Page 1
1 १अ
सािह य – समाज अ यो य स ंबंध
अ) सािह य समाज स ं कृती या स ंक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प
घटक रचना
१अ.0 उि ्ये
१अ.१ ा तािवक
१अ.२ िवषय िवव ेचन
१अ.३ सािह य : संक पना व व प
१अ.४ समाज : संक पना व व प
१अ.५ सं कृती : संक पना व व प
१अ.६ सािह य , समाज आिण स ं कृती अनो य स ंबंध
१अ.७ समारोप
१अ.८ सरावासाठी वा याय
१अ.९ संदभ ंथ
१अ.0 उि ्ये
या घटका या अ ययनान ंतर
१. सािह य हणज े काय ? सािह याच े िवशेष कोणत े ? सािह याची अ ंगे कोणती ? याची
ओळख होईल .
२. समाज हणज े काय ? समाजाची ल ण े कोणती ? याची ओळख होईल .
३. मानवी स ं कृतीचे व प ल ात य ेईल.
४. सािह य , समाज आिण स ं कृती यातील अ यो य स ंबंध समज ून घेता येईल.
munotes.in
Page 2
सािह य आिण समाज
2 १अ.१ ा तािवक
तुत करणात आपणास सािह य , समाज , सं कृती या स ंक पना व यां या
पर परस ंबंधाचे व प याचा सिव तर िवचार करावयाचा आह े. या ीन े सव थम
सािह य , सािह याच े िवशेष, सािह याची अ ंगे, समाज , समाजाची ल ण े, मानवी स ं कृती,
सािह य , समाज आिण स ं कृती या ं या पर परस ंबंधांची मािहती क न घ ेणे आव यक
आहे.
जे जे िलिहल े जाते ते ते, हणज े सव िलिखत मजक ूर हणज े सािह य , ही एक टोकाची
या या काही त ा ंनी केलेली आह े. अथा तच ही भ ूिमका विचतच व अपवादान े घेतली
गे याचे िदसत े. याउलट क ेवळ अिभजात िव सािह याचाच िनद श ‘सािह य ’ या सं ेने केला
जावा, ही भूिमकाही फारशी वीकाराह ठरली नाही . या दोन टोका ं या म य े अनेक
पर परिभ न , िविवधा ंगी भूिमका व ि कोण घ ेतले गे याच ेही िदस ून येते. िलटरेचर ही स ं ा
सैलसर व यापक अथा ने अनेक संदभा त वापरली जात े. मराठीतील सािह य व वाङमय या
सं ांबाबतही ह ेच हणता य ेईल.
दैनंिदन यवहारात समाज हा श द अितशय ढोबळ व स ंकुिचत अथा ने वापरला जातो .
देशवाचक , समूहवाचक , धम वाचक वग ैरे अथा ने हा श द यावहा रक भाष ेत वापरला जातो .
परंतु याप े ा िनराळा असा समाजशा ीय अथ या स ंक पन ेमागे आह े. एक सामािजक
यव था या अथा ने समा ज ही स ंक पना समाजशा ात वापरली जात े. समाज हणज े
पर पराशी आ ंतरि या करणा या य आिण सम ूहाची िमळ ून तयार झाल ेली एक यापक
संघटना होय . लोकस ं या, देश, जो पादन आिण स ं कृती ही या समाजाची ल ण े होत.
ा या ंना केवळ ज ैिवक पर ंपरा असत े. माणसा ंना सामािजक , सां कृितक पर ंपरा असत े.
यामुळे मानवी वत न यवहारावर सामािजक भाव आिण िनय ं ण पाहायला िमळत े.
सामािजकरणाची ही ि या मानवाम य े लहानपणापास ूनच स ु झाल ेली आढळत े.
सहवासात ून सं कारीत झाल े या मानवी स ं कृतीचे भौितक स ं कृती व अ याि मक
सं कृती अस े दोन भाग पडल ेली िदसतात .
सािह य हा मानवी समाजा या जीवनातील एक मह वप ूण सां कृितक उप म आह े. हणून
समाज , सं कृती आिण सािह य या ंचा अ यो य असा स ंबंध असतो . या पर पर स ंबंधाला
सव थम माराम ताइल या च मिहल ेने अधोर ेिखत क ेले. यानंतर 'सािह य ही समाजाच े
अिभ य आह े' असा िवचार ल ुई डी बोना ड या ंनी मा ंडला आिण सािह या या
समाजशा ीय अ यासाला व ेगळी िदशा ा झाली .
सािह यिनिम ती ही यि गत न ह े तर सामािजक घटना आह े. य वकालाशी ,
वकालीन सामािजक - सां कृितक जडणघड णीशी कमी जा त माणात जोडली ग े याचे
िदसत े. सािह यक ृतीचे रस हण , मू यमापन , उपयोजन इ यादी गो ीही समाजाशी िनगिडत
असतात . सािह य यवहारावर समाजाच े िनय ं ण य ेते. सािह या या ा ंतात िविभ न
काळात िविवध व पात आकाराला आल ेली अिभ ची , ंथिनिम ती, काशन , ंथ दश न
यावर उमटल े या िति या जाण ून घेतानाही सािह या या सामािजक अ यासाचा उपयोग munotes.in
Page 3
सािह य समाज स ं कृती या
संक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प
3 होतो. एकूण सािह यात य ेणा या सव घटका ंना सामािजक स ंदभ असतो . या ीन े सािह य
यवहार हा सामािजकत ेने यापून रािहल ेला आह े, असे हणता य ेते.
सािह या चे मा यम असणारी भाषा आिण समाज या ंचे नाते ढ व पाच े असत े. िविश
भाषेिशवाय िविश जीवनान ुभव य होण े श य नाही . हणूनच समाजिनिम त भाषा ही
सािह याचा म ु य आधार आह े असे मानता य ेते. भाषा या समाजात ज मत े ; या
समाजात ल ेखकही ज माला य ेतो. एक य हण ून लेखक जा समाज गटात वाढतो या
समाजा या जीवनप तीचा प रणाम या या जडणघडणीवर होत असतो . या ीन े
लेखका या यि म वातील सामािजक अ ंगांचा शोध घ ेणे श य असत े. याव न सािह य व
समाज या ंचा पर परप ूरक, पर परा यी आिण िनकटचा स ंबंध ल ा त येतो.
१अ.२ िवषय िवव ेचन
िव ाथ िम ा ंनो त ुत घटकात आपण ‘सािह य , समाज , सं कृती या स ंक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प ’ याचा सिव तरपण े समज ून घेणार आहोत . अलीकड या काळाम य े
वेगवेगळी शा े आिण कला ं या आधार े सािह याचा अ यास होऊ ला गला आह े. इितहास ,
मनोिव ान , मानवव ंशशा , समाजशा आिण िविवध भारतीय लोककला या ंचा याम य े
ामु यान े उ ल ेख करता य ेईल. प रणामी अलीकड े सािह याचा सामािजक अ ंगाने अिधक
यापक व सखोल अ यास क ेला जात आह े. सािह याचा समाजशा ीय भ ूिमकेतून अ यास
करणारी ही प त लविचक आिण सािह यगत आशय सामािजक अ ंगाने उलगडणारी अशी
आहे. सािह य आिण समाज या दो ही स ंक पना मान यसाप े आह ेत. यामुळे यां यातील
ढ अशा अ यो य स ंबंधांना नाकारता य ेत नाही . साधारणपण े १९ या शतका या
उ राधा त समाजशा ही वत ं ा नशाखा उदयास आली आिण त े हापास ून
सािह या या अ यासका ंनी समाजशा ीय स ंक पन ेचा आधार घ ेऊन सािह याचा िवचार
करायला स ु वात क ेली. या अन ुषंगानेच सािह य , समाज आिण स ं कृती या स ंक पना
आपण समज ून घेणार आहोत .
१अ.३ सािह य : संक पना व व प
‘सािह य ’ हा श द अन ेकदा आपण सव वापरतो . तो इतका प रचयाचा झाल ेला आह े क ,
याचा खरा अथ आपण ल ातच घ ेत नाही . कथा, कादंबरी, किवता , नाटक , च र या
श द प कलाक ृत ना आपण ‘सािह य ’ हणतो , तसे इतर व त ूंनाही सहजपण े सािह य
हणतो . उदा. बांधकामाच े सािह य , वयंपाकाचे सािह य , पूजेचे सािह य इ यादी . परंतु येथे
मा आपण श दमा यमात ून साकार होणा या कलाक ृतीसाठी ‘सािह य ’ हा श द वापरल ेला
आहे. थोड यात मानवी जीवन यवहारिवषयक िच ण , िववरण , अथ िनण यन, भा य अशा
व पा या भािषक अिभ य स थ ूल मानान े ‘सािह य ’ असे संबोिधल े जात े. असे हे
सािह य क पना धान असल े तरी याची पाळ ेमुळे वा तवा या जिमनीत खोलवर जल ेली
असतात . वा तवातील घटना - संगांची िनवड क न या ंची पुनर चना क न आिण यात
वत:ची नवी भर घाल ून ल ेखक वा तवाला समा ंतर अशी नविनिम ती साधतो .
जीवन यवहारा चे भाविनक , आ याि मक , बौि क अशा िविवध अ ंगांनी सवा गीण, स यक
दश न सािह यात ून वाचका ंस घडवतो . munotes.in
Page 4
सािह य आिण समाज
4 इं जीतील ‘Literature’ या श दाला मराठीम य े ‘सािह य ’ िकंवा ‘वाङमय ’ हे पया य श द
वापरल े जातात . ‘Littera’ या मूळ लॅिटन श दापास ून ‘Literature’ हा श द िन मा ण झाला .
Littera ही सं ा ाचीन अस ून ितचा अथ वण मालेतील अ र वा अ र े, असा होतो .
‘Literature’ या श दाचा कोशगत अथ ‘कलाम ू य असल ेले लेखन, सािह य िविश
िवषयावरच े वाङमय , मािहती द ेणारे छापील वाङमय ’ असा आह े. काळा या ओघात या
सं ेचा अथ िव तार होऊन ती बह आयामी व यापक बनली . ‘संिहत’ या धात ूपासून तयार
झाले या ‘सािह य ’ या श दाचा अथ ‘एक ठ ेवलेले’ असा असला तरी मौिखक , िलिखत ,
सज नशील ‘वाङमय ’ असा याचा अथ येथे अिभ ेत आह े. तर ‘वाङमय ’ हणज े वाक
(वाणी) मय होय . परंतु जे जे वाणी मय त े सव ‘वाङमय ’ होत नाही . हणून ही स ंक पना
अिधक स ु प कर यासाठी सािह याच े लिलत व लिलत े र अस े भेद केले जातात .
सािह य व वाङमय या सं ा समानाथ वापर या जात अस या , तरी या ं या अथा त व
उपयोजनात भ ेद करावा , असे काही समी का ंनी सुचिवल े आहे. वाङमय हा श द अिधक
यापक अथा ने वापरावा , असे रा. ी. जोग या ंनी सुचिवल े आहे. तर डॉ . अशोक क ेळकर
यां या मत े लिलत वाङम यालाच ‘सािह य ’ हणाव े. सािह य ही स ं ा अथ ्या सार वत ,
िवद ध वाङमय या सं ां या जवळ जाणारी आह े.
इ. स. ९०० या स ुमारास स ं कृत मीमा ंसकांनी ‘सािह य ’ हा श द वापरला . या दर यान
का यमीमा ंसेचे शा या अथा ने सािह य ही स ंक पना वापरली ग ेली. ाचीन काळी
वापरल ेली ‘का य’ ही सं ा यापक व सव च वाङम य कारा ंचा िनद श करणारी होती . ाचीन
ीक व स ं कृत वाङम यात हे िवशेष वान े िदसून येते. उदा. ॲ र टॉटलच े का यशा . श द
आिण अथ यांचे सािह व हणज े का य िकंवा सािह य अशी थूल मांडणी ारंभी
झा याच े आढळत े. सािह या या अिभ ेत व पात श द आिण अथ हे एकम ेकांत िमसळ ून
गेलेले असतात िक ंवा एकजीव झाल ेले असतात . यांचे अिभ न व वा एकजीिव व ह े
सािह याच े धान ल ण मानल े जाते. भामह या स ं कृत मीमा ंसकान ेही ‘श दाथ सिहतौ
का यम ’ अशी का याची अथवा सािह याची या या क न , हे श द व अथा चे एकजीिव व
अधोर ेिखत क ेले आहे. श द हणज े वनी वा अ रसम ूह िकंवा वण समूह असा िव तार
होऊन, अशा अन ेक श दसम ूहांचे बनणार े वा य व वा यसम ूहांतून य होणारा आशय
असा यापक अथ श द या स ं ेत सामावल ेला आह े. संवेदनांची, िवचारा ंची, क पना ंची
संघटना असाही अथ ही स ं ा वापरताना अिभ ेत असतो . त तच अथ या स ं ेम ये
चातुय , रमणीय व , सहेतुक व अशा अन ेक छटा सामावल े या आह ेत. अशा यापक अथा ने
श द व अथ यांचे सहअि त व व एकजीिव व ह े सािह याच े मु य ल ण ठरत े.
पा ा य समी का ंनीही सािह या या िविवध अ ंगाची चचा क न व प िवश ेष मांड याचा
य न क ेलेला आह े. यांनी Literature आिण Imaginative Literature असे सािह याच े
दोन भाग क ेलेले आहेत. अॅ र टाटलन े सािह याला ‘जीवनाची अन ुकृती’ मानल े व सािह य
श द व भाष े या मा यमात ून जीवनाची अन ुकृती करत े असे हटल े. कोल रजन े ‘The Best
words in Best order’ हणज ेच उ म मात िवणल ेले उ म श द अशी या या क ेली
आहे. वड वथ ने ‘Poetry is the spontiuious overflow of powerful feeling. It
take, if origion from emotion and recollected in tranquility’ अशी या या
क न भावन े या सहज फ ूत आिण उ कट – ती आिव काराला मह व िदल ेले िदसत े. ए. munotes.in
Page 5
सािह य समाज स ं कृती या
संक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प
5 सी. ॅडली या इ ं ज टीकाकारान ेही ‘ हेअर साउ ंड अँड मीिन ंग आर वन ’ अशी सािह याची
या या क न श द व अथा चे एकजीिव व अधोर ेिखत क ेले आहे.
ारंभी गेयता व पठणस ुलभता ही सािह याची व ैिश ्ये मानली ग ेली याम ुळे मौिखक
सािह याची पर ंपरा िवकिसत होत ग ेली. मु णकल े या शोधान ंतरच मरणस ुलभतेची व
पाठांतराची गरज फारशी उरली नाही . यामुळे ग सािह याचा सार अिधक माणात
होत ग ेला. सािह याच े ळल ेले प प थोड े बाजूला सा न ग पाचा अ ंगीकार मोठ ्या
माणावर क ेला जाऊ लागला . साधारणपण े १९ या शतकापास ून सािह याची िवभागणी
थूलमानान े ग व प अशी क ेली जाऊ लागली . यातूनच प ुढे दीघ कथा, कादंबरी, च र
यासारख े लांब व मोठ ्या या ीच े कार ढ व लोकि य होऊ लागल े. वा तव जीवनिच ण
आिण व ैचा रक मा ंडणी याक रता ग अिधक जवळच े वाट यान े ग सािह याचा पुढे
झपाट्याने िवकास होत ग े याच े िदसून येऊ लागल े.
१. लिलत सािह याच े काही िवश ेष
मौिखक भाषा , कथना म ा , कि पतता , संघटना , पबंध, य िन ा , अिभ य , आदी
िवशेषां या लिलत सािह य व लिलत े र सािह य यातील फरक प कर याचा य न
वाँरन आिण ल ेफे या पा ा य समी का ंनी केला आह े. “सािह य हणज े अनेकाथ व
वैिव यप ूण संबंध यां या ग ुंफणीत ून आकाराला आल ेली जटील व पाची स ंघटना ” असे
यांनी हटल े आहे. लिलत सािह याच े आणखी काही िवश ेष खालील माण े न दवता य ेतील.
१. लिलत सािह य ह े लेखका या ितभेतून, क पनाश त ून िनमा ण होत े.
२. का य, कथा, कादंबरी, नाटक ह े लिलत सािह याच े मुख कार होत .
३. लिलत सािह याच े योजन व क ृती सव वी िभ न असत े.
४. सािह याची व ृ ी िव ा मकत ेचा आिव कार कर याकड े असत े.
५. वा तवाची अन ुकृती हणज ेच सज नशील सािह य िनिम ती होय .
६. स दय हे लिलत सािह याच े ाणभ ूत त व मानल े जाते.
७. लिलत सािह याची भाषा सव वी िनराळी , सूचक व य ंजना च ुर असत े.
८. सािह यात ून मानवी जीवनाचा शोध घ ेतला जातो
९ . सािह यात ून अन ेकपदरी , बह आयामी , यािम , तरल, सू म अस े िविवध
व पाच े जीवनान ुभव गोचर होतात .
१०. अनेक वात ून एक व कट करण े, ही लिलत सािह याची क ृती आह े.
११. सुसंघिटतपणा , एकक ि य व , बांधेसूदपणा, माणब ता हा लिलत
सािह याचा धम आहे. munotes.in
Page 6
सािह य आिण समाज
6 १२. लिलत सािह याम य े बौि क , भावना मक व कला मक अ ंगे एक
एकवटल ेली असतात
२. सािह याची अ ंगे
सािह य ही अ य ंत यािम , गुंतागुंतीची व अन ेकांगी घटना आह े. यामुळे सािह याची
नेमक या या करण े अवघड आह े. सािह याच े जे िविवध अ ंगिवशेष सांिगतल े जातात
याव न सािह या या व पाची क पना य ेऊ शकत े. ा. गंगाधर पाटील व अ य काही
समी का ंनी सािह याची सा ंिगतल ेली अ ंगे पुढील माण े आहेत.
१. भािषक अ ंग
२. आशया मक / अथा मक अ ंग
३. पबंधा मक / संरचना मक अ ंग
४. क पकत ेचे अंग
५. कारा मक अ ंग
६. स दया मक अ ंग
७. अि त वा म क व स ा शा ीय अ ंग
८. िच हा मक अ ंग
९. ीकोना मक अ ंग
१०. देशकाला मक अ ंग
११. मानसशा ीय अ ंग
१२. सामािजक – सां कृितक अ ंग
१३. संवादा मक / सं ापना मक अ ंग
१अ.४ समाज : संक पना व व प
१. समाज : काही या या
१. 'socious' या लॅिटन श दापास ून सोसायटी हा श द तयार झाला अस ून याचा अथ
संगती (association) सहवास (companionship) असा आह े. 'एकमेकाशी सहकाय
करतात या य चा मोठा सम ूह हणज े समाज ' असा याचा अथ होतो.
२. "A society is a group of individuals Involved in persistent social
interaction or a large social group sharing the same Spatial or social
territory, typically subject to the same political authority and dominant
cultural expectations."
(https://en.m.wikipedia.org) munotes.in
Page 7
सािह य समाज स ं कृती या
संक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प
7 ३. "A large group of people who live together in an organized way,
making decisions about how to do things and sharing the work that
needs to be done. All the people in a county, or in several similar
countries, can be referred to a society.".
(https:// dictionary.combridge.org)
४. Prof. Right - "It is a system of relationship that exists among the
individuals of the groups." ( ही एक अशी नात ेसंबंधाची णाली आह े जी गटातील
य म य े अि त वात आह े.)
५. Linton - "Any group of people who have lived and worked together
long enough to get themselves organ ized and to think of themselves as a
social unit with well detined limits" ( लोकांचे कोणत ेही गट या ंनी वत :पय त
संघिटत राह यासाठी आिण वत :ला एक िनि त प रभािषत मया देसह सामािजक एकक
हणून िवचार कर यासाठी प ुरेसे काय केले आहे.)
६. A. W. Green - "It is the largest group in which individual have
relationships" ( सवा त मोठा गट क यात य च े संबंध असतात .)
७. Maciver - "It is a Web of social relationship, which is always changing"
( समाज हणज े जे नेहमी बदलत असत े असे सामािजक स ंबंधांचे जाळे होय.)
८. Adam Smith - "Society is an artificial device of natural economy."
९. जॉ सन - "िविश भौगोिलक द ेशात थाियक झाल े या लोका ंमधील थायी ,
सात यप ूण व िनयिमत व पा या पर परस ंबंधाची यव था हणज े समाज होय ."
याव न अस े हणता य ेते क शाळा , ऑफ स , कारखान े, डांगणे इ यादी िठकाणी
अचानक िनमा ण झाल े या ता प ुर या व पा या स ंबंधांना समाज हणता य ेत नाही .
य य मधील स ुिनि त , थायी व प ु हा प ु हा िदसणार े संबंधच समाज या स ंक पन ेत
अिभ ेत आह ेत.
२. 'समाज ' या संक पन ेचे व प
माणूस हा समाजशील ाणी आह े. तो समाज क न राहतो . माणसाला ज ैिवक आिण
सामािजक वारसाही लाभल ेला असतो . दैनंिदन यवहारात मा समाज हा श द धम , जात,
वंश, वग , िलंग यासार या ी -पु षां या सम ुदायासाठी योजना जातो . तो स ंकुिचत व
ढोबळ अथा चा आह े. रोज या बोल यातील 'भारतीय समाज ', 'िहंदू समाज ', 'दिलत समाज ',
'आय समाज ' या उदाहरणातील 'समाज ' या श दाप ूव लावल े या िवश ेषनामान ुसार या
श दाचा अथ घेतला जातो . हणज े देशवाचक , समूहवाचक , धम वाचक वग ैरे वेगवेग या
अथा ने 'समाज ' हा श द वापरला जातो . परंतु इतका मया िदत अथ या श दाला नाही . एक
'सामािजक यव था ' या अथा ने समाज ही स ंक पना समाजशा ात वापरली जात े. समाज
हणज े पर परा ंशी आ ंतरि या करणा या य आिण सम ूह यांची िमळ ून बनल ेली एक munotes.in
Page 8
सािह य आिण समाज
8 यापक स ंघटना अथवा यव था होय . सामािजक आ ंतरि य ेमुळेच य आिण सम ूहात
िनि त व पाच े सामािजक स ंबंध िनमा ण झाल ेले िदसून येतात.
माणसा ंनी िमळ ून बनल ेला सम ुदाय हणज े समाज अस े जरी वाटत असल े, तरी क ेवळ
लोकांचा सम ूह हणज े समाज न ह े. य - य , य - समूह, समूह - समूह यां यात
ि थर व पाच े सामािजक स ंबंध आकाराला य ेऊन याची एक वत ं यव था
अि त वात आ यावरच याला समाज हटल े जाते. समाजाला वतःची स ंरचना अस ून तो
सात यशील असतो . समाजि थती य म य े सामािजक स ंबंध ढ झाल ेले असतात . ते
सुटे सुटे नसून ते व ा माण े एकम ेकात ग ुंतलेले असतात . यांना पर परा ंची जाणीव
असत े. पर परा ं या ेरणा, भावना , हेतू, िवचार , मू ये इ यादी आ ंत रक घटका ंचा भाव
पर परा ं या वत नावर पडतो . कौटुंिबक, आिथ क, राजक य , शै िणक , सं कृती इ यादी
े ेही याम ुळे भािवत होतात . यातून िम व िक ंवा श ु वपूण संबंधाचा ज म होतो .
थोड यात अशा िविवध कार या सामािजक स ंबंधांनी 'समाज ' आकाराला य ेतो.
समाजि थत य या आ ंतरि या या ढी , परंपरा, चालीरीती , मू ये, संकेत यां या
आधारान े घडत असतात . य या या जीवन जग या या प तीतीला समाजाची स ं कृती
हटल े जात े. समाज आिण स ं कृती एकम ेकाला प ूरक आह ेत हण ूनच या ंना एकाच
ना या या दोन बाज ू हटल े जाते. थोड यात स ं कृतीमुळे समाज िटकतो तर समाजाम ुळे
सं कृती जत े असे हणता य ेते.
अनेक लहान मोठ ्या सम ूह, उपसम ूहांनी िमळ ून समाज बनतो . यात क ुटुंब, अथ , धम ,
िश ण यासा र या अन ेक सामािजक स ं थांचा अ ंतभा व असतो . समाजा या िविवध
कार या गरजा ंची पूत ता कर याच े काम या य ं णांना कराव े लागत े. समाजात य
ज माला य ेतात आिण म ृ यू पावतात . परंतु समाज मा िपढ ्यानिपढ ्या िटक ून राहतो .
येक समाजातील लोका ंत एकत ेची भावना बळ असत े. या संघिटत भावन ेमुळे समाजाच े
वतं अि त व िटकव ून ठेव यास मदत होत े. अशा या यापक आिण वाही व पा या
समाज या स ंक पन ेची सव समाव ेशक या या करण े कठीण आह े. अ यासा या सोयीसाठी
काही समाजशा ा ंनी केले या या या ंचा िवचार करता य ेईल.
३. समाजाची ल ण े
हॅरी जॉ सन या समाजशा ान े समाजाची जी चार ल ण े अथवा व ैिश ्ये सांिगतली
आहेत ती प ुढील माण े आहेत.
१. िविश भ ू देश - भारतीय समाज , अमे रकन समाज ह ंट यावर या या द ेशा या
भौगोिलक सीमा ल ात य ेतात. िशवाय िविश देशात थाियक झाल े या मानवी सम ूहाला
तेथील भौगोिलक प रि थतीला अन ु प जीवन जगाव े लागत े. या ीन े िविश भ ू देश हे
जॉ सनन े सांिगतल ेले समाजाच े वैिश ्य मह वाच े ठरते.
२. जो पादन - समाजाच े अि त व िटक ून राह यासाठी ी -पु ष स ंबंधा ारे जो पादन
होणे आव यक ठरत े. जो पादना ार े लोकस ं येची व ृ ी होत े आिण य ेक मानवी
समूहाला या लोकस ं येची सतत गरज भासत े. munotes.in
Page 9
सािह य समाज स ं कृती या
संक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प
9 ३. सं कृती - माणसाची व ैिश ्यपूण जीवन जग याची प ती हणज े सं कृती होय . ा
प रि थतीशी ज ुळवून घेताना आल ेले अनुभव, िमळाल ेले ान, साकारल े या भौितक गो ी ,
मू ये या सवा चा समाव ेश सं कृतीम य े होतो. अथा त या सव गो ीतील िभ नत ेमुळे येक
मानव सम ूहाची स ं कृती देखील िभ न अस ू शकत े.
४. वतं ता - एक मानवी सम ूह दुस यापासून वेगळा असतो , वतं असतो . सम समाज
हणज ेच यापक असा मानवी सम ूह होय . या मोठ ्या मानवी सम ूहातच लहान लहान
उपसम ूह सामावल ेले असतात . मोठ्या सम ूहाची जशी स ं कृती असत े, तशी य ेक
उपसम ूहाची द ेखील वत ं सं कृती असत े. उदा. आिदवासी आिण भटक े-िवमु हे दोन
उपसम ूह अस ून ते दो ही उपसम ूह एकमेकापास ून वत ं आह ेत.
अशा कार े समाजाच े व प व स ंक पना समज ून घेत यान ंतर स ं कृती या घटकाचा
सिव तर प रचय क न घ ेता येईल.
१अ.५ सं कृती : संक पना व व प
१. सं कृती :काही या या
१. तक तीथ ल मणशा ी जोशी - "मनु य यि श : व सम ुदायश : जी जीवनप ती िनमा ण
करतो आिण जीवनसाफ याथ वतःवर व बा िव ावर स ं कार क न ज े आिव कार
करतो ती प ती वा तो आिव कार हणज े सं कृती होय ."
२. इरावती कव - "सं कार प ूण व स ं कारमय जीवन जग याची द ेशकालिविश रीत
(जीवनप ती व जीवनम ू ये) हणज े सं कृती."
३. ा. ेच - "एखा ा समाजान े आप या लोका ंचे जीवनिवषयक सोडिव यासाठी जी
एक िविश व त ु प व वत न प पर ंपरा िनमा ण केलेली असत े ितला स ं कृती हणतात .
आपला एक घाट असतो . एखा ा समाजान े िनमा ण केले या िविवध स ं था व यात विनत
झाले या या समाजा या समज ुती, मू ये, मानदंड व जीवनिवषयक ग ृहीतके य ांचा
सं कृतीम य े अंतभा व होतो ."
४. Taylor - "Culture or Civilization is that complex whole which includes
knowledge belief, art, morals, law, customs and any other capabilities
and habits acquired by man as a member of society."
५. एडवड टायलर - "समाजाचा सद य या ना यान े समाजात राह न माणसान े ह तगत
केलेले ान , िव ान आिण कला ; यां या जोरावर प रि थतीशी समायोजन क न
िमळवल ेले कौश य व मता तस ेच नीितम ा , कायदा , ढी या ंना अन ुस न क ेले जाणार े
वत न यांचा संच हणज े सं कृती."
हॅरी जॉ सनन े समाजाची जी चार ल ण े सांिगतली आह ेत यातील 'सं कृती' हे अ य ंत
मह वाच े ल ण आह े हे वरील या या ंव न प होत े. अशा या स ं कृती श दाची न ेमक
या या करण े कठीण आह े. दैनंिदन जीवनात हा श द अितप रचयाचा झाला असला तरी
यवहारात मा तो एकाच अथा ने वापरला जात नाही . अितशय सा या श दात सा ंगायचे तर munotes.in
Page 10
सािह य आिण समाज
10 ' कृती हणज े िनसग . िवकृती हणज े िनसगा त होणार े िवकार आिण स ं कृती हणज े
कृतीत िवकार होऊ नय े हणून यावर करायचा स ं कार.'
'सं कृती' या श दाला अितशय जीवन यापी अथ आहे. मा ाद ेिशक, धािम क, वांिशक,
जातीय , ांतीय इ यादी ीन े तो मया िदत क े याचे आढळत े. घरा याची स ं कृती, पुणेरी
सं कृती, आिदवासी स ं कृती, भारतीय - युरोपीय स ं कृती, िहंदू - इ लामी स ं कृती या
सार या उदाहरणा ंनी 'सं कृती' या श दाला मया िदत व स ंकुिचत अथ ा झा याच े ल ात
येते. यािशवाय स ं कृतीचे ाचीन , म यय ुगीन, अवा चीन अस े कािलक भ ेदही िनमा ण
झा याची िनदश नाला य ेते. अशा कार े िविवध ि कोनात ून 'सं कृती' या श दाकड े पािहले
जाते. यवहारात या अथा ने उपयोग क ेला जातो . यामुळे 'सं कृती' या श दाचा अथ
िनि त करण े अश य होत े.
'सं कृती' हे मानवाच े खास व ैिश ्य आह े. पशुप यांचे जीवन चाकोरीब असत े. यात
बदल अथवा नविनिम तीची श यता नसत े. पशुप यांना नैसिग क जी वन असत े मा त े
िनसगा चा उ पादनसाधन हण ून उपयोग क शकत नाहीत . यां यावर ज े अ य प
सं कार झाल ेले असतात त ेही नैसिग कच असतात . िनसगा शी समायोजन साध ून या ंना
जगाव े लागत े. मा मन ु य याच स ृ ीत बदल घड ू शकतो . मातािप या ं या छ ाखाली
मनु याचे संर ण होत े. खाणे-िपणे, बोलण े-वागणे, व -अलंकार, आचार -िवचार , ा-
समज ुती, सण-उ सव , त-वैक ये, ढी-परंपरा, पाप-पु य तस ेच कुटुंब, िश ण , भाषा या
सामािजक स ं थां ारे माणसावर सात यान े सं कार होत असतात . सं कारा या या
परंपरेला अथवा सामािजक वार या लाच स ं कृती हणता य ेते. िनसग , माणस े,
समाजस ं था आिण ई रिवषयक क पना या चार गो शी माणसाचा िविवध कार े संबंध
येतो. या सव संबंधाचा िवचार स ं कृतीम य े समािव असतो .
मनु य इंि य साम या ने ानाचा स ंचय क न याच े जतन , संवध न, सं मण क शकतो .
या ाना या आिण शा ा या जोरावर माणसान े आपल े जीवन अिधक स ुखी, समृ आिण
संप न बनिवल े आहे. सुखी होण े ही स ं कृती िनमा णामागची ेरणा असली तरी ती व ैयि क
नाही, तर साम ूिहक आह े. या स ं कृतीचा उपभोग मानवी समाज साम ुिहकपण े घेतो.
या ीन े सं कृतीही थलकालिविश अशा समाजाची असत े. हणून तर स ं कृतीला
कोण याही मानव समाजान े िनमा ण केलेली 'देशकालिविश जीवनप ती ' हणतात .
जगभरात अन ेक लहान -मोठे समाज अि त वात अस यान े सं कृती वैिच यही मा य कराव े
लागत े.
२. मानवी स ं कृतीची दोन अ ंगे
समाजा माण े सं कृतीसु ा िवकसनशील आिण िव तारशील असत े. अशा या स ं कृतीचे
िव यम ऑगबग याने दोन भाग सा ंिगतल े आहेत.
अ) भौितक स ं कृती-
माणसान े िनमा ण केलेले पदाथ मय जग ह े सं कृतीचे भौितक अ ंग होय . आपल े जीवन स ुखी
हावे यासाठी माणसान े अनेक गो ी तयार क े या आह ेत. उदा. ह यार े, अवजार े, यं े, र ते,
व े, वाहने, वीज, घरे, औषध े, शेती, भांडी, दािगन े, करमण ूक साधन े या गो चा समाव ेश munotes.in
Page 11
सािह य समाज स ं कृती या
संक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प
11 भौितक स ं कृतीत करता य ेतो. या सुखसोय नी मानवी जीवन सम ृ व स ंप न झाल े आहे.
मानवी समाजाच या डो या ंना िदसणा या या व त ु प िनिम तीला भौितक स ं कृती हणता
येते. िनसगा त मानवी ि य ेने बदल घड ून आ याम ुळे भौितक स ं कृती आकाराला य ेते.
ब) अ याि मक स ं कृती -
माणसा या अ ंतःकरणातील वाभािवक स ुखवासना व वाथ बु ी आिण तज य द ुगु ण
(म सर , ेष, आळस , कौय इ.) यांना िनय ंि त कर यासाठी वा यावर िवजय
िमळव यासाठी माणसा ंनी िनमा ण क ेले या पाप -पु य, वग -नरकदी धम क पना ,
नीितिनयम , कायद े-कानून, िव ा - कला - सािह य - त व ान आिण िश ाचार इ यादी
मानविनिम त क पनामय जग ह े सं कृतीचे अ याि मक अ ंग होय . समाजातील चालीरीती ,
आचार , परंपरा, सामािजक स ं था, समज ुती, ा, मू ये, िन ा व मानद ंड या सा या ंचा
समाव ेश स ं कृती या अ याि मक अ ंगाम य े होतो . यासंदभा त समाजशा ीय अ ंगाने
आपली भ ूिमका मा ंडताना तक तीथ ल मणशा ी जोशी हणतात क , " या मा नवी ि य ेत
मानवी िनसगा वर हणज े आ यावर ( वैिदक ढी माण े आ मा या श दान े थूल शरीर ,
इंि ये, मन व ानश या ंचा बोध होतो .) सं कार क न बदल कर यास ाधा य द ेते
यास 'अ याि मक स ं कृती' हण याची था आह े."
भौितक अ ंगाने सुख-समृ ी येऊन स ुधारणा होत े, तर आ याि मक स ं कृतीमुळे मानिसक
उ नती होत े. थोड यात या दो हीम ुळे मानवी जीवन प रप ूण होत असत े. िविश सामािजक
सां कृितक स ंदभा नी यु तीक े, ितमा , वा चार , परंपरासंिचत, पुराणकथा इ यादी या
या समाजाच े आिण समाजि थती ल ेखक - कलाव ंता या भाविव ाच े भरण -पोषण करतात .
यां या सािन यातच सािहि यकाची वाढ होत असत े. भावभावना , क पना , िवचार आिण
संक पना या ं या सहा यान े जीवनाचा व ेध घेणे. यातून ा झाल े या जीवनाथा ला,
अनुभवाला आकार द ेणे हे लेखक कलाव ंताचे काय असून या साठी स ं कृितसंिचत उपयोगी
पडते. कलाव ंता या रस पग ंधा मक अन ुभूतीला व या या काळातील सा ं कृितक
परंपरांमुळे िविश िदशा लाभत े. बालग ंधव आिण बालग ंधव कालीन मराठी नाट ्यसंगीताची
परंपरा ह े याचे उ म उदाहरण आह े.
समाजशा ीय समी ा सािह य िनिम तीमागी ल सामािजक -सां कृितक धारणा ंचा,
त व णाल चा मागोवा घ ेते. सामािजक सा ं कृितक जीवनातील य क पना , भि योग ,
रा ेम, लोकशाही , यि वात ं य यासार या त व णाल नी सािह यिनिम ती या
आशयावर आिण अिभ य वर कोणत े प रणाम क ेले, याचा अ यास समाजशा ीय
समी ा प ती ार े केला जातो .
१अ.६ सािह य , समाज आिण स ं कृती अ यो य स ंबंध
सािह य , समाज आिण स ं कृती यां यातील स ंबंध हे अ यो य व पाच े असतात , असे हरी
लेि हन या ंनी हटल े आहे. सािह य ह े केवळ सामािजक , सां कृितक कारणा ंचा प रणाम
नसते, तर त े सामािजक , सां कृितक प रणामा ंचे कारणही असत े. अनेकवेळा सािह य ,
समाज आिण स ं कृती या ं या पर परा यी आिण पर परप ूरक स ंबंधांची चचा संकुिचत
आिण वरवरची क ेली जात े. एखा ा िविश सामािजक प रि थतीचा िक ंवा िविश आिथ क, munotes.in
Page 12
सािह य आिण समाज
12 सामािजक , सां कृितक, राजक य णालीचा िनद श क न सािह य आिण समाजा या
संबंधाचे परी ण कर याचा य न क ेला जातो . 'सािह य हणज े समाजाची अिभ य ' या
द बोना ड या िवधानान े या अ यो य ना याची चचा सु झाल ेली असली तरी हा िवचार
सव साधारण वाटतो . 'सािह य हा समाजाचा आरसा असतो ' हा गृहीत िवचार तर
ठोकळ ेबाज वाटतो . हणूनच या िठकाणी मोघम िवचार मा ंड याप े ा सािह य , समाज आिण
सं कृती यां यातील अ यो य स ंबंधाचा शोध घ ेणे मह वाच े ठरते.
सािह य ह े केवळ सामािजक प रि थतीच े अप य असत नाही तर सािह याचाही सामािजक
प रि थतीवर प रणाम होत असतो , असाही एक मह वप ूण ि कोन मा ंडला जातो .
िवचारव ंतां या मत े 'सािह य क ेवळ सामािजक प रि थतीची फलिन प ी नसत े, तर िविश
सामािजक वाहा ंना िवचारसरणीला ज म ायला त े कारणीभ ूत ठ शकत े.' उदा.
आं लकालख ंडापास ून त े िटळक , आगरकरा ंपय त या समाजस ुधारका ंनी, लेखकांनी
सामािजक स ुधारणेसाठी ज े बह म ू य व ैचा रक ल ेखन क ेले याचा प रणाम हणज े
महारा ात घड ून आल ेले अमुला सामािजक प रवत न होय . या ीन े 'सािह य ही स ु ा
एक सामािजक स ं था आह े' असे हणता य ेईल. या माण े िविवध सामािजक स ं था
लोकक याणासाठी काय रत असतात या माण े सािह यात ूनही समाजाच े , सम या
मांड या जातात व यापक माणावर समाजदश न घडिवल े जाते.
भाषा ही समाजाची िनिम ती आह े तर सािह य ह े भाषेचे मा यम हण ून वापर करत े. या
अनुषंगाने िवचार करता 'भाषा ही एक सा मािजक व त ू' अस याच े प होत े. या संदभा त
ा शर च ं मुि बोध हणतात , " वन ना ा होणारा अथ समाज द ेत असतो , तो
वन या ग ुणधम न हे. ... भाषा ही य या न ह े तर समाजा या आय ु यात तयार होत
असत े." या िवचाराव न अस े मत य करता येते क , भाषेची िनिम ती सामािजक अस ून
संदेशाची द ेवाणघ ेवाण आिण मानवी िवचार ि या यासाठी भाष ेची आव यकता असत े. या
मानवी िवचार ि य ेतूनच धम , याय, नीती, अथ शा , रा यशा , समाजशा , सािह य ,
कला आदी समाज िणत े े िव तारली आह ेत. श द, अथ , वा यरचना , पके, तीके या
सवा ना समाजा या स ंदभा त साव ि क समाजमा यता िमळाल ेली असत े. हणूनच समाजाच े
मा यम असणारी भाषा आिण समाज व याची जीवनप ती या ंचे ढ व पाच े नातेसंबंध
तयार झाल ेले असतात . िविश भाष ेिशवाय िविश जीवनान ुभव य होण े श य नाही .
हणूनच सािह य , कलांचा भाषा हा एक म ु य आधार आह े असे हणता य ेते. उदा.
बिहणाबाई ं या अन ुभवकथनाला खानद ेशी - अिहराणी बोलीच सवा था ने यो य अस याच े
ल ात य ेते. तसेच नविनमा ण म सािहि यकान े आप या अन ुभूती या आधार े नविनिम ती
केली अ सली तरी या सव ि य ेला सामािजक वा तवाचा आधार असतो . सािहि यक हा
समाजाचा एक घटक अस यान े समाजात घडणा या सव घटना ंचा कळत -नकळत पडसाद
यां या सािह यात उमटण े हे अप रहाय ठरत े. सािहि यक आप या मनःपटलावर
उमटल े या घडामोड ना ितभ े या साहा यान े वभाष ेत आिव क ृत करतो . सािहि यकाची
सािह यिनिम ती ही समाज जीवनाचा एक भाग अस ून लेखक या अन ुषंगानेच 'सामािजक
आशय ' कट करीत असतो .
लेखका या सामािजकत ेचा अ यास क ेवळ या या सािह य पाव नच करता य ेतो, असे
हणता य ेत नाही . अनेकदा तो सािह यबा अशा च र ा मक कागदप ाव नही करता munotes.in
Page 13
सािह य समाज स ं कृती या
संक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प
13 येतो. कारण ल ेखक हा एक समाजाचा नाग रक , घटक असतो . अनेक सामािजक , राजक य
सम या ंवर या ंने िवचार कटन , मत दश न केलेले असत े. तसेच यान े समकालीन
सम या ंम ये भाग घ ेतलेला असतो . मूलतः ल ेखक हा िनिम ती म कलाव ंत असला तरी तो
नेहमीच एका िविश समाजाचा घटक असतो . य आिण समाज या ं या स ंबंधाबाबतच े
सव या याही बाबतीत उपि थत होत असतात . या या क ृती उ ला न ेहमीच एक
सामािजक प रमाण असत े. हणूनच ल ेखक आिण समाज या दोहोत असल ेला स ंबंध
अमा य करता य ेत नाही . या या यि म वा या जडणघडणीत समाजा या पार ंपा रक
सं कारा ंचा, मू य यव थ ेचा, जीवनप तीचा िनि तच वाटा असतो . हणून लेखक या
मानवगटाच े, समाजाच े ितिनिध व करतो , याची जीवनप तीच या या अन ुभवाच े
संदभ े असत े. लेखका या समाजजीवनातील , सम या , ेय- ेय-क पना , नीितम ू ये
इ यादी िवश ेषच या ं या ल ेखनाच े िवषय ठरत असतात . ला िणक अथा ने य हणज े
लेखक ह े िनिम कारण असत े आिण अन ुभव हे उपादानकारण असत े आिण सािह यक ृती हे
पा मककारण असत े. आकार िक ंवा प (Form) हा या कलाक ृतीतच अस ून साधन
आिण मा यम या ं या ार े तो आकार कट होत असतो . ही ि या क ुंभाराकड ून मातीचा
घडा तयार हो यासारखी आह े. या ि य ेत कुंभार ह े िनिम कारण , मातीचा गोळा ह े
उपादानकारण , चाक आिण हात ही साधन े आिण गती ह े मा यम असत े. सािह यिनिम तीत
सु ा हीच ि या अ ंतभू त असत े हेच या उदाहरणाव न प होत े.
सािह य ही समाजजीवनात ून िनमा ण झाल ेली आिण समाजजीवनाला वळण लाव ू पाहणारी
एक सामािजक स ं था आह े. लेखक, वाचक आिण समाज ही ि स ू ी सािह या या
िनिम तीला उपकारक ठरत े. जे हा एखादी सज नशील य समाजजीवनात ून ेरणा घ ेऊन
समाजाशी स ंवाद साध यासाठी िक ंवा आ मािभ य साठी ल ेखन करत े ते हा या य ला
लेखक हणतात य ेईल. हा ल ेखक िकतीही ितभाव ंत असला तरी याला आप या
समाजाच े, काळाच े संदभ घेऊन जगाव े लागत े. वग रचना, ढी-परंपरा, मू य यव था ,
सं कार आिण आिथ क तर अस े िविवध स ंदभ घेऊन जगत असतानाच याला आपली
नविनिम ती जा तीत जा त भावी हावी यासाठी य न कराव े लागतात . याकरता तो
नवनवीन वाटा शोधत असतो . नवनवीन योग करत असतो . हणज ेच िविश काळातील
सािह याचा िनमा ता असल ेला ल ेखक व या या मनावर या िविश काळात झाल ेले
सं कार, याने वीकारल ेली जीवन ी , याची शारी रक आिण मानिसक जडणघडण
कोण या वातावरणात झाली इ यादी बाब चा िवचार करावा लागतो . असे असल े तरी
लेखकांनीही सामािजक भान ठ ेवून वाड ्मयीन म ू ये व जीवनम ू ये जोपास याचा य न
करणे आव य क असत े.
सािह याची िविवध योजन े शा कारा ंनी सा ंिगतली आह ेत. तसेच केवळ रकामा व ेळ
घालिव यासाठी , करमण ुक साठी , वाचक ग ुंतून राहावा या ह ेतूनेही अन ेक लेखक ल ेखन
करीत असतात . अशा कारच े लेखन करणा या ल ेखकां या आिण समाजा या वाट ्याला
काहीच य ेत नाही . असे लेखन अथवा ल ेखक समाजजीवनावर कोणताही भाव टाक ू शकत
नाहीत . सामािजक , सम या याब ल या ल ेखकांना कोणतीच आ था नस यान े असे
लेखन अथवा ल ेखक सामािजक प रणाम साध ू शकत नाहीत . समाज जीवन भािवत क
शकत नाहीत . सव च भाषा ंम ये अस े काही ल ेखक आढळतात . या ल ेखकांनी वरील
वृ ीचा वीकार क न आिण सामािजक बा ंिधलक पास ून दूर जाऊन आपला ल ेखन munotes.in
Page 14
सािह य आिण समाज
14 यवसाय कसा िकफायतशीर होईल याकड े ल िदल ेले िदसत े. लेखकान े केलेली
सािह याची उपासना आिण स ं कृतीची जोपासना यावर रा ाच े भिवत य अवल ंबून असत े.
हणूनच ल ेखक आिण याची वा ंड्मयिनिम ती ही या या द ेशाची अिभमानाची गो असत े.
"आ ही एक व ेळ ल ंडन द ेऊ, पण आ ही आमचा स े सिपयर द ेणार नाही " असे जे
इं लंडम य े हटल े जाते यात सखोल अथ दडला आह े. मराठीम य े संत, पंत व त ंत यांनी
सािह याची साधना क ेली आिण मराठी भाषा िजव ंत केली, समृ केली. आगरकर -
िचपळ ूणकर या ंनी समाज बोधनासाठी ल ेखणी वापरली . हणूनच 'लेखका या ल ेखणीत ून
समाजाच े क याण साधणारी शाई असली पािहज े' असे जे हटल े जात े याची स ा
पट यािशवाय राहत नाही .
या माण े लेखक आिण समाज या ं यातील ना याचा उलगडा होतो या माण े
वाचकाबा बतही िवचार करावा लागतो . वाचक हा स ु ा समाजातीलच एक घटक आह े.
वाचक वाचतो त े ानस ंवध नासाठी , करमण ुक साठी िक ंवा भोवताल या जीवना या
दगदगीत ून पळ ून जा यासाठी . वाचका या अिभ चीव न सािह याच े सामािजक म ू यही
अजमावता य ेते. समाजात या ाणवाय ूवरच वाचक जगत अ सतो. वाचका या ीन े
सािह या यास करत असताना वाचक कोण या सामािजक प रि थतीत वाड ्मयाच े वाचन
करतो ह े समजाव ून घेतले पािहज े. सािह य हणज े एक कारची द ेवघेव असत े. लेखक
आप या भावना िवचार द ेत असतो तर वाचक त े घेत असतो . वाचकाच े वय, िलंग, वग ,
सामािजक दजा , जात याव न वाचकाची अिभ ची बनत असत े. कुणाला रह यकथा
आवडतात . कुणाला िवनोदी सािह य तर क ुणाला दिलत सािह य . कधी कधी एखादा
वाचक याची दखलही घ ेत नाही . याव न अस े हणता य ेते क , येक वाचकाची अिभ ची
वेगळी असत े. वाचकाची ब ु ी, िश ण , वातावरण , आिथ क प र ि थती , आलेले अनुभव,
सािह याकड े पाह याचा ि कोण यावर याची वा ं मयीन अिभ ची अवल ंबून असत े. या
अनुषंगाने िचिक सा करता ल ेखक-वाचक समाज आिण सािह य या ंचाही सहस ंबंध तपासण े
आव यक आह े.
सािह य समाजात उगवत े समाजात फ ुलते आिण समाजालाच ग ंध वाह यात ध यता पावते.
सािह यक ृती ज ेवढी समाजसाप े अस ेल तेवढी ती अिधक चा ंगली असत े. हणज ेच
समाजािशवाय सािह य नाही आिण सािह यािशवाय समाजाचा िवकास नाही अस े हणता
येते. समाजातील बदलाम ुळे सािह यात बदल होतात आिण अ ंशा मक का होईना समाजात
बदल घडिव याच े साम य िनि तच सािह यात आह े. महारा ातील समाज स ुधारका ंनी
बोधनकारा ंनी समाज जाग ृती घडव याम य े जे यश िमळवल े ते इथे ल ात घ े यासारख े
आहे. वातं यो र काळातील ामीण सािह य , दिलत सािह य , ादेिशक सािह य ,
आिदवासी सािह य आिण समाज या ं या घिन स ंबंधाची य ेथे क पना य ेते. 'समाजा या
जािणवा ग भ कर या या ह ेतूने मी िलखाण करतो ' असे गंगाधर गाडगीळ हणतात , तर
समाजाच े बोधन हाव े या ह ेतूने आगरकर िचपळ ूणकरा ंनी ल ेखन क े याच े िदसून येते.
समाजातील तळागाळातील य या स ुख-दुःखाची समाजाला जाणीव क न द ेणे हे
दिलत सािह याच े योजन मानता य ेते तर ामीण जीवनातील स ुसंगत व िवस ंगत घटना ंचे
दश न घडिवण े हे ामीण सािह याच े योजन िदसत े. या ीन े सािह य व समाज या ंचा
िकती अत ूट संबंध आह े ते ल ात य ेते.अ णाभाऊ साठ े य ां या काद ंब यातील आशय ,
ह रभाऊ ं या काद ंबरीतील सामािजक भावजीवन , िव. स. खांडेकर या ं या काद ंब यातील munotes.in
Page 15
सािह य समाज स ं कृती या
संक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प
15 सामािजक स ंघष , दिलत ल ेखकां या सािह यातील साम ुिहक उ ेक यावर ि ेप
टाक यास वरील िवधानाची स यता पटत े.
माणूस हा समाजशील , समूहातील ाणी आह े. समाज जीवनापास ून मानवाची आ मान ुभूती
वेगळी अस ू शकत नाही . माणसाला या क पन ेने, अनुभूतीने जीवनाचा सा ा कार होतो
तो भोवताल या समाजात ूनच िनमा ण झाल ेला असतो . हणज े सािह यात ज े आहे, जे येते,
ते समाजात ूनच य ेते. या ीन े सािह य आिण समाज या ंचे नाते घिन असत े. कोण याही
सािह याची जाण अिधक स ुसंगत बनवायची अस ेल तर सािह य यवहाराचा समाजाशी
असल ेला िनकटचा आिण मह वप ूण संबंध नीट समजाव ून घेणे गरज ेचे आहे. सािह याची
िनिम ती ही थळकाळब अशा सामािजक सा ं कृितक वातावरणात होत असत े. या ीन े
सािह याचा िनिम ती या अ ंगाने समाज व स ं कृतीशी स ंबंध येत असतो . उदा. मढ कर
वकालीन औ ोिगक स ं कृतीने िनमा ण केले या िविवध सामािजक -सां कृितक सम या ंना
दाहकत ेने, अंतभ दी ीन े थेटपणे िभडतात . याव न अस े िदसत े क , समाज यव थ ेची
कृती आिण व ृ ी या माण े अस ेल या माण े सां कृितक प रवत न घडतात . या
सां कृितक प रवत नाचा सािह य स ंवेदनेवर प रणाम होतो . इतकेच न ह े तर सामािजक व
सां कृितक बदला ंचा प रणाम क ेवळ सािह या या आशयावरच होतो अस े नाही तर
सािह या या अिभ य वर आिण तदन ुषंगाने सािह या या आक ृितबंधावरही होत असतो .
१अ.७ समारोप
अशा प तीने सािह य , समाज आिण स ं कृती या ंचा अ यो य स ंबंध प करता य ेईल.
