही कौश य े
िशकू शकतील ज ेणेक न त े कमावतील आिण या ंचे जीवन जग ू शकतील आिण या ंचे
जीवनमान स ुधा शकतील . दुसरीकड ेहे करण माय ोफायना सब ल द ेखील चचा
करते. कमी उ प न असल े या ाहका ंना आिथ क सेवा देणे हे माय ोफायना स हण ून
ओळखल े जाते. ही एक ि या आ हे या ार े कमी उ प न असल े या, आिथ क ्या
सि य य ना या ंची प रि थती आिण थािनक अथ यव था स ुधार यासाठी यो य
आिथ क सेवांचा पुरवठा क ेला जातो . आिथ क सेवांचा एक सम ूह(कज , बचत, िवमा)
वंिचत लोका ंना आिण क ुटुंबांना िदला जातो याला स ू म-िव हण ून देखील स ंबोधल े
जाते.
९.६ :
१) वयं-सहा यतागटा ं या उदयाची चचा करा.
२) लघु िव आिण वय ं-सहा यतागट या ं यातील फरकाची चचा करा.
३) बचतगटा ंवर एक टीप िलहा .
munotes.in
Page 89
असंघिटतसंघिटत होताना : वयं-
सहायता गट आिण लघुिव
89 ९.६ संदभ :
1. https://www.outlookindia.com/national/work -by-self-help-groups -
garnering -praise -from-different -parts-of-world -nitish -news -
259742#:~:text=He%20noted%20that%20the%20number,1.30%20
crore%20in%20the%20state .
2. https://www.rbi.org.in/Scripts/BS_ViewMasCirculardetails.aspx?id=
12360#:~:text=(i)%20SHGs%20should%20be%20in,to%2Ddate%2
0books%20of%20accounts .
RBI on SHGs.
3. https://economictimes.indiatimes.com/markets/stocks/news/rbis -
new-guidelines -to-make -microfinance -
stronger/articleshow/90639257.cms
munotes.in
Page 90
90 १०
माच े अनौपचा रक करण
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ अथ आिण व प
१०.३ वाढते अनौपचा रक करण आिण कामगारा ंपुढीलआ हान े
१०.४ सारांश
१०.५
१०.६ संदभ
१०.०. उि े:
१. मा या अनौपचा रक करणाची स ंक पना समज ून घेणे.
२. िव ा या ना मा या अनौपचा रक करणा या प रणामा ंचा प रचय क न द ेणे.
१०.१ तावना :
शहरी जीवनश ैली सामा यतः औ ोिगक उ पादनाशी स ंबंिधत मानली जात े. ितस या
जगातील बह त ेक शहरा ंमधील वा तव मा व ेगळेच सूिचत करत े. शहरी लोकस ं येपैक
केवळ अ या आिण कधी -कधी कमी लोका ंना कारखान े िकंवा त सम स ं थांम ये रोजगार
िमळतो . बाक सव ‘अनौपचा रक ’ आिथ क ि याकलापा ंम ये गुंतलेले असतात ज े काम
ासंिगक, अकुशल, कामाच े कोणत ेही िनि त तास नसल ेले, कमी उ पनाच े, कामाच े व प
मोठ्या माणावर चढ -उतार आिण ह ंगामी अस े आहे. भारतातील अनौपचा रक े ातील
कामगारा ं या कामा या दयनीय प रि थतीच े िच ण करणार े अनेक अ यास आिण अहवाल
गे या वीस वषा त समोर आल े आहेत.
अनौपचा रक े ातील कामगार द ेशा या जीडीपीम य े मोठ्या माणावर उ पादनाच े
योगदान द ेत असताना , ते या प रि थतीत म करता त या सहसा शोचनीय असतात .
तंतोतंत मािहती उपल ध नसला तरी , आ ही खा ीशीररी या अस े हण ू शकतो क
अनौपचा रक े ातील जवळजवळ सव कामगारा ंना कोण याही कारची सामािजक स ुर ा
नसते. भारताम य े सुमारे ४०० दशल लोका ंची मश आह े, जी स ंपूण जगा या
मश या स ुमारे १३ ट के इतक आह े. ७० ट या ंह न अिधक अक ृषी कामगार munotes.in
Page 91
माच े अनौपचा रक करण
91 अनौपचा रक रोजगारात आह ेत. याम य े शेतीचा समाव ेश केला तर त े माण ९०
ट या ंह न अिधक होईल .
अनौपचा रक े ात काम करण े आज इतक े सामा य झाल े आहे क त े जवळजवळ एक
सव सामा य माणक आह े. आज, जागितक करणा या धोरणा ंमुळे, तं ाना या गतीम ुळे,
कामगार या ंचे औपचा रक आिण स ंघिटत व प गमावत आह ेत. कामगार दोन गटा ंम ये
िवभागल े गेले आह ेत, जे कामावर आह ेत आिण ज े कामगारा ं या राखीव दलात आह ेत,
रोजगार िमळिव यासाठी काहीही कर यास तयार आह ेत. भारता तील मोठ ्या स ं येने
कामगार , जे हे राखीव दल बनवतात , तेशहरे आिण ख ेड्यांम ये दयनीयपण े भटकतात ,
कामा या ह ंगामी च ा ंम ये रोजगारा या व ेगवेग या ट यात जगतात .
१०.२ अथ आिण व प :
भारता या एक ूण मश च े दोन आयामा ंनुसार िवभाजन क ेले जाऊ शकत े: (अ) कामाच े
े , यवसाय िक ंवा उ पादन य ुिनट या कारावर आधा रत ज ेथे य काय रत आह े;
आिण (ब) रोजगाराचा कार , रोजगार ि थती आिण इतर नोकरी -संबंिधत व ैिश ्यांनुसार
प रभािषत कामाच े े पुढे तीन ेण म य े िवभागल े जाऊ शकत े.
१. औपचा रक (िकंवा संघिटत ) े
२. अनौपचा रक (िकंवा अस ंघिटत ) े
३. घरगुती े
याच माण े, रोजगाराचा कार औपचा रक आिण अनौपचा रक हण ून वग क ृत केला जाऊ
शकतो .
कम चा या ंचे अनौपचा रक करण अशा प रि थतीचा स ंदभ देते क ,जेथे अनौपचा रक
े ातील कामगारा ंची स ं या द ेशातील एक ूण कम चा या ंइतपत वाढत े. भारतातील
कम चा या ं या रचन ेनुसार, ते दोन ेण म य े िवभागल े गेले आहेत.औपचा रक िक ंवा संघिटत
े आिण अनौपचा रक िक ंवा अस ंघिटत े . औपचा रक े ाम य े िविश कामाच े तास
आिण िनि त व ेतन असल े या नोक या असतात ; तर, अनौप चा रक े अस े आहे क ज ेथे
कामगार िक ंवा कम चा या ंचे कामाच े तास आिण व ेतन िनि त नसत े.
अनौपचा रक रोजगाराच े ाब य ह े भारतातील िमक बाजारा या प रि थतीच े एक म ु य
वैिश ्य आह े. देशा या जीडीपीम य े या े ाचे योगदान िन म े असताना , रोजगार
आघाडी वर याच े असे वच व आह े क १९८० या दशका या स ु वातीपास ून आिण
याआधीही , एकूण कम चा या ंपैक ९० ट या ंह न अिधक लोक अनौपचा रक
अथ यव थ ेत गुंतलेले आह ेत. असंघिटत े ातील उप मा ंसाठी रा ीय आयोगा या
(NCEUS) अंदाजान ुसार, असंघिटत े /अनौप चा रक े ातील कामगार ह े २००४ -
२००५ म ये भारतीय अथ यव थ ेतील स ुमारे ८६ ट के कामगार आह ेत आिण
अनौपचा रक रोजगार , संघिटत आिण अस ंघिटत अशा दो ही े ात आह ेत. े ९२ ट के munotes.in
Page 92
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
92 आहे. सुमारे ९० ट के कम चा या ंवर क जा करणा या अनौपचा रक कामगारा ंचा हा रा ीय
तरावरील नम ुना देशातील बह त ेक म ुख रा या ं या बाबतीत समान आह े.