कोण याही सािह या या िनिम तीची बीज े जीवनातील वा तवात असतात आिण जीवना या
जडणघडणीत सािह याचाही वाटा असतो . एवढेच न ह े तर समाज आिण स ं कृती या ं या
घडणीम य ेही सािह याचा वाटा असतो . समाजातील व ैिश ्यपूण प रि थतीचा ,
प रवत नाचा, बदलाचा िक ंवा साचल ेपणाचाही प रणाम सािह यावर होत असतो . थोड यात ,
सािह यिनिम ती हा ल ेखकाचा हि तद ंती मनोरा नस ून िविश भािषक समाजात घडणारी ती
एक सा ं कृितक घटना ठरत े. हणूनच एक सामािजक -सां कृितक घिटत या ीने ितचे
मू यांकन कराव े लागत े. एकंदरीत सािह य ही जीवनस म ुख अशी सज नशील नविनिम ती
अस यान े सािह याच े मू यमापन क ेवळ वा यीन िनकषावर करता य ेत नाही . सािह या या
मू यांकनासाठी जीवनम ू यांची आधारिशला असावीच लागत े. टी. एस. इिलयट या थोर
कवीन े गुड िल टरेचर आिण ेट िलटर ेचर अस े दोन कार कि पल े आह ेत. तो सरळच
हणतो क , ‘एखादी सािह यक ृती ही चा ंगली सािह यक ृती आह े क नाही ह े वा यीन
िनकषावर ठरवता य ेईल. परंतु ती थोर सािह यक ृती आह े क नाही ह े या सािह यक ृतीतून
य झाल े या जीवनम ू यां या अिभ य व न ठर ेल.’
१अ.८ सरावासाठी वा याय
दीघ री िलहा .
१. सािह य ही स ंक पना प करा .
२. समाज ही स ंक पना प करा .
३. सं कृती ही स ंक पना प करा .
४. सािह य , समाज आिण स ं कृती यांचा पर परस ंबंध प करा . munotes.in
Page 16
सािह य आिण समाज
16 िटपा िलहा
१. सािह याची अ ंगे
२. समाजाची ल ण े
३. मानवी स ं कृतीची दोन अ ंगे
एका वा यात उ र े िलहा
१. ‘Literature’ या श दाला मराठीम य े कोणत े पया य श द वापरल े जातात ?
२. मु णकल े या शोधान ंतरच कशाची गरज उरली नाही ?
३. कोण या लॅिटन श दापास ून ‘सोसायटी ’ हा श द तयार झाला आह े ?
४. हॅरी जॉ सनन े समाजाची कोणती ल ण े सांिगतली आह ेत ?
५. ‘आ मा ’ या श दान े कशाचा बोध होतो ?
१अ.९ आधारभ ूत संदभ
१. अवलोकन : मराठी समी ा आिण सािह य , िदगंबर पा य े, लोकवा ंगमयग ृह, मुंबई,
२०१२
२. भारतीय स ं कृती कोश , खंड ९ वा
३. महारा स ं कृती : घडण आिण िवकास , ह. ी. शेणोलीकर, . न. देशपांडे, डायम ंड
पि लक ेशन
५. वाड्मयीन स ं ा - संक पना कोश , भा गणोरकर व इतर , भटकळ फाउ ंडेशन
६. सािह य आिण समाज , डॉ. सदा क -हाडे, लोकवा ंगमयग ृह, मुंबई, १९९९
७. सािह यिवचार आिण समाजिच ंतन, ा. शर च ं मुि बोध
८. समाज आिण स ं कृती, िदगंबर पा य े, मराठी िवभाग , मुंबई िव ापीठ , लोकवा ंगमयग ृह,
मुंबई, १९९८
९. सािह यिस ा ंत, अनु. डॉ. स.ग. मालस े, महारा रा य सािह य आिण स ं कृती मंडळ,
मुंबई, २००२
१०. पा ा य सािह यशा : िस ांत आिण स ंक पना , डॉ. सुरेश धायग ुडे, िनम ल काशन ,
पुणे, १९९०
११. सािह याची िनिम ती ि या , आनंद यादव
१२. History of English Literature, 1863
munotes.in
Page 17
सािह य समाज स ं कृती या
संक पना व या ं या
पर परस ंबंधाचे व प
17 मािहती जालावरील स ंदभ
1. https://www.aksharnama.com
2. https://mr.m.wikipedia.org
3. https://en.m.wikipedia.org
4. https://dictionary.cambridge.org
5. https://Maharashtratimes.com
6. https://vishwakosh.marathi.gov.in
7. https://archive.mu.ac.in
8. https://www.tmv.edu.in
munotes.in
Page 18
18 १ब
सािह य – समाज अ यो य स ंबंध
ब) सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स यांचे िस ा ंत,
मानवतावाद , मा स वाद, ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प
िवशेष
घटक रचना
१ब.१. उि ्ये
१ब.२. ा तािवक
१ब.३. िवषय िववेचन
१ब.४. िहपोिलट तेनचा 'ि िमती िस ांत'
१ब.४.१ वंश
१ब.४.२ प रि थती
१ब.४.३ युग वृ ी
१ब.५. मा स चा 'पाया आिण इमला ' िस ांत
१ब.६. मानवतावाद : व प आिण िवश ेष
१ब.६.१ मानवतावाद : काही ठळक म ु े
१ब.७. मा स वाद : व प आिण िवश ेष
१ब.७.१ मा स वाद आिण मा स वादी सािह यिवचार : काही म ु े
१ब.८. ीवाद : व प आिण िवश ेष
१ब.८.१ ीवाद : काही ठळक बाबी
१ब.९. आंबेडकरवाद : व प आिण िवश ेष
१ब.९.१ आंबेडकरवादाची ठळक व ैिश ्ये
१ब.१०. सरावासाठी वा याय
१ब.११. आधारभ ूत संदभ munotes.in
Page 19
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
19 १ब.१ . उि ्ये
या घटका या अ ययनान ंतर
१. तेनचा 'ि िमती िस ा ंत' समजून घेता येईल.
२. मा स चा 'पाया आिण इमला ' िस ांत समजून घेता येईल.
३. मानवतावा दाची ओळख होईल.
४. मा स वाद हणज े काय ? मा स वादाच े व प िवश ेष ल ात य ेतील.
५. ीवाद हणज े काय ? ीवादाच े व प िवश ेष ल ात य ेतील.
६. आंबेडकरवाद हणज े काय ? आंबेडकरवादाच े व प िवश ेष ल ात य ेतील.
१ब.२. ा तािवक
तुत करणात आपणास तेन आिण मा स यां या िस ा ंता या आधार े सािह य - समाज
संबंधाचा िवचार करावयाचा आहे. या ीन े सव थम सािह य – समाज संबंधाची
थोड यात मािहती क न घेणे आव यक आहे. तसेच तेनचा ि िमती िस ांत, मा स चा
पाया आिण इमला िस ांत आिण मानवतावाद , मा स वाद, ीवाद , आंबेडकरवाद
इ यादीच े व प व िवश ेष यांचे िव ेषण करावे लागणार आहे.
दैनंिदन यवहारात समाज हा श द अितशय ढोबळ व संकुिचत अथा ने वापरला जातो.
देशवाचक , समूहवाचक , धम वाचक वगैरे अथा ने हा श द यावहा रक भाषेत वापरला जातो.
परंतु यापे ा िनराळा असा समाजशा ीय अथ या संक पन ेमागे आहे. एक सामािजक
यव था या अथा ने समाज ही संक पना समाजशा ात वापरली जाते. समाज हणज े
पर पराशी आंतरि या करणा या य आिण समूहाची िमळून तयार झालेली एक यापक
संघटना होय. लोकस ं या, देश, जो पादन आिण सं कृती ही या समाजाची ल ण े होत.
माणसा ंना सामािजक , सां कृितक परंपरा असत े. यामुळे मानवी वत न यवहारावर
सामािजक भाव आिण िनयं ण पाहायला िमळत े. सामािजकरणाची ही ि या मानवाम य े
लहानपणापास ूनच सु झालेली आढळत े. सािह य हा मानवी समाजा या जीवनातील एक
मह वप ूण सां कृितक उप म आहे. हणून समाज , सं कृती आिण सािह य यांचा अ यो य
असा संबंध असतो . हणून सािह यिनिम ती ही यि गत न हे तर सामािजक घटना आहे.
याव न सािह य व समाज या ंचा पर परप ूरक, पर परा यी आिण िनकटचा स ंबंध ल ात
येतो.
१ब.३. िवषय िवव ेचन
िव ाथ िम ांनो तुत घटकात आपण तेन आिण मा स य ां या िस ा ंता या आधार े
सािह य - समाज स ंबंधाचा िवचार करावयाचा आह े. तसेच तेनचा ि िमती िस ा ंत, मा स चा
पाया आिण इमला िस ा ंत आिण मानवतावाद , मा स वाद, ीवाद , आंबेडकरवाद
सिव तरपण े समजून घेणार आहोत . यि म वा या जडण घडणी माण े आिण य ुग त वाशी munotes.in
Page 20
सािह य आिण समाज
20 िभड या या ताकदी माण े वेगवेगळे ीकोन तयार होतात . वेगवेग या भ ूिमका आिण
िवचार णाली ज म घ ेतात. ही त व ान े मानवा या सव कष उथानासाठी नवनवी ार े खुली
करतात . यातून िवचारा ं या व ेगवेग या घटना - णाली तयार होतात . साधारणपण े य ा
घटना ंना ‘वाद’ हटल े जाते. इं जीत याला ‘इझम’ हटल े जेते. जीवनाच े संकोच करणार े
न हे, तर जीवनास ंबंधी स ुसंगत व स ुसंघटीत त व ान यात अ ंतभू त असत े. कोण याही
िवचार णाली कालान ु प आकाराला य ेत असतात . यांना या काळातील जीवन
वा तवाचा स ंदभ असतो . असे असल े तरी काळा या प ुढे झेपाव याच े साम य ही या
िवचार णालीत अस ू शकत े. कोणताही वाद समाकालातील सामािजक , राजक य , आिथ क,
धािम क, सां कृितक. नैितक े ातील बौि क पया वरणा या स ंदभा तच िनमा ण होत
असतो . या काळातील सम या सोडव यासाठी , ांची उ र े शोध यासाठी हण ून िविश
िवचार णाली उभी राहत े. खरा वाद अथवा त व ान मानवी क याणाक रता ज माला य ेतो.
यातून मानवत ेचा माग यापक होतो . वाद ह े मानवी जीवनाला उपकारक ठरतात . ते िविश
मू ये अथवा ीकोना या नावान े ओळखल े जातात . उदा. ीवाद , मानवतावाद इ . तर
मा स वाद, आंबेडकरवाद हे ते वाद ज माला घालणा या महाप ु षां या नावान े ओळखल े
जातात . हे वाद समाजातच आकाराला य ेतात आिण सािह यही समाजातच ज माला य ेते.
सािह य आिण समाज या दो ही संक पना मान यसाप े असून या ंचा व समाजात ज माला
येणा या िवचार णाल चा ढ संबंध नाकारता येत नाही. तर अशा माणसा या
उ नाय नासाठी य न करणा या वादा ंचा वा िवचार णाल चा थोड यात प रचय त ुत
करणात क न यावयाचा आह े.
१ब.४. िहपोिलट त ेनचा 'ि िमती िस ा ंत'
च समी क व िवचारव ंत िहपोिलट तेन (इ.स. १८२८ ते १८६३ ) याला समाजशा ीय
समी ा प तीच े जनक मानल े जाते. समाजशा ीय ीन े सािह याचा प तशीर अ यास
करता य ेतो हे सांग याचा मान त ेनकडे जातो . याने 'History of English Literature' या
ंथा ार े सािह य आिण सामािजक प रि थती यां या संबंधािवषयी िववेचन केले आहे.
सािह यक ृती ही लेखकाचा वंशवारसा , आजूबाजूची प रि थती आिण काळा या ओघातील
िविश िबंदू याचा प रपाक होय, असे समीकरण याने मांडले. उ कृ कलाक ृती कशाम ुळे व
कधी िनमा ण होते याची कारण े सांगताना तेनने वंश (Race), प रि थती (Milieu) आिण
युग वृ ी (Moment) या तीन घटका ंचा उ लेख केलेला आहे. सािह यक ृती ही या तीन
घटका ंचा प रणाम असत े, असे सू तो मांडतो. तेनने सांिगतल ेले हे ित ही घटक वतं
आहेत. हणून एखा ा समाजा या सािह याचा िवचार करताना कधी वंश, कधी युग वृ ी
तर कधी प रि थती या घटकावर भर देऊन िवचार करता येतो. यालाच तेनचा 'ि िमती
िस ांत' हणतात . तेनने यासंदभा त िविश प तीन े शा ीय िववेचन केले असून या
संदभा त यांचे योगदान मोठे आहे. आपला िस ांत अिधक प करताना तेनने 'Fossil'
चा दाखला िदला आहे. Fossil हणज े पुरातन काळातील अि त वात असल े या एखा ा
ा याचा िकंवा वृ ाचा आज अि त वात असल ेला सांगाडा होय. सांगाड्याव न ाणी वा
वृ याची क पना येते. तसेच सािह याव न लेखकाचा शोध घेता येतो, असे तेनने हटल े
आहे. तेनने आपला हा िस ा ंत इं जी सािह याला लाव ून दाखव याचा य नही क ेला आह े.
तेनने सांिगतल ेले तीन घटक सिव तरपण े अ यासता येतील. munotes.in
Page 21
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
21 १ब.४.१ वंश (Race ) -
एखा ा मानवसम ूहाला ज मजात व वारसा हणून ा झालेली वैिश ्ये, वभावधम ,
शरीररचना इ यादीचा तेन िणत 'वंश' या संक पन ेत समाव ेश होतो. माणस े वेगवेग या
प रि थतीत जीवन जगत असली तरी यां यावर मूलभूत अशा काही खुणा िश लक राहत
असतात , असे तेनला वाटते. िविश देशातील , वंशातील िकंवा युगमानातील य ची
िवचार कर याची प ती , यांचे मनोिवकार हे िविश कारच े असतात हे ल ात घेऊन
तेनने अशी क पना मांडली आहे. या या देशाने, या द ेशा या व ैिश ्याने तेथील
य ची अि मता िनयत होत े असे ते हणतो . द.ग.गोडस े य ांनी आप या 'श सौ व '
ंथात मराठी व ृ ी- वृ ीचा आिण महारा ा या भौगोिलक व ैिश ्यांचा अ वयाथ
लाव याचा जो य न क ेला आह े तो या ीन े ल ात घेता येईल.
१ब.४.२ प रि थती (Milieu )
प रि थती या घटकाकड े तेनने अिधक ल िदले आहे. तेन या या संक पन ेत इतर अनेक
गो बरोबर िविश देशाचे हवामान , तेथील भूगोल यांना मह वाच े थान आहे असे िदगंबर
पा ये यांना वाटते. तर गो.म. कुलकण यांना Milieu (प रि थती ) याम य े सािहि यक या
काळात वावरला , या काळातील एकूण प रि थती , पया वरण (Environment) अिभ ेत
आहे. माणूस कधीही एकटा नसतो . िनसग व इतर माणस े याला नेहमी यापून रािहल ेली
असतात . भोवतालची भौितक व सामािजक व तुि थती माणसाची शारी रक व मानिस क
जडणघडण कर यास कारणीभ ूत होते. Race ने अनुवंिशकता िनयत होते. Milieu ने या
िविश िदशेने याची वृ ी- कृती घडते. ' ाचीन माणूस', 'आधुिनक माणूस' या सं ांचा
Milieu शी संबंध आहे.
१ब.४.३ युग वृ ी (Moment )
युग वृ ी या ितस या घटका ंचे प ीकरण तेनने अितशय नेमकेपणान े िदले आहे श. तो
हणतो क , ' येक युगाम य े काही भावशाली क पना असतात . इतकेच न हे तर
शतकान ुशतके िटकून राह याची मता असणार े काही बौि क बंद असतात ' या ीन े
िवचार करता माणसािवषयीची िविश संक पना मक भूिमका असणा या कालख ंडाला
उ ेशून 'युग वृ ी' हणता येईल. युग वृ ी या घटकात वांड्मयीन परंपरांचाही समाव ेश
करणे श य आहे, असे तेनने सांिगतल े आहे. वांड्मयीन परंपरेचे मह व सांगणारा तेन हा
पिहला िवचारव ंत त व होता. मा याने वांड्मयीन परंपरांकडे फारस े ल िदले नाही.
थोड यात युग वृ ीचा धम हा वंश आिण पया वरणा या संयोगात ून िनमा ण होतो. यालाच
'Moment' असे हणता येते. वातं यपूव काळातील वांड्मय आिण १९६० नंतरचे
वांड्मय याचा िवचार केला तर वृ ीशी वांड्मयाचा संबंध असतो हे ल ात येते.
थोड यात उपरो सव घटका ं या सहा यान े कोण याही सािह यक ृतीचे सम मू यमापन
करणे यो य ठरते. याबाबत िद. के. बेडेकर हणतात क , "सामािजक प रि थती व वां मयीन
कृतीचा घाट यांचा पर परस ंबंध नसतोच असेही मानता येत नाही. तो संबंध अगदी गिणती
प तीन े मांडता येईल, असेही नाही. तो संबंध दुरा वयाचा आहे हेच खरे. असे असूनही तो
संबंध मािहत क न घे याने रस हणाला मदत होते. हणून सामािजक प रि थतीची munotes.in
Page 22
सािह य आिण समाज
22 जाणीव रिसकाला हवी." एकंदर समाजशा ीय प ती ार े एखा ा सािह यक ृतीचे खोलवर
आकलन क न घेता येते. सािह य हे यि िन असत े. या ामक क पन ेला तेनने
अशा कार े नाकारल े. सािह य हे िविश सामािजक प रि थतीच े अप य असत े मोती आिण
िशंप या सारखा असं हणत असतो यां या िवचाराचा भाव वांड़मयेितहासल ेखनावरही
पडलेला िदसतो . परंतु बरेचसे सािह य चिलत सािह य परंपरा, संकेत ढी यां या
भावात ून िनमा ण होते, याकड े तेनचे दुल झा याच े िदसत े. यामुळे तेन या िस ा ंतावर
अनेकांनी अन ेक कारच े आ ेप घेत याच े िदसून येते
१ब.५. मा स चा 'पाया आिण इमला ' िस ा ंत –
काल मा स आिण ेड रक एंग स यां या िवचार युहातून आकाराला आले या
त व ानाला मा स वाद हटल े जाते. सामािजक , राजक य आिण आिथ क िवचारात ून ते
उ प न झालेले असून ते जीवना या सव अंगांना यापून टाकणार े त व ान आहे. समाज
मनु यिनिम त आहे आिण यो य प रि थती िनमा ण झा यास माणस े तो बदलू शकतात .
हणून यो य प रि थती िनमा ण क न कामगार वगा ने समाजस ावादी समाजाची िनिम ती
करावी अशी मा स ची भौितकवादी , काय शीलत ेवर भर देणारी ताि वक िवचारसरणी आहे.
समाज यव था बदलत असत े आिण हा बदल उ पादनसाधन े, उ पादनप ती व या
प तीत िनमा ण झालेले सामािजक संबंध यां या बदलाम ुळे घडून येतो. खरे तर मा स
आिण इंग स यांनी सािह यिवषयक वतं ंथिनिम ती केलेली नाही. तरीही यां या
लेखनात सािह यिवचार आलेले आहेत. या आधार े सािह यातील सामािजकत ेचा शोध
घेता येतो. माक् स या िवचारधार ेनुसार समाजातील उ पादन संबंध (Production
Relation) हा कोण याही समाजरचन ेचा पाया असतो आिण याला पूरक अशी नैितक,
धािम क, राजक य , िवचार णालीची अितरचना ज मत े. सािह य हे याचाच भाग आहे.
यामुळे सािह यातील सामािजकत ेचा मागोवा घेताना उ पादनस ंबंधाचे व प आिण
लेखकाची वग य जाणीव मह वाची असत े असे मा स वाद मानतो .
मा स वाद हा अथ शा , इितहास , समाज आिण ांितिवषयक िस ांत आहे. सामािजक
वा तवा या पा भूमीवर वांड्मयाच े मू यमापन होऊ शकते. हेच या मा स वादी समी ेचे
सू आहे. मा स चा पाया (Base) आिण इमला (Super structure) या संक पन ेचा
मा स वादी समी ेवर भाव आहे. "Economic production is the base of any
society and therefore art, culture they are all superstructure built upon
them" हणज े आिथ क उ पादन हा कोण याही समाजाचा पाया असून कला, सािह य
आिण सं कृती हे यावरच े इमले आहेत.
मा स चा हाच वरील िस ांत 'पाया-इमला ' िस ांत हणून ओळखला जातो. धम , कायदा ,
त व ान इ. माण ेच सािह य (आिण कला) हेही इम याचाच एक भाग असत े. पाया आिण
इमला या संरचनेतील िविवध घटक एकमेकांवर आिण पायावर भाव टाकत असतात . पण
शेवटी िनणा यक घटक पाया थानी असल ेली अथ यव था असत े. थोड यात उ पादन हा
कोण याही समाजाचा पाया असून सािह य आिण सं कृती हे यावरच े इमले आहेत.
मा स वादी समी का ं या मते, सािह य हे मूलतः समाजस म ुख असत े. समाजातील
संघषा चे आिण प रवत नाचे पडसाद सािह यात उमटतात . राजक य , सामािजक , munotes.in
Page 23
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
23 सां कृितक अिधरचन ेला (सुपर चर ) अथ यव था ही पायाभ ूत असत े. असे असल े तरी
सािह य हे समाजातील अथ यव थ ेचे िनखळ ितिब ंब असत े िकंवा ते अथ यव थ ेवर
िनि यपण े अवल ंबून असत े असे हणता येणार नाही. आिथ क ेरणा आिण सािह याच े
व प यांचे एकास एक नाते नसते. ही या िवचाराची मया दा हणता येईल.
मा स वादी समी ा प तीचा भाव समाजशा ीय समी ेवर असला तरी दो ही समी ा
प ती एक नसून वेगवेग या आहेत, हे आपण यानात घेतले पािहज े असे गो.म. कुलकण
हणतात . मा स वादी समी ेचा मूलभूत ि कोन ामु यान े अथ शा ािधि त आहे.
मा स , एंग स, लेखानो ह , लेिनन, ामची , ाट क , गो डमन , िफशर या िवचारव ंतांची
मा स वादी मीमांसा मह वाची आहे. सा , बॅ ट, गॉक , ने दा अशा मा स वादान े भािवत
झाले या काही सािहि यका ंनी या संदभा त मोलाची कामिगरी केली आहे. या प तीचा वापर
क न िविश काळातील उ पादन संबंध व लेखकांचा वग यां या ार े सािह यातील
जीवनाशयाचा संबंध जोडता येतो. समाजा या उ पादन साधनात बदल झाला क
सािह या या व पात कसा बदल होतो हे या प ती ार े प करता येते. १९ या
शतकातील मराठी समाजात घडलेले ि थ य ंतर आिण आधुिनक मराठी सािह याचा
झालेला उदय हे याचे उदाहरण आहे. याचबरोबर एखा ा वगा चे समाजातील थान , या
थानात होणार े बदल आिण सािह यात ून अिभ यक ्त होणारा आशय हे नातेसु ा या
प ती ार े जुळवता येते.
उ पादन संबंधाला आधार हणून वीकार याम ुळे मा स वादी प ती अिधक व तुिन
ठरली आहे. सािह यात ून य होणारा जीवनाशय वग य असतो अशी मा स वादाची धारणा
असली तरी माणसा या िनिम तीशीलत ेकडे मा स वाद दुल करत नाही. िशवाय या
प ती ार े सािह यातील सामािजकत ेसंबंधी कारण व प रणाम या व पाच े अचूक िव ेषण
करता येतेच असे नाही. ही ा प तीची मया दा ठ शकते. मराठी समी ेत लालजी प डसे
यांनी मा स वादी समी ेला ओळख ा क न िदली. पुढे बा.र.सुंठणकर , शर च ं
मुि बोध , िदगंबर पा ये, संदीप प डसे यांनी मा स वादी समी ेला पुढे ने याचे काय केले.
तर ग.बा. सरदार , िद.के. बेडेकर यासार या समी का ंनी मा स वादी समी ा प तीचा
क पक वापर के याचे िदसत े. असे असल े तरी काही अपवाद वगळता मराठीत मा स वादी
समी ा फारशी िलिहली गेली नाही असे खेदाने हणाव े लागत े.
१ब.६. मानवतावाद : व प आिण िवश ेष
मानवी जीवनम ू ये ही अ ंितम म ू ये होत ह े मानवतावादाच े थम स ू आह े. मानव हा
िश णान े वतःला बदलणारा आिण िवकिसत होणारा असा ाणी आह े. विहत साध याच े
अथवा न साध याच े याला वात ं य आह े. थोड यात मानवा या हातातच याच े भिवत य
आहे. मानवी जीवनातील जो काही यो य आिण अयो य याचा िनण य होत असतो तो
मानवीच असतो . मानवच सव अि त वाचा मानद ंड आह े. अशा कार या िवचारा ंनी े रत
झालेले आंदोलन मानवतावादी होय आिण अशा िवचारसरणीच े मूलगामी समथ न करणार े
त व ान मानवतावाद होय . मानवतावाद ही एक माण ूस हण ून जग याची व इतरा ंना
माणसासारख े जगता याव े हणून मदत कर याची साधीसोपी जीवनप त आह े. या प तीत
कुठलेही कम कांड नाही , कडक आ ा नाहीत , गूढ भाषा ही नाहीत . वंशभेद, वण भेद, munotes.in
Page 24
सािह य आिण समाज
24 िलंगभेदही नाहीत . यात मानव ही एकच जात आह े. या सब ंध मानवजातीसाठी मानवतावाद
हा एकच एक धम आहे व याम ुळे याला मानवधम असे हणता य ेते.
मानवतावाद ह े त व ान जरी अलीकड या काळातील असल े तरी ‘मानवता ’ ही फार
ाचीन अस ून, मानवतावादाच े पिहल े मूलत व ‘नीितम ा ’ हे तर मानवत ेह नही ाचीन आह े.
माणसात नीितम ा वाभािवकत :च असत े, असे मानवतावाद मानतो . एवढेच न ह े तर
सुसं कृत माणसाप ूव या अस ं कृत माणसात आिण त प ूव या उ ा ंती अव थ ेतील
रानटी प ूव मानवातस ु ा नीितम ा अ सली पािहज े व हळ ूहळू ती उ नत होत ग ेली असली
पािहज े, असे मानवतावाद मानतो . रानटी टोळी अव था सोड ून सुमारे दहा हजार वषा पूव
जे हा मानव ि थर जीवनाकड े वळून सुसं कृत बन ू लागला त े हाच नीितम ा आिण
मानवता िनमा ण झा या ; परंतु नीितम ा व स ुसं कृतपणा या ं यापे ा मानवतावाद ह े
त व ान अिधक यापक अस ून, हा यापक िवचार प ु कळ न ंतर या काळात िनमा ण
झालेला आह े. आज मानवतावादी िवचार कमी -अिधक माणात का होईना , पण सव जगभर
मा यता पावल ेले आह ेत. मानवतावादात नीतीला पिहल े थान अस ून, या त व ानात
सवा त जा त भर आह े तो माणसा या न ैितक गतीवरच . नैितकता हणज े इतरा ंची कदर
करणे, सहान ुभूती, मै ी, दया व ेम यां या पायावर ती उभी अस ून, ती मानवा या म ूळ
वभावात आह े, असे मानवतावाद मानतो .
मानवतावादी आ ंदोलनाचा ार ंभ यूरोप या बोधनकालात झाला . म यय ुगीन धा िम क
ि न प ुरोिहतशाही या ब ंधनात ून मु झाल े या, मानवी जीवनाकड े पाह याची नवी ी
लाभल े या य या बोधन य ुगाम य े वाव लाग या . या युगात माणसा या ब ु ीला,
ितभ ेला आिण वत न माला नवी िदशा ा झाली . मानवी मिह याच े, या या अपर ंपार
सज नश च े दश न होऊ लागल े. या युगातील या िविश य नी य ूरोप या ाचीन ीक व
रोमन स ं कृतीतील मानवी कत ृ वाचे दश न घेतले. यातूनच नविनिम तीची फ ूत झाली .
या ाचीन य ुगाचेच अन ुकरण करीत असता याची ितक ृती िनमा ण न होता नवा इितहा स
घडू लागला . का य, नाटक , कला, तं िव ान या सवा ना नव े प य ेऊ लागल े. िश णाला
नवी िदशा िमळाली . ि ती धम गु ं या िश णा या चौकटीत न बसणारा मान यिव ा ंचा
िश ण म अ ंमलात य ेऊ लागला . माणसा या ऐिहक जीवनम ू यांवर भर द ेणारा असा
िश णाचा काय म अ ंमलात आणण े हा या आ ंदोलना या काय माचा व ैिश ्यपूण भाग
होता.
लेटो आिण ॲ र टॉटल या ं या िवचारा ंचे मौिलक अ ययन स ु झाल े. ीक व ल ॅिटन या
भाषेतील मािणत ंथ मोठ ्या माणात उपल ध होऊ लागल े. जु या िवचारा ंचे अ ययन
होऊ लागल े. लेटो, ॲ र टॉटल या ं या िवचारसरणीची मानवतावादाशी स ुसंगत आिण
िव ानिवकासास पोषक अशी मा ंडणी होऊ लागली . पी ाक (१३०४ –७४) आिण लोर सो
हा ला (१४०६ –५७) यांनी धािम क मानवतावादाचा प ुर कार क ेला आिण चच चे वैचा रक
आिधप य नाकारल े. चच या व ैरा य धान िवचाराची म यय ुगीन य ूरोपीय समाजावर जी
पकड होती ती धािम क मानवतावादान े हळूहळू सैल केली. मानवतावादा या भावाखाली
लेटो या व ॲ र टॉटल या िवचारा ंना वेगळी िदशा ा झाली . पीको आिण िफचीनो या ंनी
ि ती धम िव ा, लेटोचे त व ान आिण मानवी ऐिहक म ू ये यांचा सम वय साध ून ि ती
धमा या त व ानाची नवी मा ंडणी क ेली. लेटोचे बुि ग य , शा त व म ंगलमय स य आिण munotes.in
Page 25
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
25 मनु या या मनातील आदशा ची ओढ या ंचा अत ूट संबंध या ंना िदसला . कलाप ूण जीवनाच े
समथ न या अत ूट संबंधातून िमळाल े. ि ती धमा तील ऐिहक जीवनाची पापमूलकता आिण
पापभयता याम ुळे नाकारता आली . या आदशा या ओढी या िस ा ंताचाच उपिस ा ंत
हणज े मानवी वात ं य होय .
इितहास घडव ून मानव आपल े वात ं य अबािधत ठ ेवतो. कृती या कणाकणात मानवी
वातं याचे आिव कार िदसतात . मानवाला समाज आिण िनसग दो ही बदलता य ेतात.
जो हानी पीको द े ला िमरा ंदोला यान े तर १५ या शतकात मानवी मिह यावर वचन
िद याच े आढळत े. मानवा या िठकाणी असल ेले वात ं य ई राची द ेणगी आह े, असे तो
मानतो . मानव हा िनसगा चा अिवभा य भाग आह े. हणूनच िनसगा शी याला तारणा
करता य ेणार नाही . िनसगा त तो ना ंदत आह े. हणून िनसगा पासून आन ंद घेणे आिण
नैसिग क आप शी झगडत राहण े या गो ी मह वा या आह ेत. वै क, कायदा , कला,
सािह य आिण व ृ व या माणसा या गरजा आह ेत. या गरजा चा ंग या ग ुणां या
उपासन ेतच िस होतात .
ॲ र टॉटल या नी ितशा आिण रा यशा िवषयक ंथांना बोधनकालात अिधक मह व
आले. सामािजक , आिथ क आिण राजक य जीवन हा मानवी जीवनाचा गाभा आह े, या
िवचाराला बोधनकालात मह व आ याम ुळे नी कोलो म ॅिकआवह ेली या यासारखा नवीन
रा यशा ाचा पाया घालणारा िवचारव ंत या काळा त िनमा ण झाला . मानव हाच इितहासाचा
िनमा ता आह े, हे ल ात आ यान े ऐितहािसक साधन े शोधण े, तपासण े आिण भाष े या
सहा यान े नीट िस ीस आणण े या गो ीला आध ुिनक स ं कृतीम य े जे मह व ा झाल े
आहे, याचा खराख ुरा ार ंभ बोधनकालीन मानवतावादी आ ंदोलना त झाला आह े.
ऐितहािसक य च े वभाविवश ेष, जीवनप ती , गुणदोष या ं या मािहतीची उप े ा
म यय ुगात होत होती . पण बोधनकालापास ून याच े मह व पट ू लागल े. मानवी
यि म वाला , या या सवा गीण जीवन व ृ ना, या या पापप ु यांना, सत् वृ ी आिण दु
वृ ी या ंना िचि त क न वत मान आिण भावी जगाला याची कायम आठवण राहील अस े
करणे हा या बोधनकालातील मानवतावादाचा एक काय म ठरला .
धम िचंतनाला मानवतावादान े नवी िदशा िदली . मानवी वात ं याची जोपासना कर याकरता
ई र, ई री स ंकेत, परलोकगामी आ मा , अमर व इ . धािम क त वा ंचा आदर क न या
धािम क त वा ंचे मानवा या ऐिहक जीवनात माणसा या कत ृ वाला , काय मतेला आिण
वातं याला पोषक अशा व पात िच ंतन स ु झाल े. माणसा या सामािजक जीवनाला
पोषक अशा िवचाराला मह व आल े. याबरोबरच धािम क असिह ण ुता न कर याचाही
य न झाला . पर परिवरोधी धम पंथांना सारखाच जग याचा अिधकार आह े, या
धम सिह ण ुते या त वाचा प ुर कार होऊ लागला . लोर सो हा ला यान े तर सामािजक ,
राजक य जीवनात आपापली कत ये बजावण े हेच खर े धािम क जीवन आह े, असे हटल े
आहे.
बोधनकालात मानवतावादान े हे वैचा रक वात ं य या व ेळ या उ च व ैचा रक
जीवनाम य े एक े मू य हण ून स ृत केले. यामुळे बायबल माण ेच िनसग िकंवा
नैसिग क िव ह ेही देवाचे पिव प ु तक आह े, असा िवचार मह वाचा ठरला . पायथ ॅगो रयन munotes.in
Page 26
सािह य आिण समाज
26 सूय क ि त िव ाचा िस ा ंत, आिक िमडीज व िहपॉ ाटीस या ंचे िव आिण जीवन या ंब लच े
िवचार तपास याची व ृ ी उ प न झाली . िनसग हा द ेवाचे पु तक, हा िवचार िलओनाद
दा ह ची , िनकोल ेअस कोपिन कस, आिण ग ॅिलली ग ॅिललीओ या ंनी मह वाचा िस ा ंत
हणून वीका रला. यामुळे िनसगा चा बोध क न यायचा याकरता अवलोकन आिण
योग करीत रहायच े याव न ग ृहीतका ं या स ंक पना मा ंडाय या , अशा या व ै ािनक
वृ ीला म ु य थान िश णाट ा झाल े. वै ािनक प तीचा पाया घातला ग ेला.
आधुिनक िव ानिन स ं कृती ज मा ला येऊन औ ोिगक ा ंती झाली . मानवसमाजा या
जीवनाच े आिथ क अिध ान हणज े िन य िवकिसत होणार े, बदलत जाणार े नवे तं ान ह े
ल ात आल े. यातून मानवसमाजाच े या पृ वीवरच े आदश जीवनाच े िच िनमा ण करणा या
िविवध कार या समाजवादी िवचारसर या िनमा ण झा या . यापैक काल मा स य ांचा
सा यवाद हणज े आध ुिनक मानवतावादाचाच आिव कार मानता य ेतो. साने गु ज या
श दात सा ंगावयाच े हणज े ‘खरा तो एकिच धम । जगाला ेम अपा वे’ मानतो तो
मानवतावादी . याला जात , धम , देश, िलंगभाव िदसत नाही . तो कोण याही कारचा
भेदभाव न करता सवा चे भले करत राहतो , ते केवळ मानवतावादी भ ूिमकेमुळे. हणूनच सान े
गु जी, म. गांधी, िवनोबा भाव े, मदर त ेरेसा, बाबा आमट े, वामी िवव ेकानंद, रामकृ ण
परमह ंस व स ंतमहंत यांना मानवतावादी ओळखल े जाते.
१ब.६.१ मानवतावाद : काही ठळक म ु े
१) मानवतावाद हा मानवताक ी असतो .
२) मानवतावादाम य े िनसग , रा य, कुटुंब, समाज , धम यांपे ा माण ूस मोठा , मह वाचा ,
े मान ून याच े िहत साध याला ाधा य िदल े जाते.
३) मानवतावादात मानवत ेला, माणुसक ला , आपुलक ला , िज हा याला ,
सौहाद तेबरोबरच परोपकाराला , दयेला, क ण ेला, सहान ुभूतीला, अनुकंपेला, कणवेला,
कळव याला सवा िधक मह व िदल े जाते.
४) मानवतावाद हा य य तीलच न ह े, तर मानव व मानव ेतर स ृ ीतील भ ेद िमटव ून
टाकतो .
५) ेम, सेवा, याग, समप ण हे मानवतावादातील परवलीच े श द आह ेत.
६) मानवतावादी हा द ुःखी, पीिडता ं या यथा -वेदनांवर यथाश फ ुंकर घालतो , अस
दुःखाची बोच कमी कर यासाठी रा ंिदवस झटतो .
७) मानवतावा ाची िन ा वतः ती तर असत ेच, पण आत , दुःखाने गांजले या,
होरपळल े या जीवा ंवर माय ेची पाखर घालण े हा याचा थायीभाव असतो , वभाव
असतो .
८) ‘मानवी समाजाब ल ेम’ व ‘सामािजक जबाबदारीची जाणीव ’ ही मानवतावादात
अ यंत आव यक आह ेत.
९) समाजवादी व लोकशाही म ू ये मानवतावादाला मा य आह ेत. munotes.in
Page 27
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
27 १०) मानवतावादाला धमा माण े धम क पना , ा त , सा ा कार ह ेही मा य नाहीत .
११) मानवतावाद आशावादी आह े.
१२) मानवतावादात ‘वै ािनक ि कोन ’ हे अ यंत आव यक म ू य आह े.
१ब.७. मा स वाद : व प आिण िवश ेष
मा स वाद हणज े यात ा ंतीवादी त वव े ा काल मा स (१८१८ –१८८३ ) व याचा
सहकारी िम ए ंगे सने मांडलेली सव कष कामगा र वगा या मु ची त व णाली होय.
मा स वाद हा शा ीय समाजस ावादाचा म ूलाधार आह े. औ ोिगक ा ंती झाली आिण
वाढ या उ ोगाबरोबर कामगारा ंची व सामा य जनत ेची प रि थती अिधकािधक हलाखीची
बनत ग ेली. ते हा १८ या शतका या उ राधा त व १९ या शतका या सु वाती या
काळात समाजस ावाद उदयाला आ ला. याचे इं लंड - ा सम य े रॉबट ओएन , चा स
फौ रएर , ूदाँ, स ट सायमन , काला इल, िडक स , रि कन यासार या अनेक िव ाना ंनी
समथ न केले. या समाजस ावादी िवचारव ंतांनी समाजाच े भ य िच र ेखाटल े. मा तो
अि त वात आण याचा शा श ु माग दाखिवला नाही . मा स ने या पूव सुर या िवचाराप े ा
आपला िवचार व ेगळा आह े, हे दश व यासाठी समाजस ावादाला शा ीय वा व ै ािनक
हंटले. मा स चा िवचार व ेगळा आह े हे खरे, मा स पूव समाजस ावाद िवचारातील नीती व
याय जर मा स वादात अ ंतभू त झाला असता , तर मा स वाद अिधक क याणकारक ठरला
असता , यात श ंका नाही .
मा स वादाच े प िच १८४८ साली िस झाल े या सा यवादी जाहीरना यात हणज ेच
‘द क य ूिन ट म ॅिनफे टोत’ आढळत े. या काळात भांडवलशाही य ूरोपमधील अन ेक देशांत
फोफाव ू लागली होती . ितचा बरा वाईट प रणाम समाजावर िदस ू लागला होता . मजूराचे
सव तोपरी शोषण व आपल े पोषण हे भांडवलदारा ंचे धोरण होत े. या यव थ ेिव
कामगारा ंम ये ती असंतोष होता. तो अस ंतोष फ ुलवून याच े ांितकारक उठावात पा ंतर
करता य ेईल, अशी मा स ची धारणा होती. १८४८ म ये यूरोपमधील अन ेक देशांत जे
ांतीकारक उठाव झाल े. यात सामील हो याच े आवाहन मा स ने केले. आप या
जाहीरनामा या श ेवटी तो िलहीतो , “जगातील कामगारा ंनो, एक हा श ृंखलांखेरीज त ुम या
जवळ गमाव यासारख े असे दुसरे काही नाही .” याच जाही रना यात मा स वादाची सव
मूख त वे ीस पडतात . पुढील काळात मा स ने अनेक पु तके िलिह ली. यांत ‘दास
कॅिपटल ’ हा मह वाचा ंथ आहे. या ंथात भा ंडवलशाही या उ प ीचा व िवकासाचा
शा श ु अ यास अस ून भांडवलशाही कामगारा ंचे शोषण कस े करत े व यामुळे ांतीला
समाज कसा तयार होतो , ते दाखवल े आहे.
मा स वादाच े आिथ क व राजिकय अस े अनेक पैलू आहेत. त व ान हा या या अ यासाचा
मूळ िवषय आहे. अथ कारणाला व राजकारणाला ता वीक ब ैठक हवी , असा याचा आ ह
होता. याने जी ब ैठक स ुचिवली ती भौतीकवादा ची होती. भांडवलदारी यव था आिण
कामगार या ं यात उ प नाच े समान वाटप हाव े हे मा स वादाला अप ेि त होत े . मूलतः
मा स वादी त व ानाला अिन या मक ( dialectic ) भौितकवाद हणतात . अिन यतावाद
मा स ने हेगेल पास ून घेतला आह े आिण भौितकवाद फायरबाख पा सून घेतला आह े. केवळ munotes.in
Page 28
सािह य आिण समाज
28 चैत य म ूळ नस ून भूत व त ू िकंवा जड य म ूळ आह े, असा याचा आ ह होता . ही भूत
व तू अि थर सतत बदलणारी , सदैव गितमान असत े. या व त ूंचे यापारात ून वा िवरोध -
िवकासात ून िव िनमा ण होऊन णी व न ंतर मन ु य िनमा ण झाला , मनु यांनी समा ज
िनमा ण केला. भौतीक जीवनाची भौतीक साधन े िनमा ण करीतच मन ु य जगतो िनमा णप ती
जशी असत े तसे िविश सामािजक स ंबंध िनमा ण होतात . उ पादनप ती बदलली िक
याबरोबर सामािजक स ंबंध बदलतात हणज े समािजक वग बदलतात . उ पादन प ती व
सामािजक िविश स ंबंध हा भौितक सामािजक पाया असतो . हा पाया जसा अस ेल या
कार या मानिसक स ं कृतीचा इमला उभारला जातो . समाज मन ु यिनिम त
अस याकारणान े यो य ऐितहािसक प रि थतीत मन ु य तो बदल ू शकतो . त त यो य
प रि थती िनमा ण क न कामगारवग भांडवलशाहीत ून समाजस ावादी समाज िन मा ण क
शकतील , असा हा सव साधारणपण े मा स चा भौितकवादी , काय िशलत ेवर भर द ेणारा,
ताि वक ि कोन आह े. मा स वादाच े अथ कारण व राजकारण या ंना तो पायाभ ूत आह े. जग
बदलण े ही आपली जबाबदारी आह े ही मा स ची त व ानाब लची भ ूमीका होती .
समाज यव था बदलत असत े आिण हा बदल उ पादनसाधन े, उ पादनप ती व या
प त त िनमा ण झाल ेले सामािजक स ंबंध यां या बदला ंमुळे घडून येतो हा म ूळ िस ा ंत होय .
यालाच ऐितहािसक भौितकवाद (िह टॉ रकल मटी रअिलझम ) असे हणतात . शरद पाटील
हणतात , "मा स वादाच े शु ( pure ) त व ा न अिन या मक भौितकवाद आह े . तर
यावहा रक ( applied ) त व ान ऐितहािसक भौितकवाद . शोषणशासनाची वग ही एकम ेव
सं था अस याच े ऐितहािसक भौितकवाद मानतो . यामुळे याच े आवरण वग वाद आह े .
कोण याही वत मान समाजाच े स यक आकलन कर यासाठी थम या या आ िथ क पायाचा
अ यास क ेला पािहज े , नंतर या या व ैचा रक वर या इम याचा आिण मग या दो ही
अ यासाचा स ंयोग ( sublation , िवधायक नकारीकरण ) हा ऐितहािसक भौितकवादाचा
गाभा आह े. यामुळे हे केवळ वग ताच े त व ान आह े.” काल मा स ने समाजातील
उ पादनस ंबंधातून िनमा ण होणारी शोषणीय यव था आिण मानवी द ुःख या ंना आप या
िवचारा ंम ये मह वाच े मानल े होते . समाजातील आिथ क , सामािजक प रि थती ह े मानवी
दुःखाच े मूळ कारण अस ून यव था प रवत न घड ून या द ुःखाचा श ेवट करता य ेईल अशी
या या त व ानाची धारणा होती .
भांडवलशाहीच े अंगभूत िनयम मा स वादा या आिथ क िवचारात आढळतात . याने
भांडवलशाही अथ यव थ ेचे खोल तक शु िचंतन केले. भांडवलशाही उ पादन न यासाठी
होते. माची उ पादकता वाढव ून नफा िमळिवण े हेच उ ोजकाच े मु य उि असत े.
कामगाराला क ेवळ जग याप ुरता कामगारा याच मात ून िनमा ण झाल े या स ंप ीतला
छोटासा भाग िदला जातो . उव रत मोठा भाग मालक आप याकड े ठेवतो. यालाच शोषण वा
िपळवण ूक हणता य ेईल. वतःचा नफा वाढिव याच े भ ांडवलदारा ंचे उ ोग न ेहमीच
कामगारा ं या शोषणाला कारण ठरतात . यातूनच वग कलह स ु होतो व याच े पुढे वग यु ात
पांतर होत े. वग कलहाम ुळेच मानवसमाजाचा इितहास घडतो . हणूनच यान े
‘आतापय तचा समाजाचा सव इितहास वग कलहा ंचा इितहास आह े’ असे हटल े आह े.
यातूनच ा ंती होऊन समाजवाद िनमा ण होईल अस े मा स ला वाटत े. भांडवलशाहीची
चौकट मोड या साठी ा ंती अटळ आह े , हा मा स वादाचा िस ा ंत आहे. ांती क न
नाडल ेला - िपडल ेला कामगार वग भांडवलशाही उलथ ून टाक याचा य न करतो . munotes.in
Page 29
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
29 यासाठी र ही सा ंडावे लागत े. ही र र ंिजत ा ंती यश वीपण े पार पड यासाठी सा यवादी
िवचारा या प ाची गरज असत े. असा प य ूरोमधील औ ोगीक ा ंती झाल े या य ेक
देशात उभा राहावा ह े मा स वादाच े उि होत े.
भारतातील पिहल े िस मा स वादी एम ्. एन्. रॉय ह े वग वादांम ये गुंतून पड याम ुळे
मा स य ला िवसरला , असा आ ेप ते घेतात. मा स वा ांम ये जहाल व ा ंतीकारक
गटही िदस ून येतात. याम य े हब ट मा य ू न, चे गे हेरा, झां पॉल सा , ा स फनान
इ याद चा समाव ेश होतो . यां या ीन े िवकिसत द ेशांतील औ ोगीक कामगार आता
ांतीकारक रािहला नाही तो ा ंतीकारक वारसा त े ितस या जगातील श ेतक या ंना,
शेतमजुरांना, िव ा या ना व इतरा ंना देतात. असे असल े तरी मा स वादान े समाजवादाला
शा ीय ब ैठक िदली इतक ेच न ह े तर या या प ूत साठी ा ंतीचा माग ही दाखवला .
मा स वादी सािह यिवचार हा काळा या ओघात व ेगवेग या अ ंगानी प ुढे येत गेलेला आह े .
मु यतः मा स वादी सािह य िवसा या शतकात प ुढे आल ेले िदसत े . मा स वादी
सािह यिवचारा या मा ंड या अन ेक ि न े होऊ लाग या . परंतु मा स वादी सािह यिवचार
हा जीवनवादी असल ेला िदसतो . सािह यातील वा तवावर भर द ेणारा िवचार आह े .
सामािजक जीवनाच े ितिबंब सािह यात ततोतत उमटाव े या अन ुषंगानेही एक स ंकोची
भूिमका प ुढे आली . तर या िवरोधी सामािजक प रवत ना या भागावर अिधक भर द ेणे आिण
सािह य िविश म ू याना ितब द असण े आव यक आह े , अशी भ ूिमकाही घ े यात आली .
व तुतः या दो हीही भ ूिमका मा स वादी सािह याला मा य नाहीत .
शासन करणारा वग वा वण हा शािसत वगा या स ंमतीन े रा य कर यासाठी या शािसत
वगा ची जाणीव ल ात घ ेऊन आपली जीवनस ृ ी अन ुकूल क शकत े. यावर मा स
हणतो , " येक युगात अिधशासन करणा या क पना या अिधशासन करणा या वगा या
क पना असतात ह णजेच जो वग स ा गाजिवतो तोच वग बौि क स ाही गाजिवतो . "
एकूणच वण यव थ ेवर उभा रािहल ेला समाज ह े अशा ध ु रण वच े उदाहरण आह े . पु षांचे
ि यावरील वच व ह े सव संमती या वच वाचे उदाहरण आह े . समाजात ज े हा
उ पादनस ंबंध आिण उ पादनप दती या म ये बदल होतो त े हा सामािजक प रवत नाला
सु वात होत े ते हाच खर े ितध ु रण व ( counter legemony ) साकारत े . नवी म ू ये ,
िवचारधारा सािह यात ून य होतात . उदाहरणथ दिलत सािह य , ीवादी सािह य ,
भट या िवम ु ांचे सािह य .
लेिननचा सािह यिवचार वग संघष आिण ा ंितकारक जािणवा य करणारा आह े.
सािह यक ृतीची बा ंधणी ही सामािजक स ंघष आिण सामािजक प रवत नाची गती या
जािणव ेतून करावी अशी भ ूिमका तो घ ेताना िदसतो . तर गॉक मानवी प रणामाची जोड द ेत
सामा य माणसा या असामा य क ृतीकड े ल व ेध याचा य न वा तववादा या
ीकोनात ून करताना िदसतो . गॉक चा सािह यिवचार हा सामािजक बा ंिधलक मानणारा
आहे. गॉक ची िवचारसरणी ल ेिननला जवळची आह े . गॉक चा सािह यिवचार मा स वादी
सािह यिवचाराला कसा ेरक आह े, हे के. रं. िशरवाडकर या ंनी मु ेसूद अधोर ेिखत क ेलेले
आहे . "सािह य मानववादी असत े . माणूस हाच सािह याचा क िबंदू असतो ाचा गॉक न े
खर प ुर कार क न मा स वादी सािह यिवचारा या मानववादी चौकटीवर भर िदला . munotes.in
Page 30
सािह य आिण समाज
30 याच माण े लोकभावना सािह याला त ेजि वता आणत े आिण लोकजीवनापास ून िवय ु
झालेले सािह य िन ाण अथवा अधः पितत होत े या मताची मा ंडणी क ेली. सािह यक ृती
लोकािभम ुख असावयास पािहज े हा आ ह या या व ैचा रक ीत ून अप रहाय पणे येतो."
ॉट् क हा सामािजक ेरणेवर भर द ेतो . मानवी जािणवा या सामािजक आवत
यावता मधून प धारण करतात आिण सािह यातून या य होतात , असा याचा
सािह यिवचार आह े . हा सािह यिवचार वा तववादाचा प ुर कार करणारा अस याच े िदसत े.
तर य ुकाच हा िवचारवत वा तवाच े ितदश न कर यासाठी प ( form ) हा एक माग
मानतो . मा स वादी िवचाराम य े पाचा िवचारिवमश करणारा य ुकाच हा एक मह वाचा
िवचारव ंत . याने मा स वादी सािह य िवचारात घातल ेली भर मोलाची आह े. या या
िववेचनात जीवनवादी ीकोणाला मह व आह े. लेखक जी सािह यक ृती ज माला घालतो
याची मुळे जीवनिवषयक ीत असतात . कलाव ंता या िनिम तीला तो वा तवाची नवरचना
मानतो . माणूस हेच सािह याच े क आह े हे या या िवव ेचनात ून प होत े . िवसा या
शतकातील तो भावी मा स वादी समी क आह े. काल मा स आिण ह ेगेल यां या ं ा मक
त व ाना या आधार े तो वा तववाद ही स ंक पना मा ंडतो. यातूनच याने वा तववादा ची
साथ मांडणी क ेली आहे. रिशयन ा ंितनेता िलऑ ॉट ् क ( Leon Trotsky ) हा एक
ग भ मा स वादी राजकारण आिण सािह याचा अ यासक . याने सािह य व प
यािवषयीची चचा केली आह े. याने रिशयन पवादा या भ ूिमकेला छ ेद िदला हो ता.
पवादी आशयाला िवरोध करतात , तो ॉट ् क ला मा य न हता . कलेत आशयाला ,
जीवनान ुभूतीला यान े मह व िदल े होते. पवादी लॉ ह क यान े मा स वा ाना एका
पुि तके ारे पाच ठ ेवून आ हान िदल े होते. याला ॉट ् क न े मा स वादी भ ूिमकेतून
उ रे िदली आह ेत. यातून मा स वादी भ ूिमका प झाली आह े . ॉट् क या मत े
सािह याच े आकलन क न घ े यासाठी त कालीन काळ , समाज , सं कृती , जीवनधारणा
समजून घेणे आव यक ठरत े. कोणताही समाज स ंपूण पणे वतः ची नवी कला िनमा ण क
शकत नाही . याम ये एक सा ं कृितक सात य असत े. कले या िनिम ती ि य ेपासून
या या स दय ि पय तचे ि व व ेचन करताना मा स िनसग आिण माण ूस या ं यातील
सहसंबंध अधोर ेिखत करीत मानवी कला मक जाणीव मानवी करण या स ंक पन ेतून प
करतो . िनसगा वर भ ु व िमळिव या या य नात ून ाथिमक कला मक जाणीव होत ग ेली.