असंघिटत े ातील कामगारा ंम ये, ल णीय माणात (सुमारे ६५ ट के) कृषी े ात
गुंतलेले आहेत, जे अनौपचा रक अथ यव थ ेतील ामीण भागाच े मह व दश वते. देशातील
औपचा रक रो जगाराची वाढ एक ूण रोजगाराप े ा न ेहमीच कमी रािहली आह े, जे
अनौपचा रक े ातील रोजगाराची जलद वाढ दश वते. ता पुरती मािहती अस े सूिचत करत े
क औपचा रक े ातदेखील अनौपचा रक /असंघिटत कामगारा ंचे माण वाढत आह े.
अनौपचा रक े ाचे वाढल ेले मह व भारत सरका र या अलीकडील धोरणा मक
द तऐवजा ंम ये यो य र या न दिवल े गेले आहे, याम य े बेरोजगारा ं या वाढ या स ं येचा
जनतेला फायदा हो यासाठी रोजगार िनिम तीचे माग आिण मा यमा ंची चचा केली आह े.
औपचा रक े ा या त ुलनेत भारतातील अनौपचा रक े कमी उ पाद कता िस ं ोमन े त
आहे हे सव मा य कर यात आल े आह े. ‘कमी वा तिवक व ेतन’ आिण ‘खराब
काम/राहणीमान ’ ही या े ाची म ुख वैिश ्ये आहेत.
पुढे, या े ाम य े रोजगाराची अ यिधक ह ंगामीता (िवशेषत: शेती े ातील ), ासंिगक
आिण क ं ाटी रोजगाराच े ाब य , िविश उ पादन स ं था आिण काय य ांचे संबंध,
सामािजक स ुर ा उपाया ंची अन ुपि थती आिण क याणकारी कायद े, सामािजक मानका ंचे
उ लंघन आिण कामगार ह क , िकमान व ेतन नाकारण े इ. कमकुवत मानवी भा ंडवल
आधार (िश ण , कौश य आिण िश णा या ि न े) तसेच कम चा या ंची कमी एकज ुट
यामुळे अस ुरि तत ेम ये आणखी भर पडत े आिण अनौपचा रक े ातील कामगारा ंची
सौदेबाजीची मता कमक ुवत होत े. अशा कार े, हे े म शोष ून घे यासाठी एक
पधा मक आिण कमी िकमतीच े साधन बनल े आहे, जे इतर शोषल े जाऊ शकत नाही ,
तर िनयमन कर याचा आिण अिधक भावी कायद ेशीर आिण स ं था मक चौकटीत
आण याचा असा अ य कोणताही य नया े ाची म शोष याची मता िबघडवत
अस याच े समजल े जाते.
अनौपचा रक े ा या िव ताराचा अथ हणज े अनौपचा रक रोजगार असल े या िक ंवा
अनौपचा रक े ात असल े या नवीन आिथ क ि याकलापा ंचा प रचय क न द ेणे होय.
आिण स या या औपचा रक े ाचे संकुिचत होण े आिण औपचा रकत ेचे अनौपचा रक
पांतर करण े ही यातील म ुख ि या बनली आह े. या व ृ ी िनसगा त गितमान आह ेत
आिण अनौपचा रक करणा या ि य ेची या पक या या करतात . िवशेष हणज े, भारतात ,
मोठ्या लोकस ं येला रोजगार द े याबरोबरच , अनौपचा रक े देखील द ेशातील स ुमारे
९४% मिहला कामगारा ंना रोजगार द ेते. अनौपचा रक े ातून िनमा ण होणा या रोजगाराचा
िवचार करता , भारतातील प ु षांपे ा मिहला ंचा रोजगार अिधक आह े.
तुमची गती तपासा :
१. ‘ माच े अनौपचा रक करण ’ हणज े काय?
munotes.in
Page 93
माच े अनौपचा रक करण
93 १०.३ वाढत े अनौपचा रक करण आिण कामगारा ंपुढील आ हान े:
जागितक करणा या आगमनाम ुळे आिण प रणामी उ पादन साखळ या प ुनर चनाम ुळे अशी
प रि थती िनमा ण झाली आह े क ,िजथे उ पादन णाली वाढ या माणात असामा य
आिण ग ैर-मानक बनत आह ेत, याम य े लविचक कम चा या ंचा समाव ेश आह े. जो
ता पुर या आिण अध वेळ रोजगाराम य े गुंतलेला आह े, या याकड ेकठोर पध या त डावर
कामगार खच कमी कर यासाठीम ु य व े िनयो या ंनी वीकारल ेले उपाय हण ून पािहल े
जाते. सािह याचा वाढता सम ूह अस े सुचिवतो क नवीन अनौपचा रक अथ यव थ ेतील ह े
लविचक कामगार नोकरी स ुर ा आिण सामािजक स ंर णा या ि न े अ य ंत अस ुरि त
आहेत, कारण त े िव मान कामगार काय ा ंम ये नमूद केले या सामािजक स ंर ण
उपाया ंपैक कोणत ेही लाभ िमळ वत नाहीत . या आध ुिनक अनौपचा रक े ातील
कामगारा ंची अस ुरि तता वाढत चालली आह े, कारण अन ेक कारणा ंमुळे या िवभागा ंम ये
कामगार एक ीकरण आिण स ंघिटत साम ूिहक सौद ेबाजी अिजबात उपल ध नाही .
अिलकड या काळात अनौपचा रक े ा या िच ंताजनक िव ताराम ुळे, सामािजक
क या ण/सुर ा काय मां या माणात ल णीय घट झा याबरोबरच बह ता ंश कम चा या ं या
रोजगार आिण उ प ना या स ुर ेवर िवप रत प रणाम झाला आह े. अशा कार े,
अनौपचा रक अथ यव थ े या फोटाम ुळे िनमा ण होणार े मह वाच े आ हान हणज े
असंघिटत े ातील का मगारा ं या वाढ या भागाला सामािजक स ुर ा दान कर यासाठी
पुरेशा सामािजक स ुर ा स ंरचना आिण क याणकारी उपाया ंची उपल धता करण े.
यानुसार, गे या दशका ंम ये, भारतातील सरकार , क आिण रा य या दो ही तरा ंवर,
मागील परकरणाम य े चचा के या माण े, असंघिटत े ातील कामगारा ंचे सामािजक
संर ण मजब ूत आिण िव ता रत कर यासाठी अिधक भावी उपाया ंची रचना आिण
अंमलबजावणी कर यासाठी य नशील आह ेत.
औ ोिगक कामगारा ं या वाढ या अनौपचा रक करणाची घटना ही एक ग ंभीर सम या आह े.
कारण जर औ ोिगक करणाम ुळे लोका ंसाठी क मी उ पादकता असल े या यवसायात ून
थला ंत रत हो यासाठी अन ेक चा ंग या नोक या िनमा ण झा या नाहीत , तर त े आिथ क
िवकासात मह वप ूण योगदान द ेऊ शकणार नाही . उपल ध मािहतीव न अस े िदसून येते
क , जुजबी कामगारा ंना िमळणार े वेतन आिण रोजगाराच े फायद े िनयिमत पगारदा र/मजुरी
कामगारा ं या त ुलनेत खूपच कमी आह ेत आिण या ं याम य े िनयिमत पगारदार /मजुरी
करणा या कामगारा ं या त ुलनेत दा र ्याचे माण ख ूपच जा त आह े.
जुजबी कामगारा ंना केवळ ल णीयरी या कमी व ेतन िमळत नाही , तर त े िविवध फायद े
आिण सामािजक स ुरि तत ेपासूनही व ंिचत असतात . वाढ या ज ुजिबकरणाचा अथ केवळ
रोजगार आिण कमाई या ि न े असुरि तत ेत वाढ होत नाही तर मोठ ्या माणातील
कामगारा ंना ना सामािजक स ंर ण आह े ना उ पादक स ंसाधन े आह ेत. कारण बह त ेक
अनौपचा रक मज ूर वत :ची मालम ा नसल ेले आहेत.
munotes.in
Page 94
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
94 तुमची गती तपासा :
१. मा या वाढ या अनौपचा रक करणाम ुळे कामगारा ंना कोण या आ हाना ंचा सामना
करावा लागतो ?
१०.४ सारांश:
अनेक िवकिसत आिण िवकसनशील द ेशांम ये आिथ क सुधारणा ंना ो साहन िद यान ंतर
जगभरातील रोजगार स ंबंधांम ये मह वप ूण बदल होत आह ेत. भारतात , िमक बाजारात
ल णीय बदल होत आह ेत, उदा. लॅटफॉम अथ यव थ ेचा िव तार , जागितक म ू य
साखळी आिण अ ंतः थािपत म ि या ंचा िवकास , उ पादन ि य ेतील कामगार वाटा
कमी होण े आिण मानक िनयिमत नोक या ं या जागी अिनि त नोक या िनमा ण होण े यातील
सवा त ल णीय बदल ह णजे अिनि त कामगारा ंचा उदय .
१०.५ :
१. भारतात अनौपचा रक े मह वाच े का आह े?
२.भारतीय अथ यव थ ेत अनौपचा रक े ाचे मोठे योगदान आह े का? का ते समजव ?
१०.६ संदभ :
Benería, L. (2001). Shifting the Risk: New Employment Patterns,
Informalizati on, and Women’s Work. International Journal of Politics,
Culture, and Society , 15(1), 27 –53.
Jayaram, N. (2019). Protection of Workers’ Wages in India: An
Analysis of the Labour Code on Wages, 2019. Economic Political
Weekly.
Palsane, V. (2014). Informaliz ation of Labour: Recent Trends in
India's Urban Economy.
Sapkal, R.S., Chhetri, N. (2019). Precarious Work, Globalization,
and Informalization of Workforce: Empirical Evidence from India. In:
Shyam Sundar, K.R. (eds) Globalization, Labour Market Institutio ns,
Processes and Policies in India. Palgrave Macmillan, Singapore.
munotes.in
Page 95
95 ११
आकार कमी , बा ोत , संजालीय समाज आिण
मािहती व दळणवळण त ं ानाची भूिमका
पाठ रचना :
११.0 उि े
११.२ तावना
११.३ आकार कमी करण े आिण अनौपचा रक े
११.३ बा ोत आिण अनौपचा रक े
११.४ मािहती त ंिञक समाज (नेटवक सोसाय टी)
११.५ मािहती आिण दळणवळण त ं ान आिण अनौपचा रक े
११.६
११.७ संदभ आिण प ुढील वाचन
११.0. उि े:
११.0.1. आकार कमी करणे, बा ो तांचा वापर करण े(आउटसोिस ग), संजालीय समाज (
नेटवक सोसायटी ) आिण मािहती आिण दळणवळण त ं ान (आयसीटी ) यासार या
संक पना समज ून घेणे.
११.0.2. अनौपचा रक े आिण या स ंक पना यामधील आ ंतर स ंबंधािवषयी िव ा या ची
जवळीक वाढवण े.
११.१ तावना
मािहती आिण दळणवळण त ं ान (ICT) भारतासार या िवकसनशील द ेशांम ये
अनौपचा रक े ा या उ प ना या गरजा आिण िह तसंबंधांना संबोिधत कर यासाठी एक
अ णी आिण एक शि शाली उ ेरक आह े. 1990 नंतर जागितक करणान े भारतात
अनौपचा रक े ात मोठ्या माणा वर व ेश केला आह े. याचा इतर गो बरोबरच ,
बाजारातील उदारीकरण आिण आयटी े ात उदय झाला आहे. आयटी उ ोगाला
परदेशातील बह त ेक देशांसह 12-तासां या व ेळे या अ ंतराचे नैसिग क तुलना मक फायद े
िमळतात . भारतात , अथ यव थ ेचा मोठा भाग अनौपचा रक े िकंवा अस ंघिटत े आह े
जेथे कमी -तं ान साधना ंचा वापर क ेला जातो . अनौपचा रक कामगारा ं या ारे munotes.in
Page 96
अनौप चा रक े ाचे
समाजशा
96 आयसीटी या वापरावर एक वाढते सािह य द ेखील िनमा ण होत आहे, जे मु य व े आिथ क
िकंवा पेम ट सेवा सुिवधेसाठी मोबाइल फोन अन ु योगा ं या वापरावर क ि त आह े. काही
अनौपचा रक कामगार या ं या कामात िडिजटल ल ॅटफॉम िकंवा मॅिपंग सॉ टव ेअर वापरत
आहेत.
अनौपचा रक अथ यव थ ेतही त ं ानची नावी यप ूण आवड वाढत आह े. हे समज ून घेणे
अ याव यक आह े क आयसीटी े ांचे थान आिण उपयोग ह े अनौपचा रक े काय रत
असल े या पधा मक यवसाय वातावरणात कस े सुधारणा करतात िक ंवा अडथळा येतो.
िविवध अ यास कांनी िवकासावर आयसीटीच े मह व आ िण भाव सांगीतला आह े. उ म
आयसीटी स ेवा कंप यांना अिधक स ुलभ आिण याम ुळे अिधक उ पादन म आिण िविश
े ात अिधक ग ुंतवणूक आकिष त कर यास अन ुमती द ेऊन एक ूण आिथ क मता
वाढवतात .
यामुळे, एक कड े अनौपचा रक े आिण द ुसरीकड े आयसीटी , संजािलय समाज , आकार
कमी करण े आिण आउटसोिस ग यां यात मजब ूत आ ंतरसंबंध आह ेत. िनया त-क ि त
सॉ टव ेअर आिण आयसीटी आधा रत स ेवा े ातील न े दीपक िवकासा मुळे भारत ग े या
तीस वषा म ये वेगवान आिथ क िवकास दरासाठी जगभर िस आह े. जागितक
आउटसोिस गसाठी भारत द ेखील ए क मॉड ेल देश आह े. जागितक करणा या या नवीनतम
पैलूंवर अनौपचा रकत ेचा िविच भाव पडला आह े.
लोकांना अनौपचा रक े हे उ प नाच े एक आकष क ोत वाटत े कारण येथे वेश करण े
सोपे आहे, यासाठी थोड े भांडवल आिण उपकरण े आव यक आह ेत, ते एक लहान , एक-
ट के ऑपर ेशन सहजपण े सामाव ून घेऊ शकत े आिण आव यक कौश य े कमी आह ेत,
अनौपचा रक े ातील मज ुरांचे संर ण कमी माणात आह े; यां याकड े कोणत ेही
औपचा रक कामगार करार नाहीत आिण औपचा रक िश णा ार े विचतच या ंची
कौश य े सुधा शकतात . हणूनच,आपण प ुढे शोधूया क , अनौपचा रक े जागितक
घटना ंपासून सुटू शकल ेले नाही.
११.२ कमी करण े आिण अनौपचा रक े :
गे या तीन दशका ंम ये, िवकसनशील जगा या सव े ांम ये अनौपचा रक
अथ यव थ ेतील रोजगार व ेगाने वाढला आह े आिण िवकिसत जगा या बह त ेक द ेशांम ये
िविवध का रचे गैर-मानक रोजगार उदयास आल े आहेत. तथािप , पुनरावृ ी झाल े या
आिथ क संकटा या पा भूमीवर, यापैक बह त ेक देशांनी औपचा रक व ेतना या रोजगारात
ल णीय घट आिण अनौपचा रक रोजगाराम य े सहवासात वाढ अन ुभवली आह े.
अनौपचा रक े ा या वाढीसाठी अन ेक कारणा ंपैक आिथ क पुनर चना आिण आिथ क
संकट ह े देखील जबाबदार आह ेत.
उपल ध प ुरावे सूिचत करतात क आिथ क समायोजना या काळात , आिथ क सुधारणा
िकंवा आिथ क संकटांमुळे, अनौपचा रक अथ यव थ ेचा िव तार होतो . याचे कारण अस े
क , जे हा साव जिनक उप म ब ंद केले जातात िक ंवा साव जिनक े ाचा आकार कमी
केला जातो त े हा कमी क ेलेले कामगार अनौपचा रक अथ यव थ ेत जातात . आकार कमी munotes.in
Page 97
आकार कमी , बा ोत , मािहती
तंिञक समाज आिण
मािहती व दळणवळण त ं ानाची भूिमका
97 करणे ही अशी ि या आह े क , या ार े कंप या बदलल े या बाजार प रि थतीला
ितसाद हण ून वतःला लहान बनव तात. जरी आकार कमी करण े हे मालम ेतील घट
सूिचत करत े, परंतु ती केवळ मानवी मालम ेतील घट नाही . िनद यी जॉब - लॅिशंग,
उदाहरणाथ , अिधकारीकरण आिण प ुनर चना या स ंक पन ेपासून दूर ठेव यासाठी इतर स ं ा
वापर या ग े या आह ेत.