पुढे गताव थ ेत व त ूकडे पाह याची यवहारवादी ी िनमा ण झाली . यातून सज क
कला म ी वाढत ग ेली. याच स दय जािणव ेतून कल ेचे िविवध कार िनमा ण होत ग ेले.
यातून कल ेचे वाय आिण प ा झाल े. मा स आिण ए ंग स या ंनी कल े या
ऐितहािसक उगमाच े भौितकवादी प ीकरण क ेले आह े. याम य े वा तवाकड े कला मक
ीने पािहल े गेले . या सवा म ये म या घटकाला ाधा य िदल े गेले . वा तव आिण
स दय यामध ून माणसाची कला मक ी िवकिसत होत ग ेली. हा एक सामािजकत ेचा भाग
आहे, हे आपण ल ात घ ेतले पािहज े .
१ब.७.१ मा स वाद आिण मा स वादी सािह यिवचार : काही म ु े
१) मा स वाद एक गितमा न आिण प रवत नशील त व ान आह े.
२) मा स चा ं ा मक भौितकवाद आिण मा स - एंग स या ंनी कला सािह य या स ंदभा त
मांडलेले िवचार ही दोन त व े मा स वादी सािह या माण े असल ेली िदसतात . munotes.in
Page 31
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
31 ३) मानवी जीवनाचा िवकास हा मा स वादी त व ानाचा आिण सािह यािवचाराचाही पाया
आहे .
४) मा स वादी ी मानवमानवादी आह े. यामुळे मानव आिण मानवी इितहास ह े
मा स वादाच े सू अस याच े िदसत े.
५) मा स वाद वा तववादावर ा ठेवून सािह या चे मू यमापन कर यावर भर द ेतो.
६) मानवी इितहास हा वग संघषा चा इितहास आह े. समाज स ं कृती या िवकासात आिथ क
रचना अ ंतभू त असत े असा मा स वादाचा िव ास आह े.
७) मा स वादी सािह यिवचार िव ेषणा मक आह े. तो कलाक ृतीचे िव ेषण क न येक
घटकाचा आिण कलाक ृतीचा कस कशात आह े ते सांग याचा य न करतो . मा स वादी
सािह यिवचार हा सािह य आिण जीवन यािवषयीचा िवचार आह े.
८) वग संघषा वर आधा रत मानवी इितहास िनमा ण होतो . सरंजामशाही , भांडवलशाही ,
कामगारशाही यामध ून समाज गतीकड े वाटचाल कर ेल आिण अ ंितमतः वग िवरिहत
असा सा यवादी समाज , समाजरचना अि त वात य ेईल ह े मा स वादाच े ऐितहािसक
भौितकवादावर आधा रत भिव यकथन आह े.
९) समाज यव था ही उ पादन साधना ंवर साम ूिहक मालक असावी ; अथ यव था समान
असावी आिण भौितक वा व ै ािनक करणावर भर असावा अशी मा स वादी िवचारधारा
आहे . तसेच काम आिण प ैसा ही िवतरण यव था समानत े या त वान ुसार आिण
वग िवहीन असावी अशा कारची समाज यव था अिभ ेत आह े .
१०) मा स आिण ए ंग स या मत े कला आिण सािह य ह े त कालीन सामािजक
प रि थतीच े, संबंधाचे ितिब ंब अस ते. सािह या चे वा तववादी व प , याचा कल ,
वातं य आिदिवषयी यांनी आपली मत े न दिवली आह ेत. सािह याचा सामािजक
संदभ , िवरोध - िवकासवादी ऐितहािसक ी या अन ुषंगाने सािह याचा िवचार िवमश
केला आह े. यातून पुढे मा स वादी सािह य समी ा आकारास य ेत गेलेली आ हे
१ब.८. ीवाद : व प आिण िवश ेष
जगभरातील ी दा याचा इितहास हजारो वष जुना आह े. ाचीन काळापास ून ि या ना
फ च ूल आिण म ूल या कौट ुंिबक यव थ ेत अडक वून ठेवले होते. यांना साव जिनक
जीवनात कोणत ेही मानाच े थान न हत े. पु षांचीच त ेथे म ेदारी होती . म यय ुगात
ि या ंना स ंप ीत वाटा न हता . िश णा चाही अिधकार नाकारला ग ेला होता . ि या ंचे
सामािजक थान , यांचे िविवध व सम या इ याद ब लच े िवचारम ंथन १८ या
शतकात होऊ लागल े. च रा य ा ंतीने जगाला िदल े या वात ं य, समता , बंधुता या
मानवी ह का या जाहीरना यान े ीम ु चळवळीला ेरणा िमळाली . यातून ीवादी
िवचारधार ेचा ज म झाला. यानंतर ख या अथा ने ीिश ण ,ि या ंचे राजक य ह क ,
समान स ंधी अशा अन ेक ा ंकडे समाजाच े ल व ेधले गेले. ‘ आ ही सा या एक येऊन
िमळून जाऊ ’, या बोधनकालातील ीवादी घोष णेची चचा झाली; पण ितच े चळवळीत munotes.in
Page 32
सािह य आिण समाज
32 मा पांतर झाल े नाही . तरीही या काळातील काही स ुधारणावादी ि या ंनी वात ं य,
समता आिण न ैसिग क अिधकार ह े ी-पु ष या दोघा ंनाही सारख ेच लाग ू कराव ेत, अशी
जोरदार मा गणी क ेली. ते हा िस च नाटककार ऑल ँप द गॉिजस िहन े ‘िड ल ेरेशन
ऑफ द राइट ्स ऑफ िवम ेन अँड ऑफ द फ म ेल िसिटझन ’ हा ंथ िलह न ि या ं या
ह का ंची जाणीव क न िदली. ी ही प ु षाची सहकारी -सोबती आह े, असे ितने ठामपण े
सांिगतल े. याच स ुमारास म ेरी वुल टो न ा टचा ‘ए ि हि डक ेशन ऑफ द राइट ्स ऑफ
िवमेन’ (१७९२ ) हा ंथ िस झाला . यात म ेरीने ी-पु षांना िश ण , काम आिण
राजकारण या ंत समान स ंधी ावी ; असे हटल े आह े. ि या या पु षांइत याच
नैसिग क ्या बुि मान व ह शार आह ेत. यांना शै िणक व आिथ क संधी आिण समान
नागरी ह क िदल े, तर या प ु षांएवढ्याच ि या स म व समथ बनतील , असे मत म ेरीने
ठामपण े मांडले. ारंभी या या िच ंतन-मंथनाचा प रणाम असा झाला क याम ुळे ा स ,
जम नी, इटलीत व ैचा रक उलथापालथ होऊन उ मूलनवादा या चळवळीस
१९ या शतकात ी ा स ंदभा त यूरोप व उ र अम े रकेत ि थ य ंतरे होऊ लागली .
पॅ रसम ये ‘द हाइस ऑफ िवम ेन’(१८४८ ) हे दैिनक िनघाल े. यातून ीिश ण , ि या ंचे
राजक य ह क , समान स ंधी, समान व ेतन, कुटुंबांतग त आिण क ुटुंबाबाह ेरील िह ंसाचार ,
समिवभाग णी अशा बह िवध ी ांना वाचा फोडली गेली. याच स ुमारास जम न लेिखका
लूईस िडटमर िहन े ‘सोशल रफॉम ’ हे िनयतकािलक काढ ून ि या ंचे चच त आणल े.
यूयॉक येथे १८४८ म ये ि या ं या ह का ंसाठी पिहली ी ह क प रषद भरली . या
सभेत अकरा ठराव संमत केले गेले. यांम ये ि या ंना मतदानाचा अिधकार ा हावा , हा
ठराव ाधा यान े मांडला गेला. ८ माच १८५७ रोजी अम े रकेत कापडा या िमलमधील
ि या ंनी १६ तासाएवजी १९ तास काम कर याचा अिधकार िमळवला . जॉन त ुअत
िमलन े १८६७ म ये ि िटश पाल म ट म य े ि या ं या मतदानाचा ह क मा ंडला. तसेच
१८६९ म ये जॉन त ुअत िमलन े ‘द स ज े शन ऑफ व ुमेन’ हा ंथ िलह न िववाहस ं था
ि या ं या वात ं याला कशी बाधा आणत े ते दाखव ून िदल े. पुढे अशा कार या ि या ं या
प रषदा अ य िठकाणीही भरिव या ग े या. यांतूनच प ुढे एिलझाब ेथ कॅडी ट ॅ टन, माथा
राइट, सुसान अ ँथनी इ याद नी ‘ नॅशनल िवम ेन स ेज असोिसएशन ’ (१८६९ ) ही
मतदाना या स ंदभा त जागितक स ंघटना थापन क ेली. एमा प ॅटरसन या ं या प ुढाकारान े
१८७७ म ये ‘िवमेन ेड युिनयन’ ची थापना झाली . तर १८७८ म ये ि या ं या
ह कासाठी आ ंतररा ीय प रषद भरली . यातून काही िठकाणी ि या ंना मतदानाचा
अिधकार िमळाला . सु वातीस उ च ू व कामगार ि या ंत मतभ ेद झाल े. याबाबत शाल ट
पिक स िगलमन िहन े ‘िवमेन अँड इकॉनॉिम स ’ (१८९८ ) या ंथात अस े हटल े आहे क ,
ि या नी घरगुती काम व क ुटुंब या जोखडा तून मु झाले पािहज े. पु षांवर िवसंबून राह णे
टाळल े पािहज े. समाजात िलंगभेदा या आधार े ि या ंना दु यम थान िदल े जात े आिण
ि या ंचे अप रिमत शोषण क ेले जाते. यासाठी प ु ष धान -िपतृस ाक क ुटुंबप तीत बदल
होणे आव यक आह े. असा समाजवादी समत ेचा िस ा ंत शाल ट पिक स िगलमन िहन े
मांडला. पा या य ि या ंना २० या शतका या प ूवा धा त मतदानाचा ह क ा झाला .
ीवादाचा हा सार - चार आिशया , आि का आिण अम े रकेतही झाला आिण िवकिसत
रा ांबरोबरच याच े लोण अिवकिसत व िवकसनशील द ेशांत पोहोचल े. १९१९ म ये
हिज िनया व ू फ या ि िटश ल ेिखकेने ‘अ म ऑफ व स ओन ’ हा ंथ िलिहला . यात munotes.in
Page 33
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
33 ि या ंना आप या मता ंचा िवकास कर यासाठी प ु ष धान यव थ ेत वाव नस याचा
दावा क ेला आह े. ीमु या ीन े २० या शकतील मह वाचा ंथ हणज े च लेिखका
िसमोन िद बो हाचा ‘द सेकंड से स’ (१९४८ ) होय. या ंथात ितन े ‘ज मताच क ुणी ी
नसते तर ितला ी बनवल े जाते. िलंग व पाम ुळे ित यावर बाईपण लादल े जाते’ असा
िवचार मा ंडला आह े. पुढे सन १९६९ म ये केट िमल ेट िहने " Sexual Politices ' हा ंथ
िलह न ि या ं या शोषणाला िपत ृस ाक समाज यव था कारणीभ ूत अस याच े सांिगतल े.
जागितक पातळीवर या या सव घटना ं या पा भूमीवर सन १९७५ म ये युनो या वतीन े
आंतररा ीय मिहला वष ' साजर े कर यात आल े . तसेच सन १९७५ ते १९८५ हे
ीमु चे दशक हण ून साजर े झाले. अमे रकेत १९७० ते १९८० या दर यान 'तळीरस े'
आिण " Womens Press " यासार या ीवादी काशन स ं था थापन झा या . ८ माच
१९१७ रोजी मा को य ेथे भाकरीसाठी मोचा , ८ माच १९४३ म ये ि हएतनाम य ेथील
ि या ंचा स ंघष आिण ८ माच १९७ ९ म ये इराणी ि या ंचा ीम ु चा स ंघष या
पा भूमीवर ८ माच हा िदवस ीम ु या चळवळीसाठी ेरणादायी ठर याम ुळे हा िदवस '
आंतररा ीय मिहला िदन ' हणून साजरा होऊ लागला .
आंतररा ीय पातळीवरील ीम ु या चळवळ बरोबरच भारतीय पातळीवरील काही
मह वप ूण अशा घटना ंचा मागोवा यावा लाग ेल. भारतीय पातळीवर ीला म ु कर याचा
पिहला य न महा मा फ ुले यांनी केला अस े हणाव े लागेल. याही आगोदर सन १८२९
म ये राजा राममोहन रॉय या ंनी सती था ब ंद हावी यासाठी य न क न याब ल
कायदा क न घ ेतला. पण ख या अथा ने म. फुले यांनी ीला ग ुलाम करणा या यव थ ेवर
आसूड ओढल े . धम ंथ, पुराणकथा मधील ख ुळचट क पना , देवभोळ ेपणा यावर हार
केला. ी - पु ष समत ेचा िवचार मा ंडून , ीमु या चळवळीची स ु वात केली. मुल ची
शाळ स ु क न या ंना ानदान क ेले. बालह या ितब ंधगृहाची थापना क ेली, िवधवा
िववाहाचा प ुर कार क ेला. यांनी सािव ीबाई फ ुल ना िश ण द ेऊन या ंना िश ि का बनवल े .
पुढे सन १८८२ पंिडता रमाबाईनी " आय मिहला समाज क थापना क न ी -
मु या कामाला स ंघटना मक प िदल े . ' शारदासदन ' आिण म ु सदन ' (१८९६ ) ची
थापना क न मिहला ंना स ुतारकाम , लोहारकाम , छपाई , िशवणकाम , भरतकाम व
प रचा रक ेचे काम िशकव ून आिथ क ्या वावल ंबी बनिवल े. पुढे सन १८९१ म ये '
संमितवयाचा कायदा ' झाला भारती य ीम ु चळवळी या ीन े ताराबाई िश ंदे यांनी सन
१८८२ म ये िलिहल ेला ' ी - पु ष ' तुलना हा ंथ मैलाचा दगड ठरला आह े. याम य े
यांनो धम सं कृती पु षी द ुट पीपणा या अन ुशंगाने परखड मत मा ंडले आह े . पुढील
काळात डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनी काय ा म ये सुधारणा क ेली. १९४८ म ये यांनी '
िहंदू कोड बील ' घटना सिमतीप ुढे सादर क ेले यात मालम े या वारसा ह काम य े
ि या ंचाही वाटा असावा अस े मत मा ंडले . याम य े घट फोट , एक प नी व , पोटगी ,
मालम ेत ीचा समान ह क या ंचा अ ंतभा व कर यात आला . पुढे १९७३ साली एस .
एम . डी . टी . मिहला िव ापीठ म ुंबई येथे रा ीय पातळीवरील पिहल े ी अ यासक
सु कर यात आल े . क व रा य सर कार या अिधप याखाली मिहला आयोगाची थापना
कर यात आली . आंतररा ीय व भारतीय पातळीवरील वरील सव घटना , चळवळ चा
प रणाम हण ून वात ं यो र काळात ीम ु या चळवळ नी जोर धरल ेला िदसतो . या
राजक य आिण सामािजक घटना ंचा चळवळ चा प रणाम सािह यावर पड ू लागला . munotes.in
Page 34
सािह य आिण समाज
34 ीमु या चळवळीचा एक भाग हण ून ि या ंनी ी - जािणव ेचे सािह य िलहाव े अशी
भूिमकाही प ुढे आली . या पा भूमीवर ी ' जािणव ेचे सािह य हणज े ीवादी व पाच े
सािह य १ ९ ६० नंतर या काळात आकारास य ेवू लागल े.
ीवादा या जािणव ेमागे िविश असा व ा आप याला दाखिवता य ेत नाही . पु ष धान
यव थ ेम ये ि या ं या याय ह कासा ठी अन ेक ि या ंनी उभी क ेलेली ही िवचारसरणी
हणून ' ीवाद या स ंक पन ेचा िवचार करावा लागतो . ीवाद ही भारतीय भ ूमीतील
िवचारसरणी नस ून ती पा ा य जगतातील घडामोडीपास ून उदयास आल ेली आह े.
जागितक पातळी माण े भारतात ही ीम ु ची चळवळ कमीअिधक स ु होती . पण ीवा '
हणून अि त वात आल ेली िवचारसरणी २० या शतकात पा ा य रा ात ूनच जगभरात
चिलत झाली आह े. इं जीतील या " Feminism ' श दासाठी मराठीत ‘ ीवाद ' हा श द
ढ झाला आह े. पु ष धा न यव थ ेम ये ी हो कोमल , नाजूक, दुब ल, न , ल जा
बाळगणारी , चूल - मूल सा ंभाळणारी अशो ितमा हण ून समाजात ड झाली . यामुळे
ितला प ु षां या त ुलनेत दु यम थान िमळत ग ेले . प रणामी ित या क ृती, उ व
अिभ य ला मया दा आ या . धम - सं कृती व समाज यव थ ेत ितला द ु यम थान
िमळाल े . तुलनेने पु ष कत ृ ववान , बलवान ठरवला ग ेला . प रणामी िपढ ्याि पढ ्या अशा
पु ष धान यव थ ेत ि या ंचे शोषण होत रािहल े . या शोषणािव उठिवल ेला आवाज
आिण माण ूस हण ून जग यासाठी ीला म ु करणारी व उभी रािहल ेली िवचारसरणी
हणज े ीवादी िवचारसरणी अस े हणता य ेईल . यासंदभा त डॉ. मंगला वरख ेडे असे
हणतात क , “पु षस ाक समाज यव थ ेने ीला कधी द ेवता बनव ून ितच े मनु य व
नाकारल े तर कधी ितला शोभ ेची बाह ली हण ून िकंवा मदनाची प ुतळी हण ून तर कधी एक
भोगव त ू हणून पािहल े. कधी ितला दासी , कुलटा, यिभचा र णी हण ून होन ल ेखले िकंवा
एक डोळ े नसल ेली िवचारहीन ग ृिहणी एवढ ेच ितला मया िदत थान िदल े . ीची ही
गतानुगितक अशी सनातन ितमा प ुसून टाकण े हे ीवादी चळवळीप ुढचे एक मोठ े आ हान
रािहल े आहे . पु षाला समाजरचन ेत जस े एक अथ पूण थान आह े तसे ीलाही ा हाव े
यासाठी जीवना या सव े ात स ंघष शील राहणारी ' ीवाद ' ही एक lack of qualities '
ा ॲ र टॉटल पास ून चालत आल े या अभावम ूलक िवचार णाली आह े." ी ही अप ूण
मानव अस याची समज ूत न करण े आिण ीिवषयक नवीन मानद ंड िनमा ण कर या साठी
यूह रचण े ही ीवादी चळवळीची थोड या त भूिमका सा ंगता य ेईल. समाजकारण ,
अथ कारण , राजकारण , कला व वा य यवहार यासव े ात ि या ं या वाट ्याला आल ेले
दु यम थान नाका न माण ूसपणाचा मतािधि त ह क ा कर यासाठी क ेलेली
राजक य चळवळ ह े ' ीवादा 'चे सव साधारण व प आह े.
ीवादी िवचारसरणी ही एक जाणीव आह े. या जािणव ेचा िवकास होण े गरज ेचे आह े.
ि या ं या शोषणाला द ु यमपणाला कारणीभ ूत असणारी सवा त मोठा घटक हणज े'
िपतृस ाक क ुटुंब सं था ' होय . या यव थ े या िव उठिवल ेला आवा ज ह णून या
ीवादाकड े पाहता य ेईल. एकूण या व ैचा रक स ंघषा या पा भूमीवर ' ी ' हणून
आप यावर लादल े या भ ूिमकांना नकार द े याची ताकत ीम य े येऊ लागली . िववाह
संबंधाना आल ेले अवा तव मह व आिण यात ून ीम य े जल ेली शरणागतीची भावना ,
तसेच ित या आईपणाला िमळणार े नैितक मह व अथवा म ू य, 'से स िस ंबल' हणून
ीकड े पाह याची पार ंप रक व ृ ी या सवा ना ि या ंनी आ हान िदल े. पु षां माण ेच माण ूस munotes.in
Page 35
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
35 हणून जग याची आपली आ ंत रक ओढ ि या ंनी आप या भािषक क ृतीतून य करायला
सु वात केली . या माण ूसपणाची जाणीव होण े व ते िमळिव यासाठी लढा द ेणे ही ीवादी
िवचारा ंची पा भूमी आह े. ि या ंना दु यम व द ेणारी प ु ष धान स ं कृती न करण े हे
ीवादाच े मु य उि आह े. पु षांइतक च ीलाही वतःची ओळख आह े. व-िवकास ,
वतं ता या ंची ज री आह े. व वाची ओळख , वाय ता , वयंिनण य, सि य सहभाग या
गो ी ीला य हण ून प रप व बनिवतात . या िमळव ून दे याचा य न ीवादी
चळवळीन े केला. ि या ंना िमळणार े गौण व , यांचे केले जाणार े दमन आिण शोषण या ंचे
प ीकर ण, यामागील कारणा ंचे िव ेषण ीवाद करतो . याच माण े हे सामािजक वा तव
बदल यासाठी काय कराव े, याचे िववेचनही करतो . काळान ुसार ीवादी चळवळीत जहाल ,
मवाळ , मा स वादी, पया वरणवादी , कृ णवण य वग ैरे अन ेक छटा असल े या
िवचारसरण या बह िवध स ंघटना सामी ल झा या आह ेत. अलीकड े आध ुिनको र ( पो ट
मॉडन ) ीवाद , कृ णवण ीवाद ( लॅक फेिमिनझम ), बह सा ं कृितक आिण व ैि क
ीवाद अस ेही िविवध कार प ुढे आल े आहेत. यांपैक कृ णवण ीवादान े ीवादा या
मु य धार े या मया दा प करताना वण वच ववादाशी िनगिडत अस े ीवादा या
संदभा त अधोर ेिखत क ेले आह ेत. ीवादा या क ा ेतवण य , म यमवग य आिण
िभ निल ंगी संबंध असणा या ि या ं या ा ंपलीकड े िव तार याची आव यकता यात ून
कषा ने पुढे आली . ीवादाचा िनर िनरा या िस ा ंतांमधून आिण या ं या
पर परस ंबंधांमधून जो िवकास घडला , याम य े ी या गौण वाला कारणीभ ूत ठरणा या
सामािजक , आिथ क, सां कृितक,राजक य , मानसशा ीय घटका ंचा सखोल िवचार
कर यात आला . ी ा ंचे सै ांितक आिण यावहा रक पात या ंवर वण , वग , जात
इ याद शी ज े गुंतागुंतीचे संबंध असतात , यां यावरही काश टाक यात आला आह े.
ीमु चा लढा हा सव शोिषत , वंिचत मानवसम ूहां या म ु या लढ ्यांपासून वेगळा
काढता य ेत नाही , याचे एक स ुजाण भान या सव चच मधून िनमा ण झाल े आहे. अंितमतः
ीवादाचा साक यान े िवचार क े यास , ी वात ं य, ी-पु ष समता व आ मिनभ रता या
गो ी ीउ ारासाठी अप रहाय ठरतात .
१ब.८.१ ीवाद : काही ठळक बाबी
१) ीवादाच े असे आ हप ूव क सा ंगणे आहे क , सव ि या या बाई अस या तरी बाय क
असतातच अस े नाही, िकंबह ना िसमॉन द बो हा हणत े या माण े कोणतीही ी बाई हण ून
ज माला य ेत नाही तर ती बाई बनिवली जात े .
२) िपतृ धान अ या मवादाच े िवघटन करण े ही ीवादीची आणखी एक बाज ू आहे .
३) समान स ंधी, समान ह क आिण दजा , तसेच वात ं य हा ीवादी िवचारसरणीचा गाभा
आहे.
४) ीवाद हा ीला आप या व वाची जाणीव क न द ेतो. आप या याय ह काचा
अिधकार ा क न द ेतो.
५) ी ही माण ूस आह े हण ून य या व पात ितचा िवचार हावा , अशी मागणी
ीवादी चळवळीत ून पुढे आली . munotes.in
Page 36
सािह य आिण समाज
36 ६) पु ष धान यव थ ेत िल ंग भेदभाव म ु ाम घडिवला ग ेला. िपतृस ाक प तीची
िवचारसरणी ही ेणीब , ं वादी आिण वच ववादी आह े. हणून िपतृस ाक प ती
उलथव ून टाक याचा िवचार ीवाद मा ंडतो.
७) ीवाद ही क ृतीशीलत ेची अप े ा असणारी िवचार सरणी आह े.
८) यापक सामािजक प रवत ना या यासात ून उदयाला आल े या या िवचारसरणीला
मानवत ेचे, समानत ेचे अिध ान आह े.
९) ीवादान े ान पर ंपरा, सािह य पर ंपरा, िश ण , भाषा, धम , कला, कायदा , अ या म ,
िनतीम ा या घटका ंचे ीवादा या ीकोनात ून पुनवा चन केले.
१०) ीवादान े पु ष धान यव थ ेतील प ु षी राजकारण उघड क ेले.
१ब.९. आंबेडकरवाद : व प आिण िवश ेष
२० या शतकान े जगाला डॉ . बाबासाह ेब आ ंबेडकर ह े महामानव िदल े. यां या क ृती-
उ चा स ुगंध वत मान यव था ं या ध ुरीनापय त तर ग ेलाच पण भिव य काळातही तो
दरवळत रािहला . डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ंचं आय ु य, यांची कृती उ या सवा चा
िवचार आ ंबेडकरवाद स ू पात धारण करतो . आंबेडकरी िवचारान े िवसाव े शतक ढवळ ून
िनघाल े. आंबेडकरी िवचारा ंची ेरणा घ ेऊन इथ े मोठ्या माणात सािह य िनिम ती स ु
झाली. हे सािह य समाज यव थ ेची िचरफाड करत े. श ि या करत े. वांझोट्या क पना ंना
कवटाळणा या वा ं यीन पर ंपरांना जबरद त ध का द ेते. मु या ा या ं या द ुःखाच े पोवाड े
गाणा या ंना, वां य िनिम तीबाबत कम कांड मानणा या ंना जबरद त ध का द ेत वां याची
नवीन पात मा ंडणी करत े. हे आंबेडकरवादाच े बल थान आह े. यामुळेच साठो री मराठी
सािह यावर आ ंबेडकरवादाचा भाव मोठ ्या माणावर पडला आह े. डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकरा ंनी वषा नुवष जज र झाल े या समाज यव थ ेचे िनदान क ेले. अंधारात िखतपत
पडले याना काशवाट दाखवली . यां यात आ मिव ास जागा क ेला. िवभूतीपूजेचा धोका
सांिगतला . सतत जाग क राह याचा स ंदेश िदला . यासाठी या ंनी आय ु यभर स ंघषा चा
पिव ा घ ेतला. अ यायाची व िवषम समाज यव थ ेचे तपासणी क न या ंनी १९१९ म ये
बंडाचे िनशाण फडकवल े. आंबेडकर वादाच े व प सा ंगताना डॉ . आंबेडकर या ंनी
राजकरण , अथ , समज, िवधी, संिवधान , धम , त व ान , यासंबंधी ज े िवपुल लेखन क ेले
आिण ज े चंड लढ े उभारल े यांचा िवचार करावा लाग ेल. ‘एक महार ’ या टोपण नावान े
यांनी १६ जाने. १९१९ ला ‘A Mahar on home Rule’ हे प िलिहल े. तेथून या ं या
साव जिनक जीवनाला स ुरवात झाली . १९२० म ये मूकनायक स ु केले, माणगाव
(को हाप ूर) येथे अ प ृशांची प रषद घ ेतली. १९२४ म ये ‘बिह क ृत िहतका रणी सभा ’
थापन क ेली. १९२७ ला महाड या चवदार त याचा स या ह क ेला. पुढे बिह क ृत भारत ,
जनता , समता ही प े सु केली. १९३६ म ये ‘ वतं मज ूर प ’ थापन क ेला. १९४६
ला िस ाथ कोल ेज सु केले. १९५० म ये ‘ भारतीय स ंिवधान ’ िलिहल े. १९५१ म ये
‘िहंदू कोड िबल ’ आणल े. तर १९५६ ला िह ंदू धमा चा याग क न बौ ध माचा वीकार
केला. थोड यात १९५६ पय त एखा ा िन णात यो या माण े झुंजारवृ ीने ते लढत
रािहल े. याचे फिलत हणज े येथील उप ेि त समाज काशमय हो यास िस झाला . munotes.in
Page 37
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
37 िश ण पी िवज ेरी या सा ान े कृि म अ ंधाराची छाननी करायला लागला . यात बरीच
थोतांड या ं या हाती लागली . या थोता ंडां यािव तो िव ोह कराय ला िस झाला . अशा
या आ ंबेडकरवादाचा अ यास आपणास करता य ेतो.
आंबेडकरवाद हणज े आंबेडकर िणत त व ान होय . “ आंबेडकर वाद ह े मानवी ित ेचे
गौरवशाली रा य , समाजवादी समाज आिण बध ु वाची िनिम ती कर याची ित ा उरत
वागवणार े ांितिव ान आह े” असे डॉ मनोहर या ंनी हटल े आहे. आंबेडकरवादाच े त व ान
मानवी मह ेचे गोडव े गाते. देव, देश याप े ाही माण ूसपणाला महान हणत े. आंबेडकरवाद
एका सव पश त व ानाच े नाव आह े. िव ानिन ा व ब ुि ामा याच े दुसरे नाव
आंबेडकरवाद होय . आंबेडकरवाद सतत प रवत नाशी बांधला ग ेलेला आह े. इहवाद आिण
समाजवाद याच े येय आह े, असे डॉ. यशवंत मनोहर या ंनी हटल े आहे. ि थितशीलत ेपे ा
गितशीलत ेला ाधा य द ेणारा हा िवचार आह े. गतानुगितक था ंबलेपणाला ि याशील
कर याची ऊजा आंबेडकरवादात आह े. प रवत न आ ंबेडकरवादाचा पाया आह े. बदल हा
िनसगा चा िनयम आह े. चांगलं घडव यासाठी व वाईट घालव यासाठी ही िवचारसरणी आह े.
डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ंनी केलेली आ ंदोलन े, संघष , भाषण े यात ून आ ंबेडकरवाद
आकारास य ेतो. स य, िशव, सुंदराची न या पात मा ंडणी क पाहतो . डॉ. यशवंत
मनोहर हणतात , “आंबेडकरवाद ही ई रातीत आिण धमा तीत जीवन णाली आह े.
बु ी ामा यवाद हा या त व ानाचा पाया आह े. अप रवत नाला, ि थतीवाद व ि थतीवादाच े
जनक व पालक असल े या धमा ना आिण ई रा ंना नकार आह े. समता , वातं य, बंधुता
आिण सामािजक याय ह े इहवादािध ीत समाजवादाच े एक पया यी ा प आ ंबेडकरवाद
देते.” अशा कार े डॉ. मनोहर या ंनी आब ेडकर वादाच े यथाथ वण न केले आहे.
मानवाला कमीपणा आणणार े त व नाकारण े, ढी पर ंपरा झ ुगा न द ेणे, यािव स ंघष
करणे हा िवचार आ ंबेडकरा ं या क ृती उ त ून कटला आह े. सामािजक , आिथ क व
सां कृितक समानता यावर उभा असल ेला समाज आ ंबेडकरवादाला अप ेि त आह े. बदल
हा िनसग िनयमाचा भाग अस यान े ि थितशील असल ेले जग बदल ून ते अिधक चा ंगले
कर यासाठी आ ंबेडकरवाद स व प ुरवते. याबाबत वत : डॉ. आंबेडकर ‘रायिट ं ज अ ँड
पीचेस, खंड १’ म ये हणतात , “ Every thing is changing, that change is the
law of life for individuals as well as for society” हा बदल घडव ून आण यासाठीच
धमा तर क े याचेही या ंनी ‘ बु ा अ ँड िहज ध मा ’ म ये सांिगतल ेले आह े. जु या
िवषमतावादी यव थ ेला बदल यासाठी , यायप ूण समानत ेसाठी आंबेडकरा ंना या बदलाची
गरज वाटली . यासाठी या ंनी धमा तर केले. चांग या जग याचा माग यांनी दाखिवला .
मानवी ित ेला यात मह व होत े. थोड यात डॉ . यशवंत मनोहर या ंनी हट या माण े
मानवी ित ेचे सवा था ने संवध न करणा या आदश समाज स ं थेची ा प आ ंबेडकरवादाच े
येय आह े. यासाठी स यम , िशवम , सुंदरम् या स ंक पना ंची न यान े छाननी आ ंबेडकरवाद
करतो . ही मा ंडणी डॉ . शरणक ुमार िल ंबाळे य ांनी ‘दिलत सािह याच े स दय शा ’ या
ंथा या तावन ेत केली आह े. ते हणतात , माणूस हा सव थम माण ूस आहे हे स य आह े.
माणसाच े वात ं य हे िशव आह े आिण माणसातील माण ुसक ह े स दय आहे. तर ताराच ं
खांडेकर हणतात , “एक य एक म ू य हे व मा य क न वात ं य, समता आिण ब ंधुता
हणज ेच सामािजक िनतीम ा वीका न य च े सवा गीण क याण साध या चा सा ंसदीय
लोकशाही य ु जीवनमाग हणज े आंबेडकरवाद होय .” तर “आंबेडकरवाद हणज े munotes.in
Page 38
सािह य आिण समाज
38 समाजवादी समाजरचन े या िनिम तीसाठी या जगाची िज प ुनर चना करावी लाग ेल, यासाठी
ध मा या साहायान े वात ं य, समता , बंधुता आिण याय यावर उ या असणा या
लोकशाहीची िनिम ती कर याची ेरणा द ेणारे समाजिव ान आह े” असे डॉ. रावसाह ेब कसब े
हणतात . अशा या आंबेडकरी िवचारा ंची ेरणा घ ेऊन साठो री सािह यात दिलत सािह य
िनमा ण झाल े आहे. या सािह यान े वांङमय िव ाच े ल व ेधून घेतले. या दिलत सािह या या
सं ा आिण व पाव न आ ंबेडकरवादाची ठळक व ैिश ्ये मांडता य ेतात.
१ब.९.१ आंबेडकरवादाची ठळक व ैिश ्ये
१) ‘माणूस’ हा आ ंबेडकरवादाचा क िबंदू
दिलत सािह य माणसाला क िबंदू मानत े. याचे हष , िवमश , मान, स मान याचा िवचार या
सािह या या क थानी आह े. म. ना. वानख ेडे हणतात या माण े ‘दिलत सािह य
माणसाला क िबंदू मानत े, माणसा या स ुखदुःखाशी समरस होत े, माणसाला महान मानत े.
माणसाला स यक ा ंतीकड े घेऊन जात े. बाबुराव बाग ुल तर आप या सािह यात ून
माणसा या महानत ेचे पोवाड े गातात . वेदाआधी असल े या माणसान े ही प ृ वी स ुंदर
के याचे सांगतात. यांनी केले या दिलत सािह या या या य ेतून माणसाच े े व िस
होते. जे क आ ंबेडकरवादाच े मह वाच े त व आह े. बागुलां या मत े दिलत सािह य
माणसाला क मानत े. माणसा या वात ं याचा ाणपणान े उ चार करत े. माणसा या
मु चा प ुर कार करत े. माणसाला महान मानणार े वंश, वण आिण जाती े वाला कठोर
िवरोध करत े. तर . ी. ने रकर हणतात , “या इहलोकात माणसाप े ा आणखीन कोणती
का पिनक व त ू महान नाही . जी सं कृती, जो समाज , जे सािह य माणसाला लहान करत े.
याला ग ुलामीत जगायला भाग पड ते. या िव दिलत सािह याचा उठाव आह े.” याव न
माणसाच े मोठ ेपण सा ंगणारे आंबेडकरवादाच े त व ान समानत ेचा प ुर कार करत े.
माणसाला कमी ल ेखणा या आिण माणसामाणसात भ ेद करणा या ितगामी िवचाराची होळी
करते, असे हणता य ेईल.
२) वात ं य, समता आिण ब ंधुता
आंबेडकरवादान े मह वाची मानली आह े. वातं य व समता या ंचे संर ण ब ंधू भावाम ुळे होते
अशी डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकर या ंची धारणा होती . डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर हणतात ,
“मा या त व ानात वात ं य आिण समता या ंना जागा आह े. परंतु अप रिमत वात ं याने
समतेचा ना श होतो आिण िनभ ळ समानता वात ं याला वाव ठ ेवत नाही . मा या
त व ानात ब ंधुतेला फार उ च थान आह े. वातं य आिण समता या ंचे र ण ब ंधुभाव
यामुळेच होईल . बंधुता हणज े मानवता आिण मानवता ह ेच धमा चे दुसरे नाव आह े.”
याव न मानवता ह े मू य आ ंबेडकरवादात िकती मह वप ूण आहे याची िचती य ेते. िहंदू
धमा तील मानवता जागी कर यासाठी डॉ . बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ंनी आय ु या या
अखेरीपय त य न क ेले पण या ंना अप ेि त यश आल े नाही. हणूनच या ंनी ‘िहंदू हणून
मरणार नाही ’ ित ा खरी क न दाखवली . यासाठी भारती य रा यघटन ेत या म ूल य चा
समाव ेश केला. रा यसभ ेतील एका भाषणात या ंनी घटन ेने वात ं य, समता व ब ंधुता ही
मू ये िशरोधाय मानल े आहेत. न हे या यीवरच घटना अिधि त आह े, असे सांिगतल े होते.
िवभूितपूजेपे ा मूलभूत ह का ं या र णासाठी आ ंबेडकरवाद हाक देतो व यासाठी सतत munotes.in
Page 39
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
39 जाग क राह याचा स ंदेश देतो. िवभूतीपूजेमुळे मानिसक ग ुलामिगरीचा धोका िनमा ण
हो याची श यता अस यान े डॉ. आंबेडकरा ंनी िवभ ूतीपुजेला ठाम नकार िदल ेला आह े.
३) जातीअ ंताचा िवचार
भारतीय समाजरचन ेत शू , अ पृश, आिदवासी , भटके-िवमु या ंना सव कारच े मानवी
ह क नाकारल े गेले होते. सनातनी यव थ ेने यांना दा य , गुलाम क ेले होते. जाती
अंता या या लढाईत डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकर िनर ंतर स ंघष रत रािहल े. जात यव थ ेने
िनमा ण केले या िवषमत ेस या खाईत हजारो वष लोटल े या समाजाला बाह ेर काढ यासाठी
हा जातीअ ंताचा लढा होता . हा लढा म ूलभूत ह का ंचा होता पया याने मानवत ेचा हा लढा
होता. डॉ. शरणक ुमार िल ंबाळे य ांनी हट या माण े आंबेडकरवाद हणज े जाितअ ंताचा
आधुिनक िवचार आह े. यातूनच दिलता ंचे कांत िव ान साकारल े. जाती यव था व
वण यव थ ेचे समथ न करणा या मनु मृतीचे दहन आ ंबेडकरा ंनी केले. आंबेडकरवादाचा
िवशेष हणज े य ेक िवचार क ृतीतून ताव ून-सुलाखून आला आह े. जाती यव था ही
िवषमत ेची उतर ंड अस यान े िपढ्यानिपढ ्या काही जाती उ च तर काही जाती नीच
मान या ग े या. नीच मान या ग ेले या जातीतील माणसा ं या आय ु यात हजारो वषा ची
काळी रा आली . या हजारो वषा या काळो या रा ीचा स ूय दय आ ंबेडकरा ं या पान े
झाला. या ा स ूया चीिकरण े हणज े आंबेडकरवादाच े एक एक त व होय .
४) मानवता
आंबेडकरवादाच े दुसरे नाव मानवतावाद आह े. डॉ. शरणक ुमार िल ंबाळे य ां या मतान ुसार
आंबेडकरी िवचार हा माणसा या अवम ू यनािव स ंघष करणारा क ृितशील िवचार आह े.
हाच मानवतावाद प रवत नाचा प ुर कार करणारा आह े. समानत ेसाठी व यायप ूण ह क या
मानवतावादात अप ेि त आह ेत. तळागळातील माणसाच े आयु य याची ित ा उ ंचाव याच े
काय हा मानवतावाद करतो . हा मानवतावाद काही लोका ंसाठी नस ून सवा साठी आह े. संत
सािह यातही मानवतावाद िदसतो . पण याम ुळे दिलता ं या पीिडता ं या ि थतीत फार बदल
झाला नाही . मानवा या उ नतीसाठी व नीितम ेस पोषक असा मानवतावाद
आंबेडकरवादात अप ेि त आह े. अशा मानवतावादी आदश समाजा त जाणीवप ूव क
एकमेकाशी स ंबंध ठेवून सुखदुःखाची वाटणी क ेली पािहज े सामािजक अिभसरण असल े
पािहज े हे डॉ आ ंबेडकरा ंना अप ेि त आह े.
५) वेदना, िव ोह , नकार
डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ंनी चात ुव य यव थ ेचे छाननी क न अ प ृ यां या द ुःखाला
कारणीभ ूत असणा या वण यव थेचे, जाती यव थ ेचे परखडपण े िव ेषण क ेले.
शू ाितश ू ां या च ंड अशा यातना ंना या ंनी श द प िदल े. जे पाणी पश ूंना िप यासाठी
उपल ध आह े, पण माणसा ंना नाही . हे दुःख या ंना जाचत होत े. यासाठी या ंनी महाड
येथील चवदार तळ े स या ह क न ा ंितकारक काय केले. यातच आ ंबेडकरी िवचारातील
वेदना, िव ोह , नकार ह े घटक िदस ून येतात. या घटका ंबाबत शरणक ुमार िल ंबाळे
हणतात , “दिलत व ेदनेचे व प ह े सामािजक आह े... आंबेडकरी िवचारातील नकार हा
िवधायक ी असल ेला ितकार आह े... मी माण ूस आह े. मला माणसाच े सव ह क िमळाल े munotes.in
Page 40
सािह य आिण समाज
40 पािहज ेत या जािणव ेतून ा िव ोहाचा ज म झाल ेला आह े.” सवण या ंचे े व,
समाजजीवनातील आचार -िवचार िवस ंगती, ी श ू ां या ित ेचे अवम ू यन, पिव व
अपिव त े या ामक क पना आद ना आ ंबेडकरवाद नकार द ेते. याऐवजी वात ं य, समता
व बंधुभाव या म ू यांचे ा प द ेते.
६) आ मस मान , आ मशोध
आ मस मानासाठी ह काची भाषा आव यक असत े. आपल े ह क ा कर यासाठी
िकंबह ना म ूलभूत ह का ं या ा ीसाठी आ ंबेडकरी लढा होता . भालच ं फडक े हणतात
या माण े “आ हाला त ुमचे उपकार नकोत , आ हा ला आमच े ज मजात ह क हव ेत. अशी
खंबीर भ ूिमका डॉ . आंबेडकर या ंनी घेतली होती ” या आ मस मानासाठी त े िवभूितपूजा
नाकारतात . “आंबेडकरी िवचार आ मसात क े यामुळे ा होणा या जीवनिवषयक
ि कोनाधार े वतःला जाण ून घे या या उ कट इ छाश चा श द प आिव कार हणज े
दिलत सािह य ” या द ा भगत या या या य ेतून आ मस मान व आ मशोध
आंबेडकरवादात िकती मह वप ूण आहे याची िचती य ेते. द ा भगत हणतात या माण े
आ मस माना या जािणव ेतून आ मशोध घ ेतला जातो . आ मस माना या आड य ेणा या
परंपरेला, धमा ला नकार िद ला जातो . या आ मस मानासाठी वाबल ंबन मह वाच े
अस याच े डॉ. आंबेडकर आवज ू न सा ंगतात. याच े क याण तोच करील द ुसरा कोणी
करणार नाही . खरा शहाणपणा कोणावरही िव ास न ठ ेवता वतःवर िव ास ठ ेवणे यातच
आहे. हणून वावल ंबन ह ेच अ प ृ यांचे येय असल े पािहज े, असे डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकर या ंनी ‘बिह क ृत भारत ’म ये हटल ेले होते. गौतम ब ु आप या अन ुयायांना
हणाल े होते, ‘तुमचे िदवे तु हीच हा ’ आप या आ मस मानासाठी सतत जाग क राहा ,
यासाठी आ मशोध या .
७) बुि ामा य
आंबेडकरवादान े ई र, आ मा , पुनज म, परलोक आदी गो ीना नाका न ब ुधी ामा यवाद
वीकारला . आंबेडकरवादाला आ मा मा य नाही . आंबेडकरवाद ब ुि ामा यवा दावर
आधारल ेला आह े. ंथ ामा य , य माण , श द ामा य याला नकार द ेत िवव ेकवादाचा
पुर कार आ ंबेडकरी िवचारात आह े. बु ी ामा यवाद हा या त व ानाचा पाया आह े. येक
गो ीची कठोर िचिक सा आ ंबेडकरवादात अ या त आह े. या ब ुि ामा यवादात ूनच
आंबेडकरी िवचार ताव ून सुलाखून िनघाल े आहेत. ंथ ामा य , य माण , श द मा यान े
येथील श ू ाितश ू ांना गुलामिगरी या खाईत लोटल े. यामुळे हजारो िपढ ्यांना पश ुवत
लेख यात आल े. माणसाचा एवढा घोर अपमान क े याच े उदाहरण जगात इतर नस ेल.
हणून आ ंबेडकरवाद ब ुि ामा यची िजवापाड जोपासना करत े. य ामा यचा धोका
ओळख ून अम े रकेचे पिहल े अ य वॉिश ं टन हणाल े होते. ‘लोकहो आपण घटना िनमा ण
केली ती कशाकरता ? या देशात व ंशपरंपरा राजस ा राह नय े तस ेच वंशपरंपरा एकाच
य या क ुटुंबात स ा राह नय े’ हा धोका वॉिश ं टनने सांिगतला होता . थोड यात
बुि ामा यवादी – इहवादी आदश समाज िनमा ण करण े हेच आंबेडकरवादच े येय आह े.
munotes.in
Page 41
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
41 ८) मू यिवषयक जाणीव
या सव आंबेडकरी त वाची जवण ूक हो यासाठी म ू यिवषयक जाणीव जोपासण े गरज ेचे
अस याच े िदसत े. वातं य, समता व ब ंधुभाव या म ू यांची जोपासना िजवापड करण े
मह वाच े आह े. लोकशाही सदन कर यासाठी म ू य स ंवध न मह वाच े अस याच े डॉ.
आंबेडकर िनव ेिदत कर तात. संसदीय लोकशाही या िवषयावर प ुणे बार असोिसएशनन े
आयोिजत क ेले या भाषणात डॉ आ ंबेडकर सा ंगतात क ‘घटना िमळाली , वातं य िमळाल े
हणज े सव काही स ंपले न हे. लोकशाहीचा व ृ कोण या एक मातीत वाढत नाही यासाठी
आव यक ती म ू यिवश ेष जाणीव जोपासली पािहज े.’ मू यिवषयक जािणवा बाबतची
सजगता आ ंबेडकरवादात आह े. वसाम या चे मह व , चा र य , य प ूजेला िवरोध ,
लोकशाही आदी घटका ंचा समाव ेश आ ंबेडकरवादात होतो . आंबेडकर ह े एक िजत ेजागत े
त व ान आह े. या त व ानाम ुळे हजारो म ुके बोलायला लागल े, हजारो वषा चा अ ंधार दूर
झाला. आ मस माना या लढाईची ेरणा िमळाली . एक नवा ि कोन भारतीय समाजाला
आंबेडकरवादाम ुळे िमळाला अस े हणता य ेईल.
१ब.१०. सरावासाठी वा याय
दीघ री िलहा .
१. मानवतावादाच े व प व िवश ेष प करा .
२. मा स वादाच े व प व िवश ेष प क रा.
३. ीवादाच े व प व िवश ेष प करा .
४. आंबेडकरवादाच े व प व िवश ेष प करा .
िटपा िलहा
१. िहपोिलट त ेन िणत िस ांत
२. मा स चा ‘ पाया व इमला ’ िस ांत
३. पा ा य ीवादी चळवळ
एका वा यात उ र े िलहा
१. ..... यव थ ेमुळे ि या ंचे शोषण होत े.
अ) पु ष धान ब) ह कुमशाही क) राजेशाही
२. ‘‘ए ि हि डक ेशन ऑफ द राइट ्स ऑफ िवम ेन’ हा ीवादाच े समथ न करणारा ंथ ....
यांनी िलिहला .
अ) वेटी ेदन ब) मेरी वूल टोन ा ट क) आंि या डॉक munotes.in
Page 42
सािह य आिण समाज
42 ३. वभावधम , शरीररचना इ यादीचा त ेन िणत ...... या संक पन ेत समाव ेश होतो .
अ) वंश ब) प रि थती क) युग वृ ी
४. मा स या िवचारधार ेनुसार समाजातील ....... हा कोण याही समाजरचन ेचा पाया
असतो .
अ) उ पादनस ंबंध ब) नातेसंबंध क) राजनैितक स ंबंध
५. मानवतावादी आ ंदोलनाचा ार ंभ यूरोप या ..... झाला.
अ) म य काळात ब) बोधनकालात क) ांती काळात
६. ‘द क य ूिन ट म ॅिनफे टोत’.....साली िस झाला .
अ) १९४८ ब) १८४८ क) १९४७
७) ..... यांनी िहंदू कोड िबलासाठी आ ही भ ूिमका घ ेतली.
अ) डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर ब) राजाराम मोहन रॉय क) महा मा गा ंधी
८) दिलत व ेदनेचे व प ह े ....... आहे.
अ) आिथ क ब) राजक य ब) सामािजक
१ब.११. आधारभ ूत संदभ
१. अवलोकन : मराठी समी ा आिण सािह य , िदगंबर पा ये, लोकवा ंगमयग ृह, मुंबई,
२०१२
२. ीवाद , सुमती ला ंडे, श दालय काशन , ीरामप ूर
३. ीवाद आिण मराठी सािह य , वंदना महाजन , िवजय काशन
४. मा स वादी सािह यिवचार , के. र. िशरवाडकर
५. वाड्मयीन सं ा - संक पना कोश, भा गणोरकर व इतर, भटकळ फाउंडेशन
६. सािह य आिण समाज , डॉ. सदा क-हाडे, लोकवा ंगमयग ृह, मुंबई, १९९९
७. सािह यिवचार आिण समाज िचंतन, ा. शर च ं मुि बोध
८. समाज आिण सं कृती, िदगंबर पा ये, मराठी िवभाग , मुंबई िव ापीठ , लोकवा ंगमयग ृह,
मुंबई, १९९८
९. सािह यिस ा ंत, अनु. डॉ. स.ग. मालस े, महारा रा य सािह य आिण सं कृती मंडळ,
मुंबई, २००२
१०. मराठी सािह यातील मानवता वाद, के. के. अिहरे, अथव काशन munotes.in
Page 43
सािह य – समाज स ंबंध – तेन, मा स
यांचे िस ा ंत, मानवतावाद , मा स वाद,
ीवाद , आंबेडकरवाद या ंचे व प िवश ेष
43 ११. सािह यव ेध, के . रं . िशरवाडकर
१२. नवे सािह यशा , डॉ. यशवंत मनोहर
१३. दिलत सािह याच े स दय शा , शरणक ुमार िल ंबाळे
१४. फुले आंबेडकर शोध आिण बोध , भालच ं फडक े
१५. दिलत सािह य िदशा आिण द ेशांतर, द ा भगत
१६. आंबेडकर वाडी मराठी सािह य , डॉ. यशवंत मनोहर , भीम र न काशन , नागपूर
१७. कॉ. शरद पाटील या ंचे वैचा रक योगदान आिण आ ंबेडकर वाद , डॉ. दीप गोखल े
१८. आंबेडकर वाद त व आिण यवहार , डॉ. रावसाह ेब कसब े, सुगावा काशन , पुणे
१९. आंबेडकर त व ान : चीती आिण आिव कार , ताराच ं खा ंडेकर, संकेत काशन ,
नागपूर
२०. मा स काय हणाला , उदय नारकर , लोक वामय , मुंबई
२१. मा स वाद प रचय माला , िशव वमा , जनश काशन
२२. मा स वादाची त डओळख , गोिवंद पानसर े, िमक ित ान को हाप ूर
मािहती जाला वरील संदभ
1. https://www.aksharnama.com
2. https://mr.m.wikipedia.org
3. https://en.m.wikipedia.org
4. https://www.unishivaji.ac.in
5. https://vishwakosh.mara thi.gov.in
munotes.in
Page 44
44 २अ
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प आिण संक पना
घटक रचना
२अ.0 उि ्ये
२अ.१ ा तािवक
२अ.२ महानगरीय सािह याची पा भूमी
२अ.३ महानगरीय सािह याची या ी
२अ.४ महानगरीय सािह याची मराठीतील परंपरा
२अ.५ समारोप
२अ.६ सरावासाठी वा याय
२अ.७ संदभ ंथ
२अ .0 उि ्ये
महानगरातील जीवन आिण ख ेडे यां यातील फरक समज यास मदत होईल .
“ खेडे “ हे भारतीय स ं कृतीचा अिवभा य अ ंग आह े याची शहरी िव ाथा ना ओळख होईल
महानगरातील िविवध सम य ेचा वेध घेता येईल .
महानगरीय सािह याच े वैिश े समज या स मदत होईल .
२अ.१ ा तािवक :
महानगर आिण खेडे ही भारतीय सं कृतीची अिवभा य अंगे रािहल ेली आहेत. ाचीन
ंथांम ये, महापुराणांम येही यां या अि त वाच े संदभ सापडतात . शहर आिण खेडे
यां याम य े सामािजक , आिथ क, सां कृितक, राजक य अशा अनेक ीने फरक असतो .
शहरांचे सामािजक -सां कृितक संदभ खेड्यांपे ा बरेच वेगळे असतात . याचबरोबर
शहरातील राजकारण आिण खेड्यातील राजकारण यांचेही व प िनरिनराळ े असत े.
आिथ क ्या शहरे खेड्यांपे ा अिधक िवकिसत असतात . असे असल े, तरी देशा या
आिथ क आिण सां कृितक िवकासात दो ह च े योगदान मह वप ूण असत े. महानगर आिण
खेडे यां यामधील अंतर कमी कर या या ीने म. गांधीज नी इ. स. 1920 नंतर
‘खेड्याकड े चला’ असा संदेश सवा ना िदला. या भावात ून सािह यिव ाचीही वाटचाल
खेड्याकड े सु झाली होती. परंतु वातं यानंतर आले या जागितक करण , munotes.in
Page 45
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
45 आधुिनक करण , औ ोिगक करण यामुळे शहरांना वेगळे मह व ा झाले. शहराम य े
आधुिनकत ेचे क ि करण सु झाले. शहरांम ये नवनवीन व तूंचे उ पादन सु झाले.
आधुिनक सुख-सुिवधा शहराम य े सहजपण े उपल ध होऊ लाग या . यातून खेड्यातील
सुिशि त वग शहराम य े ि थर होऊ लागला . याचबरोबर शहराम य े रोजगाराच े क ि करण
झा याम ुळे, महानगर हणज े िश णाच े, रोजगाराच े हमखास िठकाण बन याम ुळे ामीण
भागातील गरीब वग आिण शहरातील भौितक साधना ं या उपल धत ेमुळे ीमंत वग
शहराम य े थला ंत रत होऊ लागला . िश ण घे या या इ छेने, याचबरोबर रोजगार
िमळव या या इ छेने खेड्यापाड ्यातील लोक शहराम य े थला ंत रत झाले. यांचे
सां कृितक, धािम क रीित रवाज वेगवेगळे होते. आपला पारंप रक यवसाय टाकून
उपिजिवक ेसाठी हा खेड्यापाड ्यातील समूदाय वेगवेग या देशांतील, वेगवेग या
जातीधमा तील आिण वेगवेग या सां कृितक वातावरणातील होता. यातून एक नवा
लोकसम ूह महानगरात थला ंत रत झाला. अशा िभ निभ न लोकां या िभ न िभ न
जीवनश ैली या पर पर संबंधांतून, यातून घडले या संकरात ून महानगरीय जीवनाच े
वतःच े असे वेगळे अि त व िनमा ण झाले. यातून मूळ महानगरीय सं कृतीम य े आमूला
बदल झाले आिण महानगरीय सं कृती संिम , गुंतागुंतीची आिण यापक बनली .
महानगरातील लोकसम ूह अनेक पी आिण अनेक तरीय बनला . अशा कार े औ ोिगक
ांती आिण वै ािनक गती या झपाट्यात िवसा या शतका या सु वातीलाच महानगरा ंची
िनिम ती झाली. ही ि या जगभर घडलेली िदसत े. भारत देशही याला अपवाद न हता .
भारताम य ेही महानगरा ं या िनिम तीला सु वात झाली.
२अ.२ महानगरीय सािह याची पा भूमी :
इ. स. 1960 नंतर दिलत सािह य , ामीण सािह य , ीवादी सािह य या सािह य चळवळी
सु झा या . या चळवळ च े मुख क े शहरेच रािहल ेली िदसतात . या वाहामधील
सािह यात नंतर महानगरीय िच ण अिधक माणात आलेले िदसत े. परंतु महानगरीय
सािह याचा उगम 1960 नंतर इतर वाहा ंसोबतच झालेला िदसतो . नंतर या काळात
महानगर ही संक पना सािह या या क थानी आलेली िदसत े. महानगर ही सं ा बह क ी,
संिम आिण यापक व पाची आहे. ि तरीय समाजरचना , म यमवग य भाव हे
महानगराच े समाजशा ीय वैिश ्य ठरते. 1980 पय त सािह या या े ात हे महानगर मुंबई
या महानगरा पुरते मया िदत होते. नंतर या काळात पुणे, नािशक , नागपूर अशा शहरांचेही
िच ण महानगरीय सािह याम य े आलेले िदसत े. दिलत सािह य , ामीण सािह य , ीवादी
सािह य या सािह य वाहा ंमधूनही 1960 नंतर या काळात महानगराच े संदभ मोठ्या
माणात आलेले िदसतात . यातूनच पुढे महानगरीय सािह य ही संक पना िवकिसत
झालेली िदसत े. महानगरीय जीवनाच े िच ण करणार े सािह य ते महानगरीय सािह य असे
सामा यपण े हणता येते. बेिफक रपणा , चंगळवाद , आ मिन ा , पराभुतता, संवेदनशू यता,
क पनार यता , एकाक पण , वैफ य तता , यांि कता , हरवल ेपण, िवसंवाद, िहंसा,
बंडखोरी अशी वैिश ्ये महानगरीय सािह यात ून य झालेली आहेत. याम य े आिथ क
िहतस ंबंध मह वाच े असून यातून मानवी मू यांना गौणता ा झालेली िदसत े.
महानगरीय जीवनाची िवदारकता , तेथील मानवी जीवनाची ू ता, यं युगीन समाज आिण
म यमवग या ंचे करंटे जीवन यांचे िच ण बा. सी. मढ कर यां या किवत ेत पिह या ंदा आलेले munotes.in
Page 46
सािह य आिण समाज
46 िदसत े. मढ करां या पिह या ‘िशिशरागम ’ या किवतास ं हामधील किवता रिविकरण
मंडळा या भावात ून िनमा ण झाले या िदसतात . यानंतर या यां या ‘काही किवता ’
आिण ‘आणखी काही किवता ’ या किवतास ं हांमधील किवता ंवर शहरी जीवनाचा भाव
अिधक िदसून येतो. उ ोग धान , अथ क ि त अशा शहरी सं कृतीशी संबंध आ यान ंतर
मूळ या ामीण जीवनाशी आिण पया वरणाशी नाळ जोडल ेली असल ेला लेखक जे हा
िलिहतो , ते हा आपल े पारंप रक सं कार आिण आधुिनक जीवनप ती यां यातील मोठे
अंतर या या िनदश नास येते. या न या यव थ ेशी नीट जुळवून घेता न आ याम ुळे या या
मनात वतःिवषयी यूनगंड िनमा ण होऊ शकतो . अशा युनगंडामुळे आिण कुंचबनेमुळे या
लेखकाप ुढे एक कारचा वअि त वाब लचा संघष उभा राहतो. याची जाणीव
मढ करां या किवता ंम ये येते. मढ करांनंतर या कालख ंडातील महानगरीय सािह य हे अशा
वअि त वाब लचा संघषा मधून पुढे आलेले िदसत े. महानगरीय सािह यात अशा कारची
अि त व संघषा ची भावना िदसून येते.
इ. स. 1947 साली भारत देश वतं झाला. वातं यानंतर सव सुटतील अशी आशा
येक भारतीयाला होती. परंतु ही आशा िनरथ क अस याची जाणीव 1960 या
आसपास या काळात सवा ना होऊ लागली . कारण याच काळात दिलत वगा ला
वातं याचा कोणताही फायदा होत नस याच े जाणवल े. जाित यव थ ेमुळे वातं य
िमळूनही सव मह वाच े अिधकार उ चवण य वगा पुरतेच मया िदत रािहल े. सव व र पदांवर
याच वगा तील लोक अस यान े सामा या ंना पूव याच तरात जीवन यितत करावे लागत
होते. याची जाणीव वातं यानंतर उ च िश ण घेतले या वगा ला होऊ लागली . यातून
यां यातील असंतोष वाढत गेला. सािह या या े ावरही उ चवण या ंचा क जा होता. या
सािह याम य े उपेि त वगा ला, खेड्यापाड ्यातील सव सामा या ंना कोणत ेही थान न हत े.
यां या जग याच े वा तव िच ण राजक य , सामािजक , सां कृितक तरांवर ितिब ंिबत
होत न हत े. मह वा या पदांवर असल े या काही मोज या य चा वग सोडला , तर
बह सं येने असल े या लोकांना असहा य , परा म , िनराशाजनक आिण वैफ य त आयु य
जगाव े लागत होते. समाज सव बाबतीत असंतु आिण असमाधानी बनला .
याचव ेळी शहरीकरण अमया द वाढत गेले आिण खेडी बकाल होत गेली. शहरातील वाढती
पधा , झोपडप ्यांचे वाढते माण , यसना ंचे वाढते माण , गरीब- ीमंत यां यातील वाढती
दरी, दूषणाची वाढती सम या , गु हेगारीच े वाढते माण , नैितक मू यांची होत गेलेली
घसरण , नातेसंबंधातील वाढत गेलेला तणाव , नोकरशाहीम ुळे मानवी जीवनात आलेली
यांि कता या सवा मुळे सामा य माणसाच े समाजातील य हणून असल ेले मू य हरवल े.
याची जाणीव शहरातील सव सामा य अशा बह जन वगा ला होऊ लागली . हे जीवन
सािह याम य े येत न हत े. या अनुभवांनाही सािह याम य े थान िमळाव े, ही अपे ा यातूनच
दिलत आिण ामीण वगा तील सुिशि ता ंम ये िनमा ण झाली. ामीण जीवनावर शहरी
जीवनान े केलेले आ मण ामीण सािह यात ून य झाले. ामीण जीवनावर हे शहरी
जीवनाच े, यांि कत ेचे झालेले आ मण लेखक य क लागल े. ‘िवषवृ ा या मुळा’ ही
वासुदेव मुलाटे यांची िकंवा ‘गोतावळा ’ ही आनंद यादव यांची कादंबरी याचे उ म उदाहरण
ठरते. सव च बाबतीत असंतु आिण असमाधानी असणार ्या या िपढीला सव च े ातील
थािपतता खुपत होती. या असंतोषात ून सािह य े ातील लघुिनयतकािलका ंची चळवळ
इ. स. 1950 -55 नंतर जोमान े पुढे आली. यातून महानगरातील िविवध व पातील munotes.in
Page 47
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
47 अनुभव आिण आशय घेऊन महानगरीय सािह य आकाराला आलेले िदसत े. महानगरीय
जीवन धकाधक च े, धावपळीच े आहे. भाऊ पा ये यांचा उ लेख महानगरीय सािह याच े
स ाट हणून केला जातो. कारण यांनीच खर्या अथा ने महानगरी य सािह या या
िवकासात मोलाची भर घातली आहे.
२अ.३ महानगरीय सािह याची या ी :
महानगरीय सािह य हे महानगरीय जीवनाप ुरते मया िदत असल े, तरी या सािह यात अनेकदा
ामीण संदभ ही आलेले िदसतात . महानगरीय जीवनाचा ामीण जीवनाशी तसा जवळचा
संबंध आहे. मराठी सािह या पुरता िवचार करता मुंबई या शहराच े जीवन मराठी महानगरीय
सािह याम य े अिधक माणात िचि त झालेले िदसत े. मुंबईम य े ि थत झालेला मोठा वग
शहरातील आहे. िवशेषत: मजूर, कामगार वग हा खेड्यातून रोजगार िमळव यासाठी
शहराम य े ि थर झालेला आहे. एक वग ामीण भागातून येऊन शहराम य े ि थर झालेला
िदसतो . काही वगा या काही िपढ्या ामीण भागात ून शहरात येऊन ि थरावल े या
िदसतात . या वगा या जािणवा महानगरीय सािह यात ून य होताना खेड्याचे संदभ या
सािह यात आलेले िदसतात . ामीण जीवन आिण शहरी जीवन यांची तुलना अनेकदा या
सािह यात ून होताना िदसत े. पया वरणा या सम या , मानवी मू यांची होत असल ेली घसरण ,
नातेसंबंधांमधील िदखाऊपणा या सवा या ीने ामीण जीवन अिधक चांगले अस याची
जाणीव महानगरीय सािह यात ून य झालेली िदसत े. यामुळे शहरातील उ च
म यमवग य पा े सुट्या घालव यासाठी िनसग र य प रसरात , खेड्याम य े, िवरळ
व ती या िठकाणी जाताना िदसतात . याचबरोबर महानगरा ंचे लोण खेड्यापाड ्याम य े
पसरत चालल े आहे, याचेही िच ण महानगरीय सािह य करताना िदसत े.
कारखान े, उ ोगध ंदे यासाठी खेड्यालगतची जमीन शहरातल े उ ोजक, कारखानदार
िवकत घेतात. यासाठी तेथील लोकां या जिमनी लाटतात . तुटपुं या पैशांचे लालूच
दाखव ून ते यांची जमीन काबीज करतात . तेथे काही लोकांना रोजगार िदला जातो. परंतु
याचा मु य उ ेश तेथील लोकांनी बंड क नये, इतकाच असतो . यातून महानगरीय
जीवनाचा संपक खेड्यातील लोकांशी येतो. कारखा या या , उ ोगध ं ा या वाढीम ुळे
जागे या िकमती वाढतात . यातून शेती उद् व त होते. ामीण भागातील शेतीवर आधारीत
उ ोग , पारंप रक उ ोग , छोटे कामगार यां यावर उपासमारीची वेळ येते. याचेही िच ण
सु वाती या काळातील महानग रीय सािह याम य े येताना िदसत े. यामुळे महानगरीय
सािह याची या ी केवळ शहरांपुरती मया िदत न राहता ती खेड्यांशीही संबंध साधताना
िदसत े. महानगरीय सािह यात ून िचि त झालेली अनेक पा े ही ामीण आहेत. अनेक पा े
नुकतीच खेड्यापाड ्यातून शहरात आलेली आहेत, तर काही कायम व पी शहराम य े
ि थर झालेली आहेत. काही पा े शहराम य े ि थर झाली असली , तरी यांना ामीण
जीवनाच े वेध लाग याच े ल ात येते.
महानगरीय सािह यावर पा ा य सं कृतीचा बराच भाव जाणवतो . पा ा य सं कृती आिण
भारतीय सं कृती यांचा संघष यातून अनेकदा िचि त झालेला िदसून येतो. महानगरा ंचा
उ लेख वसंत आबाजी डहाके ‘पा ा य सं कृतीची उपरी बेटे’ असा करताना िदसतात .
अभाव त आिण जाित यव थ ेने त झाले या ामीण भागातील लोकांनी शहराकड े धाव munotes.in
Page 48
सािह य आिण समाज
48 घेतली. खेड्यातील अशा नविशि ता ंचा एक मोठा वग यातून शहरात िनमा ण झाला. यांचा
सािह य , कला, िव ान , त व ान , पा ा य िवचार णाली यां याशी प रचय झाला. यांनी
आप या लेखनात ून वग भेद, वण भेद, अथ भेद, िलंगभेद यां यास ंदभा तील आपल े अनुभव
मांडले. महानगरीय सािह यातील आशय यातून िवकिसत झाला. या ि य ेतून ामीण व
िनमशहरी जीवनाप े ा वेगळे समाजजीवन , वेगळी सं कृती उदयास आली . 1990 नंतर
महानगरीय सािह याम य े बॉ ब फोट , दंगली, ाचार यांचेही िच ण आलेले िदसत े.
याम य े संगणक, दूरदश न, मोबाईल , सारमा यम े, नोकरशाही यांमुळे म यमवग य
लोकांचे जीवन अिधक कृि म, यांि क बनले. पर ांतीयांचेही ल ढे शहरांम ये आ याम ुळे
महानगरा ंची भाषा यािम आिण गुंतागुंतीची बनली . या सवा चे ितिब ंब महानगरीय
सािह याम य े पडलेले िदसत े.
महानगरीय सािह याची वैिश ्ये :
वा तववादी िच ण :
महानगरीय सािह य वा तववादाचा आिव कार करणार े सािह य आहे. याम य े
का पिनकता , व छ ंदता िकंवा अिभजातवाद यांना थान नाही. मानवी जीवनाच े
बकालपण , दा र ्य यांचे वा तववादी िच ण महानगरीय सािह याम य े आलेले आहे.
यातील पा े का पिनकत ेम ये रममाण झालेली असली , तरी य ाम य े मा यांचे जीवन
भयान वा तवाचा सामना करणार ेच आहे. महानगरातील ीमंत, भांडवलदार , यापारी ,
थािपत यांचा अपवाद वगळता अ य सवा चे महानगरीय सािह यातील जीवन हे सम या ,
संघष , शोषण , भय, िचंता, दा र ्य यांनीच यापल ेले िदसत े. याचे अगदी उघडेनागडे िच
महानगरीय सािह यात ून समोर येताना िदसत े.
वाढ या पध चे िच ण :
शहरांम ये ामीण भागात ून आलेले सुिशि त , अिशि त , कामगार , िव थािपत , अनाथ
अशा अनेकांचे ल ढे आले. या सवा मुळे रोजगाराची सम या िनमा ण झाली. काम
िमळिव यासाठी पधा , िमळाल ेले काम िटव यासाठी पधा , कामाम य े बढती
िमळव यासाठी पधा सव सामा याला करावी लागली . या पध या वा तवाच े िच ण
महानगरीय सािह याम य े आलेले आहे. जीवन जग यासाठीही हा वग मोठ्या माणात
पधा करताना िदसतो . याचबरोब र शहरामधील सामा य क करी वगा ला जीवन
जग यासाठी देखील मोठा संघष करावा लागतो . महानगराम य े जग यासाठीही पधा सु
आहे, याचे भयान वा तव महानगरीय सािह य मांडताना िदसत े.
झोपडप ्यांतील जीवनाच े िच ण :
एक कड े झगमगत े बंगले, रोषणाई , पाट् या, यसना ंम ये डुंबलेले ीमंत लोक यांचे िच ण
महानगरीय सािह याम य े येते. याचबरोबर यापे ा अिधक माणात झोपडपट ्यांम ये
राहणार ्या वगा चेही िच ण याम य े िदसत े. झोपडप ्यांम ये राहणारा हा वग
खेड्यापाड ्यातून पोट भर यासाठी , रोजगार कमिव यासाठी , कुटुंबाला सांभाळ यासाठी
आलेला आहे. या वगा या गरजा मोज या अस या , तरी या पूण कर यासाठी यांना
अनेक वेळा संघष करावा लागतो . महानगराम य े राह याची सम या ही सवा त मोठी munotes.in
Page 49
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
49 सम या आहे. यामुळे तेथे झोपडप ्यांचे माण वाढल ेले आहे. तेथे गु हेगारी, जुगार-
दा सारख े यसन , वे यालय यांचेही िच ण येते. नामदेव ढसाळा ं या गोलिपठा या
किवतास ं हाम य े मुंबईतील वे यांव तीच े िच ण आलेले आहे. अशा कार े
झोपडप ्यांमधील भयान , बकाल जीवन महानगरीय सािह यात ून रेखाट यात आलेले
िदसत े.
यसना ंचे िच ण :
महानगरा तील ीमंत आिण गरीब या दो ही वगा म ये यसनाच े माण आहे. परंतु या
दोघां या यसना ंम ये फरक आहे. ीमंत लोक चैन हणून यसन करतात . याम य े स,
महागड ्या िकमतीची दा , वाईन यांचा समाव ेश असतो . या उलट झोपडप ्यांम ये
राहणार ्या वगा चे यसन हे खाल या दजा या दा , गां या या व पाच े आहे. या दो ही
वगा या या यसना ंचे वण न महानगरीय सािह यात ून आलेले िदसत े. यसन हे महानगरीय
जीवनाच े एक अप रहाय अंग बन याच े यातून जाणवत राहते.
गरीब- ीमंत यां यातील िवषमत ेचे संदभ :
महानगराच े मह वा चे वैिश ्य हणज े गरीब- ीमंत यां यामधील िवषमता . एिककड े
ऐशोआरामात , बंग यात , ल झरी कारम य े राहणारा ीमंत वग आिण एिककड े
झोपडप ीम य े राहणारा गरीब वग यां यातील िवषमत ेचे संदभ महानगरीय सािह याम य े
आलेले िदसतात . ीमंतां या झगमगाटाकड े पाह न तसे जीवन जग या या ेरणेतून
झोपडप ीतील लोक गु हेगारी वृ ीकड े वळतात . यातूनच ते दहशतवादी कारवाया , दंगली
अशा गु ांम ये सहभागी होतात . याचे िच ण महानगरीय सािह य करते. ीमंतांकडून
ग रबा ंचे होणार े शोषण , यांना िमळणारी गुलामासारखी ू वागणूक यांचे िच ण महानगरीय
सािह याम य े येते.
दूषणाच े िच ण :
शहराम य े लोकस ं येचे माण अिधक अस यान े तेथे विन द ूषण, जल द ूषण, वायू दूषण
यांचे माण अिधक असत े. िविवध सं कृती, धमा या लोकांचे आपल े अि त व िस
कर यासाठी आपल े सण-उ सव थाटामाटात साजर े करावेसे वाटतात . यातून विन द ूषण
मोठ्या माणात होते. पा याची सम या शहराम य े मोठी आहे. िप याच े पाणीही शु
व पात उपल ध होत नाही. न ांची गटारे झालेली िदसतात . यामुळे जल द ूषण मोठ्या
माणात झालेले िदसत े. राह यासाठी जागा िमळत नस यान े लोक अशा गटारा ं या
आजूबाजूलाही राहतात . घाणी या सा ा यात राहणारी पा े महानगरीय सािह यात येतात.
या सवा चे भयान वा तव महानगरीय सािह यान े रेखाटल ेले आहे. कारखा या ंपासून िनघणार े
िवषारी वायू, िवषारी केिमकल बनवणार ्या फॅ ीस , यापास ून िनघणार्या िवषारी
वायूपासून होणारी वायु दूषणाची सम या यांचेही िच ण महानगरीय सािह यात ून आलेले
आहे.
munotes.in
Page 50
सािह य आिण समाज
50 गु हेगारी, ाचार यांचे िच ण :
ग रबी, दा र ्य, झटपट ीमंत हो याची लालसा , यसना ंचे वाढते माण यामुळे शहराम य े
गु हेगारीच े माण वाढल ेले आहे. यातून दंगली, दहशतवादी कारवाया , चोरी, खून, दरोडे,
बला कार यांचे माण महानगराम य े वाढल ेले आहे. यांचेही िच ण वा तववादी व पात
महानगरीय सािह य करते. गु हेगारी या वाढ या माणाची कारण े, पा भूमी, याचे प रणाम
या सवा चे िच ण महानगरीय सािह याम य े येते. गु हेगारी पा भूमी असल ेली अनेक पा े
महानगरीय सािह यात येतात. िश या , गिल छ भाषा, अश्िलल संवाद यामुळेच महानगरीय
सािह याचा एक भाग बनलेले िदसतात . गुर्हेगारीसोबतच राजकारणी लोकांचा ाचार ,
दुराचारी वागणे, यां याकड ून होणार े ग रबांचे शोषण याचेही िच ण या सािह याम य े
आलेले आहे.
नैितक मू यां या हासाच े िच ण :
गु हेगारीच े वाढते माण , नातेसंबंधांम ये आलेले तुटलेपण, आप या माणसा ंचा कायमचा
दुरावा, पर या ं या सहवासात नाईलाजान े राहाव े लागण े, पधा , स ास ंघष यांमुळे
महानगरीय जीवनात नैितक मू यांचा हास झा याच े जाणवत े. या नैितक मू यां या हासाचे
वण न महानगरीय सािह यात येते. वाथ , वत:चे अि त व िटकव यासाठी दुस यावर
करावयाची कुरघोडी याचे अनेक संदभ महानगरीय सािह याम य े येतात. कुटुंब यव थ ेचा
हास ना यांम ये आलेली कृि मता , पैशांचे वाढल ेले अवा तव मह व, यातून घडणारा
नैितक मू यांचा हास यांचे िच ण यामुळेच महानगरीय सािह यात ून येते.
नातेसंबंधातील तणावाच े िच ण :
खेड्यापाड ्यातील लोक रोजगारा या िनिम ान े शहराम य े आले. यामुळे ते आप या
नातेवाईका ंपासून दूर गेले. यामुळे महानगरातील अ य लोकांशी जवळीक साधण े यांना
अवघड जाऊ लागल े. वय, िलंग यां यातील वाढ या गुंतागुंतीचे अनेक संदभ महानगरीय
सािह यामध ून आलेले िदसतात . तृतीय पंथी, बाल-जरठांचे संबंध यांचेही िच ण अनेकदा
महानगरीय सािह यात ून कटत े. धकाधक या जीवनाम ुळे एकमेकांना वेळ न देता येणे,
यातून येणारी हतबलता , जीवनात येणारे एकाक पण , एकारल ेपण याचेही िच ण महानगरीय
सािह याम य े येते. घट फोटा ंचे वाढते माण , तणावात ून येणारे मानिसक आजार ,
यांि क करणात ून येणारे ना या ंमधील शु कता यातून नातेसंबंधांम ये तणाव िनमा ण होतात .
या ताणतणावाच े िच णही महानगरीय सािह य करते.
मानवी यांि कत ेचे िच ण :
यं ां या आधीन गेले या माणसा ंचे माण महानगरा ंम ये अिधक आहे. भौितक
सुखसुिवधां या आधीन गे यामुळे शहरी जीवन पूण पणे यांि क झालेले आहे. याचबरोबर
नोकरशाही या वाढ या माणाम ुळे, याचबरोबर कमीत कमी खचा त आिण वेळेत
अिधकािधक उ प न िमळव या या उ ोजका ं या मह वाका ं ेमुळे कामगार वगा वर कामाचा
ताण आलेला आहे. या ताणाम ुळे यांना यं ासारख े काम करावे लागत े. ठरले या वेळी
उठणे, दैनंिदन कामे उरकून कामावर हजर होणे, ठरले या वेळी घरी येणे, झोपण े या सव munotes.in
Page 51
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
51 ि यांम ये महानगरीय लोकां या जीवनाम य े यांि कता आ याच े िदसून येते. या
यांि कत ेचे िच ण हे महानगरीय सािह याच े एक अप रहाय अंग बनलेले आहे.
बह भािषकता :
महानराम य े िविवध ांतातील लोक एक राह लागल े. एक काम करणा या , एक
राहणा या अनेक लोका या भाषा, धम , सं कृती, रीित रवाज यांम ये फरक आहे. अशा
िविवध लोकां या एक राह यात ून िनमा ण होणारी भािषक िविवधता महानगरीय सािह यात
जाणवत े. िहंदी आिण इं जी या भाषांचा मु य भाव महानगरीय भाषेवर आहे. मुंबईम य े
मराठी भाषेसोबत िहंदी, इं जी, गुजराती , तेलूगू, तिमळ , क नड अशी अनेक भाषा बोलणारी
माणस े एक राहतात . यां या िच णात ून महानगरीय सािह यातील भाषेम ये बह िविवधता
आ याच े जाणवत े. इं जी, िहंदीबरोबरच ादेिशक भाषां या भावात ून बोलली जाणारी
मराठी महानगरीय सािह याम य े आलेली िदसत े. या या पा ान ु प भाषा याम य े येते.
२अ.४ महानगरीय सािह याची मराठीतील परंपरा :
ा तािवक :
इ. स. 1960 नंतर सु झाले या वा यीन वाहा ंमधील एक मह वाचा वाह हणज ेच
महानग रीय सािह य होय. या वाहातील सािह याच े व प आिण वैिश ्ये आपण पािहली
आहेत. आता आपण मराठीतील महानगरीय सािह याची परंपरा पाहणार आहोत . याम य े
ामु यान े महानगरीय किवता , महानगरीय कथा, महानगरीय कादंबरी आिण महानगरीय
नाटक यांची मािहती आप याला क न यायची आहे. इ. स. 1945 नंतर आप याकड े
नवकिवत ेला सु वात झाली. दुसर्या महायु ा या झळा याच काळात पोहोचत हो या .
यं युगामुळे होणारा भीषण संहार माणूस जवळून पाहत होता. संवेदनशील लेखकाला यातून
मानवी जीवनाची ू ता, हतबलता , प रि थतीशरणता यांची जाणीव झाली. यांचा
आिव कार हे लेखक क लागल े. जु या मू यांकडे परत वळ याची मानिसकता ,
पया वरणाकड े सकारा मकपण े पाह याची ी यातून पुढे येऊ लागली . याचबरोबर
बदलल ेले शहरी जीवन , यातून उदयाला आलेली नवीन संिम सं कृती, नवीन वग भेद-
वण भेद, नवीन िवषम यव था , नवी मू ये यांचेही िच ण याम य े येऊ लागल े. हे सािह य नवे
होते. यातून न या जािणवा आिण न या ेरणा य झाले या िदसतात . या वाहान े
सािह य यवहारात मूलभूत व मू ययु प रवत न घडवून आणल ेले िदसत े. या सािह याचा
प रचय पुढील वा य कारा ं या अनुषंगाने क न घेता येईल.
महानगरीय किवता :
साठो री वा यीन वाहा ंचा आशय सव थम किवत ेतूनच य झालेला िदसतो .
महानगरीय सािह याचा आशयही सु वातीला किवत ेतूनच य झालेला िदसतो . इ. स.
1945 नंतर शहरीकरणा या ि य ेला वेग आलेला होता. दुसर्या महायु ाने माणसा या
ू वाची जाणीव कषा ने क न िदली. अमान ुषता, वैफ य, एकाक पण , णभंगुरता यांची
जाणीव माणसाला होऊ लागली . ही महानगरीय जाणीव सव थम बा. सी. मढ करां या
‘काही किवता ’ आिण ‘आणखी काही किवता ’ या सं हामध ून पिह या ंदा य झालेली munotes.in
Page 52
सािह य आिण समाज
52 िदसत े. खेड्याम य े बालपण गेले असून शहराम य े नोकरीसाठी आले या लोकां या भावना
यातून य झाले या िदसतात . शहरातील यांि कता , भावनाश ू यता, बकालपणा यांचे
िच ण यांची किवता करताना िदसत े. गद ने गजबजल े या शहरातील चेहरा हरवल ेला
माणूस, याची अगितकता , हतबलता , मानवी जीवनाची ू ता, जु याची ओढ यांची
किवता य करते.
मुंबईतील िगरणी कामगारा ंचे भाविव नारायण सुव यांची किवता मांडते. यां या किवत ेवर
मा स वादाचा भाव प पण े जाणवतो . िगरणी कामगारा ंचा लढा, यां या सम या ,
यांनी आप या माझे िव ापीठ , ऐसा गा मी , जाहीरनामा , न या माणसाच े आगमन ,
सनद अशा किवता ंमधून मांडले. यांनी वग य जाणीव , िवषमत ेची चीड, भांडवलदारा ं या
िवरोधातील आंदोलन , कामगारा ंचा आ मिव ास मांडला. समाजप रवत नाचा आिण न या
समाजाचा यास यांची किवता घेताना िदसत े. महानगरीय किवत ेने थािपत संकेतांना
झुगा न देऊन नवे सािह यस ंकेत मांडलेले िदसतात . स यकथा , अिभ ची यासार या
िनयतकािलका ंना शह दे या या भूिमकेतून लघुिनयतकािलका ंची चळवळ इ. स. 1945
नंतर सु झाली. या चळवळी या मा यमात ून महानगरीय किवता आकाराला येत गेली. या
लघुिनयतकािलका ंम ये ‘श द’, ‘िदशा’, ‘लेखन’, ‘ पगंध’, ‘ प’, ‘रंग’, ‘अथव ’, ‘असो’,
‘आता’, ‘भा ड ’, ‘हेमा’, ‘अ रे’, ‘फ ’, ‘िटंब’, ‘तापसी ’, ‘ये ’, ‘वाचा’, ‘कावळा ’, ‘दैिनक
च वत ’, ‘श द’, ‘स. न. िव. िव.’, ‘अबकडई ’, ‘ ’, ‘श दिश प ’, ‘सौ व ’, ‘अिभधा ’, ‘ मेय’
इ. िनयतकािलक े मह वाची आहेत. नविशि त लेखकांनी या लघुिनयतकािलका ं या
मा यमात ून आपल े जीवन आिव क ृत करायला सु वात केली.
लघुिनयतकािलका ंनी पारंप रक जीवन ीला आिण वा यीन संकेतांना झुगा न िदले.
आप या नावात ून, सािह यक ृती या आकृितबंधातून, सािह यक ृती या मांडणीत ून आिण
आशयात ून थािपत यव थ े या िवरोधात चळवळ उभी कर याचा य न
लघुिनयतकािलका ं या चळवळी या मा यमात ून झाला. अ ण को हटकर , िद. पु. िच े,
भालच ं नेमाडे, चं कांत पाटील , मनोहर ओक, तुलशी परब, गु नाथ धुरी, वसंत द ा ेय
गुज र, नामदेव ढसाळ , सतीश काळस ेकर, वसंत आबाजी डहाके, वसंत सावंत, पु षो म
पाटील , शंकर वै , सुरेश मथुरे असे अनेक कवी लघुिनयतकािलका ं या चळवळीत ून पुढे
आलेले आहेत. या कव या किवत ेत महानगरीय समाज यव थ ेचे भयावह प
उघड्यानागड ्या व पात पुढे आले. यां या लेखनात ून अ सल महानगरीय संवेदन कट
झालेले िदसत े. या लेखनाम य े थािपत यव थ ेिव आिण िवचारा ंिव ची चीड य
झालेली िदसत े. ‘ वातं य हे कु या गाढवीच े नाव आहे?’, असा याच उ ेगातून नामदेव
ढसाळ िवचारताना िदसतात . नामदेव ढसाळा ंचे आम या इितहासातील एक अप रहाय पा
: ि यदश नी (1976), खेळ (1983), गोलिपठा (1972), तुझे बोट ध न चाललो आहे मी,
तुही इय ा कंची (1981), मी मारले सूया या रथाचे सात घोडे, मूख हातार ्याने ड गर
हलवल े (1975), या स ेत जीवन रमत नाही (1995), गांडू बगीचा , िनवा णाअगोदरची
पीडा हे मह वाच े किवतास ं ह आहेत. यां या किवत ेची भाषा ती िव ोहाची ,
अितवा तववादाचा आिव कार करणारी , ांतीची भाषा वापरणारी , बंडखारी वृ ीची
आहे. महानगरातील वे या, मजूर, कामगार यांचे बकाल जीवनवा तव यांची किवता मांडते.
यांनी म यमवग य शहरी मानिसकत ेला ध के देणारी, नव ितमा ंतून महानगरीय संवेदना
मांडणारी किवता िलिहली . वसंत आबाजी डहाके यां या शुभवत मान (1987), योग munotes.in
Page 53
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
53 (1972), शुन:शेप (1996) आिण िच िलपी या किवतास ं हांमधून महानगराच े वा तव कट
होताना िदसत े.
1980 नंतर या महानगरीय किवत ेने वेगळे प धारण केलेले िदसत े. जागितक करण ,
खाजगीकरण , उदारीकरण , संगणक करण , मॉल सं कृती यांचे शहरातील माण वाढ यान े
शहरी सं कृती आणखी गुंतागुंतीची आिण यािम झाली. यातून माणुसक च े झालेले
िवकृतीकरण या काळातील किवता या न या ितमा ं या मा यमात ून मांडू लागली . िववेक
मोहन राजाप ुरे, शांत धांडे, अ णच ं गवळी , सलील वाघ, वज श सोलंक , ीधर ितळव े,
हेमंत िदवटे, सिचन केतकर, िनतीन कुलकण , म या जोशी, िनतीन रंढे, मोहन बोरसे,
आ हाद भावसार , संजीव खांडेकर या कव नी महानगरीय किवत ेची परंपरा या काळात
सश पात मांडली. ीधर ितळव नी महानगरीय ी आज या चंगळवादी सं कृतीची
कशी बळी ठरते, याची पु षी जाणीव य करतात . अ णच ं गवळी , शांत धांडे यांची
किवता महानगरात ून आले या एकाक पणा या पाशात ून वत:ला मु कर यासाठी
धडपडताना िदसत े. ीधर ितळव े यांनी या महानगरीय किवत ेचा उ लेख चौथी किवता
असे क न या किवत ेचे वेगळेपण अधोर ेिखत केलेले िदसत े. अमानवीकरण , व तूकरण,
यि वलोप , परा मता , संवादशू यता, माणसाच े िनराधारपण , नग यता , मानवी जीवनाची
अथ शू यता, आधुिनक जीवनाची िव पता , भयावहता ही आशयस ू े या किवत ेतून य
झालेली िदसतात .
कविय नीही आपली महानगरीय जाणीव किवत ेतून य केलेली िदसत े. मिलका
अमरश ेख हे यातील मह वप ूण नाव आहे. काय कता आिण िस ी या झोतात असल ेला
नवरा आिण या यासोबत जीवन जगताना येणारे अनुभव आप या लेखनात ून मांडले
आहेत. वासंती मुजुमदार यांनी म यमवग य मानिसकता आप या किवत ेतून य केलेली
िदसत े. िनर वय , वेणा, ीगण ेशा हे यांचे मह वाच े किवतास ं ह आहेत. बोथट झाले या,
थंड पडले या अवाढ य , रा सी महानगरीय संवेदना यांची किवता य करते.
महानगरीय कथा म सािह य (कथा-कादंबरी) :
1945 नंतर मराठी नवकथ ेचा उदय झाला. बा. सी. मढ करां या नवका या या समांतर
काळातच नवकथा उदयाला आली . मढ करां या किवत े या आशयाशी नवकथ ेचा आशयही
संवादी अस याच े ल ात येते. हणज ेच नवका या या आशयाची जी वैिश ्ये ठरतात , तीच
नवकथ े या आशयाचीही वैिश ्ये ठरतात . नवकथ ेने पारंप रक कथेला अिधक खुले आिण
लविचक बनवल ेले िदसत े. थािपत संकेतांना झुका न नवी मू ये या कथेने थािपत
केली. कथेची रचना, कथेतील पा ांचे आंत रक भाविव , पा िच णाची प ती ,
वातावरणिनिम ती, िनवेदनशैली, भाषाश ैली, घटना स ंगांचे िच ण , कथानक या कथे या
सव च घटका ं या बाबतीत महानगरीय कथा वेगळी आिण नवी होती. मराठी कथेम ये घडून
आलेले हे प रवत न या काळातील ऐितहािसक प रि थतीचाच प रणाम होता, असे ल ात
येते. गंगाधर गाडगीळ , अरिवंद गोखल े, पु. भा. भावे, यंकटेश माडगूळकर, शांताराम यांचे
नाव महानगरीय कथा म सािह याम य े मह वप ूण आहे. गंगाधर गाडगीळ यांचे मानसिच ,
कडू आिण गोड, कबुतरे, तलावातील चांदणे, न या वाटा, उद् व त िव , ओले ऊन,
पाळणा , खरं सांगायचं हणज े, वषा , व नभ ूमी असे कथास ं ह या काळात कािशत munotes.in
Page 54
सािह य आिण समाज
54 झालेले िदसतात . गंगाधर गाडगीळ यां या बह तेक कथांम ये महानगरीय जीवनाच े िच ण
आलेले िदसत े. यां या कथांमधील अनेक पा े मुंबईसार या महानगराम य े राहणारी
आहेत. पांढरपेशा, म यमवग य जीवनातील कोण या तरी कचेरीत काम करणारी , चाळीत
राहणारी , तुटपुं या पगारावर काम करणारी , नोकरीतील कामांचा तोचतोचपणा यामुळे
कंटाळल ेली, भिव याकड े आशेने पाहणारी , दीनवाण े जीवन जगणारी , प रि थतीन े
गांजलेली, यामुळे वभावान े िनबर झालेली, शारी रक आिण मानिसक दडपणाम ुळे
भावनाहीन झालेली पा े या कथांम ये भेटतात . गाडगीळा ं या कथेचे िनवेदन कधी
िमि कल , कधी हळूवार, तर कधी उपहासगभ झालेले िदसत े. िकडल ेली माणस े या
कथेम ये आलेले िनवेदन हे उपहासगभ अस याच े जाणवत े. मनोिव ेषण हे गाडगीळा ं या
कथेचे मह वाच े वैिश ्य आहे. पूव या कथांम ये पा ां या संदभा त घडणा या घटना ंना
अिधक मह व होते. गाडगीळा ंनी आप या कथांमधून या पा ां या मनोिव ेषणावर भर
िदलेला िदसतो . मनोिव ेषण हे नवकथ ेचे मह वाच े वैिश ्य ठरते. महायु , वातं यो र
शहरी माणसा ं या मानिसक िकडल े यापणाला यांनी आप या लेखनात ून हात घातला .
अरिवंद गोखल े यांचे नजराणा , ज मख ुणा, तनुजा, उ मेष, माहेर, जागरण , शोभा, मंजुळा,
मीलन , कमळण , िव नहत , कथाई , शकून, िमथून, मं मु ध असे िवपुल कथास ं ह कािशत
झालेले िदसतात . यांनी जीवनाच े संदभ अितशय काळजीप ूव क अ या सून ते आप या
कथांमधून मांडलेले िदसतात . यां या कथांमधील मंजुळा हे असेच मह वप ूण आिण
लोकि य ठरलेले पा आहे. य च े मन उलगड ून दाखव याचा य न हे गोख या ं या
कथेचे लेखनक अस याच े जाणवत े. य या मनातील कलह, संघष , घालम ेल यांना ते
आप या कथेतून प करतात . महानगरा ंमधील महायु ांचे संदभ , बेकारी, फाळणी ,
महागाई , जातीय दंगली यांचे वण न यां या कथांम ये पा भूमी हणून येते. गोखल े हे
मनो यापारा या गुंतागुंतीवर आिण यातून येणा या ि या- िति या यावर भर देताना
िदसतात . महानगरीकरणाची ि या सु झाले या मुंबई शहरातील यांि क जीवना या
च ात अडकल े या, तणावात जगणा या , िनराश झाले या, व न हरवल े या, नैितक ्या
सं िमत झाले या िनराश य च े िच ण यां या कथांम ये िदसत े.
पु. भा. भावे यांनीही या काळात िवपुल कथाल ेखन केलेले आहे. पिहला पाऊस , व न,
फुलवा, सतराव े वष , यास , दे हारा, मु , तप वी , ेम, आवत यांसारख े अनेक कथास ं ह
यांनी िलिहल ेले आहेत. यां या कथांमधील िच णात पा ांचा बेडरपणा , ओजि वता ,
कथानकाची गितमानता , का या मता ही वैिश ्ये िदसून येतात. य या वतं व मु
जीवनाचा आ ह यां या कथा धरताना िदसतात . जु या-न या िपढ्यांमधील संघष यां या
कथा मांडतात . यां या कथांमधील पा े संत आिण याकूळ अशी िचि त झालेली
िदसतात . ू तेचा ितटकारा आिण भ य-िद यत ेचे, उदा त ेचे आकष ण हेही यां या कथेचे
मह वाच े वैिश ्य ठरते.
शांताराम यांचे छळ, जिमनीवरची माणस े, लाटा, धम , चं माझा सखा, चेटूक, अंधारवाट हे
कथास ं ह कािशत झालेले िदसतात . यां या कथांमधून म यमवग य जीवनाच े मु य
िच ण आलेले िदसत े. झोपडप ी तील लोक, मजूर, आिदवासी , ीमंत जहागीर , िवदेशी
य ही पा े यां या कथांमधून भेटतात . छोट्या महानगरा ंमधील म यमवग य लोकांचे
जीवन आिण यांचे सामािजक -सां कृितक जीवन , आचारिवचार या कथांम ये िचि त munotes.in
Page 55
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
55 झालेले िदसतात . घिटत े आिण मनो यापार यांना यां या कथेम ये सारख े थान असल ेले
िदसत े.
जी. ए. कुलकण यांचा ारंभीचा कालख ंड हा नवकथ े या बहराचा कालंखड होता. यां या
कथेची वाट ही नवकथ े या िवकासाशी समांतर होती. परंतु नंतर यांनी वत:ची वाट
शोधल ेली िदसत े. िनळासावळा , र चंदण, सांजशकून, काजळमाया , रमणख ुणा, पारवा ,
िहरवे रावे यांसारख े यांचे कथास ं ह कािशत झालेले आहेत. यां या कथेने पारंप रक
कथेपे ा वेगळी आिण नवकथ ेपे ाही िनराळी वाट चोखाळ ून आपल े वेगळेपण िस केलेले
िदसत े. यांची कथा सं ा वाही बनली असली , तरी तांि क अवडंबरातून ही कथा पूण पणे
बाहेर पडलेली िदसत े. वतं ेचा एक अ ग य कथाकार हणून यांचा उ लेख करावा
लागतो . मानवी दु:खाची जाणीव यांची कथा अधोर ेिखत करते. प रि थतीसमोर हतबल
असल ेली, दु:खाने वाकल ेली, अगितक , पोरक पा े यां या कथेम ये भेटतात . मानवाच े
अथांग दु:ख, मरणाचे िव ाळ प, णभंगूर जीवनातील माणसाची जग याची कमालीची
लािजरवाणी आस ते आप या कथेतून मांडतात .
ी. दा. पानवलकर हे महानगरीय कथांमधील मह वप ूण कथाकार होते. यांनी मुंबईम य े
क टम खा यात 30 वष नोकरी केली. यां या कथा या घटना धान अस याचे ल ात येते.
यांनी ि याशील माणसा ंचा जीवनस ंघष आप या कथांमधून रेखाटल ेला आहे. पोलीस ,
क टमवाल े, मवाली , दरोडेखोर, गावगुंड अशी कठोर आिण हतबल पा े यां या कथांमधून
भेटतात . यां या जीवनस ंघषा चा उलगडा कर याचा ते य न करताना िदसतात . िव ाध र
पुंडिलक यांचे पोपटी चौकट , टेकडीवरच े पीस, देवचाफा , माळ आिण फॅ टेिसया हे
कथास ं ह िस झालेले आहेत. जुनी आिण नवी कथा यां या खुणा यां या कथांम ये
िदसतात . यां या कथेतील पा े येयवादी , पापिभ , िविश चौकटीत जगणारी , तरीही
यातून संयमाने, िन ेने बाहेर पड यासाठी धडपडणारी अशी आहेत.
कमल देसाई यांचे रंग आिण रंग 2 असे मोजक ेच कथांस ह कािशत झालेले िदसतात .
यां या कथा-कादंबर्यांमधून नवअन ुभववाद डोकावताना िदसतात . कालत वाचा वापर
यांनी आप या कथांमधून केलेला आहे. यां या कथेचा आकृितबंध सं ा वाहात ून तयार
झा याच े जाणवत े. यांची कथा-कादंबरी एकाच वेळी अनेक पात या ंव न आिण तीनही
काळांमधून सरकत जाणारी आहे. यां या कथेतील अनुभव हे यि क ी आहेत. यां या
कथांमधील नाियका वतं वृ ी या अस या , तरी तर्हेवाईक वभावा या आहेत.
अिववािहत ि या ंचा क डमारा आिण यांना करावा लागणारा याग यांचे िच ण यांची कथा
करताना िदसत े.
वसुंधरा पटवध न यां या कथा न या-जु यांचा संगम आप या कथांमधून साधताना
िदसतात . यांची कथा बांधेसूद, रेखीव आहे. दमदार , कसदार अनुभवांवर या कथा उ या
आहेत. ीक ी कथा हे यां या कथेचे मह वाच े वैिश ्य ठरते. चेहरा, संसारशोभा ,
आंतरपाट , पैठणी, शोध, आिदप ु ष हे यांचे िस कथास ं ह आहेत.
िच. यं. खानोलकर यांनी कथा आिण कादंबरी या े ात मोलाच े योगदान िदलेले आहे.
सनई (1964), राखी पाख (1971), चाफा आिण देवाची आई (1975) हे कथास ं ह
कािशत झालेले आहेत. यां या कथांमधून पा े, घटना , संग यातून गजबजल ेली सृ ी munotes.in
Page 56
सािह य आिण समाज
56 उभी राहते. यां या अजगर , गणूराय आिण चानी, ि शंकू, पाषाणपालवी , िपशा च , रा
काळी घागर काळी अशा कादंबर्यांमधून आिण कथांमधून यांनी माणसाचा वभाव ,
वासना , िवकार , दा र ्य, मू य संघष , िनयती यां या ताणात ून िनमा ण होणार ्या
शोकाि मका रेखाट या आहेत.
िद. पु. िच े यांची कथा अनुभव, आिव कार , भाषाश ैली, अि त वबोध या वैिश ्यांमुळे
वेगळी ठरते. यां या कथांचे नायक ननैितक आिण यि क ी अस याच े जाणवत े. ल िगक
भावना , सम या यांचे िच ण यां या कथेम ये येते. टवटवीत आिण आशय धान भाषा हे
यां या कथेचे मह वाच े भािषक वैिश ्य ठरते. ऑिफ यस (1968) हा यांचा मह वप ूण
कथांस ह आहे. कसाळ काळेभोर िप ल ू, ितिडक, ितरडी , अनंतकाळ या यां या कथा
यां या वयंभू आिण वेग या ितभ ेची सा देणार्या आहेत.
िवलास सारंग यां या कथा-कादंबर्यांम ये आधुिनक माणसा या जीवनातील
असुरि तत ेची, िनरथ कतेची जाणीव , वातं यावर होणार े अित मण , यव थ ेची दहशत ,
माणसाच े एकाक पण , तुटलेपण, माणसा -माणसातील िवसंवाद यांचे संदभ आलेले िदसतात .
प रिचत वा तवाच े िव पीकरण क न यातून चम क ृती साधण े हे यां या कथेचे मह वाच े
वैिश ्य आहे. गभ वती, िगधाड े, आतंक या कथांमधून यांनी आधुिनक आिण वैश्िवकत ेचे
अधोर ेिखत केले आहेत. ए क या रा यात ही यांची कादंबरी आिण आतंक हा
कथास ं ह मह वप ूण आहे. याम मनोहर यांचे िबन मौजे या गो ी, आिण बाक च े सगळे हे
दोन मह वाच े कथास ं ह आहेत. यां या कथेवर नवकथ ेचा भाव अिधक जाणवतो , तरी
यां या कथेम ये काही बाबतीत वेगळेपण जाणवत े. यां या कथािनव ेदनाची प त वेगळी
आिण वा तववादी आहे.
भाऊ पा ये यां या कथा आिण कादंबर्या मराठी कथा म सािह याम य े आपली वेगळी वाट
चोखाळणार े आहे. एक सुनहरा वाब, थालीपीट , थोडी सी जो िपली, दावेदार हे यांचे
मह वाच े कथास ं ह आहेत. महानग रा या झगमगटापास ून दूर असल े या झोपडपट ्यातील
अभाव त , द र ी वगा चे िच ण यां या कथा म सािह यामध ून येते. मुंबईतील िविवध
जाती, धम , सं कृती यां या संिम , संक रत भाषेचा आिव कार यांम ये आ याम ुळे
यां या िनवेदनाची भाषा नवीन आिण वेगळी आहे. यां या वणवा, राडा, अ ेसर, होमिसक
ि गेड या कादंबर्या मह वप ूण आहेत. यां या कादंबर्यांमधून महानगरीय भोगलोल ुपता,
ल िगकता यांचे िच ण अिधक येते. वैतागवाडी , बॅ. अिन धोपे रकर , वॉड नं. 7 या
यां या कादंबर्यांमधून पांढरपेशा म यमवग यां या मानिसकत ेचे िच ण आलेले आहे.
राडा, वासुनाका, जेलबड स, करंटा, ड बार ्याचा खेळ या कादंबर्यांमधून यांनी किन
तरातील लोकांचे जीवन िचि त केलेले िदसत े. यां या कथा-कादंबर्या महानगरातील
उ च-नीच अशा सव तरांना आप या कवेत घेताना िदसतात .
ह. मो. मराठे, अ ण साधू, रंगनाथ पठारे, राजन गवस, अ णा ढेरे, केशव मे ाम, एस. डी.
इनामदार , अिनल कुलकण , बाळक ृ ण भुदेसाई, िमिलंद बोक ल हे 1980 नंतर या
काळातील मह वाच े कथाकार आहेत. ह. मो. मराठे यां या सॉ टव ेअर, किलय ुग, माक ट या
कादंबर्यांमधून बह रा ीय कंप या, कारखानदारी यांचे िच ण आले आहे. यांची िन पण
वृ ावर भर दुपारी ही कादंबरी पांढरपेशा म यमवग य जीवनाच े िच ण करते. या munotes.in
Page 57
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
57 कादंबरीतील नायक भािषक फटकार े ओढीत म यमवग य मानिसकत ेवर नेमके बोट
ठेवताना िदसतो . औ ोिगक करण , यापारीकर ण, जागितक करण , खाजगीकरण यां यामुळे
महानगरा ंम ये िनमा ण झाले या सम या या कथाकारा ंनी मांडले या आहेत. अ ण साधू
यां या िझपर्या, तडजोड , ि शंकू, बिह क ृत, मुखवटा , मुंबई िदनांक, िव लवा , शािपत ,
शुभमंगल, शोधया ा , िसंहासन , फोट अशा कादबर ्यांम ये आिण एक माणूस उडतो याची
गो , लािनभ वती भारत, िबनपावसाचा िदवस , मं जागर , मु , बेचका आिण आकाशाशी
पधा करणा या इमारती या कथास ं हांम ये ामीण आिण महानगरीय प रसर यांचे िच ण
येते. जयंत नारळीकरा ंनी मराठी िव ानकथ ेचा पाया रचलेला िदसतो . अंतराळाती ल
भ मास ूर, अंतराळातील फोट , अभयार य , चला जाऊ अवकाश सफरीला , ेिषत,
य ांची देणगी, याला जीवन ऐसे नाव, वामन परत आला, हायरस हे यांचे मह वाच े
कथास ं ह आहेत.
महानगरीय कथा म सािह याम य े दिलत कथाकारा ंचाही मह वाचा सहभाग आहे. याम य े
बाबुराव बागूल हे अितशय मह वाच े कथाकार ठरतात . यांचे ‘जे हा मी जात चोरली होती,
‘मरण व त होत आहे’ हे दोन मह वाच े कथास ं ह आहेत. दिलत कथाकारा ंमधील ते
मह वाच े कथाकार ठरतात . यां या कथांम ये जातीयता , वण संघष यांचे िच ण आलेले
िदसत े. उपेि त, बिह कृत, पीिडत य या भावभावना अितशय खरत ेने यांची कथा
य करते. दांिभकता आिण नैितकता यांचे नाट्यमय िच ण यांची कथा करते. मानवी
मनातील िवसंगती ते अधोर ेिखत करतात . मरण व त होत आहे या कथास ं हाम य े
महानगरातील उपेि त, बिह क ृत, पीिडत य चे जीवनिच ण येते. यांचे दै य, दा र ्य,
वासना , िवकार यांचे वलंत िच ण यांची कथा करते. ी-पु ष यां यातील असमानता ,
सवण -शू यां यातील िवषमता , गरीब- ीमंत यां यातील भेदभाव यातून िनमा ण होणार ्या
वेदनांचे िच ण यां या कथा करतात . सूड ही यांची लघू कादंबरीही या ीने मह वाची
आहे.