यापार स ुधारणा ंमुळे िनमा ण होणारा पधा मक दबाव औपचा रकत ेपासून अनौपचा रक
े ात क ंप या आिण कामगारा ंचे पुनव लोकन कर यास व ृ क शकतो अशी दीघ काळ
िचंता य क ेली जात आह े. मूळ युि वाद असा आह े क नकारा मक मागणीच े ध क े
औपचा रक क ंप यांना आकार कमी कर यास , अनौपचा रक कामगारा ंचा मोठा वाटा
घे यास िक ंवा पूण पणे बाहेर पड यास व ृ करतात . औपचा रक े ातून काढ ून टाकल ेले
कामगार न ंतर अनौपचा रक े ात रोजगार शोधतील आिण स ंभा य व ेशक या ना
औपचा रक े ात व ेश कर यास आिण याऐवजी अनौपचा रकता िनवड यास पराव ृ
केले जाऊ शकत े.
आिथ क ि थ य ंतरा या का ळात साव जिनक े ाची स ंकुिचतता आिण काम न करणा या
लोकस ं येचा िव तार , एकाच व ेळी औपचा रक आिण अनौपचा रक अशा दो ही खाजगी
े ां या िव तार होत आह े. यामुळे, साव जिनक े ा या झपाट ्याने कमी होत असताना ,
अनौपचा रक े ाचा िव तार औपचा रक खाज गी े ापे ा अिधक व ेगाने झाला . पुढे,
औपचा रक आिण अनौपचा रक े ांमधील द ुवे जिटल आह ेत आिण िल ंगभावानुसार िभ न
आहेत.
तुमची गती तपासा :
1. अनौपचा रक अथ यव थ ेचा िव तार आिण वाढ का होत आह े?
११.३ बा ोत (आउटसोिस ग) आिण अनौपचा रक े :
अनौपचा रक े ा या अिधक "उ ोजक " ि कोनात ून, अनौपचा रक े ा या
आधुिनक करणासाठी आउटसोिस ग हे एक साधन हण ून पािहल े जाते. औपचा रक क ंप या
केवळ आध ुिनक अनौपचा रक क ंप यांशी आउटसो िस ग संबंध थािपत करतात . 1990
या दशकातील आिथ क सुधारणा ंनंतर भारताच े कठोर म िनयमन आिण वाढल ेली पधा
ल ात घ ेऊन आउटसोिस गचे वण न औपचा रक क ंप यांसाठी खच कमी कर यासाठी आिण
लविचकता वाढिव यासाठी एक धोरण हण ून केले गेले आहे. मजुरीचा खच कमी क
इि छणा या औपचा रक स ं था अनौपचा रक क ंप यांबरोबर आउटसोस करतात , जे
कायद ेशीर िनब ध टाळ ून कमी म खच क शकतात .
आकार आिण भा ंडवला या बाबतीत या ं या उ च दजा मुळे, औपचा रक क ंप या
अनौपचा रक क ंप यांवर िकमत बाबत कठोर अटी लाद ू शकतात , यामुळे बह त ेक
मू यविध त मू ये काढून टाकली जातात आिण अनौपचा रक क ंप या ठ प होतात . खरं तर,
औपचा रक क ंप यांना अनौपचा रक े ातील मज ुरी या खचा या बाबतीत "रेस-टू-द-
बॉटम" चा फायदा होऊ शकतो , कारण त े थेट आउटसोिस ग या उ च न यात पांतर
करते. munotes.in
Page 98
अनौप चा रक े ाचे
समाजशा
98 ि थर, िटकून ठेवले या अनौपचा रक क ंप या या अनौपचा रक े ा या पारंपा रक
िवभागाचा भाग आह ेत. अशा कार े, अनौपचा रक े ा या आध ुिनक करणा या खचा वर
औपचा रक े ाची वाढ होऊ शकत े जे हा शोषणा मक उपक ं ाट स ंबंध सामा य असतात .
आउटसोिस ग या घटना ंम ये वाढ क ेवळ अनौपचा रक े ा या पार ंपा रक िवभागाचा
िव ता र होईल . उदाहरणाथ , यापार उदारीकरणाम ुळे िनमा ण झाल े या पधा मक
दबावाचा प रणाम होतो.
आउटसोिस गचा िनण य घेताना, औपचा रक क ंप यांची तीन उि े असतात :
1. खच कमी करण े, जेणेक न आउटसोस केले या कामाची िक ंमत श य िततक कमी
होईल;
2. आउटसोस केले या उ पादनाची ग ुणव ा वाढवण े, जेणेक न अ ंितम उ पादना या
गुणव ा मानका ंशी तडजोड होणार नाही
3. उ पादन ि य ेचे अन ुलंब िवघटन हो याचा धोका कमी करण े, जेणेक न
आउटसोिस ग या िनण यामुळे अंितम उ पादना या िवतरण व ेळेशी तडजोड होणार नाही .
भारतीय स ंदभा त, केवळ औपचा रक क ंप यांना भािवत करणा या कठोर कामगार
काय ा ंसह, खचा त कपात कर याचा आिण लविचकता वाढव याचा दबाव , औपचा रक
कंप यांना अनौपचा रक े ातील ि या आउटसोस कर यासाठी प ो साहन द ेतात.
तुमची गती तपासा :
1. 'आउ टसोिस ग' हणज े काय?
११.४ संजालीय समाज (नेटवक सोसाय टी):
संजालीय समाज ही एक उदयो म ुख सामािजक रचना आह े िजथे मानवी स ंबंध तांि क ्या
सहाि यत मािहती " वाह" भोवती वाढ या माणात िनमा ण केले जातात . सीमा नसल े या
या अवकाशहीन आिण कालाती त जगान े मानवी अि मता , नातेसंबंध, उपभोग आिण काम
या घटकांम ये बदल घडव ून आणल े आहेत. हे जगभरातील अथ यव था आिण रा य श
देखील बदलत आह े. तांि क व ेशाशी स ंबंिधत असमानता वाढवताना यान े अभूतपूव संधी
िनमा ण के या आह ेत.
मॅ युएल क ॅसे स या मते, “संजालीय समाज या या भावशाली काय आिण संजाला या
आसपास या ि या ंम ये संरिचत आह े." संजालीय सोसायटीची रचना तीन वत ं
ि या ं या ऐितहािसक अिभसरणात ून केली जात े.
1. मािहती तं ान ांती
2. 1980 या दशकात भांडवलशाही आिण रा यवादा ची पुनर चना
3. 1960 या सां कृितक सामािजक चळवळी आिण 1970 नंतरचे यांचे प रणाम . munotes.in
Page 99
आकार कमी , बा ोत , मािहती
तंिञक समाज आिण
मािहती व दळणवळण त ं ानाची भूिमका
99 या या म ु य व ैिश ्यांपैक , ले सी-वक स नेटवक सोसायटीच े मह वप ूण वैिश ्य आह ेत.
या अंतग त, संजाल एंटर ाइझचा िवकास , कामगारा ंची सं या कमी करण े, उपकं ाट करण े
आिण कामगारा ंचे संजालाम ये पांतर होते, परंतु ते कामगारा ंसाठी करारा या यव थ ेची
लविचकता आिण व ैयि करण ो सािहत करत े, तर नोकरी या कालावधीची औ ोिगक
वय स ंक पना आिण 'कायम ' नोकरीशी स ंबंिधत सामािजक फायद े आहेत. तर या उलट
‘संघटना प ु ष’ बाहेर आह े, ‘लविचक ी ’ आहे. कामाच े वैयि करण , आिण याम ुळे
कामगारा ं या सौद ेबाजीची श , हे संजालीय समाजा मधील रोजगाराच े वैिश ्य दश वणारे
मुख ल ण आहे.