महानगरीय सािह याम य े ीवादी लेिखका ंचाही समाव ेश होतो. यातील गौरी देशपांडे
यां या कथा ीवादी आहेत. कौटुंिबक जीवनाच े बदलत े व प , यातून िनमा ण होणारा
संघष यां या कथा िचि त करतात . ीचा वत:कडे, समाजाकड े, ी-पु ष संबंधाकड े,
कुटुंबाकड े बघ याचा बदलता ि कोण यां या कथा अधोर ेिखत करतात . यां या
मु काम , या कादंबरीम य े परदेशी महानगरातील यि क ि तता मांडलेली आहे. थांग,
दु तर हा घाट या यां या मह वा या कादंबर्या आहेत. िवजया राजा य यांचे कमान ,
ह ंकार, जा व ंद, िवदेही, अनोळखी , उ राध इ. कथास ं ह िस झालेले आहेत. ी,
ी व , ितची सृजनशीलता , ितचे वेगळेपण, ितचे भाविव यांब लच े कुतूहल आिण याचा
शोध यांची कथा घेताना िदसत े. यां या सु वाती या कथांवर नवकथ ेचा भाव जाणवतो .
योगशीलता हे यां या कथेचे वेगळे वैिश ्य ठरते. सािनया , आशा बघे, मेघना पेठे, शांता
गोखल े यां याही कथा-कादंबर्यांम ये महानगरीय जीवनाच े िच ण आलेले आहे. ि या ंचे
भाविव , बदलत े िवचारिव , समाजाकड े बघ याचा ितचा बदलता ि कोण यातून सूिचत
होते. मेघना पेठे यां या नाितचरािम , आंध या ं या गायी, हंस अकेला या कलाक ृत मध ून
महानगरीय सामािजक सम या ंवर काश टाकल ेला िदसतो . शांता गोखल े यां या रटा
वेलनकर या कादंबरीतून महानगरातील बह तरीय ी-पु ष संबंध अधोर ेिखत झालेले
िदसतात . महेश केळुसकर हे महानगरीय जािणव ेची कादंबरी िलिहणार े मह वाच े munotes.in
Page 58
सािह य आिण समाज
58 कादंबरीकार आहेत. यां या मश: आिण यू कॅन आ सो िवन या दोन मह वा या
कादंबर्या आहेत. यांचा जोर क लगी है यार हा कथास ं ह मह वाचा आहे. यातून
महानगरीय जीवनाच े वा तव न या आकृितबंधातून य झालेले िदसत े.
थोड यात , महानगरीय सािह यातील कथा हा एक मह वाचा वा य कार असून या कथांनी
कथे या पारंप रक आशय , आिव कार , भाषा यां या बाबतीत अनेक नवे योग केले असून
कथेला यापक प यातून ा झा याच े ल ात येते. महानगरीय कथांनी मानवी
अि त वाच े मह वप ूण अधोर ेिखत केलेले िदसतात . दिलत , ीवादी , िव ानवादी
कथांनी महानगरीय कथेम ये वेगळे आशयिव मांडलेले िदसत े. महानगरीय जीवनातील
यांि कत ेचे आ मण आिण ामीण सं कृतीवरील महानगरीय सं कृतीचे आ मण या
कथांनी अधोर ेिखत केले. मानवी जीवनाचा बकालपणा , एकाक पणा , वाथ , नैसिग क
िवकार -वासना यांचे वा तववादी िच ण या कथांनी केलेले िदसत े. महानगरीय कथेपे ा
महानगरीय कादंबरीचे े अिधक समृ आिण ठसठशीतपण े ल ात येते.
सुभाष भ डे यां या अंधारवाटा , िकनाराय , बोनसॉय , अदेशी या कादंबर्यांमधूनही
महानगरीय भोगलोल ुपता, ल िगकता यांचे िच ण आलेले िदसत े. संजय जोशी यांची
निचकेतचे उपा यान , संजीव खांडेकरांची अशांत पव , वसंत आबाजी डहाके यांची
अधोलोक , अरिवंद रे यांची सात पावल ं उलटी या मह वा या महानगरीय कादंबर्या आहेत.
या कादंबर्यांमधून उ चभ ूंचे िच ण ामु यान े आलेले िदसत े. भाकर प ढारकर यां या अरे
संसार संसार, ी. ना प डसे यां या आका ंत, ह या, ऑ टोपस , ल हाळी , मधु मंगेश किण क
यांची वा ळ , जयवंत दळवी यां या आ बम , कहाणी , िदवाकर कांबळी यां या डोकेफुट,
परळ हट, मनोहर शहाण े यां या झाकोळ , देवाचा श द, धाकट े आकाश , लोक असावा ,
एखा ाचा मृ यू या कादंबर्यांमधून पांढरपेशा म यमवग य जीवनाच े आिण यां या
मानिसकत ेचे िच ण आलेले आहे.
महानगरीय कादंबर्यांम ये किन वगा तील, सामा य वगा तील, झोपडप ीम य े राहणारा
वग , फुटपाथवरील वे या, िभकारी यांचे िच ण करणार ्या कादंबर्याचेही माण बरेच आहे.
याम य े जयंवत चळवी यांची च , मधु मंगेश किण क यांची मािहमची खाडी, मनोहर ओक
यांची चरसी , शंकरराव खराता ं या हातभ ी , झोपडप ी , फुटपाथ नं. 1, अनंत कदम यांची
िदवसा या अंधारात , भा. ल. पाटील यांची उगवतीच े रंग, व ती वाढे आहे, चं कांत खोत
यांची उभया वयी अ यय , िवषया ंतर, भानू काळे यांची कॉ ेड, अ ण साधू यांची िझपर्या,
ल. ना. केरकर यां या तो आिण याचा मुलगा, पांढरा िसंह, काळी चौकट या कादंबर्यांचा
ामु यान े समाव ेश करावा लागतो . या सव कादंबर्या महानगरातील िन न आिण खाल या
वगा तील जीवनाच े सामािजक आिण मानिसक िच ण करताना िदसतात . महानगरीय
कादंबरीने शहरातील गरीब- ीमंत, उ च-नीच, भांडवलदार -नोकर अशा सव तरांना
आप या कवेत घेतलेले िदसत े.
महानगरीय नाटक :
महानगरीय नाटका ंमधून कथा-कादंबर्यांसारख े महानगरीय जीवन अधोर ेिखत झालेले
िदसत नाही. तरीही पा भूमी हणून महानगरीय जीवन याम य े आलेले िदसत े. मुळात
आधुिनक मराठी नाटका ंची परंपरा शहरात ूनच िनमा ण झालेली िदसत े. पा ा य munotes.in
Page 59
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
59 नाट्यसृ ीचा प रचय सु वातीला महानगरातील लेखकांनाच झाला आिण याचे
अनुकरणही महानगरातील नाटककारा ंनीच केले. गो. ब. देवल, अ णासाह ेब िकल कर ,
मामा वरेरकर, ीपाद कृ ण को हटकर , कृ णाजी भाकर खाडीलकर , . के. अ े, िव.
वा. िशरवाडकर , वसंत कानेटकर, पु. ल. देशपांडे या सव नाटककारा ंची नाटके
महानगरा ंमधूनच रंगभूमीवर आली . मामा वरेरकर, . के. अ े आिण मो. ग. रांगणेकर यांनी
वातं यपूव आिण वातं यो र अशा दो ही कालख ंडात लेखन केले. यां या लेखनाचा
भाव नंतर या नाटककारा ंवर पडलेला िदसतो .
मामा वरेरकरांनी सो याचा कळस , स ेचे गुलाम या नाटका ंमधून मुंबईतील िमक -शोिषत
लोकां या वेदना, सम या मांड या . हाद केशव अ े यांनी वातं यपूव काळात ‘सा ांग
नम कार ’, ‘ माचा भोपळा ’, ‘मी उभा आहे’, ‘ल नाची बेडी’, ‘मो ची मावशी ’ अशी िवनोदी
आिण ‘उ ाचा संसार’, ‘घराबाह ेर’, ‘जग काय हणेल?’ अशी गंभीर व पाची नाटके
िलिहली . यां या नाटका ंवर नोवेल कॉवड आिण मोिलएर या पाश्चा य नाटककारा ंचा
भाव अस याच े यांनी मा य केले आहे. वातं यो र काळात यांनी िलिहल ेले
‘स ाटिस ंह’ हे नाटक मह वप ूण आहे. हे नाटक यांना शे सिपअर या ‘िकंग िलअर ’ या
नाटकाव न सुच याच े यांनी मा य केले असल े, तरी या नाटकाच े व प वतं आहे. हे
नाटक यां या मृ यूनंतर इ. स. 1973 म ये रंगभूमीवर आले. यां या ‘तो मी न हेच’ या
नाटकान े िफर या रंगमंचाची संक पना ढ केली. एकाच पा ा या िकंवा नटा या पाच
वेगवेग या भूिमका यात आहेत. माधव काझी या य वर दाखल केले या ि या ं या
फसवण ुक या खट यावर हे नाटक आधारल ेले आहे. यामुळे वा तव घटनेला क पना
आिण िवनोदाचा रंग देऊन उ म नाटक कसे साकार करता येऊ शकते, याचा दाखला हे
नाटक देते. यां या अशाच डॉ. अ. िचं. लागू यां यावरील खट यावर आधारीत ‘डॉ टर
लागू’ (स याच े नाव ‘डॉ टर ’) या नाटकान े लेखन ्या नवेपण जपले. या नाटकाच े व प
इितवृ ा मक आहे. . के. अ े यांचे नाटक िवनोदी वळणाच े होते. यांची
वातं यानंतर या काळात पाणी हण, कवडीच ुंबक, बुवा तेथे बाया, तो मी न हेच ही नाटके
कािशत झाली. मनोरंजनाचा मु य ि कोण यां या नाटकामाग े असला , तरी समाजा या
यंगांवर ते िवडंबना मक भा य करताना िदसतात . यां या नाटका ंनी नाट्य े ा या पड या
काळात नाट्यलेखनाला भ कम आधार िदला, नवीन िदशा दाखवली , आश्वासकता
िनमा ण केली. यांची ही नाटके महानगरीय पा भूमी लाभल ेली आहेत. 1945 ते 1958 या
काळात यांनी सं याशाच े ल न, जीवा-िशवाची भेट, ारकेचा राजा, अपूव बंगाल, लंकेची
पाव ती, भूिमक या सीता ही नाटके रंगभूमीवर आणली . यांची बह तांश नाटके सामािजक
भा य करणारी आहेत. तं ा या बाबतीत यांनी अनेक योग केले.
नाट्यलेखक, नाट्यसं थाचालक , नाट्यिद दश क, नाट्यिनिम ते असल े या मो. ग.
रांगणेकरांनी वातं यपूव आिण वातं यो र अशा दो ही काळात नाट्यलेखन केले. 1941
साली थापल े या ‘नाट्यिनकेतन’ या नाट्यसं थे ारे यांनी नाट्य े ात नवचैत य िनमा ण
कर याचा य न केला. इ सेन या नाट्यतं ाचा भाव यां यावर प पण े जाणवतो .
यांचीही नाटके महानगरीय रंगमंचावरच सादर झालेली होती. वरेरकर, अ े आिण रांगणेकर
यांनी े कांची अिभ ची िवचारात घेऊन नाटकातील संगीत कमी केले. शे सिपअरप े ा
इ सेन या नाट्यतं ाचा अिधक वापर केला. आशय , िवषय, मांडणी या बाबतीत नाटका ंची
वा तववादी वाटचाल यां या काळातच झाली. एक होता हातारा , कोणे एके काळी, माहेर, munotes.in
Page 60
सािह य आिण समाज
60 रंभा, जयजयकार , भटाला िदली ओसरी , धाकटी आई, भा योदय ही नाटके यांनी
रंगमंचावर आणली . बोलपटा या आ मणा या काळातही यांनी नाट्यवा य िटकव ून
ठेवले. अनंत कानेकरांनी बह तेक नाटके अिधक माणात अनुवािदत , पांत रत अशी
आहेत. इ सेन या डॉ स हाऊस या इं जी नाटकाचा यांनी घरकूल या नावान े अनुवािदत
केलेले नाटक मह वप ूण आहे.
िशरवाडकर हे बह आयामी , िविवधा ंगी नाट्यलेखन करणार े नाटककार आहेत. यांची दूरचे
िदवे, दुसरा पेशवा, वैजयंती, कौ तेय, राजमुकुट, ऑथे लो, आमच ं नाव बाबुराव, ययाती
आिण देवयानी , वीज हणाली धरतीला , बेकेट, नटस ाट , िवदूषक, एक होती वाघीण ,
आनंद, मु यमं ी, चं िजथे उगवत नाही, महंत, कैकयी ही मह वाची नाटके आहेत.
नाट्यमांडणीम य े यांनी िवशेष योग केलेले िदसत नाहीत . देश ेम, इितहास ेम,
परा माच े आकष ण यां या लेखनात ून जाणवत े. िशरवाडकर हे बह आयामी , िविवधा ंगी
नाट्यलेखन करणार े नाटककार आहेत. यांची दूरचे िदवे, दुसरा पेशवा, वैजयंती, कौ तेय,
राजमुकुट, ऑथे लो, आमच ं नाव बाबुराव, ययाती आिण देवयानी , वीज हणाली धरतीला ,
बेकेट, नटस ाट , िवदूषक, एक होती वाघीण , आनंद, मु यमं ी, चं िजथे उगवत नाही,
महंत, कैकयी ही मह वाची नाटके आहेत. नाट्यमांडणीम य े यांनी िवशेष योग केलेले
िदसत नाहीत . देश ेम, इितहास ेम, परा माच े आकष ण यां या लेखनात ून जाणवत े.
यामुळे यां या नाटका ंम ये महानगरीय संदभ तसे जा त सापडत नाहीत . 1946 ते 2000
या दीघ कालखंडावर यांचा नाट्यवा यावर भाव होता.
पु. ल. देशपांडे यांनी िवनोदी आिण गंभीर अशा दो ही व पाची नाटके िलिहली . यां या
नाटका ंम ये आलेली पा े शहरी आहेत, ामीण नाहीत . परंतु महानगरीय जािणवा यां या
नाटका ंम ये अिधक माणात येताना िदसत नाही. भ यता , उदा ता यांचेच अिधक वेड
यांना िदसत े. बटाट्याची चाळ हे यांचे नाटक महानगरातील चाळीच े िच ण करणार े आहे.
अ ूंची झाली फुले या नाटकाम य े यांनी महानगरातील िश णाची पा भूमी आधाराला
घेतलेली िदसत े. मला काही सांगायचंय या नाटकाम य े यांनी यायालयीन वातावरण
िचि त केलेले िदसत े. िववाहाप ूव गभ वती होणारी जा हवी आिण यामुळे ग धळल ेले ितचे
कुटुंब या नाटकात येते. यांचे सूया ची िप ल े हे नाटक राजक य व पाच े असून याम य े
शहरी जीवनाची पा भूमी िदसत े. पंखांना ओढ पावला ंची हे यांचे नाटक ीजीवनाची
शोकांितका मांडणारे आहे. याही नाटकाला महानगरीय पा भूमी लाभल ेली िदसत े. यांचे
फ एकच कारण हे नाटक परदेशा या भावात असल े या त णाच े िच ण करणार े आहे.
तुका हणे आता हे यांचे नाटक 1948 साली रंगभूमीवर आले. तुझे आहे तुजपासी या
यां या नाटकाची िवशेष चचा झाली. िनवृ ीवाद आिण वृ ीवादाचा संघष यातून यांनी
िचि त केलेला िदसतो . आ याि मक भावन ेपे ा भौितक भावना मह वाची असा यां या
भूिमकेचा कल यातून जाणवतो . अंमलदार , सुंदर मी होणारा , भा यवान ही यांची नाटके
मह वप ूण आहेत. जॉज बना ड शॉ यां या िप मेिलअन या नाटकाच े यांनी फुलराणी या
नावान े केलेले पांतर े कांना िवशेष भावल ेले िदसत े.
िवजय त डुलकरा ं या ीमंत, गृह थ, मध या िभंती, िचमणीच ं घर होतं मेणाचं, सरी गं सरी,
मी िजंकलो मी हरलो, काव या ंची शाळा, एक ह ी मुलगी, घरटे आमुचे छान, क यादान ,
पािहज े जातीच े, िव ला , माणूस नावाच े बेट, घाशीराम कोतवाल , अशी पाखर े येती या munotes.in
Page 61
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
61 नाटका ंमधून म यमवग य जािणवा ंचे िच ण आलेले आहे. यातून यांनी कौटुंिबक
नातेसंबंधांचा वेध घेतलेला आहे. शांतता! कोट चालू आहे या नाटकात ून यांनी
म यमवग य ी-पु ष संबंधिवषयक नैितक ांची मांडणी केलेली िदसत े. सखाराम
बाईंटर या नाटकाम य े यांनी पारंप रक आिण आधुिनक ी रेखाटली आहे. कमला या
नाटकात ून यांनी ीिव चा मांडला आहे. क यादान या यां या नाटकात दिलत
आिण सवण यां या ल नाचा संदभ आहे. िम ाची गो या नाटकाम य े यांनी ि या ंची
समल िगकता या िवषयाला हात घातल ेला िदसतो . िवजय त डुलकरा ंची िगधाड े, पु ष या
नाटका ंमधून ल िगक िवकृती, िहंसा मांड यात आलेली िदसत े. िबभ सता , िहंसाचार ,
उ चभ ू्रं या नीितम ू यांचा र्हास यां या नाटका ंनी रंगभूमीवर आणला . सव सामा य आिण
म यमवग य जीवनाच े िच ण यांनी आप या नाटकात ून केलेले िदसत े.
िच. यं. खानोलकर यां या एक शू य बाजीराव या नाटकान े नाटकाच े चिलत संकेत
मांिडत काढून नाट्यवा याला वेगळे वळण िदले. हे नाटक हणज े मराठी नाटकातील
नवनाट ्याचा आरंभ ठरतो. कालाय त मै नम:, अव य , अभोगी , आपुले मरण, रखेली,
ीमंत पतीची राणी, सगेसोयरे ही यांची नाटके मह वप ूण आहेत. िगरीश काना ड या
नाटककारा ं या हयवदन या नाटकाच े यांनी याच नावान े मराठीत भाषांतर केले. या
नाटकात ून आशया या बाबतीत नवा योग कर यात आलेला िदसतो .
र नाकर मतकरी यांनी महािव ालयीन जीवनातील नाट्य पध साठी हणून सु वाती या
काळात नाट्यलेखन केले. यां या अनेक नाटका ंना महानगरा ंची पा भूमी लाभल ेली
िदसत े. तथािप , महानगरीय िच णाप े ा भाविव ा या िच णावर ते अिधक भर देताना
िदसतात . माझं काय चुकलं? या नाटकाम य े यांनी कौटुंिबक कलह आिण यातून
आ मह य ेला वृ होणार े पती-प नी िचि त केले आहेत. यातून िजवंत राहणार ्या ीला
कोण या सम या ंना सामोर े जावे लागत े, ते या नाटकात मतकर नी दाखवून िदले आहे.
जोडीदान या यां या नाटकाम य े परदेशाम य े जाऊन तेथील ीशी संबंध ठेवणारा पु ष
िचि त झाला आहे. यातून ज माला आलेले मूल आप या बापाचा शोध घेत घेत मुंबईम य े
येते. यातून िनमा ण झाले या कौटुंिबक सम या या नाटकात मांड या आहेत.
बॅ र टर या जयवंत दळवी यां या नाटकाम य े पा ा य त व ानान े भावीत झालेली
भौितक , शारी रक सुखाचा आ वाद स दय पूण रीतीन े घेणारी यि र ेखा भेटते. सूया त या
नाटकाम य े यांनी बदल या राजक य मू यांचे आिण यातून घडणार ्या शोकांितकेचे िच ण
केले आहे. सािव ी या नाटकात ून यांनी नोकरी करणार ्या ि या ं या सम या मांडले या
आहेत. नातीगोती या नाटकात ून यांनी म यमवग य कुटुंबाचे िच ण केले आहे. पया य या
नाटकात ून यांनी आधुिनक संदभा तील सासू-सून यां यातील संघष दाखवला आहे. अनील
बव हे सा यवादान े भावीत असल ेले नाटककार आहेत. हमीदाबाईची कोठी हे यांचे नाटक
महानगरातील कोठीच े बदलल ेले व प मांडते. पु काम े ी या नाटकाम य े यांनी गभा शय
भाड्याने घे याची (टे ट ट्युब बेबी) महानगरातील नवी प त मांडली आहे. महानगरातील
नवी नैितकता यातून अधोर ेिखत कर याचा यांनी य न केलेला िदसतो .
महेश एलकुंचवार यां या एका नटाचा मृ यू, गाब , पाट , ितिब ंब, यातनाघर , युगा त, वाडा
िचरेबंदी, र पु प, वासनाका ंड, वासांिस जीणा िन, वा तुपु ष, सोनाटा ही मह वप ूण नाटके munotes.in
Page 62
सािह य आिण समाज
62 आहेत. सोनाटा या नाटकात ून यांनी मुंबई महानगरात राहणार ्या तीन वेगवेग या
सां कृितक पा भूमीतून आले या ि या ं या भावजीवनाच े िच ण केलेले आहे. मूलभूत
मानवी सम या ंचा िवचार यांनी मांडलेला आहे. सतीश आळेकर यांचे अितर ेक , एक िदवस
मठाकड े, दुसरा सामना , िपढीजात , बेगम बव , महािनवा ण, महापूर, िमक आिण मेमसाह ेब,
शिनवार -रिववार ही मह वाची नाटके आहेत. यातील महािनवा ण हे मराठी रंगभूमी या ीने
मह वाच े नाटक ठरते. गो. पु. देशपांडे यांचे 1974 साली रंगभूमीवर आलेले उद् व त
धम शाळा हे मह वाच े नाटक आहे. या नाटकान े रंगमंच, अंक, य, चौकटी यापास ून
वत:ची सुटका क न घेतलेली िदसत े. कधी रंगमंच, तर कधी यायालयाचा खेळ, तर
कधी कादंबरीतील पा ांचे य अवतरण े, कधी मृत माणसान े वत: याच िनवाणा चे कथन
करणे असे या नाटकाच े कथानक अनेक बाबतीत वेगळे, नवे आिण ध कादायक होते.
शांत दळवी , राजीव नाईक , चेतन दातार , मकरंद साठे, शफाअत खान, फणसळकर या
नाटककारा ंनी योगशील नाटके िलिहली . शफाअत खान यांनी मुंबईमधील 1992 -93 या
दंगल चा िवषय थेटपणे आप या नाटकात ून मांडला. रािहल े दूर घर माझे हे यांचे नाटक
पािक तानातील लाहोरमधील िहंदूं या घरी राहणार ्या मु लीम कुटुंबातील ूरता आिण
मानवता यांचे िच ण करणार े आहे. िहंदू-मु लीम संघषा या पा भूमीवर वावरणार े हे नाटक
शेवटी मानवत ेचा संदेश देऊन जाते. मकरंद साठे यांनी महानगरीय जीवनातील अंतग त
ताणेबाणे ितका मक व पात आप या नाटकात ून मांडलेले आहेत. 1945 ते 1960 या
कालख ंडात ऐितहािसक , पौरािणक आिण सामािजक िव ेषा मक नाटके रंगमंचावर आली .
ायोिगक , हसनवजा , का या म कृतीची नाटके या काळात आली . नाटका या मांडणीत
बदल होत गेले. े कां या गितमान जीवनाचा िवचार क न अंक व वेश नेमके व
आटोपशीर झाले. लांबलचक संवादांचे आिण वगता ंचे माण कमी झाले. नेप य
वा तववादी बनले. पा ां या मनाचा वेध घे याचा य न नाटककार क लागल े. 1955
नंतर यावसाियक आिण ायोिगक नाटक असे वेगवेगळे कार अधोर ेिखत होत गेले. नाटक
हे मनोरंजन आिण जीवनदश नासाठी आहे, याची जाणीव नाटककारा ंना होऊ लागली .1970
या आसपास काही न या नाटककारा ंची फळी उदयास आलेली िदसत े. याम य े सतीश
आळेकर, महेश एलकुंचवार, अ युत वझे, गो. पु. देशपांडे हे मह वाच े नाटककार आहेत.
1960 नंतर एकांिकका लेखनाची सु वात झालेली िदसते. अनेक नाटककार
एकांिककाल ेखनाकड े वळलेले िदसतात . पुढे पथनाट ्य या नाट्य काराचाही समाव ेश
महानगरीय नाटकाम य े झालेला िदसतो .
२अ.५ समारोप :
महानगरीय सािह य हा एक वा तववादी सािह याचा एक मह वप ूण कार आहे. साठो री
कालख ंडाम य े या सािह य वाहाला सु वात झालेली असली , तरी 1990 नंतर या
काळाम य े या वाहाच े वेगळेपण अिधक उमटून िदसत े. शहरीकरणाची वाढती ि या
आिण यातून बदलल ेले सामािजक , सां कृितक, भािषक , धािम क, कौटुंिबक, शै िणक
जीवन यांचे िच ण महानगरीय सािह य करते. महानगरीय जीवना या सव अंगांना या
सािह यान े आप या कवेत घेतलेले आहे. महानगरीय जाणीव सव थम किवत ेतून आिण
यानंतर कादंबरी या वा य कारात ून सश पण े य झालेली िदसत े. रंजनमू यांचा भाव
काही माणात महानगरीय सािह यावर िदसतो . महानगरीय जीवनाच े वा तव प मांडताना munotes.in
Page 63
महानगरीय जािणव ेचे सािह य : व प
आिण संक पना
63 या सािह या ची भाषा बंडखोर झालेली िदसत े. 1990 नंतर या महानगरीय सािह यात ून
संगणक य सं ा, मोबाईची संदेश णाली , मॉ स यांनी भावीत झालेले श द व ितमा
सरा सपणे वापर या गेले या िदसतात . यातून चेहरा हरवल े या समूहाचा, पया वरणा या
र्हासाचा , रोग तत ेचा, एकाक पणाचा आिव कार झालेला िदसतो .
आपली गती तपासा
१. महानगरीय सािह याची ओळख क न ा ?
२अ .६ सरावासाठी वा याय
१) महनगरीय सािह याचा उगम क े हा झाला ?
२) महानगरीय जीवनाच े िच ण थम कोणा या किवत ेतून आल े आहे ?
३) ‘िवष व ृ ां या म ुळा ‘ ही काद ंबरी कोणी िलिहली .?
४) “गोतावळा ‘ ही काद ंबरी कोणी िलिहली ?
५) महानगरीय सािह य ह े कशाचा वीकार करणार े सािह य आह े .?
िटपा
1. महानगरीय स ं कृती
2. महानगरीय किवता
3. महानगरीय नाटक
खालील ाच े सिव तर उ र े ा .
1. महानगरीय सािह या या व प व ैिश याची चचा करा .?
2. महानगरीय सािह य आिण ामीण सािह यातील फरक प करा ?
3. महानगरीय सािह यावर कोणाचा भाव पडल ेला होता ?
4. महानगरीय कादंबरीचा आढावा या ?
२अ.७ संदभ ंथ
१. सािह य आिण समाज , संपादक ा . नागनाथ को ाप ल े, महानगरीय जािणवा आिण
मराठी सािह य - अिवनाश स े, ितमा काशन , पुणे, २००७ .
२. मराठी किवत ेतील महानगरीय स ंवेदनशीलता : एक िटपण , वसंत पाटणकर , सव धारा,
वष ३ रे अंक ३ रा, जुलै/अॅग ट/स ट बर २००९ , संपादक डॉ . सुखदेव ढाणक े,
अमरावती . munotes.in
Page 64
सािह य आिण समाज
64
३. अ ण कोलटकरा ंची किवता : काही ि ेप, संपादक वस ंत पाटणक र, मराठी िवभाग
मुंबई िव ापीठ आिण लोकवाडमय ग ृह, मुंबई दुसरी आव ृ ी १७ जुलै २००४ .
४. ‘महानगरीयवा तव : भारतीय काद ंब यांसंदभा त’ संपा.सुय कांत आजगावकर , लिलत
पि लक ेशन, मुंबई.
५. ‘कथा म ुंबई या िगरणगावची ’, नीराआडारकर व मीना म ेनन, मौज काशन , मुंबई.
६. ‘जागितक करण आिण मराठी सािह य ’, ‘जागितक करण आिण मराठी भाषा व
सािह य ’ (लेख), ा.वसंत अबाजी डहाक े, नेहवध न काशन , पुणे.
७. महानगरीय जािणवा आिण मराठी सािह य (लेख)- स े अिवनाश , (संपा.)
नागनाथकोताप ल े,‘सािह य आिण समाज ’, ितमा काशन , पुणे.
८. ‘मुंबई: काल आिण आज’ - संपादन म ंिजरी कामत ,अनुवाद - िगरीश जोशी .
munotes.in
Page 65
65 २ब
मश : कादंबरीचे कथानक , आशयस ू , पा िच ण आिण
समी ण
घटक रचना
२ब.0 उि ्ये
२ब.१ ा तािवक
२ब.२ प ांमधून समोर येणारे कथानक
२ब.३ चच तून समोर येणारे कथानक
२ब.४ कादंबरीतील पा िच ण
२ब.५ मश: कादंबरीचे आशयस ू :
२ब.६ समारोप
२ब.७ सरावासाठी वा याय
२ब.८ संदभ ंथ
२ब.0 उि ्ये
१. मशः या कादंबरीचे व प अ यासण े.
२. मशः या कादंबरीतील महानगरीय जािणवा ंचा अ यास करणे.
३. मशः या कादंबरीचे कथानक अ यासण े.
४. मशः या कादंबरीचे आशयस ू अ यासण े
५. मशः या कादंबरीचे वा यीन मह व अधोर ेिखत करणे.
२ब.१ ा तािवक
महानगरीय सािह य ही न वदो री कालख ंडातील एक मह वाची स ंक पना आह े. याम य े
शहरी जीवनाशी क ि त िच ण करणार े लेखक आिण आशय या ंचा ाम ु यान े िवचार होतो .
शहरी जीवन , शहरातील सामािजक -सां कृितक प रि थती , शहरातील अथ यवहार,
शहरातील कौट ुंिबक प रि थती , शहरातील नोकरी चे संदभ , आिथ क संदभ , राजकारण या
सवा चा िवचार महानगरीय सािह यातील आिशयाम य े केला जातो . खेडे आिण शहर या ंचे
संदभ , याचबरोबर खाजगीकरण , उदारीकरण आिण जागितक करण याच ेही स ंदभ
महानगरीय सािह याम य े येताना िदसतात . मराठीम य े महानगरीय जािण वा य करणारी
एक मोठी पर ंपरा कादंबरी वा यात अस या चे िदसून येते. महानगरीय सािह याम य े महेश munotes.in
Page 66
सािह य आिण समाज
66 केळुसकर ह े एक मह वाच े लेखक आह ेत. यां या मशः या काद ंबरीम य े महानगरीय
सािह या या ख ुणा आप याला िदसतात . यामुळे महानगरीय जािण वा य करणारी एक
ाितिनिधक काद ंबरी हण ून मशः या काद ंबरीकड े पाहता य ेते. या काद ंबरीचा अ यास
पुढील माण े करता य ेईल.
२ब.२ प ांमधून समोर येणारे कथानक :
मश: ही महेश केळुसकर यांची महानगरीय जीवनाच े िच ण करणारी मह वप ूण कादंबरी
आहे. या कादंबरीला तसे ठरािवत , चिलत कथानक नाही. िनवेदन, वाचका ंची प े आिण
चचा यातून या कादंबरीचे कथानक समोर येते. यातही सलगता नाही. प े सु असताना
म येच िनवेदन म येच चचा असे या कादंबरीचे रचनात ं आहे. यातूनच या कादंबरीचा
आकृितबंध आकाराला आलेला आहे. भाषेचा थेटपणा , सामािजक -राजक य भा य, तट थ
िनवेदन, डोळस वृ ी या सवा मुळे ही कादंबरी ल णीय ठरते. उ राधा त कादंबरीतील पा े
पाि का या संपादकाला प िलह लागताता आिण प िलिहणार े पूव चे वाचक पा ां या
भूिमकेत जाऊन चचा करतात . अशा कारचा योग यापूव मराठी कादंबरीम य े झालेला
िदसत नाही. रचना आिण आशया या ीने ही कादंबरी वेगळी ठरते. नैितक-अनैितकत े या
पलीकड े जाऊन समकालीन वा तवाचा शोध यातून लेखक घेताना िदसतो . कादंबरी या
सु वातीला लेखक वत:ला लेखक हणून संबोधतो . परंतु आपण आतापय त कोणताही
लेख , कथा, कादंबरी, समी ा , किवता असे काही छापल े नाही, असेही तो कबूल करतो .
याची मुलं आिण बायको गावाकड े असतात . परंतु यांनाही प िलिहण े याला जीवावर
येते. परंतु तो मनात या मनात बरेच काही िलहीत असतो , असे तो सांगतो. मनात या
मनात िलिह या चे फायद े-तोटेही लेखक सांगतो . लेखकाचा खानावळ चालवणारा एक िम
आहे. तो या याकड े जेवायला जातो. तो दीनवाता नावाच े पाि क हौस हणून चालवतो .
यातून याला काही नफा िमळत नाही. लेखकाच े या याकड े चार मिह या ंचे िम ा या
खानावळीच े िबल थकल ेले असत े. या िम ाला समोर या या मनात काय चालत े, हे जाणून
घे याची िव ा अवगत अस यान े ते हा तो लेखकाला या या पाि कासाठी एक कादंबरी
िलिह याच े आवाहन करतो . लेखकाचीही ब याच िदवसापास ून िलिह याची इ छा असत े.
कादंबरीचे पिहल े करण पाि कात िस होते आिण सगळीकड े या कादंबरीची चचा सु
होते. अनेक प े पाि का या संपादकाला येतात. एकूण 36 करणा ंम ये िवभागल ेली ही
कादंबरी दीड वष या पाि काम य े मश: कािशत होत रािहली . कादंबरीचा शेवट
हो यासाठी अजून 9 करण े आव यक होती. परंतु िबल चुकते झा याम ुळे पुढे िलिह याच े
लेखक टाळतो . एके िदवशी खानावळवाला िम लेखकाला या या बायकोब ल तो मनात
काय िवचार करतो , हे सांगतो. हे ऐकून लेखक िवचारात पडतो . खानावळवा या िम ा या
बायकोच े शरीर याने लपून पािहल ेले असत े. हे िम ाला कळल े, हे जाणून याला
अवघड यासार खे होते. खानावळ सोडून, कादंबरीलेखन सोडून दूर िनघून जा याचा
िवचारही लेखका या मनात येतो. पण तो तसे करत नाही. हे िनवेदन कादंबरी या
सु वातीला येते. यानंतर पुढील कथानक प ां या पान े समोर येते.
प मांक एक म ये रा. प. साठ्ये आिण अ णा पनसे यांनी िलिहल ेले आहे. ही कादंबरी
वाचून ती आशावादी आहे क , िनराशावादी , जीवनवादी आहे क कलावादी हे यांना
कळेनासे झा याच े ते यात सांगतात. िशवाय वाचनीय वाटेल तोपय त कादंबरी वाचत राह munotes.in
Page 67
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
67 असेही ते यात सांगतात. प मांक दोनम य े माधवी धान -िचटणीस यांनी आप या
प ातून कादंबरी िनराशाजनक वाट याच े हटल े आहे. यात 6 वषा या मुली या
आ मह य ेचे िच ण क न लोकि य हो याचा लेखक िवचार करत असून यातून िस ी
िमळेल, हा लेखकाचा म अस याच े यांनी यात हटल े आहे. प मांक तीनम य े ा.
चं हास िकंबह ने यांनी लेखकाला भाषेची अडचण अस याच े सांगतात. कादंबरी या
वाचनाप े ा लेखका या मानिसक अव थ ेचा अनुभव घेऊ शकतो का, हा अिधक
मह वाचा वाटतो .
प मांक चारम य े रामराव गंडगीर यांनी पाठवल ेले प येते. यात ते वत:ची ओळख
क न देतात. ते काळाचौक येथे राहतात. यांनी कादंबरीतील करण तीन वाचल ेले आहे.
कादंबरीतील बेकार आिण गुंड मुलगा हा आपलाच दुस या नंबरचा मुलगा अस याच े यांनी
सांिगतल े आहे. आप या बापान ेच आप याब ल कादंबरीत असे िलहायला लाव यान े याने
आप याला कमरे या प ्याने मार याच े ते या प ात सांगतात. यांचा मुलगा पु कळ दा
िपतो, प पू पांडे या गँगम य े काम करतो . या मुलाला खाणावळीम य े वेटरचे काम िमळाव े,
अशी िशफारसही ते या प ाम य े करतात . याचबरोबर पुढील करणात लेखकान े खुलासा
करावा क , यातील गुंड मूलाचे पा याचा ं मुलगा सुधीर याचे नाही, अशी मागणीही ते यात
करतात . नंतर ते आपण कोिहन ूर िमलम य े कामाला अस याच े सांगतात. स या िमल बंद
अस याच े घरीच अस याच ेही यांनी सांिगतल े आहे. यांची बायको रामचं कॉलनीत सात
घरी धुणी-भांडी करते आिण मुली डा सबारम य े काम करतात . यावरील उपाय लेखकान े
कादंबरीतून सांगावा, असेही रामराव आप या प ाम य े नमूद करतात .
प मांक 5 म ये मो. रं. लोटलीकर आपली भावना मांडतात . ते प शन घेणारे हातार े
आहेत. यांची प नी वया या 65 या वष मरण पावली आहे. यांना दोन मुली आिण एक
मुलगा अहे. यां या मुलीने इ टेटीसाठी यां यासोबत वाद घातला असून मुलगा सांभाळत
नस याची खंत ते य करतात . कादंबरीचे सहाव े करण संपूनही बाळू कासारच े म टल
हॉि पटलम य े पुढे काय झाले, हे कळल े नाही, हे ते यात सांगतात. बाळू कासाराचा घोडा
मुंबईम य े मोकाट िफरत असून याचा बंदाब त मु यमं यांनी िकंवा िबननावी लेखकान े
करावा , असे या प ात ते नमूद करतात .
प मांक सहाम य े सौ. मनोरमा व आ माराम ढेरे यांनी पाि कात छापून आलेले
मट याच े आकड े आिण गु रोगा ंवरील औषधा ंची जािहरात आवडली नस याच े सांिगतल े
आहे. याचबरोबर मश: कादंबरीतील भाषा ही आ ेपाह अस याच ेही ते सांगतात. यामुळे
आपण हे पाि क बंद करणार असून आपण तीन वषा ची भरलेली वग णी परत पाठवावी ,
अशी मागणीही ते या प ात करतात .
प मांक सातम य े रा. प. साठे आिण अ णा पानस े यांनी मागील प ाची आठवण क न
िदली आहे. पुढे दहावे करण मागील अंकात छापल ेले नाही, याची ते आठवण क न
देतात. अप रहाय कारणान े ते करण छापल े नस यास तशी टीप दे यात यावी, अशी
सूचनाही ते करतात . कादंबरी या वैचा रक िदशेचा अंदाज येत नसून लेखकाला
सा यवादाचा पुर कार करायचा आहे िकंवा अितवा तववादा या आहारी लेखक जातो, हेही
ते सांगतात. बाळे कासाराचा घोडा यांना फँटसी वाटतो . तर बेकर िगरणी कामगाराचा munotes.in
Page 68
सािह य आिण समाज
68 बेकार त ण मुलगा गँग टर होतो आिण मुलगी बारवाली होते , हे यांना वा तव वाटते.
शेवटी कादंबरी उ सुकता जागी ठेवणारी आहे, असे ते कबुल करतात . प आठम य े मो.
रा. लोटलीकर यांनी मागील सात ते नऊ ही कादंबरीची करण े वाचली नस याच े हटल े
आहे. ते पाि काच े वग णीदार नसून ते टॉलव न हे पाि क िवकत घेतात. यामुळे यांना
म यंतरीचे अंक कुठे वाचायला िमळाल े नाहीत , याब ल ते नाराजी य करतात .
याचबरोबर िमळाले या अंकात दहावे करण नसून कादंबरी 9 करणात संपली का ?
याब ल कळवाव े, अशी िवनंतीही ते करतात . बाबू कासारावर लेखकान े अ याय केला
असून, या यावरील अ यायाच े िनवारण झाले नाही, तर आपण उपोषणाला बसू असेही ते
शेवटी सांगतात.
प मांक नऊम य े रामराव गंडभीर यांनी गे या प ात मुला या नोकरीब ल िवचारना
के याची आठवण क न देतात आिण आता याची आव यकता नस याच े सांगतात.
कारण यांचा मुलगा आता पॉिलिट सम य े गेला असून याला आता भरपूर पैसा िमळत
अस याच े ते सांगतात. परंतु तो आप या ला िवचारत नाही, हेही ते सांगतात. िबननावी
लेखकान े कादंबरी अध वट ठेव यान े चुटपूट लाग याच े ते सांगतात.
प मांक दहाम य े माधवी धान यांनी आगील प ात नॉ स स, टंटबाज असा लेखकाचा
केलेला उ लेख अधोर ेिखत करतात . बाळू कासाराच े घोडा घेऊन मं ालयात जाणे, सहा
वषा या मुलीने आ मह या करणे, सुधीर गँग टर बनतो ही सगळी मानिसक िवकृतीची
ल ण े अस याच े ते या प ात सांगतात. याचबरोबर लेखकान े पुढे िलह नये, अशीही या
लेखकाला िवनंती करताना िदसतात .
प . 11 म ये ा. चं हास िकंबह ने आपला भूतकाळ संपादकाला कळवतात . ते
दीनवाता पाि क वाचत अस याम ुळे यांचे सहकारी ा यापक यांची चे ा करीत
अस याच ेही ते सांगतात. लहानपणी खेडेगावात गे याने तेथे वृ प येत नस यान े िमळेल
ते वाचायची यांना लहानपणापास ून सवय अस याच े सांगून हरवल े या य ची मािहती
फोटोसह िवनाम ू य छापत अस यान े मोठी समाजस ेवा करत अस याच े ते पाि का या
संपादका ंना कळवतात . शेवटी मश: ही कादंबरी िवचार करायला लावणारी असून ती
लेखकाकड ून पूण क न घे याचेही ते सुचवतात .
प मांक 12 म ये माधवी धान मश: कादंबरीवर टीका करताना िदसतात . तक शा
आिण लेखकाचा कोणताही संबंध नस याच े या िलिहतात . तेलगीवरील िच पट दिश त
होऊ नये यासाठी सव प ीय िनदश ने घडतात हे कादंबरीतील वण न यांना तका ला ध न
नाही, असे वाटते. याचबरोबर सुधीर गंडभीर या आमदाराला गृहमं याने संर ण िदले
नाही, हणून तो बाळू कासारचा घोडा घेऊन िवधानभवनात अिधव ेशनाला हजर
राह यासाठी येणे हे माधवी धान यांना फॅ टाि टक िस य ुएशन आहे असे वाटते. शेवटी
लॉिजक असण े मह वाच े असे या सांगतात.
प मांक 13 म ये रामराव गंडभीर यांनी पाि का या संपादकाच े कौतुक केलेले आहे.
सुधीरवर कोणीतरी ह ला करणार हे मागील करणात छापून आ याम ुळे यांना िचंता
वाटत अस याच े याम य े ते िलिहतात . याला गृहमं याने संर ण नाकार याच े सांगून munotes.in
Page 69
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
69 या यावर होणार ्या ह याब ल लेखकाला माहीत अस यास यांनी आधी कळवाव े, अशी
इ छाही ते या प ा या शेवटी य करतात .
प मांक 14 हे रा. प. साठे आिण अ णा पानस े यांनी िलिहल ेले आहे. पाि क पु हा सु
के याब ल ते आभार य करतात . बाळे कासार म टल हॉि पटलमध ून पळून नेमका कोठे
गेला, हे जाणून घे याची उ सुकता अस याच े ते नमूद करतात . बाळू कासार हॉि पटलम य े
असताना याचा घोडा कोठे होता, या ब ल लेखकान े काही िलिहल े नाही, याची ते
आठवण क न देतात. संजय द ला अटक झाली आिण नंतर याला जामीन देऊन सोडल े
ही घटना भिव यात घडू शकते, असेही ते न दवतात . लेखकाला दूर ी अस याच े ते
सांगतात. याचबरोब र शेवटी मश: ब लचा वाचका ंचा सं म वाढत चालला अस याच ेही
ते नमूद करतात .
प मांक 15 हे मो. रा. लोहलीकर यांनी िलिहल ेले आहे. बाळू कासार हॉि पटलमध ून
पळून गे याने आपल े उपोषण मागे घेत अस याच े ते नमूद करतात . यां या मुलीचा
अपघात झा यान े ितला बघायला गेले असतानाही मुलीने इ टेटीचा वाद काढ यान े वाईट
वाट याच े ते प ात नमूद करतात . प शन पुरत नस यान े डाळ-भात खाऊन िदवस काढत
अस याच े सांगून मुलगा-मुलगी आप याकड े ल देत नसले, तरी आपण कुणाकड े िभक
मागणार नाही, असे ते ठामपण े सांगतात.
प मांक 16 म ये सौ. मनोरमा आ माराम ढेरे यांनी वग णी परत मािगत याची आठवण
क न देत पाि कच बंद करायची सूचना देतात. वग णी परत नाही पाठवली तरी चालेल,
पण पाि क पु हा पाठवू नये कारण यातील मश: कादंबरीने वैताग आणला आहे, असे
या सांगतात. ही कादंबरी फालत ू असून ती कादंबरी जबरद तीन े वाचावी लागत े आिण
बारा या करणातही लेखकाची भाषा सुधारली नस याच े या सांगतात. लेखक खाल या
जातीत ून आलेला अस याम ुळे याला भाषेचे सं कार िदसत नाहीत , असेही या िलिहतात .
शेवटी कादंबरी कधी संपणार आहे, असाही या िवचारतात .
प मांक 17 हे ा. चं हास िकंबह ने यांनी िलिहल ेले आहे. याम य े ते समी क रोलॉ नाथ
या ा स या ितभाव ंताचे मत सांिगतल े आहे. वाचकाला अि त वा या अंितम सीमेपय त
हलवून ठेवायची मता िबननावी कादंबरीकाराजवळ आहे, असे यांना वाटते. एखादा
लेखक वाचकाच े ऐितहािसक , सां कृितक व मानसशा ीय आधारा ंना हादरे देतो, ते हा
समाजा या िन ाण अिभव ृ ीम य े िनदान थोडी तरी हालचाल िनमा ण होते, असे ते
िलिहतात . बारा या करणात लेखक य ऊजा िवल ण गतीने कट झा याच े ते शेवटी
िलिहतात .
प मांक 18 म ये रामराम गंडभीर सहा वषा या मुलीने गॅलरीतून उडी मा न आ मह या
के याचा कादंबरीतील संग वाचून दु:ख झा याच े सांगतात. असे यां या दो ही मुल नी
केले तर आनंद झाला असता , असेही मनात आ याच े ते मांडतात . मुली बारम य े काम
करत अस यान े शेजारच े, पाह णे टाचून बोलतात , ही बाबही ते नमूद करतात . या मुल नी
ल न करावे, अशी इ छा ते य करतात . ते या िमलम य े काम करत होते, ती िमल बंद
झाली आिण तेथे मॉ स , थेटर, दुकाने झाली हे वा तव ते सांगतात. यांना कोणत ेही काम
येत नस यान े मुल याच पैशावर कसेबसे घर चालत े, हे ते प ात िलिहतात . मुलासोबत munotes.in
Page 70
सािह य आिण समाज
70 यांनी आता पूण पणे संबंध तोडल े आहेत. तो बारही बंद करणार अस याची बातमी
पेपरम य े छापल ेली आहे. ते लेखकाला सरकारला आिण पैशेवा या लोकांना उपदेश
करायला सांगतात.
प मांक 19 म ये रा. प. साठ्ये आिण अ णा पानस े यांनी करण पंधरावे नुकतेच वाचून
संपव याच े सांगतात. सारमा यम े बाळू कासार या घोड्याची िटंगळटवाळी करतात आिण
गँग टर आमदाराला िहरो बनवतात . सारमा यमा ंनी लोकजाग ृतीचे काम के याची काही
उदाहरण ेही ते देतात. लोकच जाग क नाहीत , असे ते नमूद करतात . टीआरपी
वाढव यासाठी चॅन सवाले जे चाळे करतात यावर मा ते आ ेप घेतात. शेवटी
साधमा यमा ं या अशा भूिमकेमुळे आपला सं म वाढत अस याच े ते िलिहतात .
प मांक 20 म ये माधवी धान सतराव े करण वाच याच े सांगतात. यातून कांदबरीचा
लेखक पु ष आहे क मिहला हा यांना पड या चे या सांगतात. या करणात ल ना या
वयाची मुलगी असताना ितची आई एखा ा ीशी लेि बयन संबंध सु करते, हा काय
कार आहे, असा या िवचारतात . अशा कारच े िलखाण क न लेखक समाजात
िवकृती फैलावत अस याच े या िलिहतात .
प मांक 21 म ये मो. रा. लोटलीकर यांनी करण सतराव े वाचून डो यात पाणी
आ याच े हटल े आहे. एक काम करणार ्या दोन ि या एक येऊन शरीरस ंबंध ठेवतात,
यात यांची काहीच चूक नस याच े ते सांगतात. या दो ही ि या ेमळ असून यां यात
माणूसक आहे. आप या मुलांम ये ती नाही, असेही ते नमूद करतात . आप या प नीन े
मुलांसाठी खा ल े या ख ता , यांनी वत: अवघड प रि थतीत केलेली नोकरी याब ल
सांगून मुलांचा याची जाण नस याब लची खंत ते य करतात . शेवटी आपण इ टेट
मुलां या नावे के यानंतर आपली प रि थती कु यापे ा वाईट होईल, असे ते िलिहतात .
प मांक 22 म ये मो. रा. लोटलीकर अिधक आठवण आ यान े धाकट ्या मुली या घरी
गे याचे सांगतात. यांचा नातू गोड आिण िनरागस असून तो पिहलीत आहे. ते या यासाठी
माकडाची खेळणी घेऊन गेले, पण मुलीने ते यांना देऊ िदले नाहीत . ते माकडच मरेपय त
यां या सोबत राहील , असे यांना वाटते. करण आठरा यामधील अहोरा गायनाचा
रयाझ करणारी पूवा आता खळखळ ून हसायला लागली आहे, हे जाणून यांना आनंद
वाट याच े ते पुढे िलिहतात .
प मांक 23 म ये ो. सी. एस. बेजकर या पाि काकड े कसे वळले याचे ते कारण
सांगतात. यांना मश: कादंबरी या लेखकाशी संवाद साधायला आवडला असता , असेही
ते िलिहतात . देशातीन भीषण प रि थती , राजकारणाचा कमी होत जाणारा दजा याब ल ते
िलिहतात . यानंतर मश: कादंबरीतील छोट्या-छोट्या संगातून लेखक जे सांगू इि छतो ,
ते यांना अिधक मह वाच े वाटते. या कादंबरीतील बाळू कासार , खानावळवा या िम ाची
बायको यां याब लही चचा करतात .ही कादंबरीतील वा तव यांना उजाड माळरानासारख े
वाटते.
प मांक 24 मामू आिण थोटे यांनी िलिहल ेले आहे. हे प ते संदीप नावा या मुलाकड ून
िलह न घेतात. सफाई कामगारा ंचे जीवन मश: कादंबरीतून िलिह याम ुळे यांना आनंद munotes.in
Page 71
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
71 झा याच े ते यातून सांगतात. बाळू कासारच े पुढे काय झाले, हे जाणून घे याची यांना
उ सुकता आहे. शेवटी संदीपसाठी नोकरी बघ याच े ते संपादकाला सांगतात.
प मांक 25 म ये ा. चं हास िकंबह ने प ा या सु वातीला हेर्या लीटस या सहा या
शतकातील त व ा या लेखनाचा संदभ देऊन तसेच मश: कादंबरीचे आहे, असे
सांगतात. कादंबरीतील पा ेच आता वाचक हणून आप या िति या , इ छा-आका ं ा
कळवू लाग याच े ते िलिहतात . या कादंबरीत आलेली पा े य कुठेतरी जगत आहेत, ती
िजवंत आहेत, असे ते यात कळवतात . ही जाणीव लेखकाला चंड मानिसक ास देणारी
आहे, यातून लेखक कसा माग काढतो , हे जाणून घेणे कुतूहलजनक अस याच े ते शेवटी
िलिहतात .
प मांक 26 म ये रामराव गंडभीर हे आप या मुला या मश: कादंबरीतील लोकां या
कामा या िलखाणाम ुळे मुलाचा अिभमान वाटत अस याच े सांगतात. परंतु याने आप या
घराकड े दुल केले, हे यांना आवडल े नस याच े ते िलिहतात . दळवी िबि ड ंगम य े िगरणी
कामगारा ं या युिनयनच े ऑिफस पाडून तेथे मॉल वगैरे मोठ्या इमारत बांधणार अस याच ेही
ते सांगतात. सरकार आिण युिनयन लीडर यांना हजारो िमल कामगारा ं या पोराबाळा ंचे
िश याशाप लाग यािशवाय राहणार नाहीत , असेही ते प ा या शेवटी िलिहतात .
प मांक 27 हे सलीम सलूनवाला याने िहंदी-मराठी अशा संिम भाषेम ये िलिहल ेले
आहे. कादंबरीचा लेखक याला अवडला आहे. तो लेखकाला सलुनवर ये यासाठी सांगतो.
आमदार भाईला धमक देतो हे याने बरोबर िलिहल ेले नाही, असे तो पाि का या
संपादकाला कळवतो . कारण यातील नेमका संवाद कोणालाही माहीत नस याच े तो
सांगतो. असे काहीपण िलिह यास पोिलसा ंचा उगाच ास होईल, असे सांगून शेवटी बाक
सव ठीक, असे तो िलिहतो .
प मांक 28 म ये रामराव गंडभीर आप या हेमा आिण लता नावा या दो ही मुली आमी
तुम या सोबत नावा या युिनयनम य े सहभागी झा याब ल एक कड े आनंद आिण एक कड े
मनात भीती वाटत अस याच े िलिहतात . युिनयनवाल े कामगारा ं या आयु याचा स यानाश
करतात , यामुळे ही काळजी वाटत अस याच े ते सांगतात. आप या बापाब ल अपश द
वापर याम ुळे खवळून यांनी दुकानदाराला तुडवून मार याच ेही ते शेवटी िलिहतात .
प मांक 29 म ये ो. सी. एस. बेजकर िलिहतात क , कोणतीही िहंसा ही अंितमत :
िवनाशकारीच असते. ताि वक ्या अशा नकारा मक त वाच े कोणताही सू समथ न
क नच शकत नाही. परंतु तािक क आिण यावहा रक ्या अशी िहंसा सामा य लोकांम ये
वाढत गेली पािहज े, असे आप याला वाटत अस याच ेही ते प ा या शेवटी िलिहतात .
प मांक 30 म ये माधवी धान िलिहतात , अ ािवसा या करणातही लेखक सुधारला
नस याच े सांगतात. आमदार गंडभीर िवधानसभ ेत बॉ ब ठेवणार या कादंबरीतील
घटनेब ल या चीड य करतात . िवधानसभ ेत बॉ ब ठेवणे ही सोपी गो नाही, हेही या
िलिहतात . शेवटी आमदारा ंना लेखकान े इतके मोकाट सोडायला नको, याने तो अडचणीत
येईल, असे या प ाम य े िलिहतात . munotes.in
Page 72
सािह य आिण समाज
72 प मांक 31 म ये सलीम सलूनवाला संपादकाला िलिहतो क , तू आप याला एक िदवस
मारणार . कारण आमदार भाई आप या सलूनवर आले होते आिण हणाल े क , यांनी
मनात या गो ी िव ासाचा माणूस, आपला माणूस हणून मला सांिगत या या बाहेर कशा
आ या ? तूच या गो ी कादंबरी या लेखकाला सांगतोस . आता मी आजवर संपादकाच े त ड
पािहल े नाही, याला कसे ओळखणार ? असे तो शेवटी िलिहतो .
प मांक 32 म ये मामू आिण थोटे िलिहतात क संदीप या नोकरीच े बघावे, तो चांगला
मुलगा आहे. आपण दा सोड याच े ते यात िलिहतात . कारण यां या ग लीतील माधुरी
नावा या मुलीचे िविहरीत पडून जीव िद याच े ते िलिहतात . ित या डेडबॉडीला कुणीच हात
लावत न हत े, ते हा यांनीच ितला पो टमॉट मला ने याचेही ते सांगतात. बावीस वषा चीच
होती ती. संसार सु क न एक वष झाला होता. ितचा नवरा खूप दा िपऊन ितला
छळायचा . यालाही पोहायला येत होते, पण तो िविहरीत उतरला न हता . ित या अंगाला
िकडे लागल े होते. शेवटी म न याचे तरी ितने भले केले, असे ते प ा या शेवटी िलिहतात .
प मांक 33 म ये ा. चं हास िकंबह ने म यंतरी कलक याला र ेशन कोस साठी
गे याचे सांगतात. परत आ यान ंतर यांनी बि साव े आिण तेहितसाव े करण वाचल े.
सहकार ्यांशी या कादंबरीब ल यांनी चचा केली आिण एक मह वाची कादंबरी िकरकोळ
अशा पाि कात छापून येत असून याचे नाव लेखकान े िलिहल ेले नाही, असे सांिगतल े ते हा
सवा ना आ य वाट याच े ते िलिहतात . काही बंगाली ा यापका ंनी या कादंबरी या
लेखकाच े नाव आिण प ा कळव यास सांिगत याच ेही ते या प ात िलिहतात . या
लेखकाच े शांितिनक ेतनम य े ते या यान आयोिजत क इि छतात . लेखक िहंदी िकंवा
इंि लशम य े बोलला तरी चालेल, असे यांनी कळवल े आहे. तथािप , असे होणे अश य
अस याच े सांिगत यान ंतर ते फार िनराश झाले, असेही ते कळवतात . ते नाव संपादक
आप याला कळवणार नाहीत , याची जाणीवही ते प ा या शेवटी संपादकाला िलिहतात .
प मांक 34 म ये ो. सी. एस. बेजकर िलिहतात क , लेखकाला प रि थती के हा तरी
बदलेल असे वाटू लागल े आहे, ही चांगली गो आहे. परंतु सु ीम कोटा चे यायािधशच
सांगतात क , या देशाला आता देवही वाचवू शकणार नाही, तर ितथे या िबननावी लेखकाचा
काय पाड लागणार ? कठीण िदवसा ंचे जागितक करण होत चालले आहे. फाटल े या
आभाळाला एक वेळ िठगळ लावता येईल पण तु ही ओझोनच फाडून ठेवलाय , आता
होरपळ ून मरा. असे ते प ात िलिहतात .
अशा कार े प ांमधून कादंबरीची , कादंबरीतील पा ांची, कादंबरी या वाचका ंची,
िति या ंची मािहती मश: कादंबरीम य े आलेली आहे. यातून कादंबरीचे कथानक बरेच
समोर येते.
२ब.३ चच तून समोर येणारे कथानक :
मश: कादंबरीत मुंबई या िविवध भागात , िविवध िठकाणी घडले या चचा ही संवादा या
पान े आले या आहेत. यातूनही कादंबरीचे कथानक समोर येते. ते कथानक पुढील माण े
आहे : munotes.in
Page 73
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
73 चचा मांक 1
ही चचा दुपारी 3.30 वाजता संयमनगर झोपडप ी , घाटकोपर येथील आहे. यात मामू आिण
थोट्या चचा करतात . मामू बाळू कासार घोड्याव न मं ालयात का गेला असेल असा
मामू थोट्याला िवचारतो . थोट्या बाळू कमरेला तलवार घेऊन मं ालयात गे याचे सांगतो.
या या झोपडप ीवर बुलडोझर िफरवणार अस याच े सांगतो. आता आपल े काही खरे
नाही. नगरस ेवक गायब झाला आहे. आपण आपल े िबराड घेऊन िनघून जाऊ, असे शेवटी
मामू सांगतो.
चचा माक दोन ही दुपारी एक वाजता लोबल इ फोकॉम या वरळी ऑिफससमोरील
आहे. यातील पिहली आिण दुसरी पीआरओिवषयी चचा करतात . ात पिहलीचा हात गरम
लागतो , ते हा दुसरी ितला घरी जायला सांगते. याऐवजी या ितथेच बसतात . ते हा दुसरी
ितला नीट खात-पीत जा असे सांगते.
चचा मांक तीन ही सायंकाळी 4 वाजता यू टाईल हेअर कट ग सलून, अ◌ॅनटाप िहल
इथे घडते. समील या सलूनवर भाई आलेला आहे. तो भाईला खूप िदवसा ंनी आ याच े
सांगतो, ते हा भाई याला आपण तडीपार होतो, असे सांगतात. भाई सुधीरला मार यास
20 हजार पये देईन असे सलीमला सांगतात. सलीम ते टाळतो . नंतर ते दाऊन , गो ा
ह यांकांडावर चचा करतात . शेवटी अशात गरीबच मरतो, असे सलीम सांगतो. सलीम
मुसलमाना ंचीच बाजू घेणार, असे भाई बालेतो ते हा सलीम सांगतो क , आप या मुलीने
िहंदू भंडारी बरोबर ल न केले आहे. ते हा या या समाजान े ग धळ घातला , ते हा आपणच
याला जावई हणून वीकार याच े सलीम सांगतो. यांचे आता ठीक चालल े आहे. शेवटी
भाई या हजामतच े पैसे यायला सलीम नकार देतो. परंतु भाई या या हातावर शंभर पये
देतो आिण यातील प नास फक राला ायला सांगतो.
चचा मांक 4 ही आनंद टुिडओ म ये रा ी या 8.30 वाजता घडते. पूव ऑिडशनसाठी
आलेली आहे. ती सरांना ऑिडशन कधी आहे, असे िवचारत े, ते हा ते ितला वाट बघायला
सांगतात. घरी जायला उशीर होणार अस यान े ती उ ा यायची िवचारणा करते, ते हा सर
ितला जायला आिण उ ा ये याची गरज नाही असे सांगतात. ऑिडशन 12.00 पय त
चालत े. या मुल ना हे श य नाही, यांनी ऑिडशन देऊ नये, असेही ते बोलतात . नंतर
पूवा यांना बोल याचा य न करते, ते हा ते ित या बोल याकड े दुल करतात .
चचा मांक 5 ही 9.00 वाजता अंधेरी टेशन या लॅटफॉम मांक 1 वरची आहे. ही चचा
पूवा आिण हषा यां यातील आहे. पूवा हषा ला ऑिडशन या वेळी आलेला अनुभव सांगते,
ते हा हषा या े ातील ीलंपट पु षांब ल चीड य करते. शेवटी पूवा या टॅले टमुळे
ितला न क यश िमळेल, असे ती सांगते. बाळू कासार वेड्या या इि पतळात ून बाहेर
आला , तर या ऑिडशनवा या ं या छाताडावरच घोडे नाचवायला लावणार , असे शेवटी हषा
सांगते.
चचा मांक 6 ही चच गेट भाईंदर येथे सायंकाळी 6.35 वाजता ेन या लेिडज
कंपाट म टम य े घडते. पिहली आिण दुसरी यां याम य े ही चचा घडते. पिहली या
डो या ंभोवती काळे डाग आले आहेत. याचे कारण दुसरी िवचारत े, ते हा ह ली झोप नीट munotes.in
Page 74
सािह य आिण समाज
74 होत नस याच े ती सांगते. पिहलीन े नवर्या ित या कमाईवर नवरा इतर बायका ंबरोबर संबंध
ठेवत अस याच े कारण सांगून घट फोट घेत याच े सांगते. याचा आप या 12 वषा या
मुलीवर काय प रणाम झाला असेल, याची िचंता वाटत अस याच े पिहली सांगते. आप या
नवर्याने दुसरे ल न केले असून आप यालाही एखादा संभोगासाठी पु ष अस यास कळव,
असे ती दुसरीला सांगते. या गो ीम ुळे दुसरीला ितचे हे बोलण े आ य कारक आिण कमाल
वाटते.
चचा मांक 7 ही लोकमा य सेवा ंथालय येथील ंथपाल , ट कलवाल े आिण एक
यां यातील सायंकाळी 5.00 वाजताची आहे. याम य े एक ंथपालाला िदनवाता चा अंक
आहे का, असे िवचारतो , ते हा ते ट कटलवा याकड े अस याच े सांगतात. एक
ट कलवा याकड े जातो. यां याम य े पुढील संवाद होतो. ते दोघेही मश: कादंबरीब ल
बोलतात . कादंबरीला कथानक नाही, असे एक कळवतो . या कादंबरीतील आशयाशी तुमचा
काय संबंध असे एकला िवचारल े जाते, ते हा तो सांगतो क यां या कॉलेजात पूवा नावाची
मुलगी गॅदर गम य े गाणे हणायची . या कादंबरीतील पूवा चे ऑिडशन झाली क नाही हे
जाणून यायची उ सुकता अस याच े ते सांगतात. तु ही वक ल होता का, असे
िवचार यान ंतर ट कलवाल े होतो, परंतु यां या कोटा या यायािधशाला लाच घेताना
पकड यान े यांनी विकली सोडून इं जीच े लास ेस चालू के याचे सांगतात. पूवा ही बेजकर
लास ेसम य े जायची , असे सांगतात, ते हा आम या लास ेसम य े गायनाला परवानगी
नस याच े ते सांगतात. यानंतर यां याम य े कादंबरीब ल चचा होते. कादंबरीचे मागील
दोन अंक गावी गे यामुळे वाचता आले नस याच े एक सांगतो. दहावे करण छापल े गेले
नस याच े ते ट कलवा याला कळवतात , ते हा ते सांगतात काही कारणा ंनी नसेल छापल े.
या या कारणा ंब ल दोघेही िविवध तक देतात.
चचा मांक आठ ही यू टाईल हेअर किटंग सलून येथे रा ी या 10.00 वाजता घडते. ही
चचा सलीम आिण आमदार सुधीर यां यातील आहे. सुधीर या याकड े मािलश करायला
आलेला आहे. तो याला भाईब ल िवचारतो . तो येऊन गे याचे सुधीरला सांगतो.
गँग टरही आता आमदार होतात , असे भाई बोल याच े सलीम सुधीरला सांगतो. नंतर
सुधीर याला आपण घर सोड याच े सांगतो.
चचा मांक नऊ ही रा ी 11.00 वाजता उ हासनगर टेशनजवळ या झोपडप ीम य े
घडते. ही चचा मामा आिण थोट्या यां यातील आहे. बाबासाह ेबांचा पुतळा जाळ याम ुळे
डे कन वीन जाळ या या घटनेब ल ते चचा करतात . याम ये बाळू कासार होता का,
असे मामू िवचारतो , ते हा थोट्या माहीत नाही, असे सांगतो. बाळूकडे घोडा अस याम ुळे
याला लोकल या ख ता खा या लागत नाही, असे मामू सांगतो, ते हा थोट्या याला
आपणही घोडा यायचा स ला देतो. ते हा मामू याला सांगतो, इथे सायकल चालवायीच
ब बाब ब आहे, तर घोडा कुठला चालवणार ?
चचा मांक 10 ही िगरगाव चौपाटी येथे सायंकाळी 6.30 वाजता पिहली आिण दुसरीम य े
घडते. पिहली दुसरीला ितची मुलगी 17 वषा या मुला या ेमात पड याच े सांगते. यानंतर
पिहली ेमाब ल चांगले बोलायला लागत े, ते हा दुसरीला याचे आ य वाटते. यावेळी munotes.in
Page 75
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
75 पिहली सांगते क , मी पु षांब ल वाईट बोलत े. ेम हे चांगलेच असत े. मा या मुलीने
िनवडल ेला मुलगा चांगला क , वाईट देव जाणे! असे ती शेवटी बोलत े.
चचा मांक 11 ही सं याकाळी 5.00 वाजता गु जी या घरी घडते. गु जी पूवा ला
रफ साह ेबांनी गाियल े या गझलेब ल सांगतात. ितने गायनाचा चांगला सराव करावा .
झटपट िस हो याप े ा गायनाची चांगली तयारी करावी , असा स ला ते पूवा ला देताना
िदसतात .
चचा मांक 12 ही लोबल इ फोकॉम , वरळी येथील ऑिफसम य े लंच टाईमम य े घडते.
ही चचा पिहली आिण दुसरीम य े घडते. मश: कादंबरीतील खानावळवा या या
बायकोला िफट्स येत अस याब ल दुसरीला ितची काळजी वाटत अस याच े ती पिहलीला
सांगते. नंतर ते पीआरओिवषयी चचा करतात . याने पाठवल ेला अि ल संदेश पिहली
दुसरीला वाचून दाखवत े.
चचा मांक 13 ही सायंकाळी 5.00 वाजता लोकमा य सेवा ंथालयात ट कलवाल े आिण
एक यां याम य े घडते. एक गावी कोकणात गेला होता, याब ल सांगतो. नंतर ते कोकणाची
आिण िदनवाता ब ल चचा करतात . कादंबरीत चौदा या करणात या मुलीने पिहलीम य े
नापास झा याम ुळे आ मह या के याचे ट कलवाल े सांगतात. एक कादब ंरीतील पूवा ब ल
िवचारतो , ते हा ितचे गल संपले असाव े. हणून लेखकान े ितला कादंबरीतून गायब केले
असेल, असे ट कलवाल े सांगतात.
चचा मांक 14 ही सलीम या सलूनम य े दुपारी 12.00 वाजता घडते. सलीम आिण भाई
यां याम य े ही चचा घडते. सलीम चहा मागवतो , ते हा भाई चहाऐवजी थंड मागवायला
सांगतो. नंतर ते सुधीरने बारवर बंदी आण याची चचा करतात . सलीम भाईला
राजकारणात जायचा स ला देतो, ते हा भाई याला होकार देतो. पुढे फोनवर बोलत भाई
आमदाराला िश या देतात.
चचा मांक 15 ही रा ी 10.00 वाजता उ हासनगर टेशनजवळ या झोपडप ीम य े मामू
आिण थोट्या यां यात घडते. ते दा यायला गेले आहेत. मामू या मुलाला नोकरी
लाग यान े तो खुश आहे. यानंतर ते गटाराम य े काम करायच े दु प रणाम सांगतात. शेवटी
थोट्या मामूला बाळू कासाराच े काय झाले, असे िवचारतो , ते हा मामू हणतो गटारात
पडला असेल कुठ या तरी?
पुढील चचा मांक 16 म ये लेिडज हॉ टेलम य े रिववारी सकाळी पिहली आिण दुसरी
यां याम य े घडते. यां यामधील ेमसंबंधांमुळे कंपनीम य े सु असल े या चच ब ल या
बोलतात . यानंतर पिहली या मुलीचे 17 वषा या मुलाबरोबर ल न कर याच े िनि त केले
असून ितला नकार िद यास ती रे वे ॅकवर जीव देणारे अशी धमक िद याच े पिहली
सांगते. यानंतर या दोघ म य े शारी रक संबंध येतो.
चचा मांक 17 ही पूवा आिण हषा यां यातील सकाळी 10.00 वाजताची आहे. पूवा आज
खूप आनंदात आहे. ितला एका ‘तराने नये पुराने’म ये काम िमळाल े आहे. या भंगार
काय मात काम िमळ यात आनंद नाही, असे हषा ितला समजाव ून सांगते. यांची अशीच
चचा सु असत े. यानंतर या िशरा खायला मागवतात . munotes.in
Page 76
सािह य आिण समाज
76 चचा मांक 18 ही लोकमा य सेवा ंथालय येथे सं याकाळी 5.30 वाजता घडते.
ट कलवाल े सु वातीला राजकारणावर चचा करतात . सरकार या येक कामात मदत
कर या या वृ ीवर ते टीका करतात . नंतर यांची चचा बाळू कासारकड े वळते. तो
अंडरव ड या मदतीन े चच गेट प रसरात 100 आिण वरळी प रसरात 50 बॉ ब टाकणार
आहे, असे ट कलवाल े सांगतात. नंतर ट कलवाल े एकला िवचारतात क , याने पूवा समोर
आपल े ेम कबूल का केले नाही? यावर एक सांगतो क , ितला याची जाणीव होईल, असे
याला वाटल े होते. ितने एकचा पूण वापर केला असे ट कलवाल े एकला सांगतात. एकला
ती सोडून गेली याचे दु:ख वाटत नाही, तर ितने गायन सोडल े याचे याला जा त वाईट
वाट याच े तो ट कलवा याला सांगतो.
चचा मांक 19 ही उ हासनगर टेशन या लॅटफॉम मांक दोनवर दुपारी 2.00 वाजता
घडते. थोट्या आिण मामू यां याम य े गटारात पडून मेले या जग नाथ आिण सूय वंशीब ल
चचा होते. सफाई कामगारा ंचे आिण याकड े कोणीही ल देत नाही, अशी ते चचा
करतात .
चचा मांक 20 ही लोटलीकरा या घरी पिहली आिण दुसरी यां याम य े दुपारी 3.00
वाजता घडते. लोटलीकरा ंकडे पिहली आिण दुसरी येतात. यांना लोटलीकर आपली
मुलगी आिण जावई कसा ास देतात, याब ल सांगतात. पिहली आिण दुसरी यांना धीर
देतात.
चचा मांक 21 ही मनोरमा आिण आ माराम यां याम य े िसिनयर िसटीझ य पाक म ये
सायंकाळी 6.00 वाजता घडते. मनोरमा िदनवाता पाि क बंद करायला सांगते. यांनी
यात बढेबुवांचे मनाच े ोकवरील भा य येत होते हणून याची वग णी भरली होती. यावर
आ माराम ाहक मंचाकड े जाऊन त ार करायची का, असे िवचारतो . वग णी परत िमळणार
नाही, याची जाणीव मनोरमा क न देते. 22 या करणात लेखकान े रा याच े वनमं यांनी
र ज फॉरे ट ऑिफसर या बदलीसाठी 1 लाख पये खा याची मािहती यात िदलेली
असत े. मनोरमा सांगते क , ते तर तुळशीची माळ घालतात , यां या ग यात तर माळ आहे.
यावेही आ माराम सांगतो क , ग यात माळ अस यावर पैसे खाता येत नाही, असे नाही.
चचा मांक 22 ही युिपटर हॉि पटलम य े दुपारी 3.00 वाजता साठ्ये आिण अ णा
यां याम य े घडते. अ णा ं या पुत याला पोटात गॅसेस झा याच े साठ्ये सांगतात. तो बँकेत
नोकरीला असून ती बँक बंद पडणार अस याच े अ णा सांगतात. ते हा बँक बंद पड या या
कारणा ंवर यांची चचा चालत े. नंतर ते मश: कादंबरीवर चचा करतात . बािवसा या
करणात वनमं याने केले या ाचाराची मािहती िदली अस याच े अ णा सांगतात. नंतर
साठ्ये वनमं ी बाळू कासारप े ा पावरफ ुल अस याच े सांगतात.
चचा मांक 23 ही हषा आिण पूवा यां यातील बस टॉपवरील सकाळी 9.00 वाजताची
आहे. पूवा ला चार िफ म म य े गाणे गा याची संधी िमळा याम ुळे ती खुश आहे. परंतु
ित याब ल आिण वनमं याब ल काहीबाही कानावर आ याच े हषा ितला सांगते, ते हा हे
सगळे अफवा अस याच े पूवा सांगते. वनमं ी ितला िहंदी िफ मम य े काम देणार आहेत,
असे ती हषा ला कळवत े. ती हषा ला िशरा खाऊ घालू इि छत े. परंतु हषा ला जा याची घाई
अस यान े ती िनघून जाते. munotes.in
Page 77
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
77 चचा मांक 24 पिहली आिण दुसरीम य े सायंकाळी 7.00 वाजता दुसरी या खोलीवर
घडते. लोटलीकरा ं या मुलीला ठोकायच े का, असे पिहली दुसरीला िवचारत े. दुसरी आधी
यांना समजावन ू सांगू, नाही ऐकले तर पोिलसात त ार क आिण तरीही नाही ऐकले तर
यांचे जगणे हराम क असे सांगते. यावेळी आता माझी पाट न शोभत ेस, असे पिहली
दुसरीला सांगते.
चचा मांक 25 ही युिपटर हॉि पटल या ि हिजटस मम य े अ णा आिण साठ्ये
यां याम य े सायंकाळी 5.00 वाजता घडते. अ णा ं या पुत याची ऐिजओ लो टी करावी
लागणार असे साठ्ये सांगतात. यासाठी दीड-दोन लाख खच येणार अशी मािहती साठ्ये
देतात. ते हा पैशांची िचंता नाही, असे अ णा सांगतात. यावेळी साठ्ये सांगतात क ,
यांना पैशांची िचंता नाही यांना बाळू कासारन े धमक िदली आहे. यांना पैशांची िचंता
नाही यांनी आप या िमळकतीप ैक 20 ट के र कम आ ही तुम या सोबत या सं थेला
ायची आहे. असे नाही केले, तर या या कामा या िठकाणी बाळू कासार याचे घोडे
नाचवणार आहे. नंतर आपण या फालत ू कादंबरीवर का चचा करतोय , असा अ णा
िवचारतात . ते हा साठ्ये सांगतात क , तु ही तुम या पुत याला पैशाची िचंता नाही, असे
हणालात हणून.
चचा मांक 26 ही टॅ सीमधील दुपारी 12.00 वाजताची पिहली आिण दुसरीमधील आहे.
दुसरी सांगते क , लोटलीकरा ं या लेक ला ठोकून आले. ितला बाळू कासार या घोड्याची
भीती घातली . पिहली िवचारत े एकटीच गेली होतीस का? ते हा दुसरी सांगते क , िश पा ,
रमा, वैनीबाई यांही सोबत हो या . ते हा पिहली सांगते क , मीही लोटलीकर या मुला या
ऑिफसात जाऊन याला सवा समोर झापल े. बापाला तो जे ास देतोय याब ल
सवा समोर सांिगतले. याने मला पोिलसा ंची धमक िदली, ते हा याला सांिगतल े, जे
करायच े ते कर. पण बापाला ास िदलास तर याद राख! ऐ ऐकून दुसरीही खुश होते. दुसरी
लोटीकरकड े जायच े का, असे िवचारत े. ते हा पिहली सांगते क , जावई बाक आहे अजून.
चचा मांक 27 युिपटर हॉि पटलसमो र या हॉटेलम य े साठ्ये आिण अ णा यां याम य े
सकाळी 11.00 वाजता घडते. साठ्ये अ णा ंना केईएम हॉि पटलम य े असल े या खाजगी
ॅ टीस न केले या रवी बापट या डॉ टरा ंचे उदाहरण देतात. तर डॉ. ता याराव लहान नी
हजारो िबनटा या या मोतीिब ंदू या हजारो श ि या के याचे साठ्ये सांगतात. ते हा
अ सा याला मूख हणतात . डॉ टरन े याधी करी करावी आिण याब ल चोख पैसा
यायला हवा. यानंतर साठ्ये अ णा ं या पुत यावर सु असल े या फा ट फॉरवड
कंपनीला अनड्यू फेवर िद याब ल केस चालू आहे, यामुळे याचा हाट वर-खाली होत
आहे, असे साठ्ये सांगतात. यावेळी अ णा यांना शुभ बोलायला सांगतात. तो िनकाल
पुत या या बाजूने लागावा हणून ऑबेरॉय हॉटेलम य े चौकशीवा या ंना पाट ला घेऊन
गे याचे अ णा सांगतात.
चचा मांक 28 मनोरमा आिण आ माराम यां याम य े रा ी 10.30 वाजता ढेरे दांप या या
बेड मम य े घडते. ते पॉन िसडी बघून याब ल चचा करतात . बायका ंनी असे असाव े असे
आ माराम आप या बायकोला सांगतात. याचे यांना डॉलरम य े पैसे िमळतात , अशीही ते
मािहती देतात. ही सीडी बघायला मलाही छान वाटते, असे मनोरमा नवर्याला सांगते. munotes.in
Page 78
सािह य आिण समाज
78 म येच सीडीतील घोड्याला बघून बाळू कासार या घोड्याची आठवण काढत े, ते हा
आ माराम ितला झोपायला सांगतो.
चचा मांक 29 ही पूवा टुिडओम य े दुपारी 3.00 वाजता घडते. पूवा ितथून हषा ला फोन
करते. ती वनमं याने आप यावर हात टाक याचा य न केला आिण हषा सांगत होती, ते
खरे होते असे सांगते. ितला एकटे वाटत अस याम ुळे हषा ला ती भेट याब ल सांगते, ते हा
ितला घरी भेटू पण तू धीर धर असे सांगते.
२ब.४ कादंबरीतील पा िच ण :
लेखक :
या कादंबरीचा लेखक िबननावी लेखक या नावान े कादंबरीम य े येतो. याची बायको-मुले
गावी राहत असतात . शहराम य े तो एकटाच राहत असतो . खानावळवा या िम ाकड े तो
जेवणासाठी जात असतो . चार मिह याच े िबल थक याम ुळे तो या या िदनवाता या
पाि कासाठी कादंबरी िलिहतो . या कादंबरीमध ून तो आप या भावना , आप या
आजूबाजू या घटना , पा े यांची वा तववादी मांडणी करतो . तो पापिभ वभावाचा आहे.
खानावळवा या िम ा या बायकोकड े एकदा याने वाईट नजरेने पािहल ेले आहे, हे िम ाला
कळल े हे जाणून याला वाईट वाटते. याची बायको या याकड े शारी रक सुखाची मागणी
करते, ते हा तो म येच िनघून येतो. तो संवेदनशील वभावाचा आहे. तो लेखक हणून
आिण कादंबरीतील एक पा हणून अशा दुहेरी भूिमकेतून भेटतो.
खानावळवाला िम :
हा नपुंसक आहे. या या घर या ंनी याचे हे नपुंसक व लपवून याचे ल न लावल ेले असत े.
याला इतरां या मनातल े जाणून घे याची िव ा ह तगत असत े. परंतु याला हे वरदान न
वाटता अिभशापच वाटतो . याने ल ना या पिह या रा ीन ंतर बायकोला हातही लावल ेला
नाही. तो खानावळ चालवतो . हौस हणून िदनवाता या पाि काच े संपादक हणूनही तो
काम पाहतो . खानावळीम य े येणारे लोक या याब ल आिण या या बायकोब ल काय
िवचार करतात , हे याला समजत े, तरीही तो काहीही बोलू शकत नाही. याचा िवचार करत
मनात या मनात तो खंगत असतो . लेखकिम ाकड े तो या या बायकोसारख े पा
कादंबरीम य े टाकून ित यासोबत अ य पु ष चाळे करतानाचा संग कादंबरीत रेखाटायला
सांगतो. यातून याची हतबलता आिण मानिसकता ल ात येते.
खानावळवा याची बायको :
ही अितशय गरीब घरातील आहे. सासरच े लोक ितला पती नपुंसक आहे, हे न सांगता ितचे
ल न लावतात . तरीदेखील ती ज मभर या यासोबत संसार करते. ित या पतीने ितला
पिह या रा ीन ंतर कधीच हात लावल ेला नाही. या याम य े पु षबीज कधीच िनमा ण होऊ
शकणार नाही, याची ितला ते हाच जाणीव होते. खानावळीम य े जेवण बनवण े, ते सवा ना
वाढण े हे काम ती करत असत े. ती बी. ए. पदवीधर आहे. तरीही ती संसार सोडून
कोणासोबत पळून जात नाही. आप या पतीशीच ती एकिन राहते. पती हाच परमे र ही
ितची भावना आहे. आप या नवर्याला सवा या मनातल े कळत े, यामुळे याला होणार ्या munotes.in
Page 79
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
79 मानिसक वेदना ती जाणून आहे. ती सव पु षांना मूल समजत े. मानिसक ्या एकट्या
पडले या दोन ौढ ि या एकमेक ना शारी रक आिण मानिसक ेम देतात, हे वाईट आहे,
असे ितला वाटते. ती आप या ल िगक वासना दडवून ठेवून आप या एकट्या पडले या
नपुंसक पतीशी एकिन राहते. शेवटी ल िगक भावना ंचे दमन के यामुळे ती वेडी होते.
यामुळे ितचा नवरा ितला घराम य े डांबून ठेवतो.
बाळू कासार :
बाळू कासार ही यि र ेखा कादंबरीभर वावरताना िदसत े. तो घोडा घेऊन मं ालयात
जातो, ते हा तो वेडा आहे, असे समजून याला वेड्या या इि पतळात दाखल केले जाते.
तेथून तो पळून जातो. तो नेमका कुठे गेला, याब ल िकंवा या या एकंद रत घडामोड ब ल
कादंबरीम य े सलग मािहती िमळत नाही. या या झोपडप ीवर लोकांनी बुलडोझर
चालवल ेला आहे, या या 6 वषा या पिहलीत असल े या मुलीने ग चीव न उडी मा न
आ मह या केलेली आहे. यामुळे रागा या भरात तो मं ालयात जातो. तो मं ालयात
सवा ना भांडतो, िश या देतो. अंडरव ड ची मदत घेऊन चच गेट प रसरात 100 आिण वरळी
प रसरात 100 िठकाणी बॉ ब फोट घडवून आण याची तो धमक देतो. कादंबरीम य े बाळू
कासार हा अ याया या िवरोधात लढणारी ेरणा, वृ ी या ितकात ून वावरताना िदसतो .
सलीम :
सलीम हा मु लीम असून तो आपल े सलून चालवतो . या या सलूनम य े भाई आिण
रामराम गंडभीर, आमदार , मं ी येत असता त. तो यांचे केस कापण े, मािलश करणे ही कामे
करतो . सव जण याला िम ासारखी वागणूक देत असतात . तो ह शार आिण कत बगार आहे.
गावातल े लोक याला मान देतात. याचा वभावही खूप चांगला आहे. दुकानातील येक
य सोबत याचे नाते सरळ आिण प असत े. तो सवा शी अदबीन े बोलताना िदसतो .
एक ामािणक , न , ेमळ अशी सलीमची यि र ेखा या कादंबरीम य े आलेली आहे.
पूवा आिण हषा :
पूवा आिण हषा या दोघी मैि णी आहेत. यांचे एकमेकांवर ेम आहे. पूवा आप या अडचणी
हषा कडे मनमोकळ ेपणान े मांडते. पूवा ही गायना चे गुण आिण कौश य असल ेली त ण
मुलगी आहे. हषा ही ितची मैि ण आहे. ितला गायणाची आवड आहे. ती आनंद
टुिडओम य े जाते, ते हा ितला िवनाकारण ितथे रा ी या वेळी उिशरापय त थांबवले जाते.
यामुळे ितने अशा लोकांपासून सावध राहाव े, असा स ला ितची मै ीण हषा ितला देते.
पूवा ला िच प ा ंम ये गायनाची संधी िमळावी , याम य े क रअर करावे अशी इ छा असत े.
अशी संधी ितला वनमं याकड ून िमळत े, ते हा ती खूप आनंदात असत े. परंतु वनमं ी
चांगला माणूस नसून पूवा ने या यापास ून सावध राहाव े आिण लकवर यशा या िशखरावर
जाताना चुक या मागा चा अवल ंब क नये असा स ला हषा पूवा ला देते. परंतु सु वातीला
पूवा हषा या या स याकड े दुल करते. नंतर वनमं ी ित या अंगावर हात टाक याचा
य न करतो , ते हा हषा या बोल याची जाणीव पूवा ला होते आिण ती ही गो हषा ला फोन
क न सांगते. नंतर ती िफ म इंड ीपास ून दूर जा याचा िनण य घेते. पूवा या यि र ेखे या
मा यमात ून लेखकान े शहरी जीवनातील िसनेजगता या झगमगाटान े भाराव ून गेले या आिण munotes.in
Page 80
सािह य आिण समाज
80 या े ाम य े यश िमळव यासाठी चुक या लोकां या संपका त येणार्या त णीच े
जीवनवा तव रेखाटल े आहे. याचबरोबर या िनिम ान े िसनेजगतातील भीषण वा तवही
लेखकान े समोर आणल े आहे.
बेजकरसाह ेब :
बेजकरसाह ेब हे ंथालयात पु तक, मािसक े, वृ प वाच यासाठी येत असतात .
ट कलवाल े हणून यांचा उ लेख कादंबरीम य े आलेला आहे. ते पेशाने वक ल असतात .
परंतु या या कोटा या यायािधया ंना लाच घेताना पकड याम ुळे ते विकलीचा यवसाय
सोडून लास ेस चालवतात . िव ा या ना चांगले िश ण देणे, यांना चांग या सवयी लावण े
हे काम ते करतात . आप या गावाच े ते चांगले वण न करतात . ते कोकणातील आहेत.
कोकण यांना वग वाटतो . मश: कादंबरीब ल ते चचा करताना िदसतात .
सुधीर गंडभीर :
सुधीर गंडभीर हा सलीमचा बालपणापास ूनचा िम आहे. तो आमदार झालेला आहे, तरी
आप या िम ाला िवसरला नाही. तो केस काप यासाठी , मािलश कर यासाठी सलीमकड े
येत असतो . याने आप या विडला ंना आिण बिहण ना सोडल े आहे. बार बंद हावेत हणून
तो सरकारवर दबाव टाकतो आिण या या इ छा पूण क न घेतो. गोरग रबा ंना तो मदत
करताना िदसतो .
गु जी :
या कादंबरीत पूवा चे गु जी ही एक गौण यि र ेखा आलेली आहे. ती गु ज कड े गायणाच े
लास ेस करायला येते. सूर, ताल, आवाज याब ल मह वाच े माग दश न ते पूवा ला करतात .
पूवा ची टेजवर जा याची भीती तेच दूर करतात . रेकॉिडंगची भीती तेच नाहीशी करतात .
पूवा यांना तुमची मान मी कधीच खाली जाऊ देणार नाही, असे आश्वासन देते. याव न
ितचा गु ज वरील िव ास िदसून येतो. संगीतात शॉट कट्स न ठेवता सरावावर भर ायला
हवा, असा यांचा आ ह असतो .
भाई :
भाई हा सलीमचा िम आहे. तो सलीमकड े केस कापायला आिण मािलश करायला येतो.
सुधीर गंडभीर या यासोबत याचे वाद आहेत. या याब लची मािहती तो सलीमकड ून
काढतो . आपण राजकारणात जावे, आमदार हावे, अशी याची इ छा असत े.
मामू आिण थोट्या :
मामू आिण थोट्या या यि र ेखा एकि तपण े कादंबरीत वावरताना िदसतात . ते दोघेही
सामा य मजूर आहेत. यांना दा यायच े यसन आहे. मामूचा मुलगा गटार साफ
कर या या कामाला लागतो . गटाराम य े अडकून मजुरांचा मृ यू होतो, ते हा मामूला िचंता
वाटत असत े. गटारसफाई करणार ्या कामगारा ंचे यां या पान े कादंबरीत येतात.
यां या कामाकड े होणार े दुल यातून सूिचत होते. कादंबरी या शेवटी यां या munotes.in
Page 81
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
81 झोपडप ीला आग लागत े. मामू आिण थोट्या ते िवझव याचा य न करता त, िश या -शाप
देतात. ते दा िपऊन असतात .
लोटलीकर :
लोटलीकरा ंना यां या मुलाने आिण सुनेने घरातून काढून टाकल े आहे. या या लॅटवर
क जा िमळव यासाठी , ते आप या नावावर क न घे यासाठी याचा मूलगा, सून आिण
मुली टपलेले असतात . ते याला धमक देत असतात . याची संप ी आिण लॅट मुलां या,
मुल या नावावर याने करावे आिण येकाकड े चार-चार मिहने राहाव े, असे याला
सुचवले जाते. तो याला नकार देतो. यातूनच या या वािभमानी वभावाची क पना येते.
पिहली आिण दुसरी लोटलीकरा ं या मदतीला येतात. यां या सुनेला, मुलीला आिण
जावयाला ते समज देतात, मा न ठीक करतात .
आ माराम ढेरे आिण मनोरमा ढेरे :
आ माराम ढेरे आिण मनोरमा ढेरे हे पती-प नी आहेत. ते ौढ आहेत. िदनवाता हे पाि क
ते दररोज िवकत घेत असतात . या पाि कासाठी पैसे खच के याच े यांना वाईट वाटते.
पाि का म ये येणारे मट याच े आकड े, गु रोगा ंवरील औषधा ं या जािहराती यांना चुक या
वाटतात . यामुळे कादंबरी आिण पाि क बंद कर याच े ते प ातून कळवतात . मश:
कादंबरीतील भाषेवर ते आ ेप घेताना िदसतात . पाि काम य े मनाच े ोकवरील बुवाचे
िववरण येते हणून ते पाि क िवकत घेत असतात . परंतु शेवटी ते लपून पॉन सीडी
पाहताला िदसतात . पॉन साठी काम करणार ्या ि या ंना डॉलरम य े पैसे िमळत अस याच े ते
बायकोला सांगतात. मनोरमा ढेरे यांना ती सीडी पाह न आनंद होतो. व न लौिककत ेचा
आव आणणार े आिण आतून ल िगक भावना ंना मोकळी वाट क न देणारे असे हे दां प य या
कादंबरीत यां या पान े भेटते.
पिहली आिण दुसरी :
हे कंपनीम य े एक कामाला आहेत. कंपनीतील पु षांब ल या मोकळ ेपणान े चचा
करताना िदसतात . पिहलीन े आप या नवर्याला घट फोट िदलेला असून ितची 12 वषा ची
मुलगी 17 वषा या मुला या ेमात पड यान े ितला िचंता वाटते. ितला दुसरे ल न कर याची
इ छा नसून शारी रक गरज पूण कर यासाठी एखादा पु ष हवा असतो . पिहली आिण
दुसरी यां याम य े शारी रक संबंध असतात . ते लोटलीकरा ं या मुलाला, सुनेला आिण
मुल ना धडा िशकवतात .
छोटू :
छोटू ही या कादंबरीतील गौण यि र ेखा आहे. तो सलीम या सलूनजवळ या दुकानावर
चहा दे याचे काम करत असतो . तो सलीमचा जवळचा िम बनलेला आहे. सलीम सव कामे
या याकड ूनच क न घेतो.
munotes.in
Page 82
सािह य आिण समाज
82 २ब.५ मश : कादंबरीचे आशयस ू :
मश: कादंबरीचे आशयस ू कादंबरी या कथानकासारख ेच गुंतागुंतीचे आिण िविवधा ंगी
आहे. राजक य े ातील ाचार लेखक अनेक िठकाणी सूिचत करतो . वनमं या या
पान े हा ाचार य पान े साकारतो . या ाचारा या िवरोधात लढणारा एक
सामा य माणूस या पात ून बाळू कासाराची यि र ेखा उभी राहते. ती येक सामा य
माणसा या ाचारा या िवरोधात उ या राह या या वृ ीचे, ेरणेचे तीक ठरते. बाळू
कासाराचा घोडा हे िव ोहाच े, िवरोधाच े, ितकाराच े साधन हणून कादंबरीम य े िफरताना
िदसतो . या ाचाराचा , आयु यातील सम या ंचा सामना न करता ते िनमूटपणे सहन
करणारी अनेक पा े या कादंबरीम य े आप याला भेटतात . परंतु संयमाचा बांध
फुट यान ंतर या हळूहळू िव ोहाच े प धारण करताना िदसतात . अशी िव ोहाची िविवध
पे आिण वेगवेगळी ती ता या कादंबरीमध ून िचि त झालेली आहे. खानावळवा याची
बायको नपुंसक पती असूनही ज मभर या यासोबत संसार करते. कोण याही पु षासोबत
ती शारी रक संबंध थािपत करत नाही. यामुळे शेवटी ती वेडी होते. खानावळीचा मालक
आहे ती प रि थती रेटून पुढे ने याचा य न करताना िदसतो . बाळू कासार ाचाराला
कंटाळून मं ालयावर घोडा घेऊन जातो. सलीम भाऊ आिण आमदार यां या संघषा म ये
अडकतो . पूवा वनमं या या लोभना ंना बळी पडते, पण वेळीच सावध होते. सुधीर गंडभीर
आमदार बनून थािपत राजक य यव थ ेकडून आप या माग या मा य क न घेतो.
लोटलीकरा ंना याय िमळव ून दे यासाठी पिहली आिण दुसरी मदत करतात.
महानगरीय जीवनाच े िच ण ामु यान े या कादंबरीम य े येते. बस टॉप , ंथालय , रे वे
लॅटफॉम , ऑिडशनची जागा, सलून, खानावळ , ऑिफस , बेड म अशा अनेक िठकाणी या
कादंबरीचे घटना स ंग घडत जातात . यातून महानगरीय जीवनाच े भौितक वा तव समोर
येते. याचबरोबर यातील पा ेही अ सल महानगरीय अस याची जाणीव होते.
अितवा तववादाचा भाव यातून कादंबरीवर जाणवतो . शहराच े बकालपण , पा ांचे
िनराशाजनक जीवन , वाभािवक आिण सहज असे संवाद, मनोिव ेषणा या पातळीवर
चालणार े िनवेदन, एकाच वेळी भौितक आिण मानिसक पातळीवर समांतर जाणारा
कादंबरीचा आशय , कादंबरीची नावी यप ूण आिण वा तववादी भाषा यामुळे ही कादंबरी
वेगळी आिण अथ गभ ठरते.
महानगरीय मांडताना ही कादंबरी अितवा तववादी प धारण करते. भौितक पातळीवर
िनमा ण झालेले वा तवात सोडवता येत नाहीत , ते हा मानिसक पातळीवर या ांचे
समाधान लेखक शोधतो , मांडतो. कादंबरीम य े मांडलेले सोडवत बस याप े ा यांना
एक संिद ध पात लेखक िचि त करतो . या सम या ं या िविवध पातळीवरील उलगड ्यांची
श यता लेखक यातून सूिचत करतो .
बाळू कासाराची सहा वषा ची पिहलीम य े िशकत असल ेली मुलगी आ मह या करते.
खानावळवा याची बायको वत:ची ल िगक तहान तशीच तडफडत ठेवून शेवटी वेडी होते.
दोन लेि बयन ि या समाजस ेवा करतात . 58 वष वयाची मनोरमा ढेरे नावाची ौढ
िववािहता नवर्याबरोबर चावट सीड्या बघताना मलापण छान वाटतं असे सांगते. गाियका
हणून गल करताना पूवा नावा या त णा◌ीला शेवटी आप या तडजोडीचा प ा ाप munotes.in
Page 83
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
83 होतो. हे महानगरीय वा तव या कादंबरीतून पुढे येते. कादंबरीवर अितवा तववादाचा भाव
प पण े जाणवतो . कादंबरीचा रचनाब ंध नवा आहे. मनोिव ेषणा या पातळीवर ही कादंबरी
वाचकाला घेऊन जाते. बह मुखी आिण सव पश वण न येऊनही या कादंबरीतील िनवेदन
तट थ रािहल ेले आहे. मुंबईतील महानगरीय राजकारणावरही या कादंबरीने काश
टाकल ेला आहे. एिककड े गु हागारी पा भूमीतून राजकारणात येऊन सामािजक काय
करणार े राजकारणी आिण दुसरीकड े व छ ितमा अस याच े सांगून ाचार करणार े
राजकारणी या कादंबरीत येतात. यातून एक गंभीर राजक य िचंतन लेखकान े सूिचत
के याचे जाणवत े. जनआ ंदोलनावरही लेखक परखड भा य करतो . जनआ ंदोलनाकड ून
होणारा मिनरास यातून सूिचत झालेला आहे. या जनआ ंदोलनाम ुळे वा हे झी िलंक या
कामाला 10 वष उशीर झाला आिण खच 1000 कोट नी वाढला . पूल बांधून दोन वष
झाली, तरी जनआ ंदोलनवा या ंनी दाखवल ेले काहीही घडले नाही, तरीही या
जनआ ंदोलनाला कुणी जाब िवचारला नाही. हा जाब िवचारला जायला हवा, असे लेखक
प पण े सांगतो. अशा कार े राजक य , सामािजक घटना ंब लच े आपल े मत लेखक
गंभीरपण े न दवत जातो. महानगरातील एन. जी. ओ.चे वा तव पही लेखक उघडे करतो .
जैतापूर अणूऊजा क पाला , ताराप ूर औि णक िव ुत क ाला या एन. जी. ओं.नी िवरोध
केला. परंतु यांनी सांिगतल े तसे काहीही झाले नाही. यामुळे अशा एन. जी. ओ. कडे
न यान े पाह याची आव यकता आहे, असे लेखक सांगतो.
करण ब ीसाव े छापून आ यान ंतर माधवी धान -िचटणीस बह तेक युरोप िकंवा
अमे रके या टूरवर गे या असा यात , असे लेखकाला वाटते. आमदार सुधीर गंडभीर या
सग या अटी शेवटी सरकार मा य करते. डा य बार बंद होतात . भाईची रोजी-रोटी बंद
होते. हेमा व लता बेकार होतात . लोटलीकरा ंनी आपली बचत आिण लॅट आ ही तुम या
सोबत या संघटनेला दान देतात. हेमा आिण लता या लॅटम य े राह न हातार ्याची सेवा
करतात . सुधीर गंडभीर या माणसान े फोन क न लोटलीकर या जावयाला शांत केले.
भाईचा िसनेमागृहाम ये मृ यू होतो. सुधीर, राजेश, हेमा आिण लता यांची आई हाट अटॅकने
मरण पावते. नंतर छि साव े करण देऊन झा यान ंतर कादंबरी या शेवटी सव पा े
लेखकाला भेटतात . लेखक खानावळवा या िम ा या बायकोला भेट याचा िवचार मनात
करतो . हे जाणून खानावळवाला िम याला या या खोलीत घेऊन जातो, ते हा लेखक
पाहतो क , खानावळवा या िम ाची बायको वेडी झालेली असत े. तेथून लेखक सायकलवर
बसून िनघतो . माधवी धान -िचटणीस यां या बंग याजवळ तो येतो. सलीम या सलूनकडे
लेखक सायकल घेऊन जातो. तेथे सलीम वत:च वत:चे केस कापतो , वत:च वत: या
काखेतले केस काढतो . लेखक सायकल घेऊन मशानभ ूमीकड े जातो. तेथे अ◌ॅड होक ेट
बेजकर बसलेले असतात . तेथे आ मह या केलेली मुलगी आिण दोन िजवंत मुली खेळत
हो या . बेजकर यांचा खेळ बघ यात म न असतात . या मशानभ ूमीला आग लागत े. ती
आग मामू आिण थोट्या या झोपडीपय त पसरत े. नंतर िनवेदनाम य े लेखक भाषेवर भा य
करतो . हषा या खां ावर मान टाकून पूवा वसंत सावंतांचे गीत गाते. रामराव गंडभीर
लेखकाची सायकल अडवून ितथ या मॉलला लेखकाला चालत दि णा घालायला
लावतात . एका झाडाखाली लेखकान े सायकल थांबवली . तेथे ा. िकंबह ने पारावर
प ासनात बसले होते. अपूण वाचा वीकार करणे, हेच दु:ख जाणण े आहे, असे ते
सांगतात. munotes.in
Page 84
सािह य आिण समाज
84 लेखक पिहली आिण दुसरी या शोधात िनघतो . या दोघी नदीम य े आंघोळ करीत
एकमेक शी शृंगारम न झाले या असतात . नदी या काठावर हेमा आिण लता लोटलीकरा ंचे
पाय चेपत असतात . लेखक मागे वळून पाहतो , ते हा सायकल जागेवर नसते. एक घोडा
लेखकाकड े डोळे राखून बघत होता. हा बाळू कासारचा घोडा तर नसेल, असा
लेखकाला पडतो . लेखक शेवटी मनात या मनात घोड्या या पाठीवर मांड ठोकतो . यातून
पा ांचे संिद ध, मानिसक पातळीवर वावरणार े िच ण लेखक करतो .
भाषेवरही गंभीर भा य लेखकान े केले आहे. भाषेला जात, धम नसतो . ितचा वापर कोण या
उ ेशाने होतो, हे मह वाच े आहे, असे लेखक सांगतो. भाषा हे एक नैितक गंभीर िवधान
कर याच े मा यम हणून लेखक वापरतो . यातून भाषे या पाकड े तो वाचका ंचे ल वेधतो.
पुढार्यांची ढ गाची भाषा हणज े मातृभाषेवरचा बला कारच आहे, असे परखड भा य लेखक
करतो . दोन मैि ण मधील भाषा, िपढीची बदलणारी भाषा, सफाई कामगारा ंची भाषा, गुंडांची
भाषा, सलूनवा याची भाषा, ा यापकाची भाषा असे अनेक भाषेची पे या कादंबरीम य े
आलेली आहेत. दोन ि या एकमेक शी एकांताम य े जे हा मोकळ ेपणान े आिण िव ासान े
बोलतात , ते हा ती भाषा स य संकेतांपे ा, नेहमीपे ा वेगळीच राहते.
थोड यात , मश: ही वेग या आकृितबंधातून साकारल ेली, महानगरातील वेगवेग या
वगा तील पा ांचे िच ण करणारी , महानगराच े एक भयान वा तविच रेखाटणारी कादंबरी
आहे. या कादंबरीवर अितवा तववादाचा भाव जाणवतो . या कादंबरीने पा िच ण ,
आकृितबंध, िनवेदन, वातावरणिनिम ती, कथानक , घटना स ंग, भाषाश ैली, आशयस ू या
सव बाबतीत नावी य साधल ेले िदसत े. ही कादंबरी एकाच वेळी मानिसक आिण लौिकक
पातळीवर समांतर प तीन े वावरताना िदसत े. महानगरातील िवसंगती, ाचार , मानवी
हतबलता , िववशता , यसन , ल िगक भावना , नातेसंबंध, राजकारण , भाषा या सवा वर ही
कादंबरी मािम क भा य करताना िदसत े.
२ब.६ समारोप
मश: ही वेग या आकृितबंधातून साकारल ेली, महानगरातील वेगवेग या वगा तील पा ांचे
िच ण करणारी , महानगराच े एक भयान वा तविच रेखाटणारी कादंबरी आहे. या
कादंबरीवर अितवा तववादाचा भाव जाणवतो . या कादंबरीने पा िच ण , आकृितबंध,
िनवेदन, वातावरणिनिम ती, कथानक , घटना स ंग, भाषाश ैली, आशयस ू या सव बाबतीत
नावी य साधल ेले िदसत े. ही कादंबरी एकाच वेळी मानिसक आिण लौिकक पातळीवर
समांतर प तीन े वावरताना िदसत े. महानगरातील िवसंगती, ाचार , मानवी हतबलता ,
िववशता , यसन , ल िगक भावना , नातेसंबंध, राजकारण , भाषा या सवा वर ही कादंबरी
मािम क भा य करताना िदसत े.
२ब.७ सरावासाठी वा याय
एका वा यात उ रे िलहा.
१. मशः ही कादंबरी कोण या वाहातील आहे? munotes.in
Page 85
मश: कादंबरीचे कथानक , आशयस ू ,
पा िच ण आिण समी ण
85 २. मशः या कादंबरीतील अनािमक लेखक कोण या नावाची कादंबरी िलिहतो ?
३. लेखक कादंबरी का िलिहतो ?