अखेरीस, अथ यव थ ेचे जागितक करण आिण मा ंचे वैयि करण मािहती य ुगातील
कामगारा ंचे ितिनधी व /संरि त करणा या सा मािजक संघटना आिण स ं था, िवशेषतः
कामगार स ंघटना आिण क याणकारी रा य े कमक ुवत करतात .पुढे, यि करणा या मोठ ्या
तरांसोबत असमानता , सामािजक ुवीकरण आिण बिह कार य ेतो.
तुमची गती तपासा :
1. संजालीय समाज हणज े काय?
११.५ मािहती आिण दळणवळण त ं ान ( ICT) आिण अनौपचा रक
े :
जगातील, समकालीन समाजातील लोका ं या जीवनातील य ेक प ैलू यवि थत
कर यासाठी मािहती आिण दळणवळण त ं ान /आयसीटी ह े एक शि शाली साधन
हणून उदयास आल े आहे. आता आयसीटी ह े लोकस ं ये या य ेक िवभागातील स ं ेषण,
नेटविक ग आिण कामा या सहभागाच े साधन बनल े आहे. अनौपचा रक े ातील कामगार ,
जे ामु यान े समाजा या सामािजक आिण आिथ क ्या उप ेि त घटकातील आह ेत,
यां या द ैनंिदन कामकाजा या जीवनात ICT हे एक भावी साधन आह े.
िडिजटल त ं ान लोका ं या जीवनाला स म बनव ते पण यांचा सहभाग आहे यांनाच
आिण या ंचा कमीत कमी सहभाग आहे यांना सामािजक आिण आिथ क असमानत ेचा
सामना करावा लागतो . मािहती आिण दळणवळण त ं ानाचा (ICT) जलद िवकास आिण
वरीत अवल ंबन या दो ही पार ंपा रक नोक या ंम ये तस ेच नवीन नोक या ंम ये
अनौपचा रक करण शोधल े जाणार आह े. उदाहरणाथ , ब याच पार ंपा रक नोक या जसे क
कु रअर िक ंवा रखवालदार स ेवा या अ पकालीन आिण क ं ाटी बन या आह ेत तर नवीन
तं ानान े (राइड-हेिलंग अॅ स, ऑनलाइन लाि स ंग) अशा कारच े नवीन रोजगार स ंबंध
स म क ेले आहेत याला "िगग अ थ यव था ."असे हटल े जाते.
िगग अथ यव थ े या िव ताराम ुळे रोजगारा या नवीन स ंधी िनमा ण होत आह ेत. भारतात ,
बह रा ीय क ंप या आिण मोठ ्या क ंप यांनी िगग इकॉनॉमीची स ंक पना झपाट ्याने
वीकारली आह े, परंतु टाट -अ स लवकर वीकारणार े होत े. तथािप , कमी-कुशल
ला ंसर या त ुलनेत उ च -कुशल लांसरची या ी मया िदत आह े. िगग इकॉनॉमी अ ंतग त
कामगारा ंना "िलि वड वक फोस " असे संबोधल े जाते कारण कोणत ेही िनि त म ुदतीच े लाभ munotes.in
Page 100
अनौप चा रक े ाचे
समाजशा
100 नसतात आिण कामगारा ंना अ प-मुदतीच े कं ाट िदल े जात े. ते पूण वेळ कम चा या ंऐवजी
वतं कं ाटदार आिण ला सर आह ेत.
उबेर, ओला , एअरबीएनबी , ओएलए स , ि वकर , अब न लॅप आिण म ॅिजक ि स
सार या अन ेक यावसाियक मॉड े स या उदयासह िडिजटायझ ेशन आिण मािहती
तं ानान े मह वप ूण भूिमका बजावली आह े . भारतीय बाजारप ेठेत प रवत न घड वून आणल े
आहे. हे ऍि लक ेश स ाय हस , लीनर , गाड नस , हाउसक पर , इलेि िशयन , लंबर,
सुतार, यूटीिशयन , िश क , वातान ुकूलन त ं आिण इतर यापारी या ं यासाठी रोजगार
िनमा ण करतात , जे सतत वाढ या अनौपचा रक अथ यव थ ेत भर घालत आह े.
लघु अनौपचा रक उ ोग चालव याम य े सहभागी लाखो गरीब लोका ंसाठी िवकसनशील
देशांम ये ग रबीत ून सुटका कर यात ICT या भ ूिमकेवर िव त ृत सािह य आह े. असा
युि वाद कर यात आला आह े क ICT चा वापर अनौपचा रक उ ोजका ं या सामािजक
आिथ क िवकासास स म बनव ून बाजारप ेठेतील म ेदारी कमी करण े आिण मािहती या
सुलभ सहभा गा ारे सामािजक भा ंडवलापय त वाढीस स म बनव ू शकतो . तथािप ,
अनौपचा रक उ ोगा ं या िवकासावर ICT चा भाव असमान आह े, कारण अनौपचा रक
े वतःच िवषम आह े.
मािहती त ं ानान े यवसाय ि या स ु यवि थत क ेली अ सली तरी , यामुळे नोकरीची
रडंडंसी, आकार कमी करण े आिण आउटसोिस ग देखील िनमा ण झाल े आहे. आयसीटी
एखा ाला या ं या कामात अिधक काय म बनव ू शकत े; यामुळे कंपनी त े काम प ूण
कर यासाठी कमी लोका ंना काम द ेऊ शकत े. उदाहरणाथ , एखा ा कारखा यात , कुशल
तं आिण मशीिन ट क ॅबची जागा स ंगणक-िनयंि त रोबोट ्सने बदलली जात े जे अिधक
जलद, दीघ काळ आिण अिधक सात यान े काम क शकतात .
११.६ :
1. अनौपचा रक े ात ICT चे व प आिण िकती माणात वापरल े गेले आहे?
2. अनौपचा रक े ातील कामकाजा या ि थतीत बदल घडवून आण यात आयसीटी
कसे स म आहेत?
3. आयसीटी आिण संजालीय समाज ह े अनौपचा रक कामगारा ंवर कसा भाव पाडतात ?
4. अनौपचा रक े ावर आउटसोिस ग आिण डाउनसाइिज ंगचे प रणाम काय आहेत?
११.७ संदभ :References:
Dimova, R., Gang, I. N., & Landon -Lane, J. (2005). The informal
sector during crisis and transition (No. 2005/18). WIDER Research
Paper.
Marjit, Sugata, and Saibal Kar, 'Outsourcing, Informality, and Informal
Wages', The Outsiders: Economic Reform and Informal Labour in a
Developing Economy. munotes.in
Page 101
आकार कमी , बा ोत , मािहती
तंिञक समाज आिण
मािहती व दळणवळण त ं ानाची भूिमका
101 NabanitaDe, & Chatterjee, P. (2017). The Role of ICT in Expanding
Economic Growth and Development in the Informal Sector of India.
International Journal of Current Advanced Research, 6(10), 6617 -
6621.
Pieters, J., Moreno -Monroy, A. I., & Erumban, A. A. (2011).
Outsourcing and the s ize and composition of the informal sector:
evidence from Indian manufacturing. Working paper draft (mimeo).
Siggel, E. (2010). The Indian informal sector: the impact of
globalization and reform. International Labour Review, 149(1), 93 -
105.
Southerton, D. (Ed.) (2011). (Vols. 1 -3). SAGE Publications, Inc.
Ulyssea, G. (2020). Informality: Causes and Consequences for
Development. Annual Review of Economics, 12(1), 525 -546. doi:
10.1146/annurev -economics -082119 -121914.
munotes.in
Page 102
102 १२
कामगार स ुधारणा आिण याच े प रणाम : कामगार म ंडळे आिण स ंघटनीकरणा या सम या
घटक रचना :
१२.0 उि े
१२.१ तावना
१२.२ भारतातील कामगार स ुधारणा कायद े
१२.३ अनौपचा रक ेञातील कामगारा ं या मुख सम या
१२.४ भारतीय कामगार आिण संघटनीकरण
१२.५ सारांश
१२.६
१२.७ संदभ आिण प ुढील वाचन
१२.0 उि े:
िविवध कार या कामगार सुधारणा आिण याचा अनौपचा रक े ावर होणारा
प रणाम समजून घेणे.
कामगार संघटना ंशी संबंिधत सम या ंशी िव ा या ना प रचय क न देणे.