४. घोड्यावर बसून मं ालयात कोण जातो?
५. लोटलीकर आपली बचत कोण या सं थेला दान करतात ?
िदघ री :
१. मशः या कादंबरीचे कथानक तुम या श दांत सांगा.
२. मशः या कादंबरीचे आशयस ू उलगड ून दाखवा .
३. महानगरीय जीवनाच े िच ण मशः या कादंबरीत कसे रेखाटल े आहे, यावर सिव तर
चचा करा.
४. मशः या कादंबरीत आलेले सामािजक -सां कृितक वा तव रेखाटा.
५. मशः या कादंबरीतील यि र ेखांची मािहती क न ा.
िटपा िलहा :
१. बाळू कासार
२. मशःमधील मुंबई शहर
३. मशःमधील गु हेगारीच े िच ण
४. मशःमधील राजक य िच ण
५. खानावळवा या िम ाची बायको
२ब.८ संदभ ंथ
१. जाधव रा. ग. व इतर, ‘मराठी वा याचा इितहास ’, (1950 ते 2000), महारा सािह य
प रषद , पुणे, थमाव ृ ी : जाने. 2010
२. डहाके वसंत आबाजी , ‘मराठी समी ेची स :ि थती ’, पॉ युलर काशन , मुंबई,
थमाव ृ ी : 2011
३. शेकडे वसंत सीताराम व इतर, ‘मराठीतील ठळक वा यीन वाह’, काशक : सौ.
जय ी शेकडे, अहमदनगर , थमाव ृ ी : 2 ऑ टो . 2010
४. थोरात ह र ं , ‘कथना म सािह य आिण समी ा ’, श द पि लक ेशन, मुंबई,
थमाव ृ ी : 11 जुलै 2011
munotes.in
Page 86
86 ३अ
अ ) ामीण सािह य - संक पना व मराठीतील पर ंपरा
घटक रचना
३अ.0 उि ्ये
३अ.१ ा तािवक
३अ.२ ामीण सािह य स ंक पना व मराठीतील पर ंपरा
३अ.३ समारोप
३अ.४ सरावासाठी वा याय
३अ.५ संदभ ंथ
३अ.0 उि ्ये
या घटकात ून आपणास ामीण सािह या ची ओळख होईल .
ामीण सािह याच े सव प व व ैिश े समज यास मदत होईल
आज या धावपळीत िव ा या ना ामीण सािह याच े मह व समज ेल .
ामीण सािह यात ून िव ा या ना ामीण चळवळी चा अ यास कर यास मदत होईल .
ामीण सािह या या माग े िविवध ेरणा , आिण शेतक या ंचे दु: ख, वेदना समजतील .
३अ.१ ा तािवक
ामीण जीवन , ामीण स ं कृती व ामीण बोली या ंचा आिव कार या सािह यात ून होतो त े
ामीण सािह य होय . ामीण सािह य वाह हा १९६० नंतरचा एक मह वाचा
सािह य वाह मानला जातो .आज ामीण सा िह यधार ेने मराठी सािह य े ात आपल े
वतं थान िनमा ण केले आहे.आजच ं ामीण सािह य ह े न या स ंवेदनशील , सज नशील
मनाचा आिव कार आह े.
३अ.२ ामीण सािह य स ंक पना व मराठीतील पर ंपरा
सािह य आिण समाज या ंचे नाते जवळच े आहेत. सािह य हा समाजाचा एक घटक आहे. ते
समाजा या िविवध अ ंगांनी पैक एक अ ंग आह े. समाजजीवनाच े ितिब ंब सािह यात पडल ेले
असत े. सािह य ही एक सामािजक स ं था आह े. सािह याचा िनमा ता आिण आशयही munotes.in
Page 87
ामीण सािह य - संक पना व
मराठीतील पर ंपरा
87 समाजातच असतो . समाज जीवन वगळ ून सािह याचा िवचार करता य ेत नाही . ामीण
सािह याचा अ यास करताना ही बाब ल ात यावी लागत े. ामीण सािह य ह े ामीण
जीवनाचा आिव कार करणार े सािह य आह े. ामीण जीवन या सािह याची अस े साम ी
आहे.
ामीणत ेचे व प
ामीणत े मधील ' ामीण ' हा श द ' ाम' या सं कृत श दाव न आल ेला आह े. ' ाम' या िस
श दाला 'ईण' यय लाग ून ' ामीण ' हा सािधत श द िनमा ण झाल ेला आह े. ' ाम' या मूळ
श दापास ून तयार झाल ेले ' ाम', ' ामीण ' हे त सम श द आह ेत. सं कृत भाष ेतील या ' ाम'
श दालाच मराठीत 'गाव' असे हणतात .
ामीण सािह याची स ंक पना
या संक पन ेत ' ामीण ' व 'सािह य ' असे दोन श द अ ंतभू त आह ेत. ' ामीण ' हा श द एका
िविश समाजजीवनाचा िनद श करणारा आह े. हे समाजजीवन नागर जीवनाप े ा वेगळे आहे.
ामीण ह े सािह याच े िवशेषण आह े. ते वण ना मक व आशयस ूचक आह े. ' ामीण सािह य '
संक पन े या क थानी ामीण समाज व सं कृतीचे िविवधा ंगी अन ुभव िव आह े. या
समाज स ं कृतीचे अनुभव या सािह यात ून अिव क ृत होतात . शेती व िनसग िन भावजीवन
या सािह यात ून पहायला िमळत े. ामजीवनातील सव कार या जीवन वा तवाला
जाणीवा ंना हे सािह य म ुख रत करत े.
' ामीण सािह य ' या संक पनेची नेमक क ृती ल ात य े यासाठी आिण ामीण सािह य
हणज े काय? हे समज ून घे यासाठी काही या या ल ात घ ेणे आव यक आह े. मराठीत
अनेक मीमा ंसकांनी ामीण सािह या या या या कर याचा य न क ेलेला आह े. यातील
िनवडक या या प ुढील माण े:-
१) गो. म.कुलकण - ामीण सािह याची बा व पी या या करावयाची झा यास यात
आजच े वा कालच े ामजीवन याच े मनो यापार , सां कृतीत स ंवेदन सखोलपण े आिण
सवा गीण व पात य होत े, असे सािह य हणता य ेईल.
२) गो.मा.पवार- ' ामीण ह े िवशेषण िविश ल ेखनात क शाचे िच ण आह े याचा फ िनद श
करते. हणून ामीण जीवनाच े मनाच े िच ण करणार े सािह य त े ामीण सािह य
हणता य ेते.
३) नागनाथ कोताप ल े- ' ामीण जीवनात ून फुलणार े, ामीण वा तवात ून साकार होणार े
सािह य त े ामीण सािह य '.
४) राजन गवस - शेतीशी स ंबंिधत असणा या , गावगाड ्यात वाढल े या पण शोषणाला नकार
देणा या , जातीपाती या िभ ंती पाड यास अ म द ेणा या श ेतकरी , शेतमजूर, िफरत े,
आलुते बलुते, आिदवासी या सा या ंचे सािह य हणज े 'कृषीजन स ं कृती'चे सािह य .
munotes.in
Page 88
सािह य आिण समाज
88 ामीण सािह याच े योजन
कृिषिन ामिन जीवन सािह यात ून य करण े हे ामीण सािह याच े मुख योजन
आहे. ही सं कृती ामस ं कृती आिण िनसग य ां या भावात ून घडल ेला ामीण माण ूस
आिण या ंचे भावजीवन अिव क ृत करण े, बदल या ख ेड्यांचा आिण वा तवाचा व ेध घेणे,
शोषणाला नकार द ेत मानवी म ू यांचा पुर कार करणार े सािह य िनमा ण करण े तसेच
सवा गाने ामीण माण ूस जीवन आिण स ं कृती समज ून घेणे ही ामीण सािह याची योजन े
आहेत.
ामीण सािह य िनिम तीची योजन सा ंगताना ीराम ग ुंदेकर िलिहतात ,"शेतीवर अवल ंबून
असणा या , मातीशी अत ूट नाळ असणा या , क करी ी -पु षां या जीवन वा तवाच े
कला मक दश न घडिवण े, शोषणम ु , भयमु , समतािधि त समाज िनिम तीसाठी
झटणा या िक ंवा अशा कार या समाज िनिम तीची व न े पाहणा या नायक नाियका ंचे
िच ण करण े, हे ामीण सािह याच े योजन आह े. या िवव ेचनात ून ामीण सािह या या
िनिम तीचा ह ेतू ल ात य ेतो.
ामीण सािह याच े मह व
देशातील बह स ं य समाज ख ेड्यात राहतो . या समाजान े भारतीय स ं कृतीला आकार
िदला. ही भारतीय स ं कृती जगात िविवधत ेत एकता असणारी स ं कृती हण ून ओळखली
गेली. असे असताना या जग याच े सं कृतीचे िच वड सािह यात ून हणाव े तसे होत न हत े.
या सािह यात म यमवग य जािणवा ंचे िच ण मोठ ्या माणात होत े. यांना 1920 नंतर छेद
िदला ग ेला. वेगवेग या कारणा ंनी ख ेड्यातील सग याच े मह व ल ात आल े आिण
लेखकांचे ल या द ुल ि त जग याकड े वेधले गेले. यातून ामीण सािह या या िनिम तीला
जाणीवप ूव क सु वात झाली .
ामीणता ह े एक वाङमयीन म ू य नस ून ती एक व ृ ी आह े. या वृ ीचा रोम ँिटक व ृ ीशी फार
जवळचा स ंबंध आह े मराठी सािह यात नागरी मन या व ृ ीची न ेहमीच पोझ घ ेत आल ेले
आहे. तर ामीण मन या व ृ ीशी कलावादी िप ंगा घालीत आल े आह े. मानवी मना या
मूलभूत ेरणा ज े हा ामीण सािह यात ून आपण शोध ू पाहातो त े हा कलाबा म ु ये हाताशी
येतात ती या ामीण व ृ ीतूनच आपण ज े हा मध ु मंगेश यांची कथा बाचतो त े हा या कथ ेत
किण कांचे नागरी मन सात यान े ामीण वृ ीची पोझ घेताना आपणास िदसत े. 'कोकणी ग
SS व ती' या स ं हात या ंनी वण न केलेली कोकणी माणस े व त ुतः माडग ूळकरा ं या
माणसा ंपे ा वेगळी वाटत नाहीत . या माणसा ंचे सम जीवन , यां या ा या पार ंप रक
ामीण कथ े या वळणान ेच जाणा या आह ेत. यांची 'वाट' ही कथा वाचनीय झाल ेली आह े.
यातील वा तव व त ुतः िकती तरी बोलक े आहे.
मराठी ामीण कथ ेत 'सािह याचा मानिब ंदू' होऊ पहाणार े यंकटेश माडग ूळकर या ंचे ामीण
मन आप या या व ृ ीशी न ेहमीच कलावादी िप ंगा घालताना आपण पहातो . माडगूळकरा ंची
कथा ख ेड्यातील नाट ्य िटप ून घे यात समथ आह े. याचा ामीण कथ ेतील वास
वळणावळणान े अंतमु ख होत आला आह े. माडगूळकरा ंची 'काळी आई ' सारखी कथा ज े हा munotes.in
Page 89
ामीण सािह य - संक पना व
मराठीतील पर ंपरा
89 आपण तपास ून पहातो , ते हा हाताशी य ेते ती भावर ंिजत व ृ ी. ती आप या ामीण व ृ ीशी
कलावादी िप ंगा घालताना िदसत े.
'माणद ेशी माणस ं' मधील येक यि िच ण अ ंगभूत िनव ेदनशैलीतून वास करत े. 'झे या'
िकंवा 'धमा रामोशी ' यातील िनव ेदन पािहल े क ल ात य ेते क या ंत माणसा ं या िच णाला
गो ीप े ा अिधक मह व आह े. हे ल ात याव े लागत े ामीण सािह य ल ेखकाच े ामीण
थळी वा त य , याचा यवसाय व याचे लौिकक च र या कलाबा म ू याने आपण
जे हा तपासतो , ते हा देखील ामीण व ृ ी हाताशी य ेते.
कोणतीही कलाक ृती नागरी प रसरात ून ामीण अन ुभव िचता शकत े. रा. रं. बोराड े यां या
पाचोळा या काद ंबरीतील ामीण अन ुभव भ ेजा िजका छानादी तो नाग री प रसरात ून आधार
घेतलेला वाटतो . गो. नी. दांडेकरांसारखा ल ेखक ज े हा पवनाकाठचा घोटी ' सारखी काद ंवरी
िलिहतो , ते हा ती श ैली िनवद ेन ामीण आह े. यातून य होऊ पहाणार े मन ह े एक
पांढरपेशी नागरी अस े मन आह े.
याच ामीण व ृ ीने मराठी आध ुिनक किवता सम ृ झाल ेली आप याला पहायला िमळत े.
केशवसुतां या किवत ेत येणारा िनसग हा जरी ऐ ं ीय पातळीवर जाणारा नसला तरी यान े
केशवसुत या य चा 'मूड' अंितमतः िचि त क ेला आह े. 'भृंग' ही किवता त विच ंतनपर
आहे आिण याहीप े ा ती अिधक क ेशवसुतीय व ृ ीतून ज मल ेली आह े. याचाच अथ
यां या रोम ँिटक स ं दायाशी ती अिधक ामािणक रािहली आह े. बालकव या किवत ेत
िनसग ख या अथा ने िजवंत झाला अस े जे हा आपण हणतो , ते हा बालकव या अप ूव
संवेदना म यि म वाचा काश यात पडला ह ेच सूिचत होत े. बालकव या अ ंतबा
वृ ीनेच या किवत ेला आपल ेसे केले कलाब द क ेले. केशवसुतांनंतरचे िनसग किवत ेतील ह े
सं मण आम ूला असल े तरी याचा स ंबंध शेवटी क ेशवसुत रोम ँिटक स ं दायाशीच आह े.
रिविकरण म ंडळातील जानपदगीत े जी सामा य पातळीत ून सामा यजना ंसाठी प ुढे आली
यां या माग े देखील याच व ृ ीचा समाव ेश आह े. 'मीठभाकर ' हे नाव ामीणत ेचा बुरखा
पांघ न श ेवटी रोम ँिटक व ृ ीचाच अिव कार करताना आपण पहातो , ते हा या व ृ ीचे
आवत न सहज ओळख याजोग े वाटत े.
कादंबरी-युगातील ह . ना. आपट े यांचा काळ , फडके-खांडेकर य ुग, प डसे-दांडेकर काल त े
कादंबरीचा वा त वकाल क पनार य , सामािजक आिण राजक य पातळीवर राह न द ेखील
ामीण व ृ ीला जवळ करणारा रािहला आह े.
कलाव ंता या ामीण अन ुभूतीचा िवचार ज े हा आपण या ं या आिव कारप तीत ून करतो ,
ते हा आशय अिभ य या अ ैतापे ा ामीण व ृ ीचाच ाद ुभा व आप या म नावर अिधक
पडतो . ामीण श ैली, िनवेदन व ामीण भाषा या बा उपाधीन े ामीण कलाक ृतीचा
तोडवळा ओळखण े कठीण जाणार नाही . पण कलाव ंता या ामीण व ृ ीतून जोपय त ती
कलाक ृती ढवळ ून िनघत नाही , तोपय त ितची कला मक पातळी उ ंचावू शकत नाही . शंकर
पाटला ं या 'वळीव ' आिण 'ऊन' यामधील कथा ामीण व ृ ीतून ढवळ ून िनघ ून कलास ंप न
ठरतात . ामीण प रसरात ून, बोलीत ून ामीण कलाक ृती घडत े याचा अथ ामीण व ृ ी या
प रसरात ून, बोलीत ून बळण घ ेते असा होत नाही . ामीण यि म व ज ेवढे वैिव यप ूण
तेवढीच ामीण व ृ ी संप न रहा ते. munotes.in
Page 90
सािह य आिण समाज
90 ामीण सािह य हा मराठी सािह यात सवतास ुभा नस ून तो एक मानवी व ृ ीचाच अटळ
असा भाग आह े. या सािह याचा तपशील व ेगळा अस ेल, आकार आगळा अस ेल, पण याच े
मूलभूत त व या ामीण न े पछाडल े आह े क एक मागची सहज र ेणा जाह े. ामीण
सािहयान े जामीन म ू य फलानादी , जीवनवादी अथवा समाजम ंथना ार े िस करण े जेवढे
अग याच े, तेवढेच या ामीण व ृ ीतून हे सािह य अ ंकुरले आह े या व ृ ीचे गुणधम
तपासण े देखील मह ाच े आहे. मातीच े गुणधम जसे रोपात य ेतात, त ुत ामीण व ृ ीच या
सािह याला स व द ेईल.
ामीण , नागर आिण शहरी ही सािह यक ृत ना लावली जाणारी िवश ेषणे पर परिवरोधी
नाहीत . मुळात भारतीय स ं कृतीचे, जीवनप दतीच े, समाजाच े, धमा चे काही समान धम
येक भारतीयात आह ेतच. यामुळे वरील ित ही िवश ेषणांनी दाखिवली जाणारा आशयधम
पर परा ंत काही माणात िमसळणारच आह े..
अनुभवाची घटकसाधन े (पा े, संग, घटना , िनसग इ.) ामीण जीवनातील असली तरी त े
ामीण सािह यच अस ू शकेल अस े नाही . खानोलकरा ंचे 'सनई' हे याच े उदाहरण आह े.
उलट बरीच घटक साधन े नागर जीवनातील अस ूनही त े सािह य ामीण अस ू शकत े िकंवा
नागरच अस ू शकेल अस े नाही . यादवा ंचे 'भाकरीच े झाड ', 'जरास ंध' ही उदाहरण े हणता
येतील. भाषा या घटका या बाबतीतही ह ेच हणता य ेईल.
"ही सव घटक -साधन े या सा यासाठी एक य ेऊन काय वण झाल ेली असतात ती
हेतुक पना ामीण असण े आव यक असत े. 'हेतुक पना ' ामीण नस ेल तर 'घटक साधन े'
ामीण अस ूनही त े सािह य ामीणत ेस पा होऊ शकत नाही ", असे आन ंद यादव
हणतात . उदाहरणाथ , िच. यं. खानोलकरया ंची 'सनई' ही कथा . आनंद यादवा ं या मत े
िनिम ती या अ ंगाने िवचार करता ह ेतुक पना हा सािह यक ृतीचा आ मा असतो
घटकसाधना ंनी िनमा ण होत े ते या आ या ला मूत पात आणणार े शरीर , घटकसाधन े ही
सािह याच े बा प साधतात . 'हेतुक पन ेला प रप ूण ता आण यासाठी ह े प काय वण
झालेले असत े. हणून 'हेतुक पना ' ामीण अस ेल तर घटक साधना ंना ामीण र ंग चढतो .
ती नागर बा शहरी अस ेल तर घटक साधना ंना तसा र ंग चढतो . 'हेतुक पना ' खास ामीण
जीवना या क थानाकड े जेवढ्या माणात ख ेचणारी अस ेल तेवढ्या माणात ामीण
सािह यातील ामीणत े या व ेगळेपणाच े माण अिधक अस ू शकणार .
एखा ा ामीण कथ ेतील एखाद े घटक -साधन कारण नसताना ामीण नस ेल तर त ेवढ्या
माणात ामीण क थे या शारीर भागाची ामीणता उणावत े हे मा य कराव े लागत े. पण ही
ामीणता शहराची आह े, आ याची न ह े. उदा. यंकटेश माडग ूळकरा ं या य ेक ामीण
कथेचे िनवेदन नागर भाष ेत असत े आिण भा कर च ंदनिशव या ंची य ेक ामीण कथा
ामीण भाष ेतच िनव ेदन करत अवतरत े. यामुळे सकृतदश नी ितची ामीणता िवश ेष
जाणवत े. तेवढ्या माणात माडग ूळकरा या कथ ेची ामीणता सक ृतदश नी तरी जाणवत
नाही.
आजपय तचे मराठी ामीण सािह य ाम ु यान े सामािजक वा तववादी असल े तरी त े
आ मिन ही अस ू शकत े. ना. धो. महानोरा ंची किवता ामी ण रोम ँिटक मनाचा आ मिन
आिव कार करणारी आह े. ीिनवास क ुलकण या ंचे 'डोह' आ मिन च आह ेत. मा munotes.in
Page 91
ामीण सािह य - संक पना व
मराठीतील पर ंपरा
91 आ मिन ा रोम ँिटक व ृ ी ही ामीणत ेशी िनगडीत असावी लागत े, ती नागरव ृ ीकड े झुकून
ामीणावर आरोिपत हो याचा धोका नाकारता य ेत नाही १९४५ पूव या ामी ण
सािह यात तस े झालेले आपणास प ु कळ माणात िदस ून येते. मा खानोलकरा ं या 'सनई'
कथेतील आ मिन ा नागर आह े आिण ती कथाही नागर आह े. यामुळे 'आरोपणाचा ' धोका
इथे दळल ेला आह े. ीिनवास क ुलकण या ंची आ मिन ा ामीण आह े, पण ती प ूव प रिचत
ामीणत े या त ुलनेने अनोखी आह े.
एखाद े मूलतः नागर अथवा शहरी असल ेले यि म वही ामीणत ेला सामोर े जाऊन ामीण
सािह य िनमा ण क शकत े. अिनल अवचटा ंची 'माणस ं' मधील ल ेखने तशी मानावी
लागतात . तसेच मुलतः ामीण असल ेले यि म वही नागर व ृ ीला सामोर े जाऊन 'नागर'
सािह यिनिम ती क शकत े. उदा. खानोलकरा ंची 'सनई' ही कथा .
' ामीणता ' हा लेखका या यि म वाचा भाग मानावा लागतो . ामीण जीवन समज ून घेऊन
या जीवना या अ ंगानेच वतः यािवषयीच े आकलन मा ंडत जाण े, या अ ंगानेच अन ुभवांचे
आकार शोधण े, अनुभवांची मा ंडणी करण े, हेच य ेय समज ून जे हा सािह यिनिम ती होत े,
ते हाच ित यात ामीणत ेचे (लेखका या यि म वातील ) रंग उत लागतात . दुस या
भाषेत अस े हणता य ेईल क ल ेखकाची ामीणत ेची जाणीव इथ े मह वाची असत े.
ामीण सािह याची व ैिश ्ये
१) ामीण सािह याच े त व ान -
मराठी सािह याचा वाचक वग आिण याची मागणी स ं का रत करणारा ल ेखक वग
ामु यान े पांढरपेशा म यमवगा तील होता हण ून अप रहाय पणे म यमवगा ची स ुखदुःखे
आशा-आका ं ा आिण या ंची व न े मराठी सािह यात ून ितिब ंिबत झाली महारा
रा या या िनिम तीनंतर सािह यिनिम ती म यम वग पोते मया िदत राहण े श य न हत े बह जन
समाजा या हाती स ाक े आली याम ुळे ामीण जीवनात का होईना ग ेले
ामीण सािह याला ज े त व ान हव े आहे ते महा मा फ ुले यां या त व ानापास ून शोधता
येईल महा मा फ ुले य ांनी आप या िवचारात ून मूलगामी मानवतावाद मा ंडला या ंचे काय
केवळ स ुधारणावादाचा प ुरते मया िदत न हत े यांचा वास ब ंडखोरी पास ून ते संमेक
प रवत ना पय त होता जी चिलत समाज यव था होती ित या या ंना अम ुला प रवत न
करायच े होते यांनी या शोषणाच े व अमान ुष िठकाणाच े वण न गुलामिगरी ा णा ंचे कसब
शेतक या ंचा आस ूड इ यादी ंथात क ेले यांनी शेतक या ंची बल ुतेदारांची व मज ुरांची िकती
मोठ्या माणात ल ुबाडण ूक केली याच े िवदारक िच र ेखाटल े आहे वात ं य समता आिण
बंधुभाव ही म ुले मानणार े यांची वैचा रक भूिमका होती डॉ टर बाबासाह ेब आंबेडकरा ं या
िवचारातही मानवम ु चा त व ान आल ेले िदसत े.
२) प रवत नवादी िवचार
ामीण सािह य ह े ख या अथा ने माणसाच े सािह य आह े. माणूस वतःला बदल ू शकतो
तसेच तो आप या भोवतीच े वा तव िवचारान े आिण क ृतीने बदल ू शकतो ह े मुख िवचार
सू आह े. फुले-आंबेडकर गा ंधीजी इ यादी िवचारव ंतांनी िश ण ह े प रवत नाचे भावी munotes.in
Page 92
सािह य आिण समाज
92 ह यार आह े असे आ हान े सांिगतल े आहे. सािह याला क ेवळ ामीण जीवनाच े दश न घड ून
चालणार नाही तर ामीण जीवनाच े अथ पूण िव ेषण कराव े लागेल. जाणीव िनिम ती व
जागृती या उ ेशाने ामीण सािह य े रत झाल ेले असत े.
३) बांधीलक आिण ामीण सािह य
ामीण सािह याची चळवळ ही सामािजक प रवत नाची चळवळ आह े. प रवत नाला
आव यक असणारी ऊजा सािहि यका ंकडून िमळत असत े. दुस या महाय ु ानंतर आप या
देशाने झपाट ्याने औ ो िगक करण झाल े यान े शहर आिण ख ेडे यातल े अंतर जवळजवळ
संपु ात आल े असल े तरी आिथ क िवषमता वाढली . खेड यां या जीवावर शहरात च ंगळवादी
सं कृती फोफावत े आहे. चंगळवादी स ं कृतीला प रवत नाशी बा ंिधलक परवडणार नाही .
साखर कारखानदारीत श ेतक या ंची व श ेतमजुरांची होणारी िपळवण ूक ामीण ल ेखकाला
िदसत े. साखर कारखानदारी श ेतक या ंची व श ेतमजुरांची होणारी िपळवण ूक ामीण
शेतक यालाच जाणवल ेली आह े. शेती आिण श ेतक या ंचे व श ेतमजुरांचे म ल ुटून
औ ोिगक करण करणारी समाज यव था बदलली पािहज े अशी भ ूिमका ामीण सािह यान े
घेतली आह े.
अशा कार े ामीण सािह य ह े ामीण जीवना या प रवत नाचे तेथील सम या ंचे िच ण
करणार े सािह य आह े. शेतमजुरां या सम या , ामीण भागातील स ुिशि त ब ेकारां या
सम या ह े सवा चे िच आज या ामीण सािह यात य ेत आह े.
ामीण सािह यिनिम ती या ेरणा
ामीण सािह या या िनिम तीमाग े आपणास िविवध व पा या ेरणा िदस ून येतात या
पुढील माण े आहेत.
१) ामिन जाणीवा य करण े
कोणताही सािह य वाह समज ून घे यासाठी या या सािह य वाहात य होणा या
जािणवा ंचे व प पाहण े आव यक अस ते. ामीण सािह याचा प ृथकपणा यातील
ामीणत े या जािणव े म ये आहे.
ामीण भागातील िशकल े या िपढीला 1960 या आग ेमागे सां कृितक भान आल े. आपण
अनुभवलेले, अनुभवीत असल ेले खेडे आिण जीवन सािह याचा िवषय होऊ शकतो आपण
वाचतो त े थािपत मराठी सािह य सम मरा ठी जीवनाच े िच ण करीत नाही खर े तर
खेड्यात राहणारी माणस े आिण श ेती िनसग पशुधन ऋत ुच िपक े जिमनीचा कार या ंचा
अतूट संबंध असतो या ंचे सण उ सव ज ा प ूजा रीती रवाज आहार व ेशभूषा या ंचा वरील
घटका ंची अत ूट संबंध असतो . शेतकरी श ेतमजूर बल ुतेदार आल ुतेदार या ंचा पर परावल ंबी
अतूट संबंध असतो आ ंतरजातीय िक ंवा आ ंतरधम य स ंबंध आिण जातीअ ंतग त संबंध व
धमा तग त संबंध सलो याच े असतील िक ंवा ेषाचे असतील अस ेही न ह े. यि पर व े हे
संबंध िनि त होत असतात . ामीण माणसाच े यां या का या आईवरील ,िपकांवरील
झाडांवरील, पशुवरील ेम आिण िज हाळा ल णीय असतो . याचा बारका यान े शोध घ ेणे ही
ामीण सािह याची ेरणा आह े. munotes.in
Page 93
ामीण सािह य - संक पना व
मराठीतील पर ंपरा
93 ामीण जीवन काबाड क ाच े हालअप े ांचे असत े हे खरे पण या जीवनात ही आन ंदाचे ण
असतात . पावसा याची स ु वात , पिह या सरीचा ग ंध ,िबयांतून बाह ेर येणारे क ब,
कोव या पाना ंची न ी व र ंगछटा , सुगीचे िदवस ज ा आिण इतरही ास ंिगक काय मातील
लेझीम भजन े भा ड े स ग े लोककला ंचे खेळ याम ुळे क मय जीवनात आन ंद उ साह
ज लोष आिण च ैत य िनमा ण होत े. ामीण ि या तर क ाची ितमा आह े. घरकाम श ेती
काम आिण सा सुरवास यात ून या सोशीक सहनशील स ंयमी आिण अबोल िक ंवा िमतभाषी
होतात . या सव िठकाणी ामीणता आह े. या ामीणत ेचा शोध घ ेणे ही ामीण सािह याची
ेरणा आह े.
२) कृिषिन स ं कृतीचा कला मक आिव कार घडवण े
ामीण ता ही यापक स ं ा आह े. कृषी यवसाय ामीण त ेत समािव होतो श ेतकरी
शेतमजूर बल ुते आलत े य ांचे पर पर स ंबंध श ेतीमुळे पर परा ंशी घटक आह ेत
यांि क करणा या र ेट्यामुळे जुनी गावगाडा प ती मोडकळीस आली आह े पण ती स ंपूण
न झाली नाही श ेती िपक े उ पाद न प ती अितव ृ ीने ामीण जीवनावर होणारा प रणाम
यामुळे रंकाचा राव आिण रावाच ं लवकर होतो ामीण जीवनातील ह े चढउतार पाहण े
अितशय मह वाच े असत े ामीण त ेचा ामीण माणसा ंचा िवचार श ेती आिण याच े पशुधन
जनावर े वगळ ून करता य ेत नाही श ेती आिण जनावरा ंची कोण या ही कारणान े परवड होऊ
लागली तर श ेतक या ंना अ न गोड लागत नाही . ही शेती िन ा बदल या काळात बदलत
आहे. शहराजवळील ख ेड्यातील श ेतकरी श ेतीचे लॉिट ंग क न िवकत आह ेत. शेती
िवकणा या श ेतक या ं या मनातील ताणतणाव या ंची आिथ क ि थती या ंचा शोध घ ेणे
ामीण सािह या ची ेरणा आह े. शेती आिण श ेतीवर उदरिनवा ह करणारा समाज ामीण
सािह याचा िवषय आह े. यांचे जगण े सुख-दुःख मराठी सािह यात आली पािहज े. शेती वर
जगणारा वग हा मराठी सािह यात नायक -नाियका झाल े पािहज ेत.यासाठी या ं या जीवन
वा तवाचा शोध घ ेत घेत या ं या यथा वेदनांचा ह ंकार सािह यात ून अिव क ृत करण े ही
ामीण सािह याची ेरणा आह े.
३) ामीण माण ूस आिण िनसग यां या स ंबंधाचा शोध घ ेणे-
ामीण माणसा ंचा आिण िनसगा चा अत ूट संबंध आह े. ामीण माणस े िनसगा चीच ल ेकरे
आहेत ती िनसगा या अ ंगाखां ावर ख ेळतात िन सग ही या ंचे लाड कोड कौत ुक करतो .
िपकांची सम ृ ी आकाशाची िनळाई प या ंचे अ ात बोलली ऊन साव या ंचा ख ेळ
पावसा ं या सरी , जर या ंचे संगीत ढगा ंची िच े चं तारका ंची शोभा ब ैलां या ग यातील
घुंगुरमाळा या ंचा मध ून नात जा याची घरघर जनावरा ंचे आवाज ऋत ुच ाच े स दय या
सवा यात या रमल ेला माण ूस शहरात राह शकत नाही . अितव ृ ी गारपीट िपका ंवरील क ड
यांसार या िनसग कोपाला ामीण माणस े धैया ने त ड द ेतात िनसगा शी स ंघष करताना
ामीण माण ूस कधी कधी पास ून िमळ ून पडतो . िनसग आिण ामीण माणसा ं या या
संबंधाचा शोध घ ेणे ही ामीण सािह याची ेरणा आह े.
munotes.in
Page 94
सािह य आिण समाज
94 ४) बदल या ख ेड्याचा व ेध घेणे
खेडी बदलत आह ेत याचाही अथ नीट समज ून घे याची गरज आह े. खेड्यात क या
प या सडका शाळा दवाखान े ामप ंचायती सहकारी स ं थां या इमारती काही सरकारी
काया लय या ंची आध ुिनक प तीची कॉ ं ि ट ग े याच े बांधकाम े गावात एसटी बस स ेवा
ॅ टर गाड ्यांची वाहत ूक वृ प े दूरदश न टेिलफोन िवज ेवर चालणारी य ं े शहरी पोशाख
राहणीमान एवढा वरवरचा बदल नाही . शेतीत आध ुिनक अवजार े यं े आली बी -िबयाण े
रासायिनक खत े आहारप ती करमण ूक ऐ य यािवषयीही श हरी जािणवा ख ेड्यात
पोहोच या आह ेत वाभािवकपण े ामीण भाष ेवर ही शहरी मराठी आिण इ ं जीच े आ मण
होत आह े. ामीण माणसाची मानिसकता या वळणाची बनत आह े. खेड्यात हॉट ेल, परिमट
म, िबयर बार ,पान प ्या िदसत आह ेत. खेड्यात वीज पोच यापास ून शेती वरचा खच
वाढला आहे. सामा य श ेतक या ंना शेती परवडत नाही . कारखानदार यापारी श ेतक या ंची
लूट करीत आह ेत.
बदल या ख ेड्याची द ुसरीही िवधायक बाज ू आहे. आधुिनक श ेती अवजार े व यं े यामुळे
कमी क ात जा त आिण दज दार श ेती काम े होतात . अनेक ामीण क ुटुंबातील िश का ंना
िनरिनरा या े ात नोक या िमळा या आह ेत. यामुळे कायम उ प न या ंची सोय झाली .
यां यामुळे इतरा ंना िश णा या स ंधी िनमा ण झा या . क याणकारी धोरणाम ुळे रोजगार
हमी जवाहर योजना इ ंिदरा आवास योजना आिण अन ुदान योजना आह ेत. यांचा ही काही
माणात ामीण जनत ेला लाभ झाल ेला आह े. या सव अनुकूल- ितकूल बदला ंचा प रणाम
ामीण माणसा ंवर होत आह े. िवफल श ेतकरी आ मह या करीत आह े तसेच िव ोह करीत
आहे ही बदलती मानिसकता ामीण सािह यात ितिब ंिबत कर याची ेरणा ामीण
सािह याची आह े.
५) संघषा या पिव यात असल े या ामीण समाजाची मानिसकता समज ून घेणे-
धािम क पातळीवर ब ुवाबाजी आिण ठकबाजी राजक य न े यांचे गु हे आिण सामािजक
काय क या चे धूम वाढत आह े. यामुळे समाजा या प ुढे नैितकता चा र य शील याग द ेशभ
रा ेम समाजिहताची िन ा यािवषयीच े महान आदश नाही . घोटाळ े दंगे बला कार
अ याचार न ेहमीचेच झाल े आह ेत. थािनक पातळीवर वरील घटना ंचा सार या लहान
मोठ्या घटना घडतात . यामुळे ामीण समाजातील अस ंतोष वाढत आह े या घटना ंचा
ितकार कर यासाठी समाजाची धडपड आह े. शेतकरी आ ंदोलन े युवक चळवळी ी
संघटना दिलत मत म ु लढे शेतमजूर संघटना ही काही उदाहरण े आहेत हे सव ामीण
सािह याची ेरणा आह े.
अशा कार े स कालीन राजक य -सामािजक प रि थती बदलता िनसग आध ुिनक करण
जागितक करण याम ुळे ामीण भागावर झाल ेला सकारा मक व नकारा मक प रणाम ह े
ामीण सािह या या िनिम तीला ेरणादायी ठरल ेले िदसत े.
मराठी ामीण सािह याची वाटचाल
लिलत सािह य ही एखा ा य कड ून साधली जाणारी िनिम ती आह े. ितचे एक वत ं
िव असत े, वतं तक शा असत े. असे असल े तरी ितचा व ेलिव तार ही एक munotes.in
Page 95
ामीण सािह य - संक पना व
मराठीतील पर ंपरा
95 जीवना तग त अशी व त ुि थती आह े. ित यामागील ेरणा िक ंवा ह ेतू, ित यातील
उपभो यता , ितचे अवघ े अि त व या सा याच जीवनसाप े गो ी आह ेत. य कड ून
िनमा ण होणारी सािह यक ृतीही या या काळातील वळ सामािजक जािणवा ंशी स ंवादी
असत े, िवरोधी असत े िकंवा तट थ असत े.
मराठी ामीण सािह याच े मुख थान ह रभाऊ आपट े या सामािजक जाणीब जागती ठ ेऊन
लेखन करणा या ल ेखका या काळ तर मोठा कठीण आला या कथ ेत सापडत े. तसे मराठी
सािह यातील ामीणत ेचा ज म वा तव , सामािजक सािह या या ेरणेतून झाल ेला आह े
असे हणता य ेईल. "खेडेगाव, तेथील जीवनप ती , तेथील अशा रीती , शेती, तेथील
िनसगा शी, मातीशी असल ेला मानवी पण द ेशिन व ैिश ्यपूण संबंध, तेथील एक ूण
सं कृतीला लाभल ेली काही ाद ेिशक व ैिश ्ये, मानवी जीवनाला याच द ेशानुसार
पडले या आिथ क, सामािजक , धािम क, ानािवषयक मया दा व यात ून उ वणार े व
सम या इ यादी गो ीन ुसार अन ुभूतीला लाभल ेली वैिश ्ये या कथ ेत येतात. ती या खास
ामीण अन ुभूतीतून ज माला य ेते." ही डॉ . आनंद यादव या ंनी ामीण सािह याची क ेलेली
या या याची जीवनस ंब दताच प करणारी आह े. भारतासार या िक ंवा
महारा ासार या अध िवकिस त द ेशाचे व प ल ात घ ेतले तर ितथ े नागर व ामीण
असे जीवनाच े दोन ठळक भ ेद सहजपण े िदसून येतात. ामीण भागास य ं सं कृतीचा पश
झालेला नाही अस े नाही , पण या भागावर जी पकड आह े ती क ृिषसं कृतीचीच आिण
यातूनच ामीण जीवनाला एक वत ं चेहरामोहरा ा झाल ेला आह े. यातूनही ब ह ंशी ही
कृषीसं कृती िनसग शरण आह े. यामुळेच ितथ े परंपरािन वा स ंकेतशरणता या ंचाच जा त
माणात आढळ आह े.
ामीण सािह य , ादेिशक सािह य आिण दिलत सािह य याम य े दिलत सािह याची क ुळी
ित यामागील िव ोही ेरणेमुळे वेगळी पडत े. ामीण जीवनदश नापे ा या प रसरातील
सामािजक पर ंपरागत अ यायािव या च ेतनेची जाणीव यात जा त आह े. िकंबह ना ती
चेतनाच ितथ े मह वाची आह े. यामुळे दिलत सािह याला शहरी पा भूमीचेही बावड े नाही.
मराठी ामीण सािह याबाबत न ेहमीच अस े सांिगतले जाते क १९२० नंतर याचा खरा
सार स ु झाला . म. गांध चे 'भारत हा ख ेड्यांचा देश आह े हे िवधान यामाग े आहे. यां या
वेळेपय त भारतीय राजकारण व समाजकारण ह े ामु यान े शहरा ं या नागरी प रघातच
िफरणार े होते. यामुळे या े ातील जाग ृतीही तशी नागरसमा जापुरतीच मया िदत होती .
याचा प रणाम हण ून या काळातील सािह याच े कुतूहलिवषयही या नागरजीवनाशीच
समक होत े. ह रभाऊ ंची 'काळ तर मोठा कठीण आला ' सारखी कथा िक ंवा धन ुधा री यांची
'िपराजी पाटील ' सारखी काद ंबरी अस े ामीण जीवनाला पश णारे सािह य अपवादभ ूत
आिण अपघातभ ूत हटल े पािहज े. यांचे वेगळेपण आवज ू न न दल े गेले नाही िक ंवा या ंचा
एक व ेगळी िदशा हण ून शोध घ े याचा या काळात ग ंभीर य नही झाला नाही
याकाळातील जाग ृत सामािजक जािणवा ंत ामीण प रसराला फार मोठ े थान न हत े.
दु काळासार या आप ी या िन िम ान े पुढारी म ंडळ ना गरीब , अडाणी श ेतक या ंची
आठवण य ेई आिण तो एकदा सरला क स ं याकाळी परटयाकड े परतणाचा पाखरा माण े
यांचे ल प ु हा नागर जाग ृतीकड े झेपावत अस े. एकंदरीतच इ ं जी अमलात नागर व ामीण munotes.in
Page 96
सािह य आिण समाज
96 भागात झाल े या न या िव े या िभ न व असमान स ं करणाने वाढल ेली या दोहोतील ज ुनी
दरी प ुढेही ंदावतच ग ेलेली होती .
म. गाध नी हा उप ेि त ामीण प रसर सामािजक जािणव े या क ेत थमच ताि वक ित ा
देऊन आणला . खेडी स ुधार याख ेरीज द ेश सुधारणार नाही ही या ंची भूिमका न ेमक व
मम ाही होती . 'खेड्यांकडे चला' ही या ीन े पिहली न ुसती घोषणा न हती , तर तो एक
मं च होता . यामुळेच जाग ृत नागरा ं या डो यात साचल ेला ामीण प रसरा या उप े ेचा
सारा या दोन श दा ंनी कमी क न टाकला .
या जाग ृतीचा प रणाम हणज ेच ामीण प रसराब लच े सािह य मराठीत िनमा ण होऊ
लागले. इतकेच न ह े तर याला ' ामीण सािह य ' अशी वत ं दखलबजा स ं ाही ा
झाली. िब. स. सुखटणकर , ल मणराव सरद ेसाई इ . सार या ं या ' ादेिशक' कथा िक ंवा
रिविकरणम ंडळातील कव या 'जानपद ' किवता ही या जाग ृतीचीच अप य े ी. म. माटे
आिण ग . ल. ठोकळ ही या परंपरेतील मात बर नाव े.
म. गांध या च ेतवणीचा या सव च ामीण ल ेखकांवर अगदी गा यापास ून गंभीरपण े प रणाम
झाला होता िक ंवा ' ामीण ' अनुभूतीची कला मक जाणीव या ंना झाल ेली होती अस े नाही.
जागृत होत जाणा या न या यापक सामािजक जािणव े या काठाशी फ सहान ुभूतीपूण
बैठक मारणार े बरेच होत े. या काळातील 'फडके युगा' या उथळ र ंजकत ेचा सं कार या ं या
मनावर अ ंमल गाजवीत होता . यांना जािणव े या क ेत दाखल झाल े या ामीण जीवना या
(िवषय ्या) नवतेनेच फक मोह पातला . यांनी कथा व किवता ं या ारा मोठ ्या उ साहा ने
हा 'नावी याचा ' सा ा कार िखरापतीसारखा वाटला आिण या काळातील 'रंजन ेमी'
वाचका ंनीही ितत याच उ साहान े हे कृि म 'नावी य ' वीकारल े. या ीन े डॉ. आनंद यादव
यांनी ग. ल. ठोकळा ंना ' ामीण कथ ंचे फडक े हटल े ते यथाथ आह े. आशय , अनुभूती
यांसार या आंत रक नात े सांगणा या िवश ेषांचा यात ओघान ेच अभाव आला आिण िवषय ,
रचना, तं आिण या ंना 'चटकदार ' बनिवण े इतकाच कार िश लक रािहला . यामुळे
ामीण सािह य ही एक नावी यप ूण ' अशी फ सजावट वा कारािगरी बन ून गेली.
सुखटणकर , सरदेसाई िक ंवा ी . म. माटे य ांचा पंथ थोडा व ेगळा िदसतो . यांचे लेखन
जा त उघडपण े गांधी णीत नवजाग ृती या पोटी ज माला आल ेले आहे. यांची ी ामीण
जीवनातील 'नावी य ' वा 'रंजन' पकडू पाहणारी नाही . तीही तशी रोम ँिटकच आह े, पण
कृतीने जा त ग ंभीर आह े. यां या कथा ंमागील ेरणेत िनि त असा सामािजकत ेचा अंश
आहे. संगी कणव वा भ ूतदये या जवळपास जाईल अशी ामीण जीवनाब लची सहान ुभूती
यां यात आह े.
ामीण सािह याबाबत या एका यापक सामािजक जािणव ेची ज री आह े या जािणव ेचा
िवचार करताना मराठीत फ गा ंध याच नावाचा उ ल ेख केला गेला आहे. १९३५ -४०
पय तचा काल पािहला तर ामीण जीवनातली स ुखदुःखे, चढउतार , ि थतीगती या ंचा
आिव कार करणा या सािह याला ामीण सािह य अस े हटल े जात े. असे सािह य
िलिहणारा ल ेखक ामीण भागात रहाणाराच असला पािहज े असा काही द ंडक नसतो .
अथा त एखादा ल ेखक प ु यामुंबईसार या शहरात ज मला , वाढला , पोसला , आयु यभर
रािहला तर याला ामजीवन अप रिचतच राहणार अन ुभूतीचा आिव कार हणज े munotes.in
Page 97
ामीण सािह य - संक पना व
मराठीतील पर ंपरा
97 कलाक ृती. या अन ुभूतीशी ल ेखकान े अ य ंत ामािणक असल े पािहज े अस े सांगताना
मढ करांनी लेखनपूव आ मिन ा व ल ेखनगभ आ मिन ा यास ंबंधीचे िववेचन क ेले आह े.
समथ ितभा आिण सम ृ द अन ुभवांचे यि म व या दोन गो ी एक आ या , तर समथ
कलाक ृती िनमा ण होऊ शकत े. प रसराचा स ंबंध या सम ृ यि म वाशी य ेतो. लेखक ज ेथे
ज मला वाढला , पोसला , या प रसराचा ितथ या मातीचा या या यि म वा या घडणीत
मह वाचा वाटा असतो . हे लेखकाच े यि म व या ं या ल ेखनात ितिब ंिबत होत असत े.
याचा प रसर हा या या ल ेखनाच े एक अिवभा य अ ंग होऊन बसत े. उदा. यंकटेश
माडगूळकरा ं या कथा ंमधील माणद ेश िकंवा प रसर , यांचे लेखन या या प रसराशी
एक प झाल ेले असत े. नागरी जीवनापास ून दूर असल े या प रसरातील जीवन आिव क ृत
करणा या सािह याला ामीण सािह य िक ंवा ाद ेिशक सािह य हणल े जाते. परंतु ादेिशक
ही सं ा ामीण या स ं ेपे ा जा त यापक आह े, असे मधु कुलकण हणतात .
ामीणत ेला वेगळे असे मू य असत े का? माडगूळकरा ं या कथा ंमधला माणद ेश, आनंद
यादवा ं या कथा ंमधला कागल - को हाप ूरचा प रसर या या ल ेखनात अ य ंत मह वाचा
आहे. तो उ कटपण े, अ सलपण े आिण कला मक पातळीवर य झाल ेला आह े. यामुळे
इथेच काही व ेळेला िवचारा ंची ग लत हो याची श यता असत े. प रसर मह वाचा असतो .
पण तो कला मक पातळीवर य झाला तर , प रसराला वत ं मू य नाही . ादेिशकत ेला
वतं मू य नाही , हे ी. ना. प डसे यांनी 'रथच ा ' या तावन ेत हटल े आहे. ामीणता
िकंवा ाद ेिशकता कलाक ृती या े किन त ेचे मू य िकंवा िनकष िक ंवा कसोटी होऊ
शकत नाही .
एखादा वा य कार िविश काळात ज मतो , भरभराटीला य ेतो. काही काळ लोप पावतो ,
पु हा प ुन जीिवत होती , कदािचत कायमचा लोप पावती . नाट्यछटेसारखा वा य कार
िदवाकरा ंनीच ज माला घातला , लोकि य क ेला आिण या ं या बरोबरच तो िवलयाला ग ेला.
आतापय त मराठी ामीण सािह य किवता , कथा, कादंबरी या बा य कारा ंतून आिव क ृत
झालेले आह े, असे िदसत े. यातही ामीण कथा बरीच स ंप न अशी वाटत े. नाटक ,
एकांिकका या वा य कारा ंकडे ामीण ल ेखक वळल ेले िदसत नाहीत . आ मच र या
सािह य काराकड ेही ामीण ल ेखक वळल ेला िदसत नाहीत .
िनबंध आिण च र ह े दोन सािह य कार म ूलतः ौढ , गंभीर क ृतीचे आह ेत. केवळ
िनवेदना मक न ह े, पण िवव ेचना मक आशयाला जवळ असणा या या दोन
सािह य कारा ंतील िनिम ती, ामीण सािह या या स ंदभा त, भािषक अ ंगाने अडचणीची
वाटते. नागरी भाष ेतले, पण आशय ामीण अस ू शकतो . िववेचना मक , यापक आिण
सखोल असा ामीण जीवनातला एखादा आशय अगदी बोली भाष ेतूनसु ा •
कादंबरीसार या सािह य कारात ून आिव क ृत होण े अश य नाही . पण असा य न
मराठीत अज ून झाल ेला नाही .
मराठीत ामीण सािह य कथा या वा य कारात ूनच सकसपण े आिण समथ पणे य
झालेले आहे. ना. ध . महानोर आिण आन ंद यादव ह े दोन स माननीय अपवाद वगळता
सकस ामीण किवता फारशी क ुठे आढळत नाही . ामीण जीवना या आकलनाची जाण
वाढिवणारी काद ंबरीही काही अपवाद सोडल े तर िलिहली ग ेली नाही . munotes.in
Page 98
सािह य आिण समाज
98 ३अ.३ समारोप
भारत हा क ृिष धान द ेश आह े . यामुळे या द ेशात बह स ं ये जनसम ुदाय हा ामीण भागात
राहत अस याम ुळे या या जीवनातील िविवध सम य ेचा वेध ा मीण सािह यात ून घेतला
जातो. साधारणपण े आपणास ामीण सािह याचा अ यास करीत असताना िविवध
चळवळीचा अ यास करावा लागतो याम य े सव थम ामीण जीवन ह े म. फुले. यां या
सािह य िलखानात ून समाजाप ुढे आल े आह े. यां या सािह यात ून ामीण जीवनातील
िविवध स म येचा उलघडा झाला आह े म. फुले यां या ेरनेतूनच ा मीण सािह य ह े िनमा ण
झाले आहे. असे आपणास हणता य ेईल .
ामीण सािह याम ुळे खेड्यातील समाजातील लोक जीवन ह े संपूण जगाला स मजले आहे
या या जीवनातील द ु:ख, दा र याच े, आिण पोटासाठी मरमर उभा आय ुष क ात
घालणारी ही ामीण समाज यव था जगाला या ंची ओळख या ामीण सािह याम ुळे झाली
आहे. हणून या घटकात ून एक ूणच ामीण जीवन आिण या ं या वाट ्याला आल े या
सम या याच े वा तव िच ण िविवध ल ेखकांनी आप या सािह यात ून मांडले आहेत.
आपला द ेश हा ख या अथा ने खेड्यांचा देश आह े. कृिषक ि त ख ेड्यातील माणसा ंची
मानिसकता इतरा ंपे ा वेगळी असत े. शहरातील काही स ुखसुिवधा आिण स ुधारणा ख ेड्यात
आ या हणज े यांचे पांतर शहरात होत े हे हणण े सवा था ने खरे नाही. खेड्यातील श ेती
करणारा छोट े-मोठे यवसाय करणारा ामीण माण ूस शहरात जाऊन झोपडप ीत रािहला ,
कामगार मज ूर झाला िक ंवा सुिशि त होऊन पा ंढरपेशा बनला तरी याची मानिसकता
फारशी बदलत नाही . सं येने मोठा असल ेला, खेड्यातून राहणारा , शहरात य ेऊन उप -
यासारख े जीवन जगणारा सामा य माण ूस शो िषतच ं ठरतो . हणून या ामीण शोिषत
माणसाच े िच ण करणार े ामीण सािह य या सव नव वाहात अिधक समथ अस याची
गरज आह े. यातील साम या ला अिधक धार य े याची गरज आह े.
३अ.४ सरावासा ठी वा याय
एका वा यात उ र े िलहा .
१) ामीण सािह याच े मुख योजन काय ?
२) देशातील बह स ं य समाज क ुठे राहतो ?
३) ामीण सािह यान े कोणती भ ूिमका घ ेतली आह े?
४) ामीण सािह य हणज े काय?
िटपा िलहा .
१) ामीण सािह याच े योजन
२) ामीण सािह याच े त व ान
३) ामीणत ेचे व प munotes.in
Page 99
ामीण सािह य - संक पना व
मराठीतील पर ंपरा
99 थोड यात उ र े िलहा .
१) ामीण सािह याच े मह व थोड यात सा ंगा.
२) ामीण सािह याची व ैिश ्ये प करा .
३) ामीण सािह य िनिम ती या ेरणा प करा .
४) मराठी ामीण सािह याची वाटचाल थो ड यात िलहा .
३अ.५ संदभ ंथ
1) ामीणता :सािह य आिण वा तव - - डॉ. आनंद यादव
2) ामीण सािह य : व प आिण सम या -- डॉ. आनंद यादव
3) ामीण सािह य : व प आिण िदशा - डॉ. वासुदेव मुलाटे
4) ामीण सािह य – रा. र . बोराड े
munotes.in
Page 100
100 ३ब
ामीण सािह य वाह
धग असत ेच आसपास क पना दुधाळ
घटक रचना
३ब.0 उि ्ये
३ब.१ ा तािवक
३ब.२धग असत ेच आसपास या किवता सं हाला लाभल ेले सामािजक ,राजक य
सां कृितक पया वरण
३ब.३ समारोप
३ब.४ सरावासाठी वा याय
३ब.५ संदभ ंथ
३ब.0 उि ्ये
सािह य समाज पर परस ंबंधा या संदभा ने १९९० नंतर या ामीण सािह याची
सामािजक -सां कृितक पा भूमी ल ात घेणे
समकालीन ामीण किवत े या ेरणा समजून घेणे.