१२.१ तावना
कामगार हा रा य घटने या समवत यादीत य ेतो. यामुळे संसद आिण रा य िवधानम ंडळे
कामगारा ंचे िनयमन करणार े कायद े क शकतात . क सरकारन े असे नमूद केले आहे क
100 ह न अिधक रा य आिण 40 क ीय कायद े कामगारा ं या िविवध प ैलूंचे िनयमन करतात
.उदा.औ ोिगक िववादा ंचे िनराकरण , कामाची प रि थती , सामािजक स ुर ा आिण व ेतन,
रा ीय कामगार आयोग (2002) ला पुरातन तरत ुदी आिण िवस ंगत या या ंसह िव मान
कायद े जिटल अस याच े आढळल े. िनयमपालन स ुलभता स ुधार यासाठी आिण कामगार
काय ा ंम ये एकसमानता स ुिनि त कर यासाठी ,रा ीय कामगार आयो गाने क ीय कामगार
काय ा ंचे यांसार या यापक गटा ंम ये एक ीकरण कर याची िशफारस क ेली. उदा. (i)
औ ोिगक स ंबंध, (ii) वेतन, (iii) सामािजक स ुर ा, (iv) सुरि तता आिण v) क याण
आिण कामाची प रि थ ती, इ यादी स ंबंधी कायद े केलेले आहेत. munotes.in
Page 103
कामगार स ुधारणा आिण याच े
प रणाम ;
संघीकरण ,कामगार म ंडळांची
सम या
103 2019 म ये, कामगार आ िण रोजगार म ं ालयान े 29 क ीय कायद े एकि त कर यासाठी
कामगार स ंिहतेवर चार िवध ेयके सादर क ेली.(i) वेतन, (ii) औ ोिगक स ंबंध, (iii) सामािजक
सुर ा आिण (iv) यावसाियक स ुर ा, आरो य आिण कामा या प रि थती ,यांचे या संिहता
िनयमन करतात ,2019 संसदेने मंजूर केली असताना , इतर तीन े ांवरील िवध ेयके
कामगारा ं या थायी सिमतीकड े पाठव यात आली . या ित ही िवध ेयकांवर थायी सिमतीन े
अहवाल सादर क ेला. सरकारन े स ट बर 2020 म ये या िवध ेयकां या जागी नवीन िवध ेयके
आणली आह ेत.
१२.२ भारतातील कामगार स ुधारणा कायद े:
भारता तील चार कामगार स ंिहता ठळक व ैिश ्ये
अ) वेतन स ंिहता, 2019
1. याम य े कोणताही उ ोग , यापार , यवसाय िक ंवा उ पादन क ेले जात े अशा सव
रोजगारा ंम ये वेतन आिण बोनस द ेयके िनयंि त कर याचा य न क ेला जातो .
2. चार कामगार कायद े समािव करतात , हणज े, िकमान व ेतन कायदा , 1948 ; वेतन
देय अिधिनयम , 1936 ; बोनस प ेम ट कायदा , 1965 आिण समान मोबदला कायदा ,
1976 इ.
3. स या या अन ुसूिचत रोजगारा या कम चा या ं या त ुलनेत सव े ातील सव
कम चा या ंना िकमान व ेतनाच े साव ि क करण करत े.
4. क सरकार रा ीय मजला व ेतन िनि त कर ेल.
5. साधारणपण े ५ वषा या अंतराने िकमान व ेतनाची स ुधारणा .
6. वेळेवर वेतन दे या या तरत ुद ची साव ि क लाग ू करणे.
ब) औ ोिगक स ंबंध संिहता, 2020
1. औ ोिगक िववाद कायदा , 1947 , ेड युिनयन कायदा , 1926 , औ ोिगक रोजगार
( थायी आद ेश) अिधिनयम , १९४६ या नावान े 3 कामगार कायद े समािव करतात .
2. IR कोड, 2020 हे 29.09.2020 रोजी अिधस ूिचत कर यात आला आह े.
3. िश तीची संिहता बदल यासाठी क आिण रा य सरकारकड ून कामगार संघटना
िकंवा कामगार संघटना ं या महास ंघाला मा यता .
4. िनगोिशएिट ंग युिनयन /क िसलची मा यता ही संक पना मांडली.
5. कामगाराची या या (सुसूिचत कर यासाठी पय वे क घोिषत कर याची मया दा) आिण
उ ोगाची या या
6. िनि त मुदत रोजगार कामगार ेणी समािव
munotes.in
Page 104
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
104 7. छाटणी केले या कम चा या ं या िश णासाठी री-ि किल ंग फंड
8. एका िदवशी ५०% िकंवा याह न अिधक कामगारांची एकि त ासंिगक रजा संप
मानली जाईल
9. कोट ऑफ इ वायरी , बोड ऑफ कॉि सिलएशन , कामगार यायालय े यांसार या
अनेक िनण य देणा या सं था बदलून औ ोिगक यायािधकरणाची थापना करा.
10. यो य सरकारन े औ ोिगक यायािधकरणाकड े िववादाचा संदभ काढून टाकला .
11. दोन सद य औ ोिगक यायािधकरण . येक वैयि क सद य छाटणी , बंद, संप
इ याद शी संबंिधत बाबी वगळता सव मुद् ांवर िनण य घेऊ शकतो .
12. कामगार संघटना ं या मागणीन ुसार औ ोिगक यायािधकरणा या क ेत समािव
न दणीक ृत कामगार संघटना ंचा वाद.
13. सव संप आिण लॉकआउट ्ससाठी 14 िदवसा ं या नोिटस कालावधीचा समाव ेश जो
पूव फ साव जिनक उपयोगा या स ेवांसाठी आव यक होता .
14. गु ां या च वाढी या तरतुदीचा प रचय
क) यावसाियक स ुर ा, आरो य आिण कामकाजा या प रि थती कोड , 2020
1. कारखान े, खाणी, गोदी, बांधकाम कामगार, वृ ारोपण , मोटार वाहतूक आिण िबडी
आिण िसगार , कं ाटी कामगार आिण आंतररा यीय थला ंत रत कामगारा ंशी संबंिधत
13 कामगार कायद े समािव करतात .
2. OSH कोड, 2020 हे 29.09.2020 रोजी अिधस ूिचत कर यात आला आहे.
ही संिहता अशी प रक पना करत े क -
1. िविवध े ांसाठी यावसाियक सुर ा मानके आरो य आिण कामकाजा या प रि थती :
वायुवीजन , िप याच े पाणी इ.
2. कामाच े तास, ओ हरटाईमच े तास, सु ी, इ.
3. क याणकारी तरतुदी: कॅ टीन, ेच, िव ांती क , थमोपचार इ.
4. िनयो यान े िनयु प दे याची अिनवाय तरतूद.
5. अशा कम चा यांसाठी िविहत केले या चाच या इ याद या संदभा त वािष क आरो य
तपासणी /परी ा िकंवा कम चा या ंचे वण न िकंवा वग िकंवा आ थापना िकंवा िविहत
वयापे ा जा त आ थापना ंचे वण न, आिण यासाठीचा खच िनयो यान े उचलला
पािहज े.
6. िनयो े, कम चारी, उ पादक इ.ची कत ये.
7. डी ड न दणीसह आ थापना ंची न दणी .
8. कं ाटी कामगार , कारखान े, िबडी आिण िसगार यां यासाठी सामा य परवाना .
9. "कामगार ", "आ थापना ", "उ ोग " यासह िविवध काय ा ंमधील या या तक संगत
के या आहेत. काय ा ंमधील 160 या तुलनेत या या 65 पय त कमी के या आहेत munotes.in
Page 105
कामगार स ुधारणा आिण याच े
प रणाम ;
संघीकरण ,कामगार म ंडळांची
सम या
105 10. BOCW कायदा , कं ाटी कामगार कायदा , आंतररा य थला ंत रत कामगार
कायदा , मोटार वाहतूक कामगार कायदा , वृ ारोपण कामगार कायदा आिण
कारखाना कायदा यासह 6 क ीय काय ा ंतग त 10 िकंवा अिधक कम चारी
असल े या आ थापना ंसाठी एक न दणी .
11. ISMW ला फाय ाची या ी बदल यात आली आहे (अ) थला ंत रत कामगारान े
यो य सरकारन े ठरव या जाणा या कालावधीत या या मूळ थळाला भेट
दे यासाठी वास कर यासाठी एकरकमी भ ा; आिण (ब) साव जिनक िवतरण
यव थ े या फाय ा ंची पोट िबिलटी आिण एका रा यात बांधकाम आिण इतर
बांधकाम कामात गुंतले या आिण यो य सरकार ार े दुस या रा यात जाणा या
कामगाराला लाभांची पोट िबिलटी दान कर यासाठी योजना तयार करणे.
12. स या या कं ाटी कामगार काय ा ंतग त येक कामासाठी वारंवार परवाना िमळू
नये हणून “वक ऑड र” व न अिखल भारतीय परवाना काढून टाक यात आला .
13. इले ॉिनक मीिडयामधील सव क ा य कामगार आिण कामगारा ंचा समाव ेश
कर यासाठी िसने कामगारा ं या काय े ाचा िव तार कर यात आला आहे.
14. पाच कामगार काय ा ंतग त अनेक सिम या एका रा ीय यावसाियक सुर ा आिण
आरो य स लागार मंडळात िवलीन के या आहेत.रा य स लागार मंडळाची
तरतूद कर यात आली आहे.
15. िविवध काय ा ंमधील ेच, कॅ टीन, थमोपचार , क याण अिधकारी इ यादी
क याणकारी तरतुद साठी िविवध लागू मया दा तक संगत कर यात आ या आहेत.
16. गु ांचे कंपाऊंिडंग सु केले आहे.
17. संिहते या तरतुद या उ लंघनाम ुळे कोण याही य चा मृ यू िकंवा गंभीर
शारी रक दुखापत झा यास िश ेचा एक भाग पीिडत ेला िकंवा पीिडत े या
कायद ेशीर वारसा ंना यायालया ार े िदला जाऊ शकतो .
18. वेब-आधा रत तपासणी सु केली.
19. परता या ंची सं या कमी झाली
ड) सामािज क सुर ा स ंिहता, 2020
1. कम चारी भिव य िनवा ह िनधी आिण िविवध तरतुदी कायदा , कम चारी रा य िवमा
कायदा , पेम ट ऑफ ॅ युइटी कायदा , मातृ व लाभ कायदा , कम चारी भरपाई कायदा ,
इमारत आिण इतर बांधकाम कामगार क याण उपकर कायदा यासह 9 कामगार
काय ा ंचा समाव ेश करते.
2. सामािजक सुर ा संिहता, 2020 हे 29.09.2020 रोजी अिधस ूिचत कर यात आली
आहे.
3. सामािजक सुर ेसाठी सव समाव ेशक ेमवक कायद े तयार कर याचा ताव आहे
4. िनयो ा /कम चा यान े सामािजक सुर ा योगदानाच े ट याट यान े साव ि क करण
कर यासाठी यो य आधा रत णाली
5. वंिचत ेणीतील कामगारा ंसाठी सरकार योगदान देऊ शकते
munotes.in
Page 106
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
106 तुमची गती तपासा :
1. भारतातील कामगार काय ा ंम ये कोण या सुधारणा के या आहेत?
१२.३ अनौपचा रक ेञातील कामगारा ं या म ुख सम या :
दुस या रा ीय कामगार आयोगान े (NCL) क ीय कामगा र काय ा ंचे एक ीकरण
कर या ची िशफारस क ेली आह े. क ात आिण रा या ंम ये अनेक कामगार कायद े आहेत,
असे िनरी ण यात आह े. पुढे, कामगार कायद े तुकड्यांम ये जोडल े गेले आहेत, याम ुळे
हे कायद े तदथ , ि ल , वेगवेग या या या ंशी पर पर िवस ंगत आिण कालबा कलम े
आहेत. उदाहरणाथ , मजुरी, औ ोिगक स ुरि तता , औ ोिगक स ंबंध आिण सामािजक
सुर ा या ंवर य ेक अन ेक कायद े आहेत; यापैक काही कायद े कं ाटी कामगार आिण
थला ंत रत कामगार या ंसार या कामगारा ं या िविवध ेण साठी काम करतात आिण इतर
काही िविश उ ोगा ंमधील कामगारा ं या स ंर णावर ल क ि त करतात , जसे क िसन े
कामगार , बांधकाम कामगार , िव ो साहन कम चारी आिण प कार इ यादी .
पुढे, "यो य सरकार ", "कामगार ", "कम चारी", "आ थापना " आिण "मजुरी" यासार या
सामा य श दा ं या िविवध या या अन ेक काय ा ंम ये आहेत, याम ुळे िविवध अथ लावल े
जातात . तसेच, काही काय ा ंम ये पुरातन तरत ुदी आिण तपशीलवार स ूचना आह ेत.
आयोगान े पारदश कतेसाठी कामगार कायद े सुलभ आिण एकि त कर या या गरज ेवर भर
िदला. या या आिण ि कोनात एक पता आणली . िविवध कामगार कायद े कम चा या ं या
िविवध ेण ना आिण िविवध ेशो डवर लाग ू होत अस यान े, यांचे एक ीकरण
कामगारा ं या अिधक या ीसाठी द ेखील अन ुमती द ेईल.
संिहता काही माणात िव मान कायद े एकि त आिण स ुलभ करतात , परंतु काही बाबतीत
ते कमी पडतात . उदाहरणाथ , यावसाियक स ुर ा आिण सामािजक सुर ेवरील स ंिहता या
संिहता समािव असल े या य ेक काय ा या िविश तरत ुदी कायम ठ ेवतात.
उदाहरणाथ , यावसाियक स ुर ा स ंिहतेत सव कम चा या ंसाठी रज े या तरत ुदी आह ेत,
तरीही त े िव मोशन कम चा या ंसाठी अित र रज ेचे ह क राख ून ठेवते. याच माण े,
संिहता व ेगवेग या स ं ां या या या मोठ ्या माणात तक संगत करतात , परंतु या सव
बाबतीत एकसमान नसतात . उदाहरणाथ , मजुरी, यावसाियक स ुर ा आिण सामािजक
सुर ा या स ंिहतांम ये "कं ाटदार " ची समान या या असली तरी , औ ोिगक स ंबंधांवरील
संिहता ही स ं ा प रभािषत करत नाही . शेवटी, सरकारन े 40 क ीय कामगार कायद े
जोडल े जातील अस े सांिगतल े असताना , चार स ंिहता फ 29 काय ा ंची जागा घ ेतात.
अशा स ुधारणा औपचा रक रोजगार िनमा ण करतात या क पन े या िव , ते नोक या ंचा
दजा खराब करतात आिण या नंतर िनमा ण होणा या रोजगाराच े व प क ेवळ अध -
औपचा रक हण ून ओळखल े जाऊ शकत े. याचे मु य कारण हणज े स या या स ुधारणा
देशातील अनौपचा रक करण , कं ाटीकरण आिण कामाच े जुजबीकरण या दीघ कालीन
ि य ेम ये आहेत. अनौपचा रक िक ंवा अस ंघिटत े ातील कामगारा ंना कायद ेशीर आिण
सामािजक स ंर ण दान करण े - िनयोिजत कामगार काय ातील स ुधारणा ं या म ु य
उि ा ंपैक एक ह े पूण कर याप े ा सोप े आहे. munotes.in
Page 107
कामगार स ुधारणा आिण याच े
प रणाम ;
संघीकरण ,कामगार म ंडळांची
सम या
107 अनौपचा रक कम चा या ंचा खरा आकार कोणालाच माहीत नाही . हे े अ रशः कायद ेशीर
संर णापास ून दूर आह े, अनौपचा र क कामगारा ंसाठी कामाची प रि थती आिण सामािजक
सुर ा समज यासारखी गरीब आह े.हे िनयम , उदाहरणाथ , म स ुिवधा पोट लवर सव
कामगारा ंची (आधार काड सह) न दणी करण े अिनवाय करत े जेणेक न त े कोण याही
व पाच े सामािजक स ुर ा लाभ ा क शकतील . आता, एक कड े, यामुळे आधार -
चािलत बिह कार होईल आिण द ुसरीकड े, आधार न दणी ि य ेची मािहती नस याम ुळे
कामगार बह धा वतःह न न दणी क शकणार नाहीत . तसेच, ऑनलाइन पोट लवर
िनयिमत अ ंतराने, िवशेषत: थला ंत रत िक ंवा हंगामी कामगारा ंकडून मािहती अपड ेट करण े
हे एक आज मोठ े आ हा न आह े.