क पना दुधाळ यां या वा यीन यि म वाचा प रचय क न घेणे.
अ यासाला लावल े या ‘धग असतेच आसपास ’ या किवतास ं हा या वा यीन ेरणा
आिण का या मक जािणवा ंचे िव ेषण करणे
३ब.१ ा तािवक
‘धग असत ेच आसपास ’ हा क पना दुधाळ यांचा दुसरा का यस ं ह. यापूव २०१० म ये
कािशत झाले या ‘सीझर कर हणत ेय माती’ या किवतास ं हाने मराठी वाचका ंचे ल
वेधून घेतले होते.जवळजवळ १८ पुर कारा ंनी हा सं ह स मािनत झाला. ट भुण (ता.
माढा, िज. सोलाप ूर) हे क पना दुधाळ यांचे माहेर. ट भुण गावापास ून चार िकलोमीटर
अंतरावर शेती आिण ितथेच राहते घर होते. घरात चार भावंडं, आजी -आजोबा , आई-
वडील , चुलते असा माणसा ंचा राबता होता. घरापास ून चार िकलोमीटर अंतरावर िज हा
प रषद ेची शाळा होती. उ हाळा -िहवाळा -पावसाळा अशा ित ही ऋत ूम ये चालत गावात ,
शेतात आिण शाळेत जायच े असे साधे ामीण शेतकरी जीवन जगणा या . घरात
क पनाताई ंचे बालपण गेले.शेतकरी कुटुंबात का या मातीत कामे करावी लागत होतीच
पण िश णाची गोडी असणार े कवीमन का या पाटीवरही यशाची मुळा र े उमटवत होते. munotes.in
Page 101
ामीण सािह य वाह
धग असत ेच आसपास क पना दुधाळ
101 ल नान ंतर पदवीची परी ा िवशेष ािव य िमळव ून पास झा या .िश ण िकंवा
सािह यल ेखनाची कुठलीच पा भूमी नसतानाही वत:ला शोधत राह या या ,जग याला
अथ दे या या य नात यांची किवता ‘केळी या गा यात , दाटली कमळ बाई' सारखी
उमलत गेली.पिहली किवता 'किवतारती 'सार या किवत ेला वािहल े या मािसकाम य े छापू
आली आिण यां या वा यीन वासाला सु वात झाली.
धग असत ेच आसपास या यांचा दुसरा किवतास ं ह लोकवा यग ृहाने कािशत केला
आहे. या किवतास ं हाला महारा फाउंडेशनचा 'लिलत ंथ पुर कार ' िमळाला .
यािनिम ान े साधना सा ािहका या िवशेषांकात कािशत झाले या यां या मुलाखतीत
क पना दुधाळ यांनी आपला का य वास उलगडला आहे.-
“मा यासाठी लेखन ही संसारा या वटारल े या डो यात किवत े या ओळ च ं काजळ
फास याची गो आहे. जग याला जीव लावला क ओ या उस या या या लागत नाहीत .
भोवती या धगीलाच ेरणा समजून, ऊजा समजून मी किवता िलिहत े. मला किवत ेत
समकालातल ं वा तव आिण वेदना िदसत े. हा भोवताल जसा पािहला , अनुभवला तसं
िलिह याचा , याला श द दे याचा य न केला. आयु य समजून मुठीत माती घ धरली ,
व न पा याची धार सोडली , तर रका या मुठीतही भुईकमळ फुल याचा हा आडवळणी
वास आहे. किवत ेनं मा या आयु याला समृ ी िदली. माझं किवता िलिहण ं हे एका थोर
परंपरेतील लहानशी कृती आहे. गांभीय आिण िनधा रानं मी यात भर घालीन . ही माझी
सामािजक -सां कृितक जबाबदारी आहे, याची मला जाणीव आहे. किवत ेनं मला जगायला
िशकवल ं, मा या आयु यात समृ ी भरली . किवत ेनंच सांिगतल ं 'धग आसपास असत े'
आपण ती समजून यावी . धगीतून माग काढायचा आिण पुढे जायच ं ब स.” क पना दुधाळ
यांचे हे मनोगत यांची किवता जग यात ून कशी उमलत े सांगते.ही नुसतीच क
करणारी ,शेती,माती आिण नाती यां यािवषयी बोलणारी कृषीक या नाही. िश णान े
आ मभान आले या एका आधुिनक ामीण ीचा वत मानाकड े ,भोवताल या पया वरणाकड े
बघ या चा एक ि कोन क पना दुधाळ यां या किवत ेतून कषा ने जाणवतो .‘आपली
किवता ही एका थोर परंपरेतील लहानशी कृती आहे.’ यांची जाणीव या बाळगतात .
लेखनवाचन ही ामीण ीजीवनात थान नसलेली गो यांनी य नप ूव क जवली
“अ रा ंचा म केला| फळाआला तेणे तो||”या तुकारामा ं या ओळी या किवतास ं हा या
ेरणा थानी वाटतात . बदलत े ामीणजीवन , थला ंतरीत ामीण माणसाच े जगणे,
जागितक करण , बदल या शेतीिवषयक धोरणा ंचा प रणाम असे िव ाच े वत मान समजून
घेणारे क पनाताई ंचे सृजनशील कवीमन या सं हातील किवता ंमधून य होते. ामीण
ी या जग याला क , नकार , अभावाची धग असणारच पण दुःखा या ओ या रच या
ऐवजी सािव ीच े (सािव ीबाई फुले) बळ घेऊन ि थ य ंतर घडव यासाठी स म होणारी
ामीण ी क पना दुधाळ यां या किवत ेतून साकार होते. ‘सीजर कर हणत ेय माती’ या
सं हात या ‘गो ’ (पृ.१०५) या किवत ेत पाठमोरी सािव ी , काळा या पुढं झपाझप चालत
गेलेली’ असा यय य झाला आहे. इथे कवी हणून आप या अिभ य च े थान आिण
िदशा याचे भान क पना दुधाळ यांना असल ेले िदसत े. समकालीन ामीण आिण ी
कव या किवत ेतही क पना दुधाळ आपल े एक अिभ न थान िनमा ण करतात . munotes.in
Page 102
सािह य आिण समाज
102 ३ब.२ धग असत ेच आसपास या किवता सं हाला लाभल ेले सामािजक ,
राजक य सां कृितक पया वरण
भारतीय समाजजीवन हे १९८० या कालख ंडापास ूनच एका ि थ य ंतराला सामोर े जाताना
िदसत े...यात ामीण समाजजीवनात तर मोठीच उलथापा लथ घडत होती . कोरडा दु काळ ,
ओला दु काळ , पूर, भूकंप, िनकृ बी-िबयाण े, खते, क टकनाशका ं या भडीमाराम ुळे
मातीचा उतरल ेला कस,दुबार पेरणीचे संकट अशा सम या ंना वारंवार सामोर े जावे लागत
होते. याम ुळे शेतक याचा कणाच मोडला .नवे शेतीिवषयक धोरण, औ ोिगक िवकासाच े
क प , शेतीिवषयक नवे तं ान यांनी सव सामा य शेतक याला िवकासाची िदशा काही
िदसली नाही. भरीस भर गावगाड ्याची सामािजक चौकट , भाऊब ंदक ,रीतीभाती यां या
दडपशाहीच े कडे याला घे न टाकत होते.१९६० नंतर वाढ या औ ोिगक करणाम ुळे नवी
छोटी शहरे िनमा ण झाली. या शहरा या िदशेने झाले या थला ंतरामुळे खेडी ओस पडू
लागली होती. याचबरोबर MIDC आिण SEZ सार या औ ोिगक क पा ंनी खेड्याचे
पया वरण,नैसिग क साधनस ंप ीच े खूप नुकसान केले.या सग या ि थ य ंतराची जाणीव
िनमा ण झालेले ामीण कवी आपली किवता ांतीसाठीच े,संघषा चे िवधान हणून रचताना
िदसतात . या बदलाची जाणीव ामीण ीकव या किवत ेतून विचत य होते. ामीण
जीवन जवळून अनुभवणा या ितमा इंगोले यांची किवता ही क पना दुधाळ यां या किवत ेचे
पूव रंग हणून पाहता येईल. यांनी आप या ‘किवतास ं हातून ामीण बाईचा ‘सोस याचा ’,
“गु या गोिवंदाने राह याचा ’’ वारसा न या िपढी या क पना दुधाळ यां या किवत ेला िदला
असे हणता येईल.क पना द ुधाळ सोस याच े गौरवीकरण करत नाहीत पण ामीण ी या
न तुट या या व त ेला मा आप या श दांतून बळ द ेतात..
“आयु या या शय तीत
शेवट या थां यापय त न डगमगायचा
िवडा उचलून
होरपळणा या वा तवात
आ मह य ेचं िनमं ण देले या िविहरीला
लाथाड ून परतल े आहे मी” -(धग असत ेच आसपास , पृ.१४)
‘वाफेलाही पाणी होऊन परत याच े वचन मागणार े’ या किवतागत मीचे श द ामीण ी या
िनधा राला श द प देतात. शेती, माती, नाती यां याम य े गुंतलेली ही आधुिनक ामीण ी
आपल े गणगोत (गणगोत पृ.23) हे मातीच ेच आह हे जाणत े. मातीशी जैिवक नाते जोडताना
अिधक वैि क, मानवतावादी होते.माती जशी ‘धान आिण तण’ यां यात िनवड न करता
उजवत े तसेच क आिण दु यम थान यां यात तरतमभाव न करता वीकारिशलत ेची
शहाणीव या ीला उपजत िमळत े. धग सोस यातली समंजसता या किवतागत मीम य े
उठून िदसत े.
munotes.in
Page 103
ामीण सािह य वाह
धग असत ेच आसपास क पना दुधाळ
103 धग असत ेच आसपास मधील आशयस ू े –
ामीण ीजीवनािभ य –
‘धग असत ेच आसपास ’ या सं हातील किवता ंमधून ामीण ी या जग यातील
क ,तडजोडी आिण संघषा चे मु े िचि त होतात .न या संसारात आलेली शेतकरी त णी
जे हा शेती,माती आिण एका भर या घरात या ना या ंकडून वसा घेत असत े ‘स दड ’
(पृ.१६) किवत ेतील क ृषीक या ‘स दड ’ वृ ाशी (औषधी ग ुणधम असल ेला वृ या या
तळाशी पाणी सापडत े) मातृबंधाचे नात े जोड ून ‘या मायबाई या गभा त या ल ेक या
गभा शयापय त’ पोहोचत िनसगा या स ृजनाच े रह य समज ून घे याचा य न करत े.
कृषीज यस ं कृती ,लोकस ं कृतीची विहवाट समज ून घेणारे किवतागत ीमन ‘शा ’
(पृ.२०) या किवत ेत िदसते. ामीण बाईने रास भरताना डो यावर पदर यावा हणज े
राशीला बरकत य ेते,. सवा णी या ओटीत उगवण घालताना लेकुरवाळ हळकुंड घालाव े,
ित हीसा ंजेला झोप ू नये अशा एका ना अन ेक ‘शा ाची ’ िशकवण ती घ ेत असत े. बाईने
थोट्या हातान े संसार क नये हणून िचरगुट बांधलेले बायांचे हात ती पाहते ते हा त े हात
सो याच े भासतात या ं यासमोर स ूय ही झाकोळतो अशी समज ितला य ेते. अशी ही
नविववािहता न यावाटा , नवजीवन अंगवळणी पाडून घेते. चालत आलेली विहवाट ितचे
शा समजून घेते. ामीण ीन े आजवर जपलेली लोकस ं कृती समज ून-उमजून
आ मसात करणे ही सु ा एक विहवाटच .िनमा ण करण े आह े.क पना दुधाळ यां या
किवत ेतील ही त णी शा समजून घेताघेता जो िवचारत े तो मू या मक आहे.
“युगांची ज मदाती तू
विहवाटीवर िचवट पाथ तुझी
सांग बाई
हे मूठभर बी
तु या सांगीव शा ावर लावू
क मा या िशकाऊ ?” (शा , पृ.20)
धरी ी या आिण लोकस ं कृती या विहवाटीला असा िवचारण े हणज े वत माना या
संदभा ने शा ाकड े पाह याच े वातं य मागणे आहे.. १९९० नंतर या सुिशि त ामीण
ीचे यि म व आप याला या अिभ य त िदसत े ‘पखालीचं पाणी’ (पृ.३१ ) सारखी
किवता घर या -दार या हाता या बायां या िपक या जीवनान ुभवाला याहाळणारी
आहे. यांचे शेतावर, घरात क क न एक कुटुंबात िमळून िमसळ ून,एकमेक ना समजून
घेत आयु य जगणा या या ामीण ीला हाती शू य येणार माहीत असतच . तरी संसाराचा
सारीपाट या मा ंडतात ,’ ‘माझा खेळ मांडू दे’अशी संसाराची गाणी गातात .एकमेक या
पदरान े दुःखाच े अ ू पुसतात . ‘एकमेक या पदरात डोळे िमसळण े’हे गु या गोिवंदाने
राह यात ून आले असत े. ‘चॅवमॅव चॅवमॅव पखालीच पाणी बुडूबुडू पॅव हणत ’ बस या
बस या नाचणा या या बायांना क पना असत े क , “आधी जाणारीला िमळेल दोघ या
पखालीतल े पाणी पण मागे राहणारी या पखालीत बुडबुडाच नसेल.” गोतावळा जमवूनही
मृ युसमयी मागे राहणा या एखा ा सखीला पखालीत या भावन ेचा बुडबुडाही कदािचत munotes.in
Page 104
सािह य आिण समाज
104 िमळणार नाही यांची जाणीव बाळग ूनही हाता या खेळात जीव गुंतवतात , हे पाहणार े,
सांगणारे िनवेदक किवमन ामीण ीजीवनाचा अदमास घेताना जाणवत े.
ामीण ीचे घरातील आिण एकूण सामािजक -सां कृितक यव थ ेतील दु यम थान या
सं हातील किवता ंमधून य होते. माग या िपढीतील आईन े पु ष धान यव थ ेकडे
आपला ह क मािगतला नाही, उलट ती ‘लेक चे घर परक’ हणत आपल ं असमाधान ,
अभाव तता यां याशी तडजोड करत राहते. ‘अधांतर’ (पृ.५१) या किवत ेतील किवतागत
ीमन ामीण ीला िमळणार े दु यमपण , नाकारल े जाणे यािवषयी सहसंवेदन य करते.
ह काच े, मानाच े, हौसेचे िमळून िमळून बाईला िमळत े ते लुगडेच. पण धडूतं नेसणा या
आईन े एखाद े लुगडे मागणे यात बाप,भाऊ,आिण नवरा यांची सामािजक ित ा ,ऐपत
धो यात येते. तर ‘बग या बग या कवडी दे, मा या आईला लुगडी दे’असं लहान मुलगा
आभाळात या बग याकड े याचना करतो तर भातुकलीतील हळवी पोर आईला पाह णी
बोलव ून खोटी खोटी ढीगभर लुगडी घेते. दो ही मुलं आपाप या परीने आशा लावतात . तरी
संसारात “कवड्यासारखी पोकळ होत गेलेली” ही आई ‘अधांतरी’ आपल ं ेय ह डकत
राहते. तरी लेक चे ‘घर परकच ं’ ही चौकट मा ती ओला ंडू शकत नाही.’एका नाळे या दोन
गाठी’ (पृ. ९८) िकंवा मायल ेक (पृ.९४) या किवता दोघी बिहणी असो वा मायल ेक , ामीण
ी घरंदाजपणाची झूल पांघरत पु ष धान यव थ े या उंबरठ्याआडच े पोरकेपण कसे
झेलतात या वा तवा या कहा या ठरतात .
‘अि नी ’ (पृ.३८) या किवत ेतील “संपले या आईची गो ” हेलावून टाकत े.ह ंडा,सासरचा
छळ यांनी ासल ेली एखादी गृिहणी क टकनाशक िपऊन आपला होणारा छळ संपवते.
किवत े या शेवटी या घटनेवर किवतागत ीमन जे भा य करते ते वाचकाला
ध कादायकपण े जाणीव क न देते क , “ िकतीजण नी उचलून खाली ठेवलेली बाटली ,
अि नीन े त डाला लावली ...” ह ंडा,सासर या मंडळ ची सततची पै याची मागणी यांसाठी
अि नीसार या िकतीतरी जणी क डून घालणा या सासर या छळाचा अनुभव घेत
असतात .अि नी आ मह या करते, िक येक जणी तडजोड करतात , सहन करतात . पण बंड
कोणीच पुकारत नाही. हेच आप या नजरेत येते.
‘कुणीच का बोलत नाही’ (पृ ९२) या किवत ेतील िनवेदक ी.जी कुटुंबिनयोजना या
श ि य ेला “नािपकता ” हणत े. आजूबाजू या बाया ंचे ‘इथे सुया सेपरेट वापरतात ना ?
नाहीतर ह े सरकारीय ’असे कुजबुज यात ामीण भागात या आरो यस ेवेिवषयी ी या
मनातील साश ंकता य होत े क ‘एड्स या ’ धो या चे एक कारण फ ओठावर य ेते असा
पडतो . िजथे ी या आरो यािवषयीच अना था िदसत े ितथे या एड्स त ीच े भा य
अ व थ करते –
“इत याजणी िझजून मे यात
ितचं तरी कुठं सोनं होणाराय
मे यावर का कुणी वाळव ून ठेवणाराय
पण कुणीच का बोलत नाही?” (पृ.९२) munotes.in
Page 105
ामीण सािह य वाह
धग असत ेच आसपास क पना दुधाळ
105 प रि थतीला शरण जाताजाता सव व हरवत गेले या शोिषत ी या भावन ेलाही किवत ेत
वाट िमळत े. ‘संपवत कसं नाहीस ’ (पृ.९६) सार या किवतेतून एका ड बारणी या
जग यातल े सा याबाह ेरचे द र ी भटकेपण समज ून घे याची ेरणा क पना दुधाळ य
करतात .
क पना दुधाळ यांची किवता केवळ सहनशील ामीण ीचे गौरवीकरण िकंवा यां या
यथेला वाचा फोडणारी असती तर एक कार े सीिमत ठरली असती .. यां या किवता ंमधून
य होणार े ीमन आपली ीिवषयक जाणीव ,समकालीन भूिमका ठरव याचा य न
करताना िदसत े.हे करताना भूतकाळाच े िकंवा भोवतालाच ेही िव ेषण, िन कषा चा
खळखळाट नाही. किवतागत ीमन िनरी ण े न दवत , आठवणी िटपत लोकगीतात या
सहज संवादा मक शैलीत आपल े भा य क न जाते. ‘र टं नेस याची गो ’सारखी किवता
हणज े किवतागत ीमन आप या आजीकड ून कोणता बाईपणाचा वसा घेते याची
अिभ य होय. हा वसा हणज े अकाली आलेले थोरल ेपण वीका न भावंडांची आई
हो याचा ,क ावर भरवसा ठेऊन क ा या स वावर लेकरांना वाढव याचा , करारीपणाचा ,
प ्या वािघणी या ह पाचा सं कार होय.आजी या या स ं कारािवषयी किवतागत मी
हणत े-
“खोटं बोल यावर
जीभ झडेल हणणारा ठामपणा
रे ट नेसावं पण कुणाचं न टं नसाव ं
असा करारीपणा
का या दगडावर या रेघांसारखा
कोरलास मा यात ” (पृ.८९)
‘िद या घरी (पृ.११९) या किवत ेत किवतागत ीमन आपली ओळख “सोनं मोडून सोयर ं
जोडणा या आईची मी पोरं” अशी क न देते.रोज या संसारातील संघष करतानाही आजी -
आई या वारसा आपण कसा राखला हा जीवनान ुभव य करताना क , , यथा या
संघषा तूनच जग याची सकारा मक वाट कशी शोधली हे अितशय समप क श दात
किवतागत ीमन य करते.-
“जग याला जीव लावला
क ओ या उस या या या लागत नाहीत
हणून गाडून घेतलं
तणान ं माना मुरगाळल े या धानात
पाचवीलाच पुजले या
न संपणा या राड्यारपाट ्यात” (पृ.११९)
न या युगातील ही ामीण ी पारंपा रक ी जीवन , कुटुंब यव थ ेतील ितचे थान
समजून घेत, कृषीज य जीवनवा तव वीकारताना हणत े.- ‘मातीच ंच गणगोत ’ कसं उपटून munotes.in
Page 106
सािह य आिण समाज
106 फेकणार ? (पृ.२३गणगोत ) ितचे गणगोत मातीच े हणत े ते हा ती एका ‘भूिमक य े या’ पात
साकार होत े. या किवतास ं हाची शीष ककिवता “धग असत ेच आसपास ” किवत ेत ‘धग
असत ेच र ात जी शोषली जात नाही ,खडुने शाई शोष यागत ’. (पृ.१४) या ओळ मध ून
ामीण ी ची वीकारशीलता िदसत े. तसेच पाच ुंदा (पृ.६७ ) किवत ेतील “पाच प ड्यांचा
पाचुंदा इ कट ू नये हणूनं वत:च आळाशा ( वारीची प ढी)होणा या ामीण श ेतकरी बाईचे
वण न महारा ात या मातीत या क ृिषक य े या सम ंजस यि म वाला उठाव द ेते.. ामीण
ी जीवनातील स ंघषा ला तडजोडीच े उ र कायमच द ेत आली पण भ ूिमक या हण ून न
डगमगता स वपरी ेला सामोर े जा याच े बळ दाखवणारी ामीण ी या किवतास ं हातून
जागोजागी िदसत े.
बदलत े नातेसंबंध आिण क ुटुंब जीवन –
क पना द ुधाळ या ं या किवत ेतून य होणार े ीमन िश णान े आ मभान आल ेले
विवकासा या न या वाटा शोधणार े आह े. ल न होऊन एका श ेतकरी क ुटुंबात स ंसार
करावा लागण े ही गो या ंनी आप या जग याला क ुंपण घालणारी न ठरवता जीवनाची
अप रहाय ता हण ून वीकारल ेली आह े..याची सा का यगत यि म वा या जीवन ीत ून
ितिब ंिबत होत े. ा वा तवा या स ंदभा त आपण जग याला अथ पूण ता देऊ लागतो
क पना द ुधाळ या ंची किवता ‘ दयी पा हा नयनी पाणी , ीज मा ही त ुझी कहाणी ’या
आजवर या ामीण ी या ितमेला आ मशोधाच े प रमाण द ेते. ती शेती,मातीत रा बते
घराचे घरपण राखत े आिण तरी वत : या अि त वाचा एक कोपरा किवत े या पान े
जपते.आप या कवी या यि म वाची ओळख जप याची जाणीव या ी मनाला आह े.
वत:ला शेती-भाती आिण राब यात हरव ून न द ेता िनसगा शी एक प होणारी ही क ृषीक या
वत:तील म ु ता ‘रानभर मी ‘(पृ.७७)सार या किवत ेतून अिभ य करत े.
“डो यावर भारा घ ेऊन
जड पावल ं टाकताना
रानभर माझ ेच आवाज
मा याशी बोलताना
...................
उ या-आड या काक या ंमधे
मीच माझा जीव प े न
उगवेल पहा कशी आता
मी िहरवी िलपी होऊन ”(रानभर मी ,पृ.७७)
वत:ची ओळख जपणारी ही आध ुिनक क ृषीक या आप या म ुली या आय ु याला
घडवताना अिधक सजग आिण समाजमा यत े या चौकटीत ून दोघ नाही म ु करणारी
िदसत े. ‘आधीच ऐक ू येतं (पृ.५४) या किवत ेत आपली आई आिण आपली म ुलगी या ं या
दर यानचा आपण अन ुभवलेला ‘आई-मुली या ना याचा अन ुबंध’ य होतो . याच माण े
िनवेदक ीमन आप या म ुलीला अिधक म ु अवकाश द े याची जबाबदारी य करत े. munotes.in
Page 107
ामीण सािह य वाह
धग असत ेच आसपास क पना दुधाळ
107 “घ धरल ेली बाळम ूठ सोडव ून
तळहातावर या र ेषा िनरख या नाहीत मी
क ह कान े ठरवल ं नाही त ुझं आयु य
सग या कपब या फोड यास घरात या
लासवाट ्या च बव या
ओरखड ्यांनी िभ ंती कोर या
तरी उत ू जाऊ िदल ं
तुझं िबनधा त ख ुदुखुदु हसण ं
पारंपा रक ओ या ंची प जणं
अडकवली नाहीत त ु या पाया ंत –(आधीच ं ऐकू येतं,पृ.५४)
या किवत ेत आई -मुली या नात ेसंबंधािवषयी जाणीव य होत े तशीच ख ता (पृ .८२) या
किवत ेत गावात हाताबाह ेर जाणा या आप या म ुला या भिव या ची उभारणी करता यावी
हणून याला आप यापास ून दूर वसतीग ृहात पाठवणारी आई िदसत े.ित या ख ता या
मुलां या गतीच े व न िवणणा या आह ेत ामीण ग ृिहणीच े सजग पालक व समकालान ुसार
बदल याची तयारी ह े जग याच े शहाणपण ती आप या आजी , आई यां याकड ून उजा
व पात िमळवत असत े याची जाणीव य करणा या किवता या किवतास ं हात
िदसतात ‘र टं नेस याची गो ‘(पृ.८७ ) आिण ‘िद या घरी (पृ.११९) या किवत ेत
किवतागत ीमन असा मात ृबंध य करत े. कुटुंब दुभंगू न देणा या ग ृिहणी या याग ,क
आिण ‘कारभारीण ’अस यातल े कौश य य करत े ‘िद या घरी (पृ.११९) किवत ेतील
ामीण बाई आप या जग याच े वण न िनसगा शी संवादी अशाच ितम ेतून करत े.
“नाडीच ं रंगण करकच ून आवळ यावर
पोटात खळखळणा या
पा याचा ता लावर उरकला र ता
आयु य समज ून
मुठीत माती घ धरली
व न पा याची धार सोडली
तर रका या म ुठीतही
भुईकमळ ं फुलली” ‘िद या घरी (पृ.११९)
हे ‘ रका या म ुठीत भ ुईकमळ फ ुलव याच े’ कौश य ामीण ग ृिहणीचा सकारा मक ि कोन
य करतो .
‘धग असत ेच आसपास ’ या स ं हातून य होणार े ीमन मी ,माझे कुटुंब या
अवकाशाबाह ेरील समाजवा तवाच े डोळसपण े िव ेषण कर याची उम आिण क ुवत
बाळगत े. या किवत ेतून य होणार े ीमन भोवताल या सामािजक , सां कृितक बदलाच े munotes.in
Page 108
सािह य आिण समाज
108 िनरी ण करत े. समकालीन सामािजक -आिथ क आिण राजक य ि थ य ंतराचा ामीण
कुटुंब यव थ ेवर कोणता भाव पडला यािवषयीच े िव ेषण हे ीमन करत े.
गाव ही म ुळात एका ब ृहद कुटुंबाची स ंरचना होती .एका व ंशाचे, भावक च े नातेसंबंध गावात
एकोपा िनमा ण करीत होत े.पण उतरो र जसजशी यि क ी िवकासाची ि या गितमान
झाली तसतशी क ुटुंबातील जमीन -जुम या या िवभाजनाला स ु वात झाली . यामुळे
वाड्यातील कौट ुंिबक स ंबंधही भािवत झाल े. जमीन , संप ीिवषयक वाद ह े गावक -
भावक त आधीही होत े. तरीही गावकरी , जमीन, भावक या ं यािवषयी िज हाळा िटक ून
होता.गाव या आजी , मामा, काका अशा ना या ंम ये ‘लेकरांचे मटामटा पाप े घे यातला
सहजपणा िज हाळा ’तरी होताच .पण ज े हा ‘कुटुंबातील वाद - ितवादा या फ े या जीवघ े या
वारापय त येऊन ठ ेपले या िदसतात ’. ते हा िनव ेदक ी मन अ व थ होत े. ‘अफवाही
नाहीत या ’(पृ.६०) या किवत ेतील श ेवट या ओळी नाती त ुट या या अव थ ेला,भावन ेला
ययकारक करतात .
“अफवाही नाहीत या
ऐकून सोड ून ायला
कुजबुज नी ग ुदमरल ेलं वैर
जीवांवर बेत यापास ून
एकमेकांकडे पाठ क ेले यांना
जेवायला वाढताना
भाकरी मोडताना
चंड भीती वाटत े श दा ंना
ताटात ुटीचे सा ीदार होताना (अफवाही ना हीत या ’,पृ.६०)
गावात रािहल ेले आिण िवकासा या शोधात शहरात ग ेलेले अशा गावक -भावक त या
कुटुंबां या ि थ य ंतराची न द या स ं हातील किवता ंमधून घेतलेली िदसत े. गावगाड ्यात
वत:ची िकमान ओळख ,अि त व असल ेला माण ूस रोजगारा या शोधात शहरात जातो
ते हा रोजगार िम ळत अस ेलही पण गमावतो ती सामािजक ित ा . सांगा मायबाप (पृ.३०)
ही किवता ब ंद दाराआडच े म यमवग यपण दश वते. शहरात या आप या म ुलाकड े गे यावर
याचे झोपडप ीतील बकाल जीवन बघ ून मिनरास झाल े या आईला म ुलाने आईला
समजवण े क , “तु मा आधीसारख ंच सांगत रहा क तुझं पोर शहरात साह ेब अस याच ं,
हणज े तुला ास होणार नाही ”. (पृ.२८) शहरात वत :ला जगवण े कठीण ितथ े
आईविडला ंना कुठे आणणार ?तर गावी राहणार े हातार े पालक हणज े पोसावी लागणारी
दोन माणस े, यांचं वा तव भाकड गाईच ं उरत े. असे कोसळत जाणा या कौट ुंिबक
नातेसंबंधाची दखल किवतागत मी घ ेते. हातारा (पृ.७४) किवत ेतील हातारा आ ंघोळीचा
साबण , रा ीची वीज अशा सामा य गो चा लाभाथ तर उरत नाही उलट चोरीचा आळ
कधीही य ेऊ शकतो . घरातील व ृ माणस े आिण त ण माणस े य ां यातील नात े
अभाव तत ेने कस े भािवत होत आह े यािव षयीची हतबलता किवत ेतून जाणवत े
यामुळेच िनव ेदक ी मन हा वत न-वृ ीबदल िनिव कारपण े सांगते. munotes.in
Page 109
ामीण सािह य वाह
धग असत ेच आसपास क पना दुधाळ
109 “िपकल ं तरी श दाड कड ूच
हणतात सगळ े
पोर स ुना नातव ंडं
हातारा िबघडला हणतात
यालाही सग या ंिवषयी तसच ं वाटत ं” ( हातारा ,पृ.७४)
लपव याजोग ं रािहल ं नाही (११२) शेवट बदलल े असत े (पृ.५६)या किवत ेत गावातील
बदलल ेले सां कृितक जीवन य समाज नात ेसंबंध यावर भा य क ेले आह े. गावगाडा ,
गावगाड ्यातील माणस े य ांचे पर परा ंशी बल ुतेदारीच े संबंधही िज हा याच े, एको याच े
होते.पण इ ट ेटीचे दावे, औ ोिगक करण , िवकासाच े वारे आिण व ेगवेग या स े या
छाव या या ं यामुळे गावातील माणसा ंचे समुहजीवन पालट ून गेले. गाव या माणसा ं या
मनात मातीिवषयी ितर कार िनमा ण होतो .जे ांचा अन ुभवाला िक ंमत उरत नाही ह े वा तव
दोन वाघ (पृ.७०), िवझो िदवा (पृ.७५) , इ छा (पृ.८३) या किवता ंमधून य होते.स ख े
भाऊ व ैरी होण े िकंवा गणगोत क पटासमान मानण े,र ा या ना यातला द ुरावा अस े
गावातील माणसा ं या भाविनकत ेचे िवरत जाणार े अ तर किवतागत ीमन न दवत े.
घराघरात प ैसा, स ा, वाथ अशा िवषारी वादळान े हैदोस घातल ेला िदसतो . पायरीवर
डोकं टेक या - टेक या (पृ.८४) या किवत ेतील ी मन प ंढरी या िवठोबाकड े गाविशवा या
समुह जािणव ेचे बदलल ेले अ तर भडभडा बोल ून टाकत े. ामीण माणसा या जग यातील
संपलेली संवेदना, ना यात आल ेला कोरड ेपणा, राजक य आिण भा ंडवलदारी स ाधा या ंनी
गोठवल ेले गावाच े गावपण अशी उलथापाल थ ‘धग असत ेच आसपास या ’ क थानी
िदसत े. क पना द ुधाळ या ं या किवत ेत एक स ंवादा मकता आह े भोवताल या िनसगा शी,
वा तवात या जीवनान ुभवाशी , सोसणा या बाईपणाशी िनव ेदक ीमन सतत स ंवाद
साधत े. यातून ामीण क ुटुंबजीवनातील ि थ य ंतराची धग या किवता य करतात .
बदलत े कृषीजीवन – ‘धग असत ेच आसपास ’ या सं हातील किवत ेला १९९० या
आसपास या शेतकरी समाज वा तवाची पा भूमी आहे. क पना दुधाळ यां या सव च
किवता ंमधून रानिशवारा या यथा, शेतक या या जीवनातील अि थरता , न या तं ानाची
फसवी गत, आिण बाजारप ेठ, खत, बी-िबयाणा ंबाबत बदलल े या कृषीधोरणाचा शेतकरी
जीवनावर झालेला प रणाम यांिवषयीच े िचंतन, भा य िदसत े. गाभाच पोखरलाय फ
(पृ.२४), काय शाळेत (पृ.२६), टीप (पृ.३२), रोपापास ून मापापय त (पृ.३५), स व
(पृ.४२), वाढीच े वेड (पृ.४३), नखनख जीव (पृ.४४), सरवा (पृ.४६,), चलाखीच ं धडं
(पृ.५०), पेरले नाहीत नकार आपण (पृ.५२), एकाच िदवसात तीन ऋतू (पृ.५८), उक र
(पृ.५९), माहीर िनसग (पृ६६) या किवता ंमधून क पना दुधाळ यांनी शेती आिण
शेतक या या जग यातील धग य केली आहे. समकालीन ामीण किवत ेतून सततचा
दु काळ -अितव ृ ी, जिमनीची नािपक , नवे कृषी धोरण, मु अथ यव था आिण आधुिनक
जैव तं ानावर आधा रत शेती यां यामुळे “सग या आयु याचाच सरवा” (पृ.४६)
झा याची िनराशा य केली आहे. रोपापास ून मापापय त (पृ.३५) किवत ेत कांदा उ पादक
शेतकरी आपली यथा मांडतो. िनसग आिण बाजारभाव दो हीही बेभरव याच े असताना
रोपापास ून ते मापापय तचा वास हा डो यातन ं पाणी काढणारा असतो .बरकतीचा एखादा munotes.in
Page 110
सािह य आिण समाज
110 हंगाम सु ा तग ध न जगायला पुरेसा ठरेल अशी आशा बाळगत कांदा उ पादक
‘रोपापास ून मापापय त’चा वास करतो . याची कांदा उ पादक हण ून हतबलता या किवत ेत
श दब होते .–
“कांदे उपटल े या खोल यात
धोरण गाडायची इ छा होऊनही
िवसरता आली नाही
मातीची बांिधलक ”( रोपापास ून मापापय त ,पृ.३५)
कां ाला चकचक त भाव िमळतच नाही . दरवष या या हाती य ेतात न यान े पेरायला
नवीकोरी आ ासन े. या सं हातील क िवतांना मागील काही दशका ंची पा भूमी आह े.िजथे
दु काळ , अवकाळी पाऊस अशी संकटे पाचवीलाच प ूजलेली िदसतात . तर यापाठोपाठ
नफेखोर भा ंडवलदार आिण क ृषीबाजारप ेठेचे धोरण अशा सुलतानी संकटा या प ेचात
शेतकरी अडकल ेला िदसतो . न या जैवतं ानान े िवकिसत िबयाणा ंची पेरणी, शेतीसाठी ही
िबयाणी वापरायची हणज े सोबत रासायिनक खते, िपकाच े क ड यव थापन कर यासाठी
औषधा ंचा फवारा अशी शेतक याची भांडवली गुंतवणूक याला कज बाजारी क लागली .
या च ात शेतकरी पार बेजार झाला आहे. हाती श ू य हीच अव था ‘टीप ’ (पृ.३३)
किवत ेतील ऊस उ पादक शेतकरी मा ंडतो..तो आपली यथा “गुळमाट हो यासाठी िकती
जणांनी कजा या आगीत घेतली उडी” (पृ.३३) अशा श दात य करतो . आधीच
शेतीसाठी कज बाजारीपण ओढवत े. यात भाऊब ंदक न े झाल ेले जिमनीच े तुकडे याम ुळे
माथी आल ले अ पभ ूधारकपण अशी सगळीकड ून होणारी क डी ‘वाढीच ं वेड, (पृ.४३) या
किवत ेत य होत े. ही क डी क ेवळ श ेतक या या मनाची नाही तर िज ाबा या वावराची
आिण वाढीच े वेड असणा या भोप या या व ेली या िव ताराची असत े भौितक आिण
मानिसक स ंघषा ला सामोरा जाणारा शेतकरी ि धा मन :ि थती अन ुभवतो . कोणासाठी आिण
कशासाठी ?असा याच ं समोर उभा राहतो .
“-भाजीपा याच ं गाठोड ं बांध यागत
आवळ ू लागल ंय
मा या वाटणीत या वावराच े चारी पदर
लाडे लाडे पायांत घुटमळल ेलं
वाढीच व ेडं
उचलून कुरवाळाव ं
लाथाडाव ं
क तुडवून जाव ं
कळेना झालय ं ...”( वाढीच व ेड ,पृ,४३ )
तरीही हा शेतकरी मातीशी शेत-िशवाराशी आपल े नाते तोडू शकत नाही. पु हा न यान े
व नाची पेरणी कर याच े बळ हा शेतकरी कुठून आणतो ? या या जीवनातला सकारा मक munotes.in
Page 111
ामीण सािह य वाह
धग असत ेच आसपास क पना दुधाळ
111 ि कोनच याला ता न न ेत असतो ,हा शेतकरी अस याचा जीवनान ुभव क पना द ुधाळ
यां या किवत ेतून कट होतो .
“अवकाळी पावसाला
नासाड ्या हणून वीकारल ं
उर यास ुर या मालाची प ी
जुगारावर उधळली
तरी पोटचा गोळा हणून
लेक पदराखाली घेतलं
कोलमडल े या केळी या खुंटांना
कळकाचा टेकू िद यागत
उभारल ं वत:ला ((पृ.५२ पेरले नाहीत नकार आपण )
िनसग आिण माणूस िवशेषत: शेतकरी यां यात एक देवाणघ ेवाणीच े नाते आहे. शेतकरी क
करणार आिण िनसग आ ासक राह न या या क ाच े फळ याला देणार हा िव ास या
ना यात होता.िनसगा या अिनि त पाशी शेतक याचा पूव प रचय अस यान ेच भुई
नांगरताना , बी पेरताना हा शेतकरी आपल े सव स वच जणू पणाला लावीत असतो . बी पेरलं
तर पाऊस पडेल का? पाऊस दुबार पेरणीचे संकट तर आणणार नाही ना? अशी धाकध ूक
असणारी ही कृषीक या क ाच े स व पणाला लावून न यान े पेरणी करते ते हा जण ू. मातीच े
सटवाईशी नात े जोडत े.ित याकड े क ाच े फळ िमळाव े हणून ाथ ना करते
“ध याची मूठ मातीला देऊन
बजावत आले िव ासान ं
मायमाऊल े ओटी भरते
पाव ग क ाला
रास हणून काणी िपकवलीस
तरी काणीतला बु का कपाळाला लावून
जपेन माझं स व.” (स व, पृ.४२)
काणीतला बु का लावूनही आपल े स व राख याची सकारा मकता ,आ ासकता क पना
दुधाळ यांची नाियका दाखव ू शकते.
या सकारा मक ि कोनासोबतच माण ूस आ िण िनसग या ना यात िवकासा या , गती या
लाटेने िनमा ण केले या अ ंतिव रोधाची जाणीव ‘धग असत ेच आसपास ’या किवतास ं हातून
य होत े. िनसगा चे यव थापन करीत जाणा या माणसा ंने आपण क ेले या पया वरण
ासाच े प रणाम जाणल े नाहीत िक ंवा यािवषयी तो ब ेसावध रािहला .ते हा िनसगा चे िवपरीत
प कट झाल े. ‘माहीर िनसग ’ (पृ.६६) या किवत ेतील ‘िनसग र य ड गरान े कुिशतल ं गाव
िगळताना पािहल ेला माण ूस’ िनसगा चे वण न “भ कमपण े पाठीशी राह न िवचारप ूव क पाठीत munotes.in
Page 112
सािह य आिण समाज
112 खंजीर ख ुपस यात माहीर ” असे करतो . ’या अिभ य त ामीण माण ूस आिण िनसग
यां या ना याच े आकलनच बदलत े. ‘एकाच िदवसात ित ही ॠत ू ‘(पृ.५८), ‘धरणातल ं पाणी
आट यावर ’ (पृ.६२) या किवता ंमधूनही पया वरणाची हानी कशी गाव याच म ुळाशी आली
यावर भा य घडत े. किवतागत ामीण ीमन बदल या भौितक वा तवाच े िनरी ण
करताना कृषक समाजासमोरील न या आ हाना ंचा वेध घेऊ लागत े.
खेड्यावर जागितक करणाचा भाव
क पना द ुधाळ या ं या किवत ेतून १९९० या काळा तील ामीण समाज , शेती आिण
पया वरण याबाबत होणारी उलथापालथ य झाली आह े. पूर त , धरण त ,
दु काळ त , भूकंप त अशी ामीण माणसा ंची वग वारी होऊन या ं या िव थापनाच े
आिण न झाल े या प ुनव सनाच े या काळात या ामीण समाजाला भ ेडसावत
होते. येक िवकासाची योजना गावक या ं या स ंधी, व ना ंना ह लकावणी द ेत यश वी
होतात . ‘पाणलो ट े ाखाली अ खी जमीन जाण े, हणज े एक िपढ्यान् िपढ्यांची व ती
हरवण े. ’एका सम ुहाची ओळख हरवण े.ही दुखरी जाणीव ‘धरणातल े पाणी आट यावर ’
(पृ.६२) या किवत ेत श द प होत े.या किवत ेतील “देशोदेशी या िनवा िसतांब ्ल
सहान ुभूती” वाटू लागत े.” हे िवधान िवकास आिण िव थािपत ,िनवा िसत या ं या ाची
यापकता प करत े. ‘प रवत ना या नावान ं (पृ.७२) या किवत ेत न या आिथ क धोरणान े
आणल ेली ‘किमशन यव था ’, नेटवक चे पसरत जाणार े जाळ े ‘कृषीसेवाक ा या ’ आडची
भांडवलदारी ,रासायिनक खते आिण स ंक रत िबयाण े यांनी अधोर ेिखत क ेलेली योगशील
शेती, जोडध ं ा या बाता अशा एका मागोमाग वाट च ुकले या प रवत नाची दखल
किवतागत मी घ ेते. बदलल े या ‘गाविशवा ’ (पृ.८०) अशाच अ व थ करतात .
“कुठूनही आरोळी ठोकली
तरी हमखास िमळणारा ितसाद
सांभाळून हो या गाविशवा कालपरवापय त
आज या साउ ंड ुफ िभंती उगव यात
बांधा बांधावर (पृ.८०)
जागितक करणान े संपका ची मा यम े आणली याम ुळे िव एक ख ेडं हायला हव ं होतं
य ात माणस े जनस ंपक च हरव ून बसली . ‘बांधा बांधावर उगवल े या साउ ंड ुफ िभंती’ ही
ितमा अ व थ करत े. जागितक करणा या भावात ‘पोरां या प ु तकात या नकाशावरील
देश-िवदेशां या पायवाटा ’घरातील ग ृिहणीस ु ा जाण ून घेऊ लागली . अशाव ेळी जगा या
पायवाटा जागितक बात या ंमधून समज ून घेणा या किवतागत ी मनाला म ू या मक
पडतो . क जागितक करणान े मानवतेची वैि क भावना जली का ? या िव ा मका या
भावन ेची ज ुळवाज ुळव करणा या ीमनाच े पुढील उ ार मान यत े या व ैि क भावन ेचा
संवेदनानुभव ज ुळवू पाहत े.
“मी इथ ं फुंकलं
तर ाझील मध या बाई या च ुलीला जाळ लागला पािहज े
नाईल नदी या काठावरच ं पाणगवत munotes.in
Page 113
ामीण सािह य वाह
धग असत ेच आसपास क पना दुधाळ
113 ओळखी च असल ं पािहज े
अफगाणम य े पोरीला मारल ं
तर वळ मा या पाठीवर उमटला पािहज े
कुठ याही आिदवास या जखमा ंवर
मी पदराची िच ंधी बांधली पािहज े
पण इथ
शेजारचा क बडा आला फडफडत
तर आरव याआधीच कापतोय आ ही (जगा या पायवाटा ,पृ.१०५)
भोवताल या वा तवाच े ि नरी ण करता ना ‘धग असत े आसपास ‘या का यस ं हातील
किवताभोवताल या सामािजक - राजक य ि थ य ंतरावर भा य क लागतात . स ाल ी
आिण िवचार णाल शी फारकत घ ेतलेले प ीय राजकारण या ंची िच ह े ामीण भागातही
िदसू लागली . लोकशाही यव था कोलमड ून पडत अस याची राजक य आिण सा ं कृितक
दहशतवादाच े सावट गावा या परीघावर घ गाऊ लागल े .’धग असत ेच आसपास ’ मध या
किवता ह े पडसाद िटपतात .
1.“----
पण झ ड्यांनी िवभागल ेली घर ं
आिण बोल या -वावर याला
ल मणर ेषा आख याच ं ऐिकवात न हत ं कधी
दारामाग ं दणकट काठ ्या ठेवायला
िवरोध न हता क ुणाचाच
पण िप त ुला या धाकान ं
भरली न हती धडक ( गाविशवा , पृ.८०)
2.“र ी बा ंधताना
ामस ेवका या आ मह या ं या बात या ंनी
पिह या ंदा हादरलो
दुस यांदा भेदरलो
ितस या ंदा डोळ े फाडून वाचल ं
जे तंतोतंत जुळत होत ं आप याला
चौथी बातमी छाप याआधी
दावं तोडून मोकळ ं झालो ” (‘दाव तोड ून ,पृ.१०८) munotes.in
Page 114
सािह य आिण समाज
114 भोवरे, (पृ.११०) या किवत ेतही जागितक करण नामक भोव यात िभ ंगताना “महास ा ग ेली
खड्डयात ,कशाची आ त चाह ल आह े ते शोधत राहतो . असा अन ुभव किवतागत मी
अिभ य करत े .
किवत ेची बांिधलक -
क पना द ुधाळ या ं या किवता ंमधून य होणार े संवेदनशील कवीमन ह े ामीणत ेशी केवळ
भाविनक अन ुबंध जोडत नाही . गाविशवारा या गतव ैभवािवषयी क ेवळ याक ुळता दश वत
नाही.तर ामीण समाज वा तवाच े भोवताल या ि थ य ंतराचे िव ेषण करणा या एका
सजग नाग रकाची अ व थता , उि नता या किवता ंमधून य होते. कोण याही समाज
प रवत नवादी िवचारसरणीशी बा ंिधलक या किवता ंमधून य होत नाही . पण कवी आिण
भोवतालच े सामािजक वा तव या ं यातील पर पर द ेवाणघ ेवाणीच े नात े किवतागत
सज नशील किवमन जाणत े. यांची सा या स ं हातील किवता ंचे शेवट पािह यावर िमळत े.
ामीण माणसा या सम ंजस आिण आशावादी जीवन ीला ह े शेवट आवाहन करतात .
“आतो या तर शाब ूत आह ेत ,उगवतील आज ना उ ा ” (पृ.२५) , “गणगोत होऊिनया ,
पु हा गवत ं उगावी ” (पृ.२३), “ती वेळ टळली असती तर अज ूनही श ेवट बदलल े असत े.”
(पृ.५७) जग यासाठी ,संघषा साठी एक सकारा मक जीवन ी घडवण े ही कला मक न ैितक
जबाबदारी कवीमन वीकारत े. किवत ेिवषयी कवीची भ ूिमका य करताना “उगवेल पहा
कशी आता , मी िहरवी िलपी होऊन ” “रानभर मी ‘(पृ.७७)असे हंटले आह े. यात ून
िनसगा शी जोडल ेले नाते आिण सकारा मक जीवन ी ही दोन क े य होतात . किवतेला
माहीत झालय ं (पृ.१००) या किवत ेतून प रवत नाला स ंवाही असा किवत ेचा वभावधम
सांिगतला जातो . समकालीन जीवनातील उलथापालथ किवत ेचा आशय कसा होत े यांची
जाणीव य होत े.
“िवचारा ंशी िवचारा ंनी लढायच ं धाडस नाही
हणून उगमालाच गो या घालायला
सोकावतोय काळ
ही कालातीत उलाघालही
जाणवलीय किवत ेला” किवत ेला माहीत झालय ं (पृ.१००)या ओळी किवत ेचे साम य
दश वणा या आह ेत. आप या का यल ेखना या जबाबदारीच े भान किवतागत मी य
करते.आ मिन किवत ेपासून ते सामािजक बा ंिधलक या जािणव ेपय त उ ा ंत होणारा
वास “धग असत ेच आसपास ’या किवत ेतून य होतो .१९९० नंतर या काळातील
समाजवा तवाला ामीण कव नी जो ितसाद िदला आह े. तो ा ंितकारक ,बदलासाठी
किवत ेचे श उपस याच े धाडस बाळगणारा आह े. क पना द ुधाळ या ंची किवता याच
बांधाव न वास करताना िदसतात . ामीणता आिण सामािजक ि थ य ंतर या दो ही पाती
यां या किवत े या आशयात सामील िदसतात . क पना द ुधाळ अिभ य करीत असल ेली
वैचा रकता आिण अन ुभविव ाम ुळे यांची किवता समकालीन ी कव म य े वेगळी ठरत े.
munotes.in
Page 115
ामीण सािह य वाह
धग असत ेच आसपास क पना दुधाळ
115 ३ब.३ समारोप
ामीण भागातील ी जीवनाचा एक ूणच िजवनल ेख ‘ धग असत ेच आसपास ‘ या किवता
सं ाहात क पना द ुधाळ या ंनी ामीण जीवन वा तवत ेने आप या किवत ेतून उभ क ेल आह े.
छोट्या छोट ्या स ंसारा या कचाट ्यात सापडल े या क करी मिहला ं या जीवणान ुभवाची
कहाणी आह े. तसेच सामा य क करी मासािवषयी या कळव यात ून क पना द ुधाळ या ंनी
ही किवता आकारास आली आह े. िनसगा चे आिण श ेतीचे माणसाच े नाते या किवत ेतून
शोधताना िदसत े. आसपास या धिगत ून आपल जीवन फ ुलव याचा पय न या किवत ेत
मिहला करताना िदस ून येते. तसेच ना यात या द ु:खाची अथ पूण मांडणी करताना िदस ून
येते .
३ब.४ सरावासाठी
1. ‘धग असत ेच आसपास ’ या का यस ं हातून १९९० नंतर या ामीणत ेचा बदलता
चेहरा कसा साकार होतो ? प करा .
2. क पना द ुधाळ या ं या किवत ेतून य होणा या सामािजक जािणवा कालस ंगत अशा
आहेत यांची चचा करा.
3. १९९० नंतर या ामीण ीच े िच ण ‘धग असत ेच आसपास ’ या का यस ं हातून
कसे घडत े?
३ब.५ संदभ ंथ
धग असत ेच आसपास -क पना द ुधाळ ,लोकवा य काशन ,मुंबई ,ितसरी आव ृ ी
माच १९२१
युगांतराची किवता -डॉ. िकशोर सानप , ंथाली काशन , थम आव ृ ी २० ऑग ट
२०१९
munotes.in
Page 116
टी. वाय. बी. ए. स V
अ यास पि का –VI
सािह य आिण समाज
१. अंतग त चाचणी – २० गुण
२. स ांत परी ा – ८० गुण
नमूना पि का - गुण – ८०
सूचना :१) सव सोडवण े आव यक आह े.
२) अंतग त पया य ल ात याव ेत.
३) ासमोरील अ ंक गुण दश िवतात .
1.खालील ांची सिव तर उ र े ा. (कोणताही एक )
सािह य , समाज आिण स ं कृती यांचा पर पर स ंबंध प करा . २०
िकंवा
मानवतावा दाचे व प व िवश ेष प करा .
२. रा .खालील ांची सिव तर उ र े ा.
महानगरीय सािह या या व प व ैिशट्याची चचा करा.
िकंवा २०
महानगरीय का दंब याचा आढावा या .
३ रा. खालील प ैक कोणत ेही दोन सोडवा २०
१. ‘ मश:’ या कादंबरीचे आशयस ू उलगड ून दाखवा .
२. ‘ मश:’ या काद ंबरीत आल ेले सामािज क वा तव त ुम या श दा ंतरेखाटा.
३. ‘क पना द ुधाळ’ यां या ‘धग आसपास असत ेच’ या किवता स ं ाहाचा आढावा या
४. बाळू कासार या य च े वभाव वैिश े तुम या श दा ंत सांगा.
४ . िटपा ा . (कोणत ेही दोन ) २०
१. ामीण सािह याच े त व ान
२. मश: मधील म ुंबई शहर
३. मा स चा ‘पाया व इ मला’ िस ांत.
४. पा या य ीवादी चळवळ
munotes.in