थला ंत रत कामगार , वयंरोजगार कामगार , घर-आधा रत कामगार आिण इतर अस ुरि त
गटांसह ामीण भागात बह सं य असल े या बह त ेक अनौपचा रक े ातील कामगारा ंना
कोण याही कारच े सामािजक स ंर ण दान कर यात ह े कोड अयश वी ठरतात . संिहता
सामािजक स ुर ेवर अिधकार हण ून जोर द ेत नाही िक ंवा घटन ेने िदले या तरत ुदीचा स ंदभ
देत नाही .
तुमची गती तपासा :
1. कामगार स ुधारणा ंशी संबंिधत सम या काय आह ेत?
१२.४ भारतीय कामगार आिण स ंघटनी करण:
अनेक न दणीक ृत कामगार स ंघटना आह ेत, यात आ थापन ेतील अन ेकांचा समाव ेश
आहे. कोण या स ंघटना औपचा रकपण े यव थापनाशी वाटाघाटी क शकतात ह े
ठरव यासाठी कोणत ेही िनकष नाहीत . युिनय ससोबत क ेलेले समझोत े केवळ सहभागी
युिनयनवर ब ंधनकारक आह ेत. यामुळे कामगारा ं या साम ूिहक सौद ेबाजी या अिधकारा ंवर
प रणाम झाला आह े. कामगार स ंघटना ंम ये अ-संघटीत ेञातील कामगारा ंना िकतपत
परवानगी िदली जाऊ शकत े यावर उपि थत क ेले गेले आहेत.
2015 पय त, भारतात 12,420 न दणीक ृत कामगार स ंघटना हो या या ंची सरासरी
सद यस ं या 1,883 य ित य ुिनयन होती . आ थापन ेतील मोठ ्या सं येने युिनय स
सामूिहक सौद ेबाजी या ि य ेत अडथळा आणतात कारण या सवा शी समझोता करण े
कठीण आह े. बह सं य कामगारा ंचा पािठ ंबा नसला तरीही िनयो े अनुपालक य ुिनयनशी
करार क न अन ुकूल स ेटलम टसाठी कायद ेशीरपणा शोध ू शकतात .NCL ने 66%
सद या ं या समथ नासह य ुिनयनला 'मा यता ' दे याची िशफारस क ेली आह े.
जर कोण याही य ुिनयनला 66% पािठंबा नस ेल, तर 25% पे ा जा त पािठ ंबा असल े या
युिनयनला िनगोिशएशन म ये माणब ितिनिध व िदल े पािहज े. कामगारा या व ेतनात ून
कपाती ार े युिनयन या िनयिमत सद य वा या आधार े मा यतासाठी मत िदल े जाऊ शकत े
सद यता िनयिमतपण े भर याची ही णाली सतत आधारावर व ेगवेग या य ुिनयनची साप े
ताकद स यािपत कर ेल. 300 पे ा कमी कामगार असल े या आ थापना ंम ये, कंपनी या
यव थापनाकड ून कोण याही कारची िपळवण ूक हो याची श यता कमी कर यासाठी munotes.in
Page 108
अनौपचा रक े ाचे
समाजशा
108 िनगोिशएिट ंग युिनयन ओ ळख याची प त कामगार स ंबंध आयोगा ं ारे िनधा रत क ेली जाऊ
शकते.
पुढे, असंघिटत े ातील कमी स ंघटन रोख यासाठी , अशी िशफारस कर यात आली
होती क अस ंघिटत े ातील कामगारा ंना ेड युिनयन (िकतीही कामगारा ंसह) तयार
कर यास स म कर यासाठी आिण िनयो ा -कम चारी स ंबंध असतानाही या ंची न दणी
कर यासाठी ए क िविश तरत ूद केली जाऊ शकत े.औ ोिगक स ंबंध संिहता 51%
सद य व असल े या िनगोिशएशन य ुिनयनला मा यता द े यासाठी तरत ूद करत े. अशा
समथ ना या अन ुपि थतीत , एक वाटाघाटी प रषद थापन क ेली जाऊ शकत े. तथािप ,
मतदान कसे होईल ह े संिहतेत प क ेलेले नाही . पुढे, बाहेरील य या सहभागा या
मया देत (33% पय त, कमाल पाच सद या ं या अधीन ) कोणत ेही बदल क ेले गेले नाहीत .
असंघिटत े ातील स ंघटना ंम ये 50% पय त बाह ेरचे लोक अस ू शकतात . तथािप , संिहता
संपासाठी दोन आठ वड्यांची नोटीस आव यक क न साम ूिहक सौद ेबाजीच े अिधकार
कमकुवत करत े.
तुमची गती तपासा :
1. अनौपचा रकपण े नोकरी करणा या ंना कामगार स ंघटना ंनी संघिटत करायच े आहे का?
१२.५ सारांश:
आज, असंघिटत िक ंवा अनौपचा रक े ाम य े देशातील 90 ट या ंह न अिधक
कम चा या ंचा वाटा आह े आिण रा ीय उ प ना या जवळपास 50 ट के या े ातून
िवकिसत होतात .न वद या दशका या स ु वातीला उदारीकरणाची धोरण े सु
झा यापास ून, नोक या ंचे अनौपचा रक करण हा िच ंतेचा िवषय बनला आह े. वाढती पधा
आिण वाढ या बाजारप ेठेतील स ंधी आिण मया िदत स ंसाधन े याम ुळे अनौपचा र क
अथ यव थ ेचा उदय झाला आह े. अनौपचा रक े ा या वच वामुळे आिथ क वाढीच े फायद े
कमी लोका ंम ये क ि त झा याची प रि थती िनमा ण झाली आह े. यामुळे लोकस ं ये या
वाढ या माणात गरीब हण ून जगत आह े. सरकारन े गे या दशकात सव समाव ेशक आिण
शा त वाढीसाठी आपल े धोरण बदलल े असल े तरी, वाढ या अनौपचा रक करणाकड े नेणारे
मूलभूत मु े अ ाप लि यत क ेलेले नाहीत .
१२.६ :
1. या कामगार सुधारणा ंचे मु य उि काय आहे?
2. कामगार सुधारणा कधी सु कर यात आ या ?
3. कामगार सुधारणा ंचा संघटनी करणा या ि य ेवर कसा प रणाम होतो?
munotes.in
Page 109
कामगार स ुधारणा आिण याच े
प रणाम ;
संघीकरण ,कामगार म ंडळांची
सम या
109 १२.७ संदभ : References:
Das, K. (2023). Labour and the State in India: Casualisation as Reform.
In Global Labour in Distress, Volume I: Globalization, Technology and
Labour Resilience (pp. 409 -414). Cham: Springer International
Publishing.
Jha, S. (2014). Labour reforms in India: Issues & challenges. Journal of
Management & Public Policy.
Papola, T. S. (2018). Role of labour regulation and reforms in India
(Vol. 23). Geneva: ILO.
Roychowdhury, A. (2018). L abour law reforms in India: All in the name
of jobs. Taylor & Francis.
Sodhi, J. S. (2013). Trade unions in India: changing role & perspective.
The Indian Journal of Industrial Relations, 169 -184.
munotes.in
Page 110
Faculty of Humanities
TYBA
(Choice Based Credit System, CBCS) Semester V and Semester VI Question Paper Pattern for T.Y.B.A
(CBCS) applicable to all the papers from Paper IV to Paper IX.
As per University rules and guidelines With Effect From 2018 -2019 (Time: 3 Hours)
Note: 1. Attempt all questions
2. All questions carry equal marks
(Total = 100 marks)
Q.1 (Based on Module I) (20 marks)
a.
or
b.
Q.2 (Based on Module II) (20 marks)
a.
or
b.
Q.3 (Based on Module III) (20 marks)
a.
or
b.
Q.4 (Based on Module IV) (20 marks)
a.
or
b.
Q.5 Attempt any two short notes. (Based on Module I, II, III and IV)
(20 marks)
a.
b.
c.
d.
***** munotes.